Çalğı Alətlərilə Bağlı Yaradıcılıq Ömrü

ÇALĞI ALƏTLƏRİLƏ BAĞLI YARADICILIQ ÖMRÜ (Səadət Abdullayevanın xatirəsinə)

Bakı – 2018 Məsləhətçi, elmi redaktor, ön sözün müəlliﬁ : Zemﬁ ra Qafarova Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, professor

Müəllif və tərtibçi: Rahid Rəhmanov

Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü. (Səadət Abdullayevanın xatirəsinə). Bakı: Nurlar, 2018. – 328 s.

Kitabda tanınmış musiqişünas, etnoorqanoloq və pedaqoq, sənətş ü- naslıq üzrə elmlər doktoru, professor Səadət Abutalıb qızı Abdullayeva- nın həyat və yaradıcılığının əsas tarixləri, ömrünün önəmli günləri qeyd olunur, təhsil illəri, elmi-pedaqoji fəaliyyəti işıqlandırılır. Dərc olunmuş əsərləri, tədris-metodiki və elmi-kütləvi işləri, kitablarının məzmunu və onlara yazılan rəylər, dissertantlara elmi rəhbərliyi, rəsmi opponentliyi, redaktoru olduğu kitablar və dərs vəsaitləri haqqında məlumat verilir. Onun Azərbaycan musiqişünaslığına gətirdiyi elmi yeniliklər, araşdırmalarının təcrübi əhəmiyyəti, alətşünaslığa, təsviri sənətə dair tövsiyələri, musiqimiz və çalğı alətlərimizə aid ﬁ kirləri açıqlanır. Namizədlik və doktorluq disser- tasiyalarının dəyərləndirilməsi, əsərlərində verilən məlumatların tədqiqat- çıların işlərində istifadəsi, elmi işlərinə edilən istinadlar, həmkar larının yaradıcılığı və şəxsiyyəti barədə baxışları şərh olunur. Kitab musiqişünaslar, tədqiqatçılar, doktorantlar, biblioqraﬂ ar və ge- niş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.

ISBN: 978-9952-508-82-6 © R. Rəhmanov, 2018 ÖN SÖZ

Məlum bir həqiqətdir ki, hamımızın fəxr etdiyi Üzeyir Ha- cıbəyli məşhur “Leyli və Məcnun”, “Koroğlu” operaları, ”O ol- masın bu olsun”, “Arşın mal alan” musiqili operettaları ilə Azər- baycan bəstəkarlıq məktəbinin əsasını qoyub. “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” əsəri musiqisevərlərin masaüstü kitabına çevrilib. Bəstəkarın zəngin yaradıcılığı isə musiqişünaslığın mü- hüm tədqiqat sahəsini təşkil edir. Onun çıxışlarında və məqalələrində xalq musiqisinin müxtə- lif janrlarının öyrənilməsi barədə qeyd etdiyi tövsiyələrinə tələ- bələri və ardıclıları biganə qalmadılar. Muğamlarımız, aşıq sənə- timiz, xalq mahnı və rəqslərimiz müstəqil şəkildə araşdırıldı. Dahi Üzeyir bəyin və onun məktəbinin yetişdirdiyi Qara Qa- rayev, Fikrət Əmirov, Niyazi, Cövdət Hacıyev, Əfrasiyab Bədəl- bəyli, Səid Rüstəmov, Əşrəf Abbasov, Soltan Hacıbəyov, Tofi q Quliyev, Rauf Hacıyev, Cahangir Cahangirov, Süleyman Ələs- gərov, Şəfi qə Axundova, Hacı Xanməmmədov, Zakir Bağırov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Xəyyam Mirzəzadə, Ramiz Mus- tafayev, Vasif Adıgözəlov, Ramiz Mirişli, Tofi q Bakıxanov, Azər Rzayev, Nəriman Məmmədov, Musa Mirzəyev, Oqtay Zülfüqa- rov, Emin Sabitoğlu, Firəngiz Əlizadə, Məmməd Quliyev, Nazim Əliverdibəyov, Oqtay Kazımi, Polad Bülbüloğlu, Telman Hacı- yev, Sevda İbrahimova, Azər Dadaşov, Qalib Məmmədov, İsma- yıl Hacıbəyov, Sərdar Fərəcov, Cəlal Abbasov, Rəhilə Həsənova və başqalarının yaradıcılığı, bəstələdikləri opera, balet, simfonik, kamera-instrumental, instrumental və vokal əsərləri tədqiqata cəlb olundu. Dövrün sınaqlarından çıxmış çalğı alətlərimizin öyrənil- məsi də diqqətdən kənarda qalmadı. Bu işə Azərbaycan Dövlət 4 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Konservatoriyasını (indiki Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Mu- siqi Akademiyası) “Azərbaycan xalq musiqisi” ixtisası üzrə ilk məzunlarından (1962) olan Səadət Abdullayeva böyük həvəslə qoşuldu. Bu, heç də təsadüfü deyildi. O, hələ konservatoriyada oxuyarkən çalğı alətlərinə böyük maraq göstərirdi. Onun buraxılış diplom işi bu mövzuda idi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda əmək fəaliyyətinə başlayanda elmi işini də bu istiqamətdə davam etdirdi. Əlbəttə, Səadət Abdullayevanın bir elmi işçi kimi yetişmə- sində institutun Musiqi şöbəsinə rəhbərlik edən Qubad Qasımo- vun, burada çalışan Əminə Eldarova, Elmira Abbasova, Əhməd İsazadə və Bayram Hüseynlinin yaratdıqları işgüzar şəraitin rolu az olmayıb. Təbii ki, Səadət Abdullayeva institut nəzdində fəaliyyət gös tərən aspiranturaya daxil olanda, dissertasiya işinin mövzu- su kimi “Azərbaycan xalq çalğı alətləri”ni seçdi. Bilirdi ki, çalğı alətlərimiz haqqında tutarlı əsər hələ də yazılmayıb. Səadət xanım sənətşünaslıq üzrə namizədlik dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdaﬁ ə edərək, milli çalğı alətlərimiz üzrə ilk elmlər namizədi oldu. Elmi yaradıcılığını yeni iş yerində – Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasında davam etdirdi. Burada da o, təd- qi qatlarını çalğı alətlərimiz haqqında Respublikamızın müxtəlif guşələrində məşhur çalğıçılardan, musiqi tariximizə yaxşı bələd olan şəxslərdən topladığı məlumatlar əsasında aparırdı. Paytaxt- da və rayon mərkəzlərində yerləşən muzeylərin eksponatları ilə tanış olurdu. Maddi-mədəniyyət abidələrinə, orta əsr musiqişü- naslarının risalələrinə, klassik poeziya nümunələrinə və səyyah- ların qeydlərinə böyük önəm verirdi. Çox keçmir ki, Səadət xa- nım yazdığı məqalə və kitablarına görə alətşünaslıq üzrə öncül mütəxəssis kimi tanınır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 5

Bir qayda olaraq, araşdırmalarını musiqişünaslığımızda yetə- rincə əks olunmayan məsələlərə yönəldirdi və nəticədə bir sıra elmi yeniliklərə nail olurdu. Onun tədqiq etdiyi məsələlər, əsasən Azərbaycan ərazisində yayılan çalğı alətlərinin tarixi, quruluşu, xətti ölçüləri, səsdüzümü, akustik xüsusiyyətləri, türk məkanında eyni tipli alətlərin müqayisəsi və gələcək inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşməsi ilə əlaqədar idi. Səadət Abdullayeva ən məhsuldar musiqişünaslarımızdan sa- yılırdı. O, çalğı alətlərimizə aid 11 kitabın, dərc olunan yüzdən çox məqalənin müəllifi idi. Onun elmi işlərinin praktiki əhəmiyyətinin bariz göstəricisi dissertasiyasında, məqalə və kitablarında verilən məlumatların sıradan çıxmış milli çalğı alətlərimizin bərpa edilməsində istifadə edilməsidir. Bu alətlərin yenidən “həyata” qaytarılmasında, na- mizədlik dissertasiya işinin elmi rəhbəri olduğu Məcnun Kərimdə böyük inam yaratdı. Bakı Musiqi Akademiyası nəzdində yaradı- lan elmi-tədqiqat laboratoriyasında birgə çalışdılar. Çox keçmir ki, Məcnun Kərimin bərpa etdiyi bərbət, rud, Şirvan tənburu, rü- bab, çogur və b. alətlər bədii rəhbər olduğu “Qədim musiqi alət- ləri ansamblı”n tərkibində səsləndi. Elmi yaradıcılıqla yanaşı, Səadət Abdullayeva Üzeyir Ha- cıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasında xalq musiqisinin müx təlif fənləri üzrə mühazirə oxuyur, məşğələlər aparırdı. Onun müəllimlik fəaliyyətinin keyfi yyət göstəricisini professor Süley- man Ələsgərovla birgə yazdığı “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” dərs vəsaitinin nəşri ilə qiymətləndirmək olar. Səadət Abdullayevanın milli musiqişünaslıq elminə verdiyi ən böyük töhfəsi isə rus (2000) və Azərbaycan dillərində (2002) yazdığı “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq və orqanoloji tədqiqat)” monoqrafi yası oldu. Bununla da o, mütəxəssis- lərin yekdil qənaətinə görə, müasir Azərbaycan alətşünaslığının əsasını qoydu. 6 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attesta- siya Komissiyası Səadət xanıma professor elmi adına layiq gö- rəndə əsasən bu əsəri nəzərə almışdı. Az sonra həmin monoqrafi ya əsasında yerinə yetirdiyi dissertasiya işinə görə isə ona sənətşünaslıq doktoru elmi dərəcəsi də verildi. Səadət Abdullayevanın rəhbərliyilə çalğı alətləri üzrə onlarca mütəxəssis yetişdi. Onların arasında Türkiyə vətəndaşları da var idi. Onun arzusu, doğma yurdunun zəngin mədəniyyətinin vur- ğunu kimi, çalğı alətlərimizi və instrumental musiqimizi Res- publikadan kənarda da tanıtdırmaq idi. Bu yolda irəli sürdüyü ilk təşəbbüs “Azərbaycan instrumental musiqisi” kitabının Moskva- da nüfuzlu “Muzıka” nəşriyyatında çap olunması (1990) ilə hə- yata keçdi. “İrs-Наследие” Beynəlxalq jurnalda müxtəlif dillərdə dərc olunun məqalələrlə (2002-2015-ci illər) ənənəvi çalğı alətlərimizi dünyaya tanıtdırır. 2016-cı ildə mətni Azərbaycan, ingilis və rus dillərində verilən “Azərbaycan çalğı alətləri dünyanı valeh edir” kitabını nəşr etdirir. Son əsəri isə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin musiqi aləminə və onun ölməz “Xəmsə”si, qəzəllə- ri əsasında bəstəkarlar tərəfi ndən bəslənən əsərlərin şərhi verilən “Nizamidə musiqi, musiqə Nizami” adlı monoqrafi yası idi. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı həmişə Səadət Abdullaye- vanın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirib. İttifaqın “Azərbaycan bəstəkarları və musiqişünasları” layihəsi üzrə Mədəniyyət və Tu- rizm Nazirliyinin dəstəyi ilə “Şərq və Qərb” nəşriyyatında onun yetişdirməsi olan Seyran Qafarovun “Səadət Abdullayeva” adlı broşürü nəşr olunub, Bəstəkarlar İttifaqının üzvləri üçün nəzərdə tutulan “Prezident təqaüdünə” layiq görülüb. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə həsr olunan “Çalğı alətlərlə bağlı yaradıcılıq ömrü” kitabda (müəllifi və tərtibçisi musiqişü- nasın ömür-gün yoldaşı Rahid Rəhmanovdur) çox böyük sevgi Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 7 və səliqə ilə fədakar musiqişünasın həyat və yaradıcılığının əsas cəhətləri işıqlandırılır. Təqdim olunan kitab quruluş və məzmununa görə çox ma- raqlıdır. Kitabda S.Abdullayevanın təhsil illəri, elmi və pedaqoji fəaliyyəti izlənilib, ömrünün önəmli günləri qeyd edilib, elmi, tədris-metodiki və populyar işlərinin biblioqrafi yası, nəşr olunan kitablarının şərhi və onlara yazılan rəylər verilib. Kitabda onun elmi rəhbərliyi ilə yerinə yetirilən və sənət- şünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi alan dissertantların soyadları, rəsmi opponent kimi çıxış etdiyi dissertasiya işlərinin adları, elmi redaktoru olduğu əsərlərin siyahısı yer alıb. S.Abdullayevanın elmi-pedaqoji fəaliyyəti haqqında məlu- mat verən mənbələr göstərilib, əldə etdiyi yeniliklər, elmi-təd- qi qat işlərinin tətbiqi əhəmiyyəti, Azərbaycan alətşünaslığı və təsviri sənətlə bağlı tövsiyələri, musiqimiz və çalğı alətlərimiz barədə fi kirləri verilib. Bunlardan başqa, kitabda tədqiqatçıların S.Abdullayevanın elmi nailiyyətləri haqqında qeydləri yer alıb, əsərlərində verilən məlumatların musiqişünasların işlərində isti- fadə məsələsinə baxılıb. Kitabda həmçinin onun yerinə yetirdiyi namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının mövzuları üzrə apardığı araşdırmaların nəticələrinin elmi şuralarda müdafi əsi zamanı alimlər tərəfi ndən qiymətləndirilməsi məsələsinə də toxunulur. Bu da, elmə qədəm qoyan gənc tədqiqatçılar uçun bir nümunə ola bilər. Sonda alimin yaradıcılığı və insanlarla ünsiyyəti barədə həm- karlarının baxışları, yerinə yetirmək istədiyi işlər şərh olunur. Düşünürəm ki, kitabdan musiqi ocaqlarında və tədris müəs- sisələrində çalışan mütəxəssislər qiymətli məlumat mənbəyi kimi istifadə edəcəklər. Zemfi ra Qafarova Əməkdar incəsənət xadimi, professor, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının katibi 8 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

HƏYAT VƏ YARADICILIĞININ ƏSAS TARİXLƏRİ

Səadət Abutalıb qızı Abdullayeva 1940-cı il yanvarın 18-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub.

1947- – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki 1957 Onillik Musiqi Məktəbində (indiki Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi) oxuyub. 1957 – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına (in di ki Üze yir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Aka de mi ya- sı) daxil olub. 1958- – Bakının 1 saylı axşam musiqi məktəbində forte- 1962 piano sinﬁ üzrə müəllim işləyib. 1962 – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını “Azər baycan xalq musiqisi” ixtisası üzrə bitirib (diplom P № 123998). Dövlət imtahan ko mis si ya sının 1962-ci il 30 iyun tarixli qərarı ilə ona “Musiqi şünas” (Azər- baycan xalq musiqisi, pe daqoq) ixtisası ve ri lib. – Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Na zir liyi nin Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Mu si qi şö bə sində kiçik elmi işçi vəzifəsinə təyin edi lib. – ailə qurub. 1963 – ilk məqaləsi “Azərbyacan gəncləri” qəzetində dərc olunub. – övladı anadan olub. 1965 – “Musiqi sənəti” üzrə Memarlıq və İncəsənət İns- ti tu tunun nəzdində fəaliyyət göstərən əyani aspi- ran turaya daxil olub. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 9

1968 – Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İctimai Elm - lər Bölməsinin Elmi şurasında “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (tarixi, təsviri, ölçülməsi, tət bi qi və gələcək inkişafı) mövzusunda nami z ədlik disserta siyasını müdaﬁ ə edib. – SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyinin Ali At- testasiya Komissiyasının 26 iyun 1968-ci il tarixli qərarı ilə sənətşünaslıq namizədi alimlik dərəcəsi təsdiq edilmişdir (diplom: МИС № 000527). 1968- – Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Musiqi şö- 1971 bəsində kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1971 – müsabiqə yolu ilə Azərbaycan Dövlət Kon ser - vatoriyasının Azərbaycan xalq musiqisi ka fedra- sının müəllim vəzifəsinə təyin edilib. 1972 – rus dilində “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” adlı kitabçası nəşr olunub. – ikinci övladı anadan olub. 1977 – müsabiqə yolu ilə Azərbaycan xalq musiqisi ka- fedrası üzrə baş müəllimi vəzifəsinə keçib. 1978 – elm və musiqi təbliğatı sahəsindəki fəaliyyəti nə z ə- rə alınaraq 27 iyun 1978-ci ildə SSRİ Bəs tə karlar İttifaqının üzvü seçilib (üzvlük bileti № 2798) 1979 – müsabiqə yolu ilə Azərbaycan xalq musiqisi kafed rası üzrə dosenti vəzifəsinə keçib. 1980 – Azərbaycan xalq musiqisi kafedrasının ay rıl ma sı ilə əlaqədar Azərbaycan xalq musiqisinin ta rixi və nəzəriyyəsi kafedrası üzrə dosent və zi fə sinə ke çi rilib. – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Bədii şu - rası Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nə z ə- riy yəsi kafedrası üzrə dosent elmi adın ve ril məsi haq qında vəsatət qaldırıb. 10 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

1981 – SSRİ Nazirlər Soveti yanında Ali Attestasiya Ko- missiyasının 18 fevral 1981-ci il tarixli (protokol № 8д/25) qərarı ilə Azərbaycan xalq mu si qisinin tarixi və nəzəriyyəsi kafedrası üzrə dosent elmi adı təsdiq olunub (attestat: ДЦ № 042252). 1984 – rus dilində “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” adlı kitabı nəşr olunub. 1990 – Moskvada “Azərbaycan instrumental musiqisi” kitabı işıq üzü görüb. 1991 – “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı” adlı kitabı (rus dilində) çap olunub. 1992 – Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Aka de mi- ya sının Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nə z əriyyəsi kafedras ı üzrə vakant professor və zi- fəsinə seçilib. 1992- – Bakı Musiqi Akademiyasının Qədim musiqi alət- 2017 lərinin bərpası, təkmiləşdirilməsi və tədqiqi elmi la boratoriyasında baş elmi işçi. 1993 – Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvlüyünə təs- diq edilib. 1994 – Almatı şəhərində Türk xalqlarının musiqisi Bey- nəl xalq Simpoziumda “Azərbaycan etno mu si- qiş ünaslığı: nai liyyətlər və problemlər” möv zusunda məruzəsi din lənilib. 1996 – “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirm ə” adlı dərs vəsaiti (S.Ə.Ələsgərovla birgə) nəşr olunub. 1997 – Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Aka de mi ya - sının Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nə - zəriyyəsi ka fedrası üzrə müsabiqə yolu ilə professor vəzifəsinə ke çib. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 11

2000 – Az ərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Kolle gi- yasının 07 mart 2000-ci il tarixli T-193/2 №-li qərar ı ilə yüksək ixtisaslı musiqişünas kadrla r ın ha zırlan- mas ında səmərəli elmi-pedaqoji fəaliy y ətin ə gör ə və anadan olmasının 60 illik yu bileyi mü na si bətil ə Fəxri Fərmanla təltif edilib (qeydiyyat № 923). 2000, – Rus və Azərbaycan dillərində “Azərbaycan xalq 2002 çalğı alətləri (musiqişünaslıq və orqanologi təd qiqat)” adlı monoqraﬁ yası nəşr olunub. 2002 – Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nə z ə riy yə- si kafedrası üzrə müsabiqə yolu ilə professor və- zifəsinə keçib. 2002- – müxtəlif dillərdə çıxan və dünyanın 70 ölkəsində 2015 yayılan “İrs-Heritage” jurnalında 30-dan çox mə- qaləsi dərc olunub. 2003- – Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası 2017 nəzdində yaradılan F/D 02.151 Dissertasiya şu- rasının üzvü olub. 2004 – Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali At tes tasiya Komissiyasının 22 oktyabr 2004-cü il ta rixli (protokol № 16 - R) qərarı ilə Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi kafedrası üz- rə professor elmi adı verilib (attestat: PR № 0638). – “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Uluslararası folklor konfransında “Türk mə ka nında xalq çalğı alətlərinin müqayisəli öy rə nil mə sinin ilkin nəticələri” mövzusunda məruzəsi din lənilib. 2005 – “Az ərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və mu siqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” (rus dilin- də) möv zu sunda doktorluq dissertasiyasını mü- daﬁ ə edib. 12 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

2006 – Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası 16 iyun 2006-cı il ta rixli (protokol № 12 - R) qərarı ilə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi verilib (diplom: ED № 0856). 2006- – Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Azərbay- 2017 can xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi, sonra isə Xalq çalğı alətlərinin orkestrləşdirilməsi və diri jorlu ğu kafedralarının professoru (əvəz- çilikl ə). 2007 – “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” adlı kitabı nəşr olunub. 2007- – Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının Etno mu siqiş ü- 2017 naslıq bölməsinin üzvü seçilib. 2009 – “Muğam aləmi” I Beynəlxalq elmi simpoziumda “Muğam və təsviri sənət” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. 2010 – “Türkdilli xalqların musiqi alətləri” Beynəlxalq sim poziumda bəlməyə sədrlik edib və “Azər baycan alətş ünasliği: nailiyyətlər və pers pek tiv lər” möv zusunda məruzəsi dinlənilib. – “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” adlı mo no- qraﬁ yası çap olunub. 2013 – “Muğam aləmi” III Beynəlxalq elmi simpo zium- da “Azərbaycan instrumental muğam ifa çı l ığı – ənənələrinin varisliyi kontekstində” möv zu sunda mə ruzə ilə çıxış edib. 2016 – “Azərbaycan çalğı alətləri dünyanı valeh edir” adlı kitabı çap olunub (mətni Azərbaycan, ingilis və rus dillərində). 2016- – Azərbaycan Milli Konservatoriyasının “Kon ser va- 2017 toriya” elmi jurnalın Ekspert Şurasının üzvü olub. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 13

2017 – “Nizami Gəncəvinin əsərlərində musiqi və rəqs ifa çı ları” məqaləsi Türksoylu xalqların musiqi mə d ə niyyətinin tədqiqi problemləri” möv zu sun da ke çi rilən XVI Beynəlxalq elmi-praktiki konfran- sın ma teriallarına daxil edilib. – martın 12-də Bakı şəhərində vəfat edib. 2018 – vəfatından sonra “Nizamidə musiqi, musiqidə Ni- za mi” kitabı işıq üzü görüb. 14 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

TƏHSİL İLLƏRİ, ELMİ VƏ PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ

Səadət Abdullayevanın musiqiyə olan həvəsi onun təhsil almaq üçün Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbini seçmə- silə təsbit edilməklə yanaşı, musiqini qavramaq qabiliyyəti hələ uşaq yaşlarında akkordeonda çalmaq bacarığında özünü göstər- mişdir.

Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin 6-cı sinf şagirdləri, 1953-сü il (birinci sırada, soldan birinci).

Bunu tələbə ikən musiqi məktəbində uşaqlara fortepianoda çalmağı öyrətmək həvəsi bir daha təsdiqləyir. Əlbəttə, təhsilin is- tiqamətinin seçilməsində valideynlərinin də təsiri az olmayıb. Səadətin boya-başa çatdığı ailədə musiqiyə böyük həvəs var idi. Böyük bacısı Sevil orta təhsilini 10-illik musiqi məktəbində başa Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 15

çatdırmış, kiçik bacısı Gülnaz isə, onun kimi, sənətini musiqiyə bağlamışdır. Musiqi məktəbini 1957-ci ildə bitir- dikdən sonra o, ərizəsini, təbii ki, Azər- baycan Dövlət Konservatoriyasına (indiki Üzeyir Haçıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası) təqdim edir. Xalq musiqisini sevdiyindən o illərdə konservatoriyada yenicə açılan “Azərbaycan xalq mu siqisi” fakültəsinə daxil olur. Təhsil aldığı illərdə, böyük bacısının oxuduğu Azərbaycan Dövlət Universitetinin bio- loji fakültəsinin məşhur rəqqas Əlibaba Abdullayevin rəhbəri olduğu özfəaliy- yət ansamblının tərkibində akkordeonda çalır. Fakültələr arasında keçirilən müsabiqədə bacısının və onun iştirak etdiyi ansambl qalib olur.

Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin buraxılış ili, 1957, (birinci sırada, soldan birinci). 16 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Bu illərdə bəslədiyi iki romansı da Zəhra Rəhimovanın ifasında Azərbaycan Radio Verilişlərinin səsyazma stu diyasında yazılaraq eﬁ rdə səslənir. Tələbəlik illəri başa çatır. 1962-ci ildə Səadət Abdullayeva Kon- servatoriyada “Azərbaycan xalq musiqisi” kafedrasında dosent vəzifəsində iş- ləyən Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi, bəstəkar Süleyman Ələsgərovun rəhbərliyilə “Azərbaycan xalq çalğı alət- ləri” mövzusunda diplom işini yazır. Giriş, üç fəsil və nəticədən ibarət olan 87 səhifəlik işin giriş hissəsində qədim Azərbaycan çalğı alətlərinin tə- kamülü mə s ələsinə, xalq musiqi sənə- tində roluna bax ılır. Müvaﬁ q fəsillərdə çalğı alətlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri, tanınmış ifaçıları, onların yaradıcılıq yolları, ansambl və orkestrlərin repertuarları və gələcək inkişaf yolları göstərilir. Nəticədə əldə etdiyi məlumatlar sadalanır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 17

Səadət Abdullayeva diplom işini müvəfəqiyyətlə müdaﬁ ə edir və Konservatoriyanı “Azərbaycan xalq musiqisi” ixtisası üzrə bitirən ilk məzunlarından biri olur. Əmək fəaliyyətinə 1962-ci dekabrın 17-də Azərbaycan Mədə- niyyət Nazirliyinin nəzdindəki Memarlıq və İncəsənət İnstitutun- da (sonralar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının tərkibinə daxil edilmişdir) başlayır. O burada Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Mədəniyyət İşçisi, musiqi və teatr tədqiqatçısı, pub- lisist Qubad Qasımovun rəhbərlik etdiyi “Musiqi” şöbəsində kiçik elmi işçi vəzifəsinə təyin olunur. Şöbədə onunla birlikdə öz elmi əsərləriylə tanınan Əminə Eldarova, Elmira Abbasova, Əhməd İsazadə, Bayram Hüseynli də çalışırdı. Belə bir işgüzar mühitdə işləyən Səadət özünü yaradıcılıq sahəsində sınayır. O, ilk məqalələrini görkəmli rus bəstəkarı, pianoçu su və dirijoru Ser- gey Raxmaninova və məşhur İtaliya bəstəkarı Cüzeppe Verdiyə həsr edir. Səadət Abdullayeva 1965-ci il mayın 14-də “Musiqi sənəti” üzrə Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun nəzdindəki əyani aspiranturaya qəbul edilir. Azərbaycan xalq çalğı alətləri onun aspiranturada çalışdığı illərdə də tədqiqat sahəsi olur. Bu heç də təsadüfü deyildi. Çünki o ilə qədər çalğı alətlərimizi tam səciyyələn- dirən tədqiqat işi yazılmamışdı. Yalnız Üzeyir Hacıbəylinin dərc olunmuş ay- rı-ayrı məqalələrində (“Vəzifeyi-mu- siqimizə aid məsələlər”, “Azərbaycanda musiqi aləti”, “Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər”, “Şərq musiqisi və Qərb musiqi aləti”. “Şərq musiqisi haqqında Qərb alimlə- rinin təfsiri”, “Azərbaycanda musiqi tərəqqisi”) çalğı alətlərinin təsnifatını verərək, onları simli, nəfəs və zərb alətlərinə bölmüşdü. 18 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Simli alətləri, öz növbəsində, qısasəsli, yəni mizrabla çalınan və uzunsəsli (kamanla çalınan) alətlərə ayırmışdı. Simfonik orkestr alətlərinin tembrləri Azərbaycan xalq çalğı alətlərinki ilə müqayisə etmişdi. Avropa və Şərq alətlərinin əlaqəsi məsələsini şərh edərkən, ud, tənbur, qanun, rübab, ney və nəﬁ rin qısa təsvirini verilmişdi. Müxtəlif səs yüksəkliyinə və pərdələrə uyğun akustikaya əsasən tarın kökü, səsdüzümü nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdı. Xalq çalğı alətlərində notlarla çalmağın mümkünlüyünü sübut etmək üçün (“Mən nə yaradıram” məqaləsi) Ü.Hacıbəyli simfonik orkestrin tərkibinə daha çox milli alətlərimizi daxil etməyi tövsiyə etmişdi (“Sovet operasının yolları” məqaləsi). Tarı – “Şərq musiqisi təhsi- lini genişləndirə bilən alətlərdən “ən qiymətlisi, ən mühümü”, ka- mançanı – “melodik alətlərdən ən gözəli”, neyi – “ən pürməlahət və eşqnigar alət”, qavalı isə “zərb alətlərdən ən zəriﬁ ” deyimləri ilə səciyyələndirmişdi. Bəstəkarın 1919-cu ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir ili münasibətilə “İstiqlal” məcmuəsində dərc etdiyi ilk elmi araşdır- ması olan “Azərbaycan türklərinin musiqisi haqqında” iri həcmli məqaləsinin yeddinci bölümündə tar, saz, kamança, zurna, balaban, ney, qoşanağara və qavalın təsviri verilən yazılar isə elm aləminə məlum deyildi. Məqalə prof. Fərəh Əliyevanın təqdimatı ilə kitabça şəklində ancaq 2005-ci ilə nəşr olunmuşdur. 1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan İncəsənəti və Ədəbiyyatı Ongünlüyü ərəfəsində Kərim Kərimovun rus dilində nəşr edilən “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri” kitabçasında isə orkestrin tərkibində səslənən mizrablı, kamanlı, nəfəs və zərb alətlər qrupuna daxil olan tar, saz, qanun, kamança, tütək, balaban, zurna, nağara və qoşanağaranın quruluşları və səslənmələri haqqında qısa şəkildə məlumat verilmişdi. Azərbaycanda musiqi sənəti üzrə elmlər doktoru olmadığı üçün, S. Abdullayeva Qubad Qasımovun məsləhəti ilə Gürcüsta- nın tanınmış musiqişünası, xalq musiqisinin kamil bilicisi, Vano Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 19

Saracaşvili adına Tbilisi Dövlət Konservatoriyasının professoru, Qriqori Zaxaryeviç Çxikvadze ilə görüşmək üçün Tbilisiyə yolla- nır. Professor onun dissertasiya işinin mövzusu və tədqiq edəcəyi məsələlərlə tanış olduqdan sonra elmi rəhbər olmağına razılığını bildirir.

Elmi rəhbəri prof. Q.Z.Çxikvadze və onun ailə üzvləri ilə birlikdə (1965-ci il). Qeyd etmək lazımdır ki, o, sonralar Azərbaycan musiqişünas- ları – Səadət Seyidovanın da elmi rəhbəri olmuş, Gülarə Əliyeva, Bayram Hüseynli və Rauf İsmayılzadənin sənətşünaslıq namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim etdikləri dissertasiya işlərinin müdaﬁ əsində (1966, 1971-ci illərdə) rəsmi opponent kimi çıxış etmişdir. Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konserva- toriyanın 50-illik yubileyinə həsr olunmuş “Folklor və müasir- lik” adlı elmi konfransında (Bakı, 1972-ci il, 16 aprel) “Müasir folklorşünaslığın əsas məsələləri” mövzusunda elmi məruzəsi də dinlənilmişdir. 20 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Səadət Abdullayeva aspiranturanı vaxtından əvvəl başa çat- dıraraq “Azərbaycan musiqi alətləri (tarixi, təsviri, ölçülməsi, is- tifadəsi və gələcək inkişafı)” mövzusunda dissertasiya işini Azər- baycan EA İctimai Elmlər Şöbəsinin Elmi Şurasına təqdim edir. Müdafi ə 1968-ci il martın 12-ə təyin edilir. Rəsmi opponentlər Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının müx- bir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor Boris Qriqoryeviç Yerzakovic (o, Əhməd İsazadənin Kiyev şəhərində 1988-ci ildə doktorluq dissertasiyasının müdafi əsində də opponent kimi çıxış etmişdi) və bəstəkar, sənətşünaslıq namizədi, dosent Əşrəf Ab- basov idi. Şuranın iclasını akademik İsmayıl Hüseynov aparırdı. İclasda Şura üzvləri – akademiklər Əbdülkərim Əlizadə, Məm- mədağa Dadaşzadə, Feyzulla Qasımzadə, Əlisöhbət Sumbatzadə, Mikayıl Hüseynov, akademiyanın müxbir üzvləri Həmid Aras- lı, Ziya Bünyadov, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Zülfəli İbrahimov, pro fessorlardan Püstə Əzizbəyova, Bəhmən Axundov, Leonid Bretanitski, Zərifə Budaqova, Məmmədcəfər Cəfərov, Şükufə Mirzəyeva, Əliheydər Orucov, Əbdülvahab Salamzadə, Yevgeni Tokarjevski və Əliqulu Fərəcov iştirak edirdi. Səadət xanım dissertasiya işini uğurla müdafi ə edir. Giriş, beş fəsil və nəticəni birləşdirən mətn (243 səh.) və ay- rıca şəkil (sayı 90) albomundan ibarət olan dissertasiya işində ilk dəfə geniş şəkildə çalğı alətlərimizin inkişaf tarixi, quruluş xüsu- siyyətləri, akustik ölçüləri araşdırılır, onların istifadə və müasir incəsənətdə rolu məsələlərinə baxılır, gələcək inkişafı ilə əlaqə- dar mülahizələr irəli sürülür. Mövzu üzrə dərc edilən məqalələrində (Xalq çalğı alətlə- ri orkestrinin inkişaf yolu. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1964, 1 fevral; Həyata qaytarılmış musiqi alətləri. Elm və həyat, 1966, № 7; Yeni musiqi alətləri. Elm və həyat, 1967, № 7; “Не молкнут звуки чянга...” Литературный Азербайджан, 1967, № 11; Об одном музыкальном инструменте средневекового Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 21

Азербайджана. Доклады АН Азербaйджана, 1968, т. 24, № 9) xalq çalğı alətləri orkestrinin inkişaf yolu işıqlandırılır, yeni- cə istifad ə edilən ud və qanun alətləri, ansambl və orkestrlərin tərki bində səslənən bəm tar və dütar, qədim çalğı alətlərimiz təsvir edi lir. Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində Etnoqraﬁ ya fondunda saxlanılan, Şəki rayonunda aşkar edilən və 1648-ci ildə Azərbaycana səyahət edən alman diplomatı Engelbert Kem- pferin təsvir etdiyi panduraya oxşar kamanla çalınan eyni tipli alət barədə mülahizələrini şərh edir. Ona elmi adın verilməsi haqqında qərar yekdilliklə qəbul edilir. Şuranın qərarını SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirli- yinin Ali Attestasiya Komissiyası 1968-ci il iyunun 26-da təsdiq edir.

S.Abdullayeva 1968-ci il mayın 16-da yenidən Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun “Musiqi” şöbəsində kiçik elmi işçi və- zifəsinə təyin edilir və elmi işlərini burada davam etdirir. Bu illərdə o, qədim nəfəs, zərb, simli alətlərimiz və ayrıca kamançaya həsr olunan yazılarını dərc etdirir. Nadir istedada malik, repressiya illərinin qurbanı olan şair Mikayıl Müşfi qin ilk dəfə musiqimizi tərənnüm edən şeirləri haqqında məlumat verir. Məqalə bu sözlərlə başlayır: “Mikayıl iyirmi doqquz il yaşadı, lakin hamının sevə-sevə oxuduğu, əzbərlədiyi böyük bir irs qoyub getdi. O, şeirlərini ehtiraslı, alovlu səsiylə indi oxu- masa da, Müşfi q irsi hamını həyəcanlandırır, coşdurur. Çünki 22 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü elə bir sahə, sənət yoxdur ki, Müşfi q onu poetik misralarında canlandırmasın. Həkim, fəhlə, kəndçi, müəllim, məktəbli, neft- çi, musiqişünas, tarixçi, yenicə nağıla qulaq asmağa başlayan uşaq belə onun poeziyasında ruh oxşayan sətirlərə rast gəlir. Şa- irin lirikası bəstəkarı piano arxasında əyləşməyə məcbur edir. Kim onun sözlərinə bəstələnmiş “Yaşa könül”, “Küsmərəm”, “Qurban olduğum”, “Sənin gülüşlərin” mahnılarını həyəcansız dinləyə bilər? Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır, Burda rəvamıdır gülmədən ölmək! Yazıq o şəxsə ki, qaraqabaqdır, Nə qədər yaraşır insana gülmək! Şair necə də nikbin idi. O, şeirlərində mahnı, gülüş, musiqi sədalarının eşidilməsini istəyirdi. Müəllif yazısını bu sözlərlə bitirir: “Müşfi q xalq musiqisindən xüsusi həzz alırdı, mizrabın daim “işləməsini” tələb edir, “nəğmələr qanadında ucalmaq” istəyirdi. Ona görədir ki, unudulmaz şair öz şirin nəğmələri, şe- irləri, poemaları, dastanları ilə uca zirvələrə qalxmış, başqa oxucularla birlikdə xanəndələrin və bəstəkarların sevimlisi olmuş- dur” (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1969, № 4, 25 yanvar). Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə həsr olunmuş “Oxu tar” qı- sametrajlı sənədli televiziya fi lmi (1968) haqqında öz iradlarını bildirir (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1969, № 2, 11 yanvar). S.Abdullayeva 1971-ci il noyabrın 1-də müsabiqənin nə- ticələrinə görə Üzeyir Haçıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının “Azərbaycan xalq musiqisi” kafedrasında müəllim kimi işləməyə başlayır. Çalğı alətlərimiz yeni sənət və tədris ocağı – Üzeyir Ha- cıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) da onun başlıca tədqiqat sahəsi olur. Bununla yanaşı, o burada pedaqoq kimi musiqiçi kadrları- nın yetişməsində öz bacarığını əsirgəməyir. “Azərbaycan xalq Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 23

“Azərbaycan xalq musiqisi” kafedrasının müəllim heyəti, 1971-ci il. musiqi yaradıcılığı”, “Xalq çalğı alətləri ifaçılığının tarixi”, “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları”, “Orkestrləşdirmə” fən- ləri üzrə mühazirələr oxuyur. Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçün alətşünaslıq və orkestrləşdirmə üzrə proqram və metodik göstərişlər tərtib edir. Partituraların oxunuşu, orkestrləmə və köçürmə üzrə fərdi dərslər aparır, konservatoriya tələbələrinin buraxılış diplom işlərinə rəylər yazır. Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda olduğu kimi, vaxtaşırı Ba- kı şəhəri və rayonlarında çalğı alətlərimiz haqqında məlumat lar toplayır. Bu zaman qocaman musiqiçilərin, incəsənətin müxtə lif sahələrində çalışan şəxslərin izahatlarına böyük əhəmiyyət verirdi. Tərtib etdiyi sorğu əsasında eşitdiyi məlumatları dəftərinə ya- zırdı. Olduğu yerin adını qeyd edir, ifaçının soyadını, doğul duğu yer və ili, alətdə neçə il çalmasını, ustadının kim ol masını, alətin tarixi, yayılması haqqında soruşurdu. Sonra çalğı alətinin hər bir hissəsinə (çanaq, qol, kəllə, sim, pərdə, üz, xərək, aşıx, mizrab, kaman, müştük, tağalaq, qısqac, putqal, çubuq) aid suallar verirdi. 24 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Kafedra müdiri prof. Süleyman Ələsgərovla dərs planını müzakirə edərkən, 1972-ci il. Hazırlanma və bəzədilmə qaydalarını qeyd edirdi. Bunlardan başqa, milli çalğı alətlər, ümumiyyətlə, Şərq aləmində istifadə edi lən alətlər haqqında bildiklərini, eşitdiklərini deməyi xahiş edir di. Alətlərin ölçülərini çıxarır, şəkillərini çəkir, çalınma tərz- lərini qeyd edir, çalğıçının ifasında melodiyaları lentə köçürür- dü. Bir qayda olaraq, yaşı 70-i ötmüş musiqiçilərlə görüşməyə çalışırdı. Eşitdiyi məlumatları simli, nəfəs, zərb alətləri üçün ayırdığı dəftərlərə köçürürdü. Onun görüşdüyü sənət adamla- rı ara sında saz-söz ustaları – aşıqlardan – Teymur Hüseynov, Murad Hə s ənov, Abbas Qurbanov (Şəmkir), Alı Məmmədov (Şəmkir rayonu, Zəyəm kəndi), Şair Vəli Miskinli (Gədəbəy), Ədhəm Ərəbov (Ağstafa), Saleh Nəsibov, Yusif Yusifov, Nağı Rzayev (Tovuz), Nabat Cavadova (Yevlax), Xaspolad Mirzəli- yev (Ağdam rayonu, Gülablı kəndi), Məhəmməd Əlimov (Quba rayonu, İspik kəndi), Əbdülhüseyn Yolçuyev ((Şabran), Zəbulla Binyaminov (Şabran rayonu, Uqah kəndi), Musa Eminov (Şəki rayonu, Birinci Biləcik kəndi), Hacıbala İbrahimov (Şəki rayonu, Baş Layısqı kəndi), Hüseyn Bayramov (Bərdə), Sirac Hə- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 25 bibullayev (Gəncə), Əbülfəz Musayev (Göyçay rayonu, Şəkər kəndi), Əhməd Rüstəmov (Kürdəmir), Qurbanxan Sadıqov, Pə- nah Pənahov, Valeh Quliyev (Salyan), İsmayıl Vəliyev, Ağalar Mikayılov, Mirzə İsmayılov (Şamaxı), Cavid Əmiraslanov (İs- mayıllı rayonu, Pirəqanım kəndi), Qulu Vəliyev (Babək rayonu, Şıxmahmud kəndi), İsmayıl Vəliyev (Şahbuz rayonu, Biçənək kəndi), tarzənlərdən – Mirzə Mansur Mansurov, Əhməd Ba- kıxanov (Bakı), Məşədi Quliyev (Ordubad), Nəriman Mehrəli- yev (Ağdam), Tofi q Abdullayev (Göyçay), Nüsrət Şıxlarov (Sal- yan), kamançaçılardan – Mirsuca Cəfərov (Gəncə), Nurəddin Bədəlov (Şəki), Əli Mirzəyev (Şuşa), Mənsur Sultanov (Nax- çıvan), tənburçulardan – Osman Kamlayev (Zaqatala rayonu, Göyəm kəndi), Kamal Atayev, Ata Yetərov (Balakən, Tülü kən- di), zurna-balabançılardan – Həbibullah Cəfərov (Şəki rayonu, Kiçik Dəhnə kəndi), Ələfsər Rəhimov (Şəki), Ağası Ağasızadə (Şabran), Həsrət Hüseynov (Kürdəmir), Məhəmməd Abbasov (Bərdə), Əliş Muradov (Ağdam), Qaraş Allahverdiyev (Ağdam rayonu, Gülablı kəndi), Ağəli Əliyev (Gəncə), Heydər Ağayev (Bərdə), Aydın Ələsgərov (Bərdə rayonu, Gərənə kəndi), Məm- məd Məmmədov (Şəmkir rayonu, Morul kəndi), Abış Abışev (Xaçmaz), İbad İbrahimov (Göyçay), Manaf Məmmədov, Cəfər Şıxlarov, Əfl atun Ağayev (Salyan), Ağasəf Seyidov, Fikrət Əli- yev (Şamaxı), tulumçulardan – Cəbi Əhmədov (Şahbuz rayonu, Kolanı kəndi), Məmməd Yaqubov (Şərur rayonu, Dəmirçi kəndi), Heydər Ağayev (Bərdə), qarmonçulardan – Zakir Mir- zəyev, Firuz Eyvazov (Bakı), Yelmar Zeynalov (Ağdam), Əfl a- tun Ağayev (Salyan), nağaraçılardan – Yelmar Əliyev, Mehdi Allahverdiyev (Ağdam rayonu, Gülablı kəndi), Heydər Ağayev (Laçın) və Qasım Qasımovun (Şəmkir) adlarını çəkmək olar. Azərbaycan yazıçılarının V qurultayında iştirak etmək üçün Bakıya gələn Kəlbəcərli ustad Aşıq Şəmşir Qocayevi evinə dəvət edərək (1971, 4 iyun) onunla görüşmüşdü. 26 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Çalğı alətlərini düzəldən ustaların: tar bağlayanların (tutan- ların) – Şamil Gəbəybəyov (Quba), Baxşalı Şahbazov (Ağsu), Bəylər Balakişiyev (Ağdam), Hümbət Ələkbərov (Şəmkir), Yusif Məmmədov (Göyçay), Heydər Təhməzbəyov (Naxçıvan), Şahin Səlmanov (Şuşa), sazbəndlərin – Məhəmmədəli Məhərrəmov (Qazax), Hacıbala İbrahimov (Şəki), Məhəmməd Həsrətov (Ba- lakən rayonu, İtitala kəndi), nəfəs çalğı alətləri ustalarının – Ha- bil Dadaşov (Quba), Əlicavad Cavadov (İsmayıllı rayonu, Mü- dürsə kəndi), Habil Salmanov (Sumqayıt) və Abdulla Qasımovun (Qazax) verdikləri məlumatlar alətləri təşkil edən hissələrin quru- luşlarının, hazırlanma qaydalarının və materialların seçilmə xü- susiyyətlərinin izahatında istifadə olunub. Çalğı alətlərinə aid bilgilərin toplanmasında rayon mədə- niyyət evlərinin direktorları, bədii rəhbərləri – Toﬁ q Hüseynov (Gəncə), Nazim Bilalov (Şəki), Məzahir Əzizov (Şamaxı), Si- murq Allahverdiyev (Şahbuz rayonu, Cəhri kəndi), Bahəddin Əs- gərov (Şərur), mədəniyyət şöbələrin müdirləri – Məmməd Kamil Əhmədov (Zaqatala), Şamil Dibirov (Balakən), Bayram Qurba- nov (Şahbuz), ölkəşünaslıq və tarix muzeylərinin direktorları – Baxşalı Axundov (Şəki), Məmməd Kamil Əhmədov (Zaqatala), Fikrət Sultanov (Naxçıvan) və çalğı alətlərinin bərpaçısı Qasım Qasımovun (Abşeron rayonu, Qobu qəsəbəsi) söylədikləri məlu- matlar az rol oynamayıbdır. Çalğı alətləri ilə bağlı bir sıra məsələlərin həllində musiqi folklorunun gözəl biliciləri – Sədnik Paşayev, Zülfüqar Baratov, Fazil Əlizadə (Gəncə), Şelli Məhəmməd (Ağdam), Səttar Axun- dov (Bakı, Respublika Xalq Yaradıcılığı Evinin baş metodisti), Cəfər Cəfərov (Şuşa, Şərq musiqi alətləri fabrikinin direktoru), Ağalar Kərimov (Şamaxı), Yusif Əliyev (Naxçıvan), Səməd Rüstəmov (Göyçay) və arxeoloq – İshaq Cəfərzadənin ﬁ kirləri nəzərə alınmışdır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 27

Bu görüşlərdən sonra Səadət Abdullayeva çalğı alətlərimizin tədqiqatı ilə daha ciddi məşğul olmağa başlayır, topladığı materiallar əsasında öz mülahizələrini jurnallarda dərc etdirir. “Çalğı alətlərimizin sorağı ilə” məqaləsində (“Qobustan” sənət toplusu, 1971, № 1) Azərbaycan çalğı alət lərinin gələcək təd qi qat la- rı n ın mü hüm məsələləri irəli sürülür. Onun fi krincə, qədim çalğı alətlərinin q runmasında Respub - lika mı z ın ra yon larında yerləşən mu zeylər öncül rol oynamalıdır, onların hazır lanmasına, tanınan musiqiçilərin ifas ında yazılan not nümunələrinin top lan masına böyük əhəmiyyət ve ril məli və çalğı tər- zləri kinolentə köçürülməlidir. Bu illərdə dərc edilən məqalələ- rində XIX əsrin məşhur şairi və aşı- ğı Molla Cumanın sazı (əvvəllər Qobustan. Qavaldaşla yan-yana. onun şagirdi Aşıq Əhmədə aid edilirdi) və məşhur Həbibullahın zurnaçılar dəstəsi haqqında məlu- mat verilir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaylan tulum və Zaqatala-Balakən bölgəsində istifadə edilən tənburun (dambu- run) quruluşları, səslənmə və istifadə xüsusiyyətləri şərh olunur (“Elm və həyat, 1971, № 8, 11). Tədqiqat istiqaməti üzrə ədəbiyyatın toplanmasına böyük önəm verən Səadət xanım, Çexiya musiqişünası Aleksandr Bux- nerin fransız dilində nəşr etdirdiyi “Les instruments de musique populaires” (1969) kitabı barədə (“Ədəbiyyat və incəsənət” qə- zeti, 1971, 13 noyabr) oxucuları məlumatlandırır. Kitabda milli musiqi alətlərimizdən saz, tar, kamança, qaval (dəf adla verilib), 28 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü balaban, zurna, nağara və qoşanağara haqqında yazıların olması nəzərə çatdırılır. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin yaranmasının 40 illiyi münasibətilə “Səslərin birliyi” məqaləsini dərc etdirir (“Ədə- biyyat və incəsənət” qəzeti, 1971, 27 noyabr). S.Abdullayeva milli çalğı alətlərimizin tədqiqində orta əsr mu siqişünasların risalələrinə, klassik poeziyaya, şifahi xalq yaradıcılığına, maddi-mədəniyyət abidələrinə, təsviri sənət nü- munələrinə, tarixi salnamələrə, etnoqrafi k məlumatlara, arxiv materiallarına, muzey kolleksiyalarına, musiqi ensiklopediyala- rına, izahlı və etimoloji lüğətlərə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu mənbələr üzrə topladığı məlumatlar onun elmi tədqiqatlarının əsasını təşkil edirdi. Görkəmli bəstəkar və musiqişünas Əfrasiyab Bədəlbəyli məqalələrinin birində elmi əsərlərinin dürüstlüyünə fi kir verən Azər baycanın başqa musiqişünasları ilə yanaşı onun da adını çə- kir (bax: “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1972, № 5, 30 yanvar). Tədqiqat işlərində çalğı alətlərlə əlaqədar aşağıdakı məsələlər araşdırılırdı: – Azərbaycan xalq çalğı alətləri üzrə musiqişünaslıq, ədəbi, tarixi, etnoqrafi k, arxeoloji, dilçilik materiallarının təhlili və ümu- miləşdirilməsi, – çalğı alətlərinin təsviri olan miniatür rəngkarlıq nümunələ- rinin və muzey kolleksiyalarının öyrənilməsi; – çalğı alətlərinin inkişaf tarixi, yayılma hüdudları; – onların quruluşu, konstruktiv elementləri və növləri, qol, səs pərdələri və onların adları; – hazırlanması və bu məqsədlə seçilən materiallar; – çalğı alətlərlə əlaqədar işlədilən terminlər; – xətti ölçülərə əsasən akustik ölçmələr və səs düzümlərinin təyini; – çalınma tərzləri, səslənmə xüsusiyyətləri; Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 29

– texniki və bədii ifadə imkanları; – xalq və professional ifaçılıqda istifadəsi; – alətlərin onlarda ifa olunan musiqi melodiyaları ilə bilava- sitə əlaqədə öyrənilməsi; – ansambl və orkestrlərdə yeri və rolu; – orkestr üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşun əsas- ları; – bərpası, təkmilləşdirilməsi və yeni növlərinin yaradılması; – terminologiya və etimologiyası; – eyni tipli alətlərin müqayisəli tədqiqi; – Azərbaycan xalq çalğı alətləri üzrə elmi-praktiki tədqiqatla- rın əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi. Qeyd edilən məsələlər üzrə aparılan işlər xalq çalğı alətləri- nin sistemli tədqiqatının əsasını təşkil edirdi. Yerinə yetirdiyi namizədlik dissertasiya işi əsasında Səa- dət xanım rus dilində “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” (Bakı, Azərnəşr, 1972) kitabçasını dərc etdirir. Burada o, folklor, ədə- bi-poetik, etnoqrafi k və arxeoloji mənbələr əsasında 60-a yaxın qədim və müasir çalğı alətlərimizi təsvir edir. Qeyd etmək la- zımdır ki, bu əsər Azərbaycan çalğı alətləri haqqında ilk ümu- miləşmiş iş idi. XX əsrin 70-ci illərinə kimi yazılı ədəbiyyatda zərb aləti qaval daha çox “dəf” adiyla qeyd edilirdi və ya dilimizdə işlədi- lirdi, yəni “qaval” sözü dəfi n sinonimi sayılırdı. Miniatür rəsm- lərə və Azərbaycana səyahət edən Alman diplomantı Engelbert Kempferin kitabına əlavə etdiyi şəklə əsasən onların bir-birin- dən fərqləndiyi məlum olur. Dəfi n sağanağına, qavaldan fərqli olaraq, dörd-beş yerdə bir cüt metal lövhəciklər pərçim edilirdi. Gəldiyi bu nəticəni “Zərb çalğı aləti dəf haqqında “(“Qobustan” sənət toplusu, 1974, № 1) məqaləsində əks etdirir. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləşdir- mə üzrə proqram (1974) və metodik göstəriş (1977) tərtib edir. 30 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Bundan başqa, oncildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının sifarişi ilə musiqi terminləri haqqında və çalğı alətlərini səciy- yələndirən məqalələr yazır (1976-1987-ci illər). S.Abdullayeva 1977-ci il aprelin 25-də müsabiqə yolu ilə Azərbaycan xalq musiqisi kafedrası üzrə baş müəllim vəzifəsinə keçir. 1978-ci il iyunun 27-də isə SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının üzvlüyünə qəbul olunur.

İctimai fəaliyyəti ilə əlaqədar Bakı musiqi məktəblərində gənc musiqiçilərin hazırlanmasına yönələn müsabiqələrin işin- də ya xından iştirak edir. “Musiqişünaslıq” bölməsində ən yax- şı tələbə elmi işləri üzrə münsifl ər heyətinin sədri kimi onların qiymətləndirilməsinə obyektiv yanaşır. Səadət xanım öz təəssü- ratlarını qəzet səhifəsində oxucularla bölüşdürür (“Баку”, 1978, 13 may). Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası, Bakı Şəhər Müəllimlə- ri Təkmilləşdirmə İnstitutu və Ü.Haçıbəylinin Ev Muzeyinin təşkil etdiyi “Musiqi və Əmək” mövzusunda elmi-praktiki kon- fransda (Bakı, 1979, may) məruzə ilə çıxış edir. S.Abdullayeva çalğı alətlərinin muzeylərdə saxlanılan nü- munələrini vizual əşya olduğuna görə, tədqiqat işlərinin aparıl- ması üçün ən dəqiq mənbə sayırdı. Çalğı alətlər kolleksiyaları ilk dəfə onun tərəfdən daha geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilir və XVIII əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində Azərbay- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 31 canda mövcud olan çalğı alətləri haqqında maraqlı məlumatlar əldə edir. Məsələn, ilk dəfə Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, alim və fi losofu Mirzə Fətəli Axundzadəyə məxsus tar, saz, tütək, balaban və qavalı, bəstəkar Zülfüqar Hacıbəyova aid ça- nağı alt tərəfdən yastı olan kamançanı, Məşədi Süleyman Man- surov, Nəriman Nərimanov, Mikayıl Müşfi q, Qurban Pirimov və Mirzə Mansur Mansurova məxsus tarları, Molla Cümə, Hü- seyn Bozalqanlı, Əsəd Rzayev, Mirzə Bayramov, İslam Yusifov, Teymur Hüseynov və Səməd Vurğunun sazlarını, Cəlil Məm- məquluzadənin kamançasını, Həsrət Hüseynovun neyini, Xan Şuçinskinin qavalını, müxtəlif formalı dümbəkləri, qoşanağara- ları, sıradan çıxan çaqanaq və kəman alətlərini təsvir edir. Mu- zey kolleksiyalarına əsasən vaxtilə Azərbaycanda 3, 4 və hətta 5 simli kamançaların istifadə edilməsini nəzərə çatdırır. S.Abdullayeva 1979-cu il mayın 20-də müsabiqə yolu ilə dosent vəzifəsinə keçir. 1980-cı il martın 1-də “Azərbaycan xalq musiqisi” kafed- rası əsasında yaradılan “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında əmək fəaliyyətini davam etdirir. 1981-ci il fevralın 18-də SSRİ Nazirlər Sovetinin Ali Attestasi- ya Komissiyası ona dosent elmi adını verir.

Rus dilində dərc etdirdiyi “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alət- ləri” (Bakı, İşıq, 1984) kitabında əvvəl işıq üzü görmüş kitabçası- nın davamı kimi dövrümüzdə səslənən alətləri geniş təsvir edir. 32 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

İlk dəfə onların quruluşları sxemlərdə, simli və nəfəs alətlərinin pozisiya və appli katuraları cədvəllər- də əks olunur, səs düzüm- ləri xətti ölçmələr əsasında verilir. XIII əsrin məşhur musi qişünası, bəstəkarı, xət tatı və ud alətinin mahir ifaçısı ki mi tanınan Sə fi əddin Ur- məvinin ixtira etdiyi çal- ğı alətlərini şərh edərkən (“Qo bustan” sənət toplusu, 1988, № 3) dərc olunan tə- dqiqat işlərində müəyyən dolaşıqlığa yol verildiyi- “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi ni qeyd edir. Buna səbəb və nəzəriyyəsi” kafedrasının dosenti vəzifəsində çalışarkən, 1981-ci il. kimi, S.Urməvinin dövrün- də musiqişünasın icad etdiyi nüzhətə oxşar (həm quruluş, həm də adland ırılması cəhətdən) nüzhə alətinin olmasını göstərir. Bu mə s ələnin həllində XIV əsrin ortalarına aid “Kunz əl-tuhaf” (“Töhfələr xəzinəsi”) əlyazmasının məzmunu ilə tanışlığın əsas rol oynadığı nəzərə çatdırır. Paytaxt Bakıda və Azərbaycanın əksər rayonlarında qocaman və tanınmış ifaçıların tütək, balaban, zurna, tulum, tar və sazda çalğılarından nota köçürdüyü xalq musiqisi nümunələrini “Azər- baycan instrumental musiqisi” (Moskva, Muzıka, 1990) kitabın- da əks etdirir. Orta əsr musiqişünaslarının əsərlərinə, klassik poeziyaya, kitab miniatürlərinə, maddi-mədəniyyət və bədii rəngkarlıq nümunələ- rinə, eləcə də muzey kolleksiyalarına görə “Azərbaycan xalq çalğı Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 33 alətlərinin tarixşünaslığı” (Bakı, AzPU, 1991, rus dilində) dərsli- yini yazır. Burada ilk dəfə Azərbaycan musiqişünaslığında sıradan çıxmış 10 simli (rübab, rud, çəğanə, nüzhə, çəng, nüzhət, tənbur, çəhəsdəh, müğni, santur), 6 nəfəs (kərənay, gavdum, musiqar, nəfi r, şeypur, şahnəfi r), 8 zərb (dairə, döhül, dənbəal, kus, dümbək, dəf, təbirə, təbil) və özənsəsli (dəray, xəlxal, sinc) alətlərinin xarici gö- rünüşünü səciyyələndirən şəkilləri verilir. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin poeziyasında Azər baycan xalq musiqi janrlarının əks olunma xüsusiyyətləri “Ni za minin poetik, fəlsəfi və musiqi dünyası” mövzusunda keçir- i lən Ümumrespublika elmi-praktiki konfransının (Bakı, 3-4 may, 1991) materiallarında şərh olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu araşdırma ilə Nizami yaradıcılığında musiqinin əksi, onun hə yat yolu və poeziyası əsasında bəslənən əsərlər S.Abdullayevanın gələcək tədqiqatlarının əsası qoyulur. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin öyrənilməsinin əsas isti- qamətləri məsələsinə dair düşüncələri “Azərbaycan milli musiqisinin tədqiqi problemləri” mövzusunda keçirilən I Respublika elmi-praktik konfransın (Bakı, 17-19 dekabr, 1991) materiallarında öz əksini tapır. Burada keçən əsrin 60-80-ci illərini alətşünaslığın inkişafının dönüş mərhələsi sayır, xalq çalğı alətlərinin tədqiqatı- na bir kompleks problem kimi yanaşılması, onların qorunması və təbliğinə böyük fi kir verilməsi tövsiyə olunur. 1992-ci il fevralın 10-dan Bakı Musiqi Akademiyasında fəa- liyyətə başlayan “Qədim Azərbaycan musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşı kimi, burada sıradan çıxmış çalğı alətlərimizin quruluşlarını tədqiq edil məklə onların bərpası üçün laboratoriyada aparılan işlərdə ya xından iştirak edir. Məcnun Kərimovun rəhbərlik etdiyi laboratoriyada vaxtilə Azərbaycanda geniş istifadə edilən, sonralar isə unudulan çalğı alətləri – bərbət, qopuz, rud, rübab, çəng, Şirvan tənburu, çəğanə, 34 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

çoğur, santur, nüzhə bərpa edilərək, onların əsasında təşkil edil- miş “Qədim musiqi alətləri ansamblı”nın tərkibində səsləndiri- lir. Bərpa işlərində Səadət Abdullayevanın tədqiqatlarının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bunu Məcnun Kərimov və bir sıra musiqi- şünaslar da (Z.Səfərova, O.Rəcəbov, İ.Əfəndiyeva, S.Bağırova, S. Seyidova, C.Həsənova, A.Bayramova, J.Qədimova, M.Qafa- rova) etiraf etmişlər. S.Abdullayeva 1992-ci il martın 13-də müsabiqə yolu ilə professor vəzifəsinə seçilir. Azərbaycan müstəqilliyini elan etdikdən sonra o, 1993-çü il mayın 17-də Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzviliyinə təsdiq edilir.

“Azərbaycan etnomusiqişnaslığı: nailiyyətlər və problemlər” mövzusu üzrə mülahizələri Almatı şəhərində keçirilən (1994, 3-8 may) “Türk xalqlarının musiqisi” I Beynəlxalq simpoziumun te- zislərində dərc edilir. S.Abdullayeva miniatür rəngkarlığın böyük estetik əhəmiy- yət kəsb etməklə yanaşı, əyani mənbə kimi onlara böyük önəm verirdi. Çünki miniatürlərə görə, başqa mənbələrdən fərqli olaraq, çalğı alətlərinin zahiri görünüşü, konstruktiv elementləri (çanaq, üz-deka, qol, kəllə, aşıx, sim və pərdələrin sayı), quruluş xüsusiyyətləri, çalınma qaydası, səsləndikləri ansamblların tər- kibi haqqında məlumat əldə etmək olur. Bundan başqa, müəy- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 35 yən zaman çərçivəsində alətlərin xarici görünüşünün dəyişmə- sini və cəmiyyətin həyatında musiqinin yerini dərk edilməsi barədə ﬁ kir yürütmək də mümkün idi. Rəsmlərdə əks olunan çalğı alətlərini ifaçıların özü, ya da başqa əşyalarla müqayisə edərək, onların ümumi və müxtəlif hissələrinin ölçüləri haqqın- da təsəvvür yaranır. Miniatürlərdə orta əsrlərdə Azərbaycanda keçirilən musiqi ilə müşayiət olunan mövsüm mərasim və şən- liklərinə, Novruz bayramı ərəfəsində göstərilən tamaşa və oyun- lara (“Təkə oyunu”, “Cütcü şumu”, “Çövkən”), eyş-işrət, şadlıq məclislərinə, dəbdəbəli qarşılanma, döyüş və ov səhnələrinə, eləcə də rəqslərə geniş yer verilmişdir. Səadət xanımın 1994-cü ildə “Təsviri sənətdə Azərbaycan musiqisinin əksi” üzrə yeni tədqiqat istiqamətini təşkil edəcək araşdırmalarının ilk nəticəsi “Azərbaycan xalq çalğı alətləri Ni- zami “Xəmsə”sinin miniatürlərində” məqaləsində verilir (Eko- logiya, fəlsəfə, mədəniyyət, elmi məqalələr məcmuəsi, 4-cü buraxılış, 1994). Burada dahi şairimiz Nizaminin poemalarına çəkilmiş miniatürlərin daha geniş şəkildə cəlb edilməsi və təh- lilinin alətşünaslığın aktual məsələlərinin həllində əyani materi- alların əldə edilməsində əhəmiyyəti göstərilir. “Rübabın izi ilə” məqaləsində (“Azərbaycan musiqisi. Ta- rix və müasir dövr” toplusu, Bakı, 1994) klassik şərq şairləri və musiqişünasların əsərlərinin tərcümələrində rübab və rəbab alətlərinin yazılışı ərəb əlifbası ilə eyni olduğu üçün, bu müxtə- lif alətlərin eyniləşdirilməsi göstərilir. Rübabın mizrabla, rəba- bın isə kamanla səsləndirilməsi vurğulanır. Dövrümüzdə mizrabla çalınan rübablar müxtəlif quruluşda, hansı yerdə intişar etməsindən asılı olaraq əfqan, qaşqar, dulan, pamir və şuqnan rübabları adı ilə yayılması qeyd edilir. Xaqani Şirvani və Ni- zami Gəncəvinin əsərlərinə əsaslanaraq, Azərbaycanda məşhur tədqiqatçı Bahaəddin Ögəlin “qoç buynuzlu rübab” adlandırdığı qaşqar rübabının yayılması göstərilir. 36 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Rud, bərbət və ud çalğı alətləri haqqında mühakimələr” məqaləsində (“Ekologiya, fəlsəfə, mədəniyyət” toplusu, 7-ci buraxılış, 1995) orta əsrlərdə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılan simli çalğı alətləri rud, bərbət və ud haqqında mənbələrdə müxtəlif ﬁ kirlərin irəli sü- rüldüyü nəzərə çatdırılır. Məsələn, bərbət udun sələﬁ , rudun isə udun farslaşmış adı sayıldığı göstərilir. Məqalədə onların hər üçünün eyni vaxtda mövcud olması qeyd edilir. S.Abdullayeva Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Aka- demiyasında oxuduğu mühazirələr və fərdi məşğələlər əsasın- da prof. S.Ələsgərovla birgə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” (Bakı, Maarif, 1996) dərsliyini yazır. Bu- nunla da o, Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçün orklestrləşdir- mənin metodik əsaslarını işləyir. Kitabda nəfəs, zərb, kaman və mizrabla çalınan alətlər qrupu üçün orkestrləşdirmənin xü- susiyyətləri, orkestr səslənməsinin ümumi əsasları, müşayiət orkestrləşdirmənin və simfonik orkestrdən köçürmənin prin- sipləri şərh edilir. S.Abdullayeva 1997-ci il mayın 31-də müsabiqə yolu ilə yenidən professor vəzifəsinə təyin edilir. “Azərbaycan instrumental musiqisi” məqaləsində (Ekologi- ya, fəlsəfə, mədəniyyət. Elmi məqalələr toplusu, 1997, 15-ci buraxılış, II hissə, rus dilində) bu janra mənsub olan musiqinin növləri (muğam, rəqs, açıq) səciyyələndirilir və onların toy şən- liklərində daha dolğun şəkildə ifa edilməsi vurğulanır. “Azər- baycan xalq çalğı alətlərinin ölçülməsi” məqaləsində isə (Azər- baycan milli musiqinin tədqiqi problemləri. Elmi məqalələr toplusu, 1999, 3-cü buraxılış, rus dilində) aparılmış xətti öl- çülərə əsasən tar, saz, tütək, balaban və zurnanın səs düzümləri- nin quruluşları verilir. S.Abdullayeva 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikası Təh- sil Nazirliyi Kollegiyasının qərarı ilə yüksək ixtisaslı musiqişü- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 37 nas kadrların hazırlanmasında səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyə- tinə görə və anadan olmasının 60 illik yubileyi münasibətilə Fəxri Fərmanla təltif edilir.

S.Abdullayevanın 2000-ci və 2002-ci illərdə rus və Azər- baycan dillərində nəşr etdirdiyi iri həcmli (müvafi q olaraq 486 və 454 s.) “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq və orqanologi tədqiqat)” monoqrafi yası mütəxəssislərin yekdil qə- naətinə görə musiqişünaslıq elmimizin böyük nailiyyəti hesab edilir. Çünki bu əsərdə ilk dəfə olaraq çalğı alətlərimizin inkişaf tarixi geniş şəkildə şərh olunur. Kitabda çalğı alətləri alətşünaslıqda qəbul edilmiş və möv- cud olan iki – musiqişünaslıq və orqanoloji (orqanoqrafi k) üsul- larla tədqiq edilməsi qeyd edilir. Aşkar edilmiş yeni məlumatlar əsasında vaxtilə Azərbay- canda 90-a qədər çalğı alətinin yayıldığı göstərilir, indiyə qədər elm aləminə məlum olmayan bir sıra çalğı alətlərimizin adları 38 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

(donqar, kəman, burbuq, kələnay, ağız qopuzu) çəkilir. Azərbay- can musiqişünaslığında əks olunmayan nəfəs alətləri – yan tütək, nay, zil zurna, sümsü, sümsü-balaban, ksul, şapbır-balaban, zərb aləti – dairə təsvir edilir. Şamaxıda (1683-cü il dekabrın 19-da), sonra isə Bakıda (1684-cü il yanvarın 6-9-da) olmuş alman təbiətşünası, həkim və səyyahı Engelbert Kempferin 1712-ci ildə yol qeydlərinin əsasın- da nəşr olunan “Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V. ” kitabında “İranda istifadə edilən çalğı alətlə- ri” başlığı ilə verilən (s. 741) 23 çalğı alətinin şəkli olan tablo ilə ilk dəfə geniş oxucu kütləsini tanış edir. Kitabda dövrümüzdə istifadə edilən ənənəvi çalğı alətlərimi- zin quruluşları, hazırlanma qaydaları, texniki-bədii xüsusiyyətləri verilir, məişətimizdə və professional musiqimizdə rolu təhlil edilir. Çalğı alətlərinə, onların növlərinə və hazırlanmasına aid adlar əks olunur. Azərbaycanda yayılan çalğı alətləri Şərq ölkələrinin oxşar alətləri ilə müqayisə edilir. Türkdilli xalqların yaşadığı mə- kanda araşdırmalar üçün yeni istiqamətlər, onların xalq arasında daha da geniş yayılmasını təmin edilməsi yolları göstərilir. Kitab ali məktəblər üçün çox qiymətli dərslik olmaqla yanaşı, ondan musiqişünaslar, ifaçı-çalğıçılar, folklorçular, pedaqoqlar və geniş oxucu kütləsi də bəhrələnir. Ona görə də tədqiqatçılar onu fundamental, monumental, ensiklopedik səciyyə daşıyan əsər, milli çalğı alətlərimiz haqqında tam soraq materialı kimi qiymət- ləndirmişlər. Beləliklə, bu kitabla Səadət Abdullayeva müasir Azərbaycan alətşünaslığının əsasını qoymuşdur. Kitabın çapdan çıxması və onun təqdimatı haqqında dövrü mətbuatda da geniş məlumat verilmişdi ( “Respublika”, 2003, 12 yanvar; “Эxo”, 2003, 19 aprel; “Ədalət” 2002, 10 dekabr qəzet- ləri, AzərTAc-ın məlumatı – “Xalq qəzeti”, “Azərbaycan”, “Res- publika”, “Бакинский рабочий”, Azərbaycan müəllimi”, “Mə- dəniyyət” qəzetləri, 2002, 24-28 dekabr). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 39

“Azərbaycan çalğı alətləri” kitabının təqdimatı. Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyi, 23 dekabr 2002-ci il. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılmış əsərlərdə ənənəvi muğam növlərindən istifadə xüsusiyyətlərinə həsr olunan məqaləsində (“Ekologiya, fəlsəfə, mədəniyyət” elmi məqalələr məcmuəsi, 32-ci buraxılış, 2002) muğamların bəstəkarlara or- 40 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü kestr üçün iri həcmli əsərlərin (fantaziya, kantata, konsert, simfo- niyetta) yazmağa sövq etməsi, muğam janrının isə öz növbəsində bəstəkarların ideya düşüncələrinin bədii təcəssümü üçün vacib vasitə rolu oynaması, orkestrin repertuarına daxil olan əsərlərdə muğamın ənənəvi növlərinin istifadəsi, Azərbaycan professional musiqisinin geniş yayılmasında əhəmiyyəti göstərilir. Səadət xanım “Azərbaycan şifahi xalq və professional musiqisinin problemləri” elmi məqalələr məcmuəsində (Bakı, 2002) musiqişünaslığımızda əks olunmayan çalğı alətlərimiz haqqında məlumat verir (s. 5-13). Onların sırasında gövdəsi saza görə bö- yük, qolu isə qısa olan donqar, kamanla çalınan kəman və çaqa- naq, nəfəs alətləri kələnay (kələzurna), yan-tütək, ksul, şapbır-balaban, burbuğ, zərb aləti cift-kusun və özənsəsli ağız qopuzun adlarını çəkir və təsvir edir. 2002-ci ildən başlayaraq on ildən artıq müddətdə S.Abdullaye- va mütəmadi olaraq rus dilində çıxan və dünyanın 70 ölkəsində ya- yımlanan Beynəlxalq Azərbaycan jurnalı “İrs-Наследие” və onun ingilis, türk, ispan, italyan, çex, alman, yapon dillərindəki versi- yalarında (“İrs-Heritage”, “İrs-Miras”, “İrs-Нerencia”, “İrs-Patri- monio”, “İrs-Dědictvì”, “İrs-Erbe”, “İrs-İsan”) dərc edilən 30-dan çox məqaləsində çalğı alətlərimiz haqqında dolğun məlumat verir. Alətlərin əsasən yurdumuzda təşəkkül tapması, əksərinin türk dünyası ilə əlaqədə inkişaf etdiyi dəlillərlə göstərilir. Bu mövzuda yazılan məqalələrin geniş məkanda yayılan jurnalda dərc edilməsi, indiki zamanda mədəniyyətimizə, o çimlədən musiqi alətlərimizə təcavüz edildiyi vaxtda böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Bəstəkar və zaman” toplusunda (Bakı, 2003) rus dilində dərc olunan “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin təşkili və inkişafında bəstəkar yaradıcılığının rolu” məqaləsində bəstə- karların müxtəlif janrlarda yazdıqları əsərlərin Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin inkişafında rolu nəzərə çatdırılır, unudulan çalğı alətlərimizin bərpası və onların orkestrin tərkibinə Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 41 daxil edilməsi ilə gələcəkdə onun daha da rəngarəng səslənmə- sini təmin etməsi vurğulanır. Türk məkanında xalq çalğı alətlərinin müqayisəli öyrə- nilməsinin ilkin nəticələri “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Uluslararası folklor konfransının (Bakı, 2004) materiallarında dərc edilir. Əsasən türk dünyasında yayılan simli, nəfəs, zərb və özənsəsli alətlərinin müqayisəli öyrənil- məsi, bu geniş ərazidə yaşayan xalqlarının mədəni həyat tərzini və onların arasında tarixi-musiqi əlaqələrinin xüsusiyyətlərini müəyyən etməklə yanaşı, çalğı alətlərinin yaranma məkanını və yayılma istiqamətlərini təyin etməyə imkan verir. Araşdırma, ilk növbədə, eynitipli çalğı alətlərinin ad, xarici görünüş və quru- luşlarının müqayisəsi əsasında aparılmışdır. Səadət Abdullayevanın çoxillik səmərəli elmi və pedaqoji fəaliyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası 22 oktyabr 2004-cü il tarixli qərarı ilə ona Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzə- riyyəsi kafedrası üzrə professor elmi adı verir. 42 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin folklorumuzda əksi məsələ- si onun yeni tədqiqat obyektinə çevrilir. O, bu mövzuda özünün ilk məqaləsini (“Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında çalğı alət- ləri”) “Musiqi dünyası” jurnalında (2004, № 3-4) dərc etdirir. S.Abdullayeva 2005-ci il iyulun 11-də nəşr etdirdiyi kitabla- rı əsasında yazdığı “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdaﬁ ə edir. Azərbaycan Res- publikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası 16 iyun 2006-cı il tarixli qərarı ilə ona sənətşünaslıq doktoru alimlik dərə- cəsi verir.

“Koroğlu” dastanında aşıq sənəti, çalğı alətləri, eyniad- lı hava və instrumental əsərlər araşdırılır (“Musiqi dünyası”, 2006, № 3-4). Məqalədə vaxtilə toy məclislərində ən çox “Ko- roğlu” dastanın ifa edilməsindən, adının atalar sözü-məsəllərdə çəkilməsindən bəhs edilir. Dastanın dərc olunan variantlarının aşıq sənətinin və çalğı alətlərinin öyrənilməsində böyük əhə- miyyət kəsb etdiyi göstərilir. Onun məzmununa əsasən aşıq sənətinin xüsusiyyətləri açıqlanır. “Koroğui” havalar silsiləsi- nin adları çəkilir, onun vokal və instrumental şəkildə ifa olun- ması qeyd edilir. 2006-2008-ci illərdə mövsüm, ailə-məişət, toy və yas mə- rasimlərində, məzhəkə, qaravəlli və şəbih tamaşalarında səs- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 43 lənən çalğı alətlərimizin adlarının şifahi xalq ədəbiyyatının lirik (əmək, mövsüm və mərasim nəğmələri, xalq mahnıları, toy mərasimləri, bayatı, layla və oxşamalar, aşıq şeiri) və epik (dastan, nağıl, tapmaca, atalar sözü, zərb-məsəl və xalq deyim- ləri, tamaşaları və dramları) növlərində əks olunmasına dair silsilə məqalələri “Qobustan”, “Folklor və etnoqrafi ya”, “Elm və həyat”, “Mədəni-maarif “ jurnallarında və “Bəstəkar və zaman” toplusunda dərc olunur. 2007-ci ildə dərc olunan məqalələri əsasında yazdığı “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabı işıq üzü görür. Əsər Azərbaycan (Türk xalqlarınının) kitab abidələri siyahısına salınıb (www.turklib.az/biblio1.html). S.Abdullayeva yeni tədqiqat istiqaməti – Azərbaycan musiqisinin təsvir sənətdə əksi üzrə araşdırmalarını davam etdirir. 2009-2010-cu illərdə Azərbaycan xalq musiqisi, ifaçılığı, musiqili folklor səhnələri, aşıq sənəti, çalğı alətlərimiz, ansambllar, milli rəqslərimiz, musiqi anlayışları, Üzeyir Haçıbəylinin şəxsiyyəti və yaradıcılığı təsviri sənətin rəngkarlıq, heykəltə- raşlıq, qrafi ka, dekorativ-tətbiqi, bədii foto sənətində əksi məsəlləri dərc edilən məqalələrində şərh olunur. “Muğam aləmi” I Beynəlxalq elmi simpoziumunda (Bakı, 18-20 mart 2009-cu il) “Muğam və təsviri sənət” mövzusunda məruzə ilə çıxış edir. Məruzənin məzmunu simpoziumun mate- riallarında dərc olunur (s. 26-39). Dərc etdirdiyi məqalələr əsasında 2010-cu ildə iri həcmli – 415 səhifəlik “Azərbaycan misiqisi və təsviri sənət” monoqrafi yasını nəşr etdirir. 2010-cu il dekabrın 16-17-də Bakıda keçirilən “Türkdil- li xalqların musiqi alətləri” Beynəlxalq simpoziumu keçirilir. Simpoziumun işində yaxından iştirak edən Səadət Abdullayeva “Musiqi alətlərinin tarixi və təkamülü” bölməsinin sədri kürsü- sündə əyləşir. 44 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Türkdilli xalqların musiqi alətləri” Beynəlxalq simpoziumun iştirakçıları arasında (Muzey Mərkəzi, 16 dekabr 2010-ci il). “Azərbaycan alətşünasliği: nailiyyətlər və perspektivlər” mövzusunda etdiyi məruzəsində isə maddi-mədəniyyət abidələ- ri, yazılı mənbələr, miniatür rəngkarlıq nümunələri, səyyahların gündəlikləri, musiqi bilicilərinin əlyazmaları, muzey kolleksiya- ları Azərbaycanın tarixi və müasir ərazisində ümumi sayı 90-dan çox olan simli, nəfəs, zərb və özənsəsli çalğı alətlərinin geniş yayılmasından danışır. Azərbaycan professional klassik musiqisinin əsasını qoyan Üzeyir Hacıbəylinin çalğı alətlərinin müasir incəsənətdə rolunu və əhəmiyyətini çox dəqiq müəyyən etməsini, onların tədqiqatının vacibliyinə önəm verdiyini qeyd edir. Azərbaycan alətşünaslığının yaranması və inkişafı yazılı mən bələrin, alətlərin özlərinin və onların xalq çalğı alətləri orkestr və ansambllarının tərkibində səslənməsinin tədqiqi ilə əla- qə l ən dirir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 45

Ümumiləşmə işlərin isə keçən əsrin 60-cı illərin sonunda ye- rinə yetirilməsi və 40 ildən artıqdır ki, tədqiqat işlərinin Azərbay- can alətşünaslığının müxtəlif istiqamətlərdə (mənbə materialları- nın araşdırılması, təsviri, təsnifatı, təşəkkülü, yayılması, xalq və professional musiqi yaradıcılığında, xalq çalğı alətləri orkestri və ansamblları, instrumental ifaçılığın xüsusiyyətləri, terminologiya və etimologiya, erqologiya, bərpa, təkmilləşdirmə və yeni növlə- rin yaradılması, çalğı alətlərinin ölçülməsi, akustikası və eyni tip növləri sırasında, tədris-metodiki vəsaitlər, not yazılışı, orkestrəş- dirmə, orqalogiya üzrə tədqiqatların icmalı, təsviri sənətdə, gələ- cək inkişafı) aparılması qeyd edilir. S.Abdullayevanın “Tarixi yaşadan unudulmuş musiqi alət- ləri. Milli musiqinin tədqiqi” adlı elmi məqalələr toplusundakı “Çalğı alətlərimizin yayılma hüdudları” məqaləsində eynitipli və eyni adlı çalğı alətlərinin türk məkanında daha çox yayılması və bu faktın həmin regionda yaşayan xalqların arasında musiqi mə- dəniyyətinin qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılmasında çox dəyərli amilin olması vurğulanır. Ona görə də, onun ﬁ krincə, əsas səyi çalğı alətlərinin yaranma, təkamül və yayılma yolları məsələləri- nin öyrənilməsinə yönəltmək lazımdır. S.Abdullayeva “Azərbaycan instrumental muğam ifaçılı- ğı-ənənələrinin varisliyi kontekstində“ mövzusunda “Muğam alə- mi” III Beynəlxalq elmi simpoziumunda (Bakı, 12-15 mart, 2013 ) məruzə ilə çıxış edir. Əvvəllərdə olduğu kimi, muğam triosunun yenə də məşhur olması, muğamların sazəndə dəstəsi ilə yanaşı, tərkibində ud, qanun, balaban və nağara səslənən muğam kvartet və kvintetlər ilə müşayiət olunması göstərilir. Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafını muğam, tar, saz, kamança, balaban, qaval və nağara- sız təsəvvür etməyin mümkünsüzlüyü qeyd edilir. Məhz onların vasitəsilə bütün dünya Azərbaycan musiqisinin mahiyyətini və spe siﬁ kasını dərk etməsi vurğulanır. XXI yüzilliyin başlanğıcı- 46 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü nı haqlı olaraq müstəqil Azərbaycanda muğam sənətinin intibah dövrü hesab edir.

“Muğam aləmi” III Beynəlxalq elmi simpoziumun iştirakcılarıyla birlikdə (Milli Azərbayçan Tarix Muzeyi, 12 mart 2013-ci il). O, xalqın maddi və bədii mədəniyyətini əks etdirən çalğı alət- lərinin müasir musiqi həyatında çox önəm rol oynamasını nəzərə alaraq, mədəniyyətin mühüm göstəricisi olan çalğı alətlərinin öy- rənilməsini Azərbaycan humanitar elminin ən aktual məsələsi sa- yır. Çünki belə tədqiqatlar elmi dəyərlərlə yanaşı müəyyən ictimai vəzifə də daşıyır. Bu istiqamətdə aparılan araşdırmalar xalqın mə- dəni mülkiyyətinin qorunmasında böyük əhəmiyyət kəsb edərək, musiqi mədəniyyətimizə yiyələnməkdə, elmi və hüquqi cəhətdən dəlillərin əldə edilməsində müstəsna rolunu anlayırdı. YUNESKO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-maddi irs üzrə Repre- zentativ siyahısına əsassız olaraq balabanın “düdük” adı altında ermənilərin adına yazılması bunu bir daha təsdiqləyir. Ona görə də milli çalğı alətlərimizin müxtəlif aspektlərdə və xalqların et- nomədəni əlaqələri kontekstində tədqiqat işlərinin daha geniş şə- kildə aparılmasının zəruriliyini nəzərə çatdırırdı. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 47

Bu yönümdə yazılan növbəti kitabını “Azərbaycan çalğı alət- ləri dünyanı valeh edir” (Bakı, 2016) adlandırır. Kitabda yazılı məlumatlara əsaslanaraq, qədim və orta əsrlərdə Azərbaycan əra- zisində istifadə edilən simli, nəfəs, zərb və özənsəsli alətlər təsvir edilir. Onların sırasında Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiyada yayılan oxşar alətlərdən Şirvan tənburunun Azərbaycanda yaradılması, əsasən ərəb ölkələrində istifadə edilən qanunun 17 pilləli səsdü- zümü ilə seçilən növünün də burada təşəkkül tapması göstərilir. Kitabda maraq doğuran ayrı-ayrı başlıqlar altında (“Dünya ma- hiyyətli çalğı aləti”, “Saz – Azərbaycan aşıqlarının ayrılmaz alə- tidir”, “Alətlərin ən ahənglisi”, “Dinləyicini məftun edən alət”, “Balaban – türk dünyasının çalğı alətidir”, “ Xalqın sevinc və qələbələrinin carçısı” və s.) daha müfəssəl şəkildə dövrümüzdə geniş yayılan simli (tar, saz, kamança, ud, qanun), nəfəs (balaban, zurna, tütək, ney, qarmon) və zərb (nağara, qoşanağara, qaval) alətlərinin quruluşu, hazırlanma qaydaları, səslənməsi, diapazonu, köklənməsi, ifa tərzi və s. məlumatlar verilir. Bu alətlərdə öz ifaçılıq məharəti ilə seçilən çalğıçıların adları çəkilir. Milli çal- ğı alətlər üçün bəstəkarlar tərəﬁ ndən müxtəlif janrlarda yazılmış əsərlər sadalanır. Bununla da milli çalğı alətlərinin professional musiqimizin inkişafında oynadığı rol əyani göstərilir. Kitabın mətninin ingilis və rus dillərinə də tərcümə olunma- sını nəzərə alaraq, müəllif geniş oxucu kütləsinin Azərbaycanın zəngin mədəniyyəti ilə yaxından tanış olması və müxtəlif ölkələr- də fəaliyyət göstərən səfərliklər vasitəsilə kitabın yayılmasının təmin edilməsi məqsədilə onun 100 nüsxəsini təmənnasız olaraq Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə göndərir. “Üzeyir Hacıbəyli müasirlərin düşüncəsində” toplusunda (2016) dərc olunan “Dahi bəstəkar və korifey musiqişünas” mə- qaləsində hamının səcdə etdiyi bəstəkarın musiqimizə və eləcə də musiqişünaslığımıza bəxş etdiyi əsərləri haqqında öz müla- hizələrini qeyd edir, onun işlərinin tələbələri və davamçılarının 48 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü müvəffəqiyyətlə inkişaf etdirdiklərini göstərir, Üzeyirşünaslığın gələcəkdə də uğurla inkişaf edəcəyini vurğulayır. S.Abdullayeva çoxdan dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin musiqi ilə bağlı düşüncələrindən və onun qəzəlləri, “Xəmsə”si əsa- sında bəstələnən əsərlərdən bəhs edən “Nizamidə musiqi, musiqi- də Nizami” adda kitab üzərində işləyirdi. Onun bu mövzuda ilk məqaləsi, qeyd edildiyi kimi, hələ 1991-çi ildə dərc olunmuşdu. Kitabı 2017-ci ilin əvvəllərində tamamlamışdı, ayrı-ayrı fəsilləri- ni məqalə şəklində hazırlayırdı. Bu mövzuda onun tədqiqat işləri “Konservatoriya”, “Mədəniyyət.Az” jurnallarında, “Qobustan” sənət toplusunda və “Türksoylu xalqların musiqi mədəniyyəti- nin tədqiqi problemləri” mövzusunda keçirilən XVI Beynəlxalq elmi-praktiki konfransın (Bakı, 2017) materiallarında yer almış- dı. Lakin vəfat etməsi dərc olunmaq üçün hazırladığı növbəti məqalələri jurnalların ünvanlarına göndərmək imkan vermədi. Bu məqalələr onun kitabına daxil edilmişdir. S.Adbullayeva son işlərindən olan “Azərbaycan çalğı alət- ləri haqqında qaynaqları araşdırarkən...” məqaləsində (“Musiqi dünyası”, 2016, № 3-4) çalğı alətlərimizlə bağlı bəzi dolaşıq məsələlərə öz münasibətini bildirir. Vurğulayır ki, əsrlər boyu sənət adamları zəngin musiqimizi dinləyicilərə dolğunluğu və in- cəliliyi ilə çatdırmağa çalışmışlar. Onlar bu məqsədlə ilk növbə- də çalğı alətlərinin yeni növlərinin yaradılmasına səy göstərmiş- lər. Tədricən müxtəlif simli, nəfəs, zərb alətləri meydana gəlmiş və onlardan şifahi (xalq mahnıları, rəqs havaları) və peşəkar musiqi janrlarının (muğam, aşıq yaradıcılığı) ifasında istifadə edilmişdir. Onun gəldiyi nəticəyə görə, Nizami Gəncəvinin “İskəndərna- mə” poemasının “İqbalnamə” hissəsində verilən “Əﬂ atunun çalğ ı aləti qayırması” bölməsində adı çəkilən cifti-saz (qoşa saz məna- sını verir) sazın başqa növü deyil, tar kimi qoşalaşan çanağa malik müstəqil alətin olmasına işarədir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 49

Şeir misralarının müqayisəli təhlili Nizaminin “Xəmsə”sində adı çəkilən ərgənun alətinin, körüklü ərqandan fərqli olaraq simli alət olmasını təsdiqlədiyini qeyd edir. S. Abdullayeva tədqiqatlarımda şeir parçalarında bir misrada alətlərin adlarının çəkilməsi faktına xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Çünki bu misralar hələ də musiqişünaslar arasında mübahisə do- ğuran udun İranda bərbət adı ilə yayılması və ya onların müxtəlif alətlər olması məsələsini ayırd etməyə imkan verir. Arif Ərdəbilinin 1369-cu ildə yazdığı “Fərhadnamə” poemasına istinad edərək yazır ki, bir misrada ud, bərbət, nay, dəf və çəngin adlarının çəkilməsi, bir tərəfdən ud və bərbətin müxtəlif çalğı alətlərinin olmasını təsdiqlə- yir, digər tərəfdən isə, bu alətlərin ansamblın tərkibində səslənmə- sini göstərir. Qeyd edir ki, XV-XVI əsrlərdə yaşamış Həbibinin qə- sidələrinin birində udun adı dəf, ney, şeşta, çəng və bərbətlə yanaşı çəkilir. Burdan belə nəticəyə gəlir ki, XIV əsrdən başlayaraq artıq “ud” və “bərbət” adları altında iki müxtəlif alət mövcud olmuşdur. Bununla belə, tədqiqatçılar orta əsr mənbələrinə istinad edərək bər- bət, ud və rudun eyni bir alətin müxtəlif adları olduğu haqqında fi kri irəli sürürlər. Digər tərəfdən, elmi ədəbiyyatda belə fi kir kök salıb ki, bərbət udun sələfi dir və ya uda yaxın alətin növlərindən biridir . S.Abdullayeva Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poe- masında verilən misralara istinad edərək, orta əsrlərdə Azərbay- canda “ney” və “nay” adlarla həzin, incə səsli iki müxtəlif nəfəs alətlərinin istifadə edildiyini qeyd edir. Savaş vaxtı isə güclü səsi ilə seçilən iri boru şəklində olan Türk nayı səslənirdi. “Qədim Musiqi Alətləri Ansamblı”nın bədii rəhbəri, əməkdar artist Munis Şərifovun səsləndirdiyi çəğanənin Azərbaycanda ya- yılması haqqında tutarlı dəlillər vardır. Onun adına Qətran Təbri- zi, İmadəddin Nəsimi və Seyid Əzim Şirvaninin şeirlərində rast gəlmək olur. Xarici görünüşü haqqında təsəvvür isə rus rəssamı Qriqori Qaqarinin “Şamaxı rəqqasələri” (rusca “Шемахинские баядерки”) qravürasına görə yaranır. Tablonun sağ küncündə 50 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü döşəmə üzərində qoyulmuş çəğanələrin üst və alt tərəfl ərdən gö- rünüşləri çəkilmişdir. İlk dəfə bu barədə mənbə kimi istinad etdiyi tabloda əks olunan çəğanənin quruluşu namizədlik dissertasiya- sında (1967) təsvir etmiş, şəkli isə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (Bakı, Azərnəşr, 1972, s. 17) kitabçasında vermişdir. Onun əsa- sında sonralar sənətşünaslıq doktoru, professor, xalq artisti Məc- nun Kərim çəğanəni bərpa etmişdir. Məqalədə bir çalğı alətinin maraqlı “tarixçəsini” də söyləyir. Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyində saxla- nılan çalğı alətləri ilə tanış olduqda, sərgi zalında “qaval” adı ilə vitrində çalğı alətinin nümayiş edildiyini görür. Muzeydə qorunan tar, kamança və nağaranın XX əsrin əvvəllərinə aid nümunələri ilə yanaşı, başqa alətin qoluna aid, baş tərəfdən aşıqlar keçirilən dəyirmi taxta parçasını muzey işçiləri ona göstərir. Onu “qaval”ın yan tərəfi ndə açılmış iki dəlikdən keçirdikdə, onun çaqanaq alə- tinə aid olduğu müəyyənləşir. Səadət xanım bu alət haqqında ilk məlumatı Əlihüseyn Dağlının “Ozan qaravəli” əlyazması ilə ta- nış olduğu zamanı əldə etmişdi. Sonralar aləti sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Abbasqulu Nəcəfzadə bərpa etmişdir. Hal-hazırda bu alət “çaqanaq” adla muzeydə nümayiş etdirilir. Məqaləsində çalğı alətlərimizin adları haqqında da öz mü- lahizələrini yazmışdır. Çünki adların düzgün qeyd edilməməyi, gələcəkdə meydana çıxan bir sıra anlaşılmazlığa səbəb ola bilər. Adlarının oxşarlığına görə bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənən alətlər bəzən eyniləşdirilir. Nümunə kimi, Balakən-Zaqatala böl- gəsində istifadə edilən dambur (tambur) vaxtilə Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılan ikisimli, gövdəsi armud şəklində olan uzun qollu tənburla eyniləşdirilməsi göstərilir. Məqalədə qeyd edilir ki, Sovet totalitar dövrünün qadağa- larına məruz qalan, hazırda Azərbaycanda geniş yayılan qanun və 50-60 illik fasilədən sonra ilk dəfə 1959-cu ildə Moskvada Azərbaycan Ədəbiyyatı və İncəsənəti ongünlüyü ərəfəsində Səid Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 51

Rüstəmovun rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri orkestrinin və Əh- məd Bakıxanovun təşkil etdiyi ansamblın tərkibinə “kanon” adla daxil edilmişdir. Bu adla alət yalnız Ermənistanda məlumdur. Azərbaycan klassik poeziyasında (Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Fi zuli və b.), dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəylinin məqalələrin- də isə onun adı “qanun” kimi qeyd edilmişdir. İndi də televiziya verilişlərində, bəzi kitab və məqalələrdə bu alətin adı “qanon” və ya “kanon” kimi çəkilir. Ara-sıra verilişlərdə, afi şalarda yenə də qanunun “kanon” adla deyilməsi və ya yazılması ona təsir edirdi. Deyrdi: – “Nə qədər demək olar, nə qədər yazmaq olar: onun bir adı var, o da qanundur. Kanon isə qondarma addır, balaban sözü- nün ermənilər tərəfi ndən düdüklə əvəz olunduğu kimi”. İranda geniş yayılan səntur türk dünyasında, o cümlədən Azərbaycanda da “santur” adı ilə istifadə olunurdu. Şair, dramaturq və tərcüməçi Abbas Səhhət şeirlərinin birində məhz bu alə- tin adını “santur” kimi qeyd edir. Ona görə də alət “səntur” yox, “santur” adlandırılmalıdır. Azərbaycanda geniş istifadə edilən zərb aləti dümbək XX əs- rin əvvəllərindən tədricən unudulmağa başlansa da, keçən əsrin sonralarından başlayaraq ansamblların tərkibinə daxil edilmişdir. İranda “dümbək” və ya “zərb” adı ilə tanınan alət nədənsə sonuncu adla təqdim edilirdi. Son illər bu alətə “dümbək” deyilməsilə yanlışlıq aradan qaldırılmışdır. Dövrü ədəbiyyatda ney və nay alətləri çox vaxt eyniləşdi- rilir. Çalğı zamanı ney çəpəki vəziyyətdə, ucu aşağı endirilmiş, baş hissəsi isə ağızın sol küncünə yaxınlaşdırılmış şəkildə sax- lanır. Hava axını gövdənin iti kənarına yönəldilir. Nayda isə hava gövdənin yuxarı, bağlı olan hissəsinə yaxın yerdə açılan dəliyə üfürülür. Müxtəlif formada, əksər hallarda quş şəklində hazırlanan bur- buğ öz adı ola-ola nədənsə mətbuatda “quş tütəyi”, “gil tütəyi” adlarına üstünlük verilir. Ancaq kifayət idi ki, Azərbaycan dilinin 52 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü izahlı lüğətinə müraciət edilsin (bax: Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı, 2006, s. 362). Məqalədə “çalğı aləti” ifadəsinin “musiqi aləti” söz birləşmə- sindən üstünlüyü barədə də öz mülahizəsini nəzərə çatdırır. Qeyd edir ki, Azərbaycanda orta əsrlərdə onları “saz” sözü əvəz edirdi. Son illər “çalğı alətləri” deyimi əvəzinə, dərc edilmiş kitab, lü- ğət və məqalələrdə daha çox “musiqi alətləri” termininə üstünlük verilir. Türkiyə və Türkmənistanda isə çox vaxt “çalğı alətləri” ifadəsi işlədilir. “Çalğı” sözünün kökünü təşkil edən “çal” çox məna daşısa da, burada “zərbə endir” mənasını verir, “gı” şəkilçisi isə fel kökünə (çal) qoşularaq, yeni məna verən isim – “çalğı” sözü yaranır. Heç təsadüfi deyildir ki, çalğıçıların birləşdiyi musiqiçilər kollektivi “xalq çalğı alətləri orkestri” və ya “xalq çalğı alətləri ansamblı” ad- lanır. “Çal” felinə “maq” şəkilçisini əlavə etməklə yaranan çoxmə- nalı, etimoloji mənası “oxumaq” kimi yozulan “çalmaq” düzəltmə fel sözü isə çalğı alətində bir musiqi nümunəsini icra etmək, çalğı alətini səsləndirmək kimi başa düşülür. “Musiqi alətləri” isə Avropa və rus dillərində işlədilən “musical instruments”, “музыкальные инструменты” terminlərinin Azərbaycan dilinə hərfi tərcüməsidir. Ərəb sözü (əsli yunanca) olan “musiqi” isə insanın təəssüra- tını, hiss və düşüncələrini ritm və intonasiya cəhətdən səs və ya çalğı alətlərlə ifadə edilən incəsənət növüdür və ona aid musiqi əsəridir, yəni “çalğı” sözü kimi hərəkət bildirmir. S.Abdullayeva istifadə və istinad etdiyi mənbələrə həssaslıq- la yanaşırdı, onları mütləq əsərlərində lazımı yerlərdə göstərirdi, kitablarının bədii tərtibatında istifadə olunan şəkillərin müəllifl ə- rinin adlarını da verirdi. Diqqətə layiqdir ki, o, bir qayada olaraq, nəşr olunmuş kitab- larının bədii tərtibatında Azərbaycanın rəmzləri olan xalça, buta, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə çəkilən miniatürlərdən, müasir rəssam və heykəltəraşlarımızın yaratdıq- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 53 ları əsərlərdən istifadə edirdi. Bu da onun öz yurduna bağlılığın- dan irəli gəlirdi. S.Abdullayevanın dərc olunmuş 120-dən çox elmi əsəri xalq musiqisi və çalğı alətlərinə həsr olunmuşdur. Onun işləri Azər- baycanın qədim musiqi alətlərinə olan marağı artırmış, verilən məlumatlara əsaslanaraq sıradan çıxmış bir sıra simli alətlər (qaşqar rübabı, bərbət, çəng, Şirvan tənburu və s.) bərpa edilərək “Qədim musiqi alətləri ansamblı”nda və folklor ansambllarının tərkibində səsləndirilir. Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Aka- demiyasının “Musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdirilməsi” və Azərbaycan Milli Konservatoriyasında yaradılan “Milli musiqi alətlərin təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyalarının səmərəli fəaliyyətləri S.Abdullayevanın elmi araşdırmalarının nə ticələrinin təcrübi əhəmiyyətinin bariz göstəricisidir. S.Abdullayevanın elmi uğurlarını sadalamaqla yanaşı, onun ali musiqi məktəblərində müəllimlik fəaliyyəti və elmi kadrların hazırlanmasındakı rolunu da xüsusi qeyd etmək lazımdır.

“Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasının professor - müəllim heyəti. 54 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

O, uzun illər ərzində Üzeyir Hacıbəyli adına Bakl Musiqi Akademiyası və Azərbaycan Milli Konservatoriyasında isə əvəz- çi kimi “Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı”, “Qrkestrləşdirmə” ixtisas fənləri və “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” ümumi kurs üzrə mühazirələr oxumuş, orkestləşdirmə üzrə fərdi və tələ- bələrlə fakültativ məşğələlər aparmışdır. Onun kitabları, tərtib etdiyi tədris vəsait və proqramları Pespublikamızın ali musiqi mək- təblərində və kolleclərində geniş istifadə olunur S.Abdullayevanın dərc edilən əsərləri, bir örnək kimi, simli, nəfəs, zərb və idiofonlu alətlər qrupu üzrə və ayrı-ayrı alətlərin (ney, kamança, qanun, qarmon) maraqlı cəhətlərini işıqlandıran bir sara dissertasiya işlərinin yazılmasında stimul olmuşdur. Bu işlərin əksəri S. Abdullayevanın rəhbərliyi ilə yerinə yetirilmişdir.

Müdaﬁ ədən sonra dissertantı Seyran Qafarzadə ilə keçirdiyi xoş anlar (14 fevral 2007-cü il).

Onun elmi rəhbərliyilə 15 nəfər, o cümlədən 3 türk mütəxəs- sisi dissertasiya işlərini yerinə yetirərək sənətşünaslıq üzrə fəl- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 55 səfə doktoru elmi dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Bu isə təməli S.Abdullayeva tərəﬁ ndən qoyulmuş Azərbaycan alətşünaslığının müvəffəqiyyətlə inkişaf etməsini göstərir. Səadət xanım sənətşünaslıq üzrə elmlər və fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilən dissertasiya işlərinin müdaﬁ əsində rəsmi opponent kimi də çıxış etmişdir. Tələbələrin müxtəlif mövzulu elmi məruzələrinə, diplom və buraxılış işlərinə rəhbərlik etməsi, aparıcı elmi təşkilat kimi Bakı Musiqi Akademiyasına göndərilən dissertasiya işlərinə, avtorefe- ratlara, əsərlərə və elmi məqalələrə yazdığı rəylər, kitablara və metodik vəsaitlərə redaktor olması, onun geniş elmi-pedaqoji fəa- liyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Onun tələbələri Respublikamızın müxtəlif şəhərlərində xalq musiqimizi layiqincə təmsil edir, yetişdirdiyi alimlər musiqi sənətimizin müxtəlif istiqamətləri üzrə elmi tədqiqatlarını davan etdirirlər. S.Abdullayeva uzun illər Bakı Musiqi Akademiyasının nəz- dində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasının üzvü olmuşdur. Səadət xanım çalğı alətlərimiz haqqında bilgilərini musiqi həvəskarlarına da çatdırmaq istəyirdi. Bu məqsədlə o, televiziya verilişlərində (“Xalq çalğı aləti – Kamança” AzTV, 1983, 8 yanvar; “Xalq çalğı alətlərinin tarixi”. AzTV, 1985, 10 mart; “Çalğı alətlərimiz. AzTV, 1991, 28 aprel; “Buta” verilişi; 1995, 27 aprel; “Qədim musiqi alətlərimiz”. Lider, 2001, 23 iyun), Bakı Musiqi Akademiyası kafedralarının birgə keçirdikləri elmi-nəzəri konfranslarda çıxış etmişdir. Elmi tədqiqatları əsasən milli çalğı alətlərinin inkişaf tarixinin öyrənilməsi, quruluş, səslənmə və istifadə xüsusiyyətlərinin araşdırılması, onların türk məkanında oxşar alətlərlə müqayisəsi və eləcə də gələcək inkişaf yolları ilə əlaqədar tədqiqat işləri onun Azərbaycan musiqişünaslığında layiqli yer tutmasına zəmin ya- ratmışdır. 56 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

S.Abdullayeva musiqişünaslıq sahəsində səmərəli fəaliyyə- tinə görə 2013, 2015 və 2016-cı illərdə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı üzvləri üçün nəzərdə tutulan “Prezident təqaüdü”nə layiq görülmüşdür. Nəcib və xeyirxah insan, təcrübəli pedaqoq, istedadlı musiqi- şünas olan Səadət xanım özünün təvazökarlığı, xəssaslığı, ürə- yiaçıqlığı və qayğıkeşliyi ilə seçilirdi. Buna görə də o, professor-müəllim heyəti və tələbələr arasında böyük hörmətə malik idi. Şübhəsiz, Azərbaycanın tanınmış musiqişünası və etnoorqa- noloqu olan Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın yerinə yetirdiyi işlər mütəxəssislər tərəﬁ ndən davam etdiriləçəkdir, milli musiqi sənətimizin, o cümlədən çalğı alətlərimizin müxtəlif məsələləri- nin həllinə yönələn tədqiqat əsərləri yazılacaqdır. Bu amalla da Səadət xanım yaşayırdı, yetişən gənc musiqişünasların uğurlarına sevinirdi. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 57

ÖMRÜNÜN ÖNƏMLİ GÜNLƏRİ

SƏADƏT ABDULLAYEVA – 50

Əziz və hörmətli Səadət xanım! Azərbaycan bəstəkarları v ə musiqi- şünasları Sizi, tanınmış musiqişünas- folklorçunu anadan olmağınızın 50 illiyi münasibətilə səmimi-qəlbdən təb- rik edirik. Sizin Azərbaycan xalq musiqi ya- radıcılığı, xüsusən xalq çalğı alətləri- mizin tədqiqi ilə bağlı işləriniz musiqi elmimizdə xüsusi yer tutur. “Azər- baycan xalq musiqi alətləri”, “Müa- sir Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Azərbaycan instrumental musiqisi” kimi tədqiqatlarınız, eləcə də məqalə və məruzələriniz mütəxəs- sislərin diqqətinin cəlb etmişdir. Siz Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi kafedrasının dosenti kimi səmərəli pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur, Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçün orkestrləşdirmə fənnindən dərs deyirsiniz. Bu xoş ündə Sizə möhkəm cansağlığı, uzun ömür, elmi və pedaqoji işinizdə böyük müvəffəqiyyətlər arzulayırıq. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının idarə heyətinin katibliyi “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1990, № 48, 7 dekabr, s. 7. 58 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

SƏADƏT ABDULLAYEVA – 60

TELEQRAM № AZ1000/0000017051 Bakı 1/144 74 17/01 1700 Bakı, Rəşid Behbudov 30, blok 4, mənzil 23 Səadət Abdullayevaya

Hörmətli Səadət xanım!

Sizi – görkəmli Azərbaycan musiqi- şünas-alimini, bacarıqlı pedaqoqunu, yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təb- rik edirik. Musiqi ictimaiyyəti Sizi xalq musiqi alətləri və milli instrumental musiqisinin mahir tədqiqatçısı kimi tanıyır. Sizin çap etdirdiyiniz monoqraﬁ yalar və tədris vasitələri musiqişünaslarımız üçün dəyərli elmi-pedaqoji töhfələrdir. Bu xoş gündə Sizə bundan sonrakı elmi-pedaqoji fəaliyyətinizdə uğurlar, möhkəm can- sağlığı arzulayırıq.

Toﬁ q Quliyev, Vasif Adıgözəlov, Ramiz Zöhrabov

Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 59

SƏADƏT ABDULLAYEVA - 65

TELEQRAM № 401097903 18/01/05 15:07 AZ 1014 Bakı , R.Behbudov küç. 30, mən. 23 Səadət xanım Abdullayevaya

Hörmətli Səadət xanım!

Azərbaycan bəstəkar və musiqişü- nasları Sizi – görkəmli musiqişünas-alimi, təcrübəli pedaqoqu, sənətşünaslıq namizədini Bakı Musiqi Akademiya- sının professorunu yubileyiniz müna- sibətilə səmimi-qəlbdən təbrik edir. Sizə bu xoş gündə möhkəm cansağlığı, yüksək əhval-ruhiyyə, elmi-peda qo ji fəaliyyətinizdə yeni-yeni uğurlar dilə- yirik.

Vasif Adıgözəlov, Ramiz Zöhrabov, Lalə Hüseynova 60 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

SƏADƏT ABDULLAYEVA - 70

TELEQRAM № AZ1000/0000017051 15.01.10 15:43:41 Bakı şəhəri, R.Behbudov küçəsi 30, mənzil 23 Səadət xanım Abdullayevaya

Əziz və hörmətli Səadət xanım!

Azərbaycan bəstəkarları və musiqişü- nasları adından Sizi – Respublikanın görkəmli musiqişünas-alimi, sənətşü- naslıq doktoru, Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının professorunu, alicənab və təvazökar insanı yubileyiniz münasibətilə səmimi- qəlbdən təb- rik edirik. Sizin maraqlı elmi-tədqiqat işlə- riniz, dəyərli monoqraﬁ yalarınız milli musiqişünaslıq elminin inkişafın- da mühüm rol oynamışdır. BMA-nın “Azərbaycan xalq musiqisi” kafedrasının professoru kimi pedaqoji fəaliyyətiniz sayəsində gənc musiqişünaslar nəsli yetiş- məkdədir. Sizə bu xoş gündə möhkəm can sağlığı, uzun ömür, elmi və pedaqoji fəaliyyətinizdə yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq.

Firəngiz Əlizadə, Aqşin Əlizadə, Ramiz Zöhrabov, Eldar Mansurov, Lalə Hüseynova Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 61

SƏADƏT ABDULLAYEVA - 75

TELEQRAM № AZ1000/0001141970 18.01.15 11:51:55 AZ1000. Bakı şəhəri, R.Behbudov küç., ev 30, mən. 23 Səadət xanım Abdullayevaya

Əziz və hörmətli Səadət xanım!

Azərbaycan bəstəkarları və musiqi- şünasları adından Sizi – Respublikanın tanınmış musiqişünas-alimini, folklor tədqiqatçısını, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktorunu, Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının professorunu, təcrübəli pedaqoqu, nəcib və zəhmətkeş insanı 75 illik yubileyiniz münasibətilə səmimi-qəlbdən təbrik edi rik! Siz Azərbaycanda ilk dəfə olaraq alətşünaslığının elmi əsasını yaratmı- sınız. Sizin milli çalğı alətlərimizin inkişaf tarixinin öyrənilməsinə, onların quruluş və ifa xüsusiy- yətlərinin araşdırılmasına, habelə Türk məkanında oxşar alətlərlə müqayisəsinə və eləcə də gələcək inkişaf yollarına həsr olunmuş monoqraﬁ ya, məqalə və oçerkləriniz, elmi-tədqiqat işləriniz milli musiqişünaslıq elminin mühüm səhifələrini təşkil edir. Sizin beynəlxalq əhəmiyyətli elmi simpoziumlarda iştirakınız, habelə Bəstəkarlar İttifaqının “Etnomusiqişünaslıq” bölməsinin fəal üzvü kimi fəaliyyətiniz diqqətəlayiqdir. 62 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Siz uzun illərdir Bakı Musiqi Akademiyasında “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasının professoru və- zifəsində çalışaraq gənc musiqiçilər nəslinin hazırlanmasına böyük əmək sərf edirsiniz. Sizə bu xoş və əlamətdar bir gündə möhkəm cansağlığı, uzun ömür, yüksək əhval-ruhiyyə, milli musiqi mədəniyyətimizin tərəqqisi naminə yeni-yeni yaradıcılıq işləri arzulayırıq.

Firəngiz Əlizadə, Zemﬁ ra Qafarova, Cəlal Abbasov, Sərdar Fərəcov, Aliyə Məmmədova

HAQQINDA

ENSİKLOPEDİYALARDA Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Cild 1. Redaksiya heyyətinin sədri İlham Heydər oğlu Əliyev. Bakı, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının Elmi Mərkəzi, 2009, s. 39.

ABDULLAYEVA Səadət Abutalıb qızı (d. 18.1.1940, Bakı) – Azərb. musiqi- şünası. Sənətşünaslıq doktoru (2006), prof. (2004). Azərbaycan Dövlət Konser- vatoriyasını (indiki Bakı Musiqi Akade- miyası) 1962 ildə bitirmişdir. 1971 ildən orada Azərb. xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi kafedrasında çalışır. Tədqiqat- ları milli çalğı alətlərimizin inkişaf ta- rixinə, quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənil- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 63 məsinə, oxşar alətlərlə müqayisəsinə həsr olunmuşdur. Elmi kadrların hazırlanmaşında xidməti var. Əsərləri: Современные азербайджанские музыкальные инструменты Б., 1984; Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişü- naslıq və orqanoloji tədqiqat). B., 2002; Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. B., 2007.

Muğam ensiklopediyası. Heydər Əliyev Fondu. Redaksiya heyətinin sədri, baş redaktor Mehriban xanım Əliyeva. Bakı, Musiqi dünyası, 2008, s. 11.

ABDULLAYEVA Səadət Abutalıb qızı (18.01.1940, Bakı) – musiqişünas, sənətşünaslıq doktoru (2006), professor (2004). ABI üzvüdür. ADK-nın Azərb. xalq musiqisi ixtisası üzrə ilk məzunların- dandır (1962). 1971 ildən ADK-da (BMA), “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında çalışır. Azərb. xalq musiqi yaradıcılığı və çalğı alətləri sahəsində aparıcı mütəxəssislərdəndir. İlk dəfə olaraq o, Azərb. yayılmış x.ç.a.- nin inkişaf tarixini, musiqi-akustika xüsusiyyətlərini, quruluşunu və s. öyrənmiş, Azərb. x.ç.a. üçün orkestrləşdirmənin metodik əsas- larını işləmişdir. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (1972), “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (1984), “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı” (1991), “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” (həmmüəllif S.Ələsgərov, 1996), “Azərbay- can xalq çalğı alətləri. Musiqişünaslıq və orqanoloji tədqiqat” (2002), “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” (2007) kitabları- nın müəlliﬁ dir. 64 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Энциклопедия азербайджанского мугама. Председатель редакционной коллегии Мехрибан Алиева. Автор и составитель Сурая Агаева. Фонд Гейдара Алиева, Союз композиторов Азербайджана, Научный центр “Азербайджанская национальная энциклопедия”. Баку, 2012, c. 34.

АБДУЛЛАЕВА Саадет Абуталыб гызы (Abdullayeva Səadət Abutalıb qızı) (р. 18.1.1940, Баку) – музыковед, доктор искусствоведения (2006), профессор (2004). В 1962 г. окончила Азерб. гос. консерваторию. С 1971 преподаёт на ка- федре истории и теории азерб. нар. му- зыки там же (с 1994 Бакинская музы- кальная академия). Член Союза композиторов Азерб. ССР / Азербайд- жана (с 1978) и СССР (1978-1991). Специалист в области инструментоведения, изучает кон- структивные и акустические особенности традиционных музыкальных инструментов Азербайджана. Разработала методические основы оркестровки для нац. ансамблей. Автор книг “Народные музыкальные инструменты Азер- байджана” (1972), “Современные азербайджанские народ- ные музыкальные инструменты” (1984), “Азербайджан- ская инструментальная музыка” (1990), “Историография азербайджанских народных музыкальных инструментов” (учебное пособие, 1991), все на рус. яз.), “Народный музы- кальный инструментарий Азербайджана (музыковедче- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 65

ско-органологическое исследование)” (2000, на рус. яз.; 2002, на азерб. яз.), “Музыкальные инструменты в азер- байджанском фольклоре” (2007), “Азербайджанская музы- ка и изобразительное искусство (2010; обе на азерб. яз.). Участвовала в научном симпозиума в рамках Междуна- родного фестиваля “Мир мугама” в Баку (2009), выступи- ла с докладом “Мугам и изобразительное искусство”

Şamaxı ensiklopediyası. İdeya müəlliﬁ və naşir E.Süeleymanov. Bakı, 2015, s. 19-20.

ABDULLAYEVA Səadət Abutalıb qızı (18.1.1940, Bakı) – Azərbaycan mu- siqişünas-alimi, sənətşünaslıq doktoru (2006), professor (2004). Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını bitirmişdir. Tədqiqatları əsasən milli çalğı alətlərimi- zin inkişaf tarixinin öyrənilməsi, quruluş, səslənmə və istifadə xüsusiyyətlərinin araşdırılması, onların türk məkanında oxşar alətlərlə müqayisəsi və eləcə də gələcək inkişaf yolları ilə əlaqədardır.

66 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

KİTABLARDA Seyran Qafarov. SƏADƏT ABDULLAYEVA. – Bakı, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi, 2014. – 32 s. Elmi redaktor: Həcər Babayeva. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, professor.

Müasir dövrdə musiqi sənətinə dair araşdırma mövzusu və izahat məsələləri olduqca geniş, müqayisəli və kəsişən elmi anlayışları əhatə edir. Bu istiqamətdə musiqi sənətini şərh edən və onu yüksəklik- lərə qaldıran musiqişünaslar birmənalı surətdə öz adlarını tarixin salnaməsinə yazdıra bilmişlər. Musiqi sənətinin elmi və praktiki istiqamətlərini inkişaf etdirən, təbliği yolunda səylərini əsirgəməyən mu- siqişünas Səadət xanım Abdullayevanın adı bu salnamənin siyahısında öz əvəzedilməz yeri ilə seçilir, Azərbaycan musiqişünaslıq elminin inkişafında özünəməxsus mövqeyi və milli alətşünaslıq elminin bünövrəsini təşkil edən vəsfi ilə qiymətlənir. 1940-ci ilin yanvar ayının 18-də Bakı şəhərində ziyalı ailə- sində dünyaya göz açan S. Abdullayeva həyatı boyunca yaşadığı və yaşatdığı əqidəsində sözün əsl mənasında millətpərvər insana xas olan iradə gücünü rəmz etmişdir. Təməl mahiyyətli elmi məqalə və kitablarında Səadət xanım birmənalı surətdə milli çalğı alətlərinin elmi antologiyasını ərsəyə gətirə bilmişdir. S. Abdullayevanın incəsənətə və xüsusi anlamda musiqi sənətinə göstərdiyi maraq birbaşa yaşadığı mühitlə əlaqədar ol- muş və ilham aldığı insanların təşviqləri ilə meydana gəlmişdir. Ata – Abutalıb Mirağa oğlu Abdullayev, ana – Ceyran Səlim qızı Abdullayeva və ailə dostu, eyni zamanda rəhbər-müəllim adı Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 67 ilə tanınan görkəmli bəstəkar Süleyman Əyyub oğlu Ələsgərov – Səadət xanımın musiqişünas olaraq yetişməsində əvəzsiz rol oynayan və istiqamət verən insanlardır. Bu şəxsiyyətlərin ərz et- dikləri təkan qatları qiymətləndirdikdə ata ilə ananın mənəviyyatı Səadət xanımın dünyaya baxışıyla ölçülə bilər, rəhbər Süleyman müəllimin verdiyi şövq isə ixtisaslaşma mövqeyində izah edilir. Səadət xanım uşaqlıq illərini xatirələrində, atası Abutalıb bə- yin musiqi sənətinə göstərdiyi güclü rəğbət və həvəsindən bəhs edir. Abutalıb bəy peşəkar musiqi sənəti ilə bilavasitə təmaslar qurmasa da, məclis musiqisinə, xüsusi olaraq bəşəri musiqi sənə- tinə böyük maraq duyan bir şəxsiyyət idi. Azərbaycanda uzun illər mühüm dövlət işlərində çalışan Abutalıb bəy Sovet hakimiy- yəti dövründə hökumətin kommunal təsərrüfat naziri vəzifəsində ölkəsinə xidmət etmişdir. Gənclik illərində xəyal qurduğu musiqi həvəsi Abutalıb bəyi o illərdə çox populyar olan nəfəsli alətlər or- kestrinə gətirib çıxarır. O, öz səyləri ilə “Yanğınsöndürən alay”ın orkestrində tuba alətində ifa etməyi öyrənir. Fitri istedadı və əzm- li xasiyyəti ilə o, musiqi sirdaşları arasında böyük hörmət qazanır və bu vəsilə ilə Azərbaycan musiqisində silinməz iz qoyan To- fi q Quliyev, Niyazi kimi məşhur musiqiçilərlə dostluq edir. Ailə içi sənət təşəbbüslərinin mənbəyi isə Abutalıb bəyə böyük ilham verən həyat yoldaşı Ceyran xanımın adı ilə bağlıdır. Bakıdakı şəhər evində, yay aylarında isə Mərdəkandakı ba- ğında Abutalıb bəyin və Ceyran xanımın yaxınları, sənətkar və ədəbiyyatçı dostları tez-tez bir araya gələrdilər. Qonaqları hər zaman lətafətlə qarşılayan Ceyran xanım yaddaşlarda azərbaycan- lı xanımına xas ənənəvi və təvazökar xasiyyəti ilə xatırlanırdı. Onun məlahətli səsi və şifahi ədəbiyyata marağı ailə yaxınlarını valeh edir, övladlarının şüurunda isə silinməz iz qoyurdu. Qüv- vətli hafi zəsi və əzbərdən oxuduğu Hüseyn Cavid poeziyası ailə üzvləri üçün hikmətli duyğuları aşılayan amilə, Mikayıl Müşfi qin lətafətli lirikası isə vətənsevərliyi cilalayan əsasa çevrilirdi. Cey- 68 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ran xanım eyni zamanda milli muğamlara və xalq musiqisi irsinə də yiyələnmişdi. Bu abu-havadan bəslənən ailənin ortancıl qızı Səadət xanım da təbii surətdə uşaqlıq illərində musiqi sənətinə maraq duymağa başlayır və göstərdiyi qabiliyyəti ilə 1947-ci Bül- bül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinə qəbul edilir. Azərbaycanın ibtidai-orta təhsil musiqi sisteminə önəmli tə- kan verən Bülbül adına musiqi ocağı o illərdə fədakar insan və görkəmli müəllim Kövkəb xanım Səfərəliyevanın adı ilə şöhrət qazanmışdı. Üzeyir bəyin təklifi və təqdimatı ilə 1937-ci ildən müdir vəzifəsinə təyin edilən Kövkəb xanım məktəbin inkişa- fında perspektivli islahatlar aparır və irəliləmələr sayəsində yeni musiqiçilər nəsli yetişir. 40-cı illərin ilk beynəlxalq müsabiqələr laureatı A.Abdullayev, M.Orucov, K.Abdullayev, T.Mahmudova, S.Əliyev, A.Rzayev, A.Şaroyev, T.Bakixanov, N.Əliverdibəyov, T.Quliyeva və başqaları Bülbül adına məktəbin yetirmələri idi. O dövrün və müharibədən sonrakı illərin məktəb məzunları ara- sında T. Atakişiyev, A.Neyman, Y.Quliyev, L.Mirtin, E.Topçu- başova, A.Sadıqov, Ə.İsazadə, R. Nərimanbəyli, T.Quliyev kimi məşhur musiqiçilərin adlarını çəkmək olar. Milli musiqimizin təməlini təşkil edən bu məktəbdə musiqi istedadı ilə seçilən şagirdlərə M. P. Anosov, A. S. Şvarts, M. V. Reytix, B. İ. Zeydman kimi təcrübəli müəllimlər dərs deyirdi. Məktəbli uşaqlardan orkestr və simli alətlər ansamblı təşkil edilir. bəstəkarlıq qabiliyyətinə malik yeniyetmələr isə “Uşaq yaradıcı- lığı” sinfi nə cəlb edilirdi. Səadət Abdullayevanın 1947-1957-ci illərdə oxuduğu Bülbül adına Orta-İxtisas Məktəbində Azərbaycan musiqisinin üçüncü nəsil bəstəkarlarını təmsil edən Vasif Adıgözəlov, Aqşin Əlizadə, Xəyyam Mirzəzadə, Emin Sabitoğlu kimi sənətkarlar da təhsil al- mışlar. Milli dirijorluğu akademik zirvələrə qaldıran Rauf Abdul- layev və ifaçılıq sənətinin unudulmaz violin ustadı – Sərvər Qə- niyev, mahir pianoçu Zöhrəb Adıgözəlzadə də Kövkəb xanımın Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 69 rəhbərlik etdiyi məkanda yetışdilər və S. Abdullayeva ilə birgə məktəblik illərini yaşadılar. S. Abdullayeva məktəbdə görkəmli şair Səməd Vurğunun övladları Yusif və Vaqif Səmədoğlu qar- daşları ilə də eyni dövrdə oxumuşdur. Söz sənətinin lirik nəğmə- karları Rəsul Rza və Nigar Rəfi bəylinin oğlu dramaturq-yazıçı Anar və milli türkçülük iradəsinin qabaqcıl siması şair-ssenarist Rəfi q Zəka da o illərdə Bülbül məktəbinin məramnaməli vüsətin- dən pay almışlar. 1957-ci ildə Səadət Abdullayeva Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) musiqişünaslıq fakültəsinə daxil olur. Konser- vatoriyanın o illəri, məşhur bəstəkar Cövdət Hacıyevin dövrü olaraq yaddaşlarda qaldı. 1957- 1969-cu illərdə konservatori- yanın rektoru vəzifəsində çalışan C. Hacıyev yüksək təşkilatçı peşəkarlığı ilə təhsil sisteminin milliləşməsi istiqamətində bir neçə yeniliyə təşəbbüs göstərdi. O illərin tarixçəsini əks edən mənbələrdə C.Hacıyevin səyləri sayəsində gənc musiqiçilər- dən ibarət yeni ifaçılıq kollektivlərinin qurulması haqqında məlumatlar verilir, dərs proqramlarının tərtibatında və musiqi ənənələrinin elmi surətdə qorunub saxlanmasında mühüm işlə- rin aparıldığı bildirilir. Həmçinin konservatoriyada dövlət simli kvarteti və xor kapellası yaradılır. Elə həmin illərdə orqan sinfi açılır və Zaqafqaziya musiqi müsabiqələri keçirilməyə başlanır. Milli musiqi elminin inkişafı C. Hacıyevin xüsusi diqqətini çəkirdi. Xalq və peşəkar-xalq musiqinin araşdırılması yönün- də, musiqişünaslıq elminin müxtəlif ixtisasları üzrə təhlil-izahat mövzuları mütəmadi olaraq C. Haciyevın böyük əhəmiyyət verdiyi məsələlər arasında yer alırdı. Bu dövrdə Bakı konservato- riyası həqiqi mənada elmi-tədqiqat mərkəzinə çevrilir və “Elmi əsərlər” məcmuəsi dərc olunmağa başlayır. Xalq mahnı və ha- valarının təd qiqatı, folklor musiqisinin üslub və üsullarının təh- lili üzrə elmi laboratoriya açılır. Orada bəstəkarlıq və musiqi- 70 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

şünaslıq şöbələrində oxuyan tələbələr milli musiqinin sirlərinə yiyələnirlər. Səadət xanım 1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatori- yasını xalq musiqisi ixtisası üzrə müvəffəqiyyətlə bitirir. Həmin ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin tabeçiliyində olan Me- marlıq və İncəsənət İnstitutunda Musiqi Şöbəsinin kiçik elmi iş- çisi vəzifəsinə təyin edilir. Dahi bəstəkar və akademik Üzeyir Hacıbəylinin təşəbbüsü ilə 1945 ildə qurulan bu institut Azərbaycanın ən qədim dövr- lərindən gələn sənət tarixini və memarlığını təhlil edir, əlaqədar sahələrin mütəxəssislərini yetişdirir, elmi araşdırma müəssisəsi olaraq fəaliyyət göstərirdi. 1948-ci ildən bu institutun müdir və- zifəsinə görkəmli memar Mikayıl Hüseynov təyin edilir. Səadət xanımın 1962–1971-ci illərdə institutda apardığı elmi fəaliyyəti də məhz bu tarixə, bir başqa sözlə, milli elmin inkişafı dövrünə təsadüf edir. S. Abdullayeva 1965-ci ildə Memarlıq və İncəsənət İnstitutu- nun aspiranturasına daxil olur, 1968-ci ildə onu bitirərək, professor Qriqori Çxikvadzenin elmi rəhbərliyi ilə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (tarixi, təsviri, ölçülməsi, tətbiqi və gələcək inkişafı)” adlı elmlər namizədliyi dissertasiyasını müdafi ə edir. Dissertasiya işi milli alətşünaslıq elminin zəminini təşkil edən və faktoloji bazası ilə milli alətlərin məğzini sübuta yetirən ilk elmi əsər şəklində ərsəyə gəlir. Dissertasiyaya rəhbərlik edən gürcü aliminin istiqamət və aprobasiya təsbitləri isə bu çalışmanın elmi nüfuzunu daha da artırır, təqdim olunan iddialar əsasının uzlaşma kontekstini ifadə edir. Görkəmli musiqişünas, folklor bilicisi və müəllim Q.Çxikvadze Tbilisi konservatoriyasında “Xalq musiqisi kabineti”nin və “Gürcü xalq yaradıcılığı” kafedrasının qurucusu olaraq tanınır. S. Abdul- layevanın dissertasiya işinə Q.Çxikvadzenin rəhbərliyilə yanaşı Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru B. Yerzakoviçin və elmlər namizədi, dosent Ə. Abbasovun Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 71 opponentlik dəstəkləri önəm kəsb edən elmi mahiyyət daşıyır və eti- bar qazandıran amil olaraq qiymətlənir. Dissertasiya işi S.Abdullayevanın 1962-1967 illərdə Azərbay- can xalq musiqi alətləri ilə bağlı apardığı çoxyönlü araşdırmaların nəticəsində meydana gəlir və elmi konsepsiyası ilə diqqət çəkir. Müəllif Moskva, Leninqrad (Sankt-Peterburq) və Bakının mərkəzi kitabxana və muzeylərində Azərbaycan xalqının milli musiqi alətlərinə dair olduqca geniş və ətrafl ı araşdırmalar aparır. Təxmin edilən və mövcud olan bütün məlumat bazası tədqiqat süz- gəcindən və nəzərdən keçirir. Orta əsrlərə aid Azərbaycan rəssam- larının əsərlərində təsvir edilən milli musiqi alətlərinin müqayisəli və nəzəri təhlili bu çalışmada sistemli metodologiyanın təməlini təşkil edir. Bununla yanaşı, dissertasiyada Azərbaycanın ən yaşlı ifaçı musiqiçilərlə aparılan müsahibələrdən (xüsusi olaraq 70 yaş- larına qovuşanlar) etnoqrafi ya və repertuar məlumatları əldə edilir, tədqiqatın praktiki təzahür forması kimi təqdim olunur. Dissertasiyada Azərbaycanın milli alətlərinin təşəkkül-təka- mül prosesinə və tarixinə nəzər salınır. Azərbaycan ədəbiyyatı- nın klassik əsərləri, xalq rəvayətləri, dastanları, şifahi sənət nü- munələri, qədim və orta əsir alimlərinin təzkirə və elmi traktatları ətrafl ı surətdə araşdırılır. Milli alətlər nəfəs (aerofon), membranlı (membranofon), özü özlüyündə səslənən/zərb alətləri (idiofon) və simli/telli (xordo- fon) çalğılar ardıcıllığında təsnif edilir. Diqqətəlayiq şəkildə sıra- lanan təsnifat prinsipi Türk toplumlarının qədim dövrlərdən gələn musiqi alətlərinin istifadəetmə anlayışına dəlalət edir və çalğı se- çimində təcrübi əhəmiyyət kəsb edən faktorlara aydınlıq gətirir. Nəfəs–zərb–simli alətlərin sıralanması digər tərəfdən xalq-peşə- kar, məişət-məclis musiqisində çalğıların öncəlikli və üstünlük əlamətlərinə də işıq salır. Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvanının və Mücirəddin Bey- ləqaninin ədəbi irsinə müraciət edən S. Abdullayeva ney aləti- 72 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü nin milli alət özlüyünə və peşəkar musiqi zümrələrinin seçilmiş– qutlu (müqəddəslik rəmzi) keyfi yyətinə vasitəli bir nəzər yetirir. Çoban tütəyi, balaban, musiqar (Pan fl eyta) və zurna haqqında maraqlı məlumatları toplayan müəllif, eyni zamanda inkişaf pro- sesində istisna edilən kərənay, nəfi r, şax-nəfi r, boru, ərğanun/ər- ğan kimi alətlərin adlarını da sadalayır və imkan daxilində onların quruluş xüsusiyyətlərini şərh edir. S. Abdullayeva membranlı alətlər qismində dəf, dairə və qavalın bənzər və fərqli ünsürlərinə diqqət verir. Təbil, təbil-bas, kus, nağara, dohul, davul, dümbək, qoşanağara, təbirə kimi zərb alətlərinin “Kita- bı Dədə Qorqud” dastanında və digər mənbələrdə qeyd olunduğunu vurğulayır. Özü özlüyündə səslənən/zərb alətləri (idiofon) qrupunda cərəs, sinc, çan, zəng, kasa, xəlxal və dəray kimi alətlərin adları çə- kilir və bəzilərinin Mehtər ansambllarında (nəfəsli alətlərdən ibarət hərbi musiqi qrupu/orkestri) istifadəsindən bəhs edilir. Simli/telli alətlərə dair araşdırmalarında kamança, çəğanə və panduradan başqa, digər yaylı çalğı çeşidlərinin orta əsrlər- də Azərbaycanda məhdud istifadə olunduğunu bildirir. Mizrablı alətlərin yayğınlıq məsələsinə, xalq arasında xüsusi sevilən qə- dim qopuz və sazın varlığına, müxtəlif növlərinə izahat verilir. Ud, rud və bərbət kimi musiqi alətlərinin ərəb-fars mədəniyyətin- dəki mənsubiyyət və mənşəyi məsələləri açıqlanır. Orta əsrlərdə rübab və qanun musiqi alətlərinin Azərbaycan- da yayılması haqqında ətrafl ı məlumat verilir. Nüzhə və muğni musiqi alətlərinin eksperimental nümunə kimi Səfi əddin Urməvi (XIII əsr) tərəfi ndən ixtira edildiyi qeyd olunur. Azərbaycanda XIX əsrə qədər tənbur alətinin mövcudluğu bildirilir və Orta Asi- ya ölkələrində bu alətin qorunduğu qeyd edilir. Müəllif əlyazma- lara və digər mənbələrə istinadən, Azərbaycanda tənburun növləri olan setar, çartar və şeştarın istifadəsini təsbit edir. S. Abdullayeva müasir milli musiqi sisteminin intonasiya sə- ciyyəsini və səs düzümünü şərh edən tar musiqi aləti haqqında Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 73 mühüm fi kirləri irəli sürür. Mirzə Sadıq tərəfi ndən təkmilləşən tarın XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda populyarlaşma prosesinə nəzər yetirir. Müasir nəfəs, zərb və simli alətlərin sıralanma quruluşu orkestr partiturasının tessitura ardıcıllığında təqdim edilir. Alətlərin səs yüksəkliklərini və registrlərini göstərən bu sıralamada xalq çalğı alətlərinin təfsilatı orkestr partiturası nümunəsində sistem- ləşdirilir. Nəfəs alətləri cərgəsində – ney, balaban, zurna, tulum alətlərinin adları çəkilir. Membran tipli zərb alətləri – qoşanağara, qaval, nağara olaraq sıralanır. Simli/telli alətlər iki qrupa (yaylı və mizrablı) bölünür. Simlilər sırasında isə xalq çalğı alətləri orkest- rində yeganə yaylı alət olaraq kamançanın mövcudluğu bildirilir. Simliləri təmsil edən tar, saz, qanun, ud, və bəm/bas tar konstruktiv keyfi yyətləri ilə göstərilir. Müəllif alətlərin istehsaletmə materiallarını, daxili qurğuları, diapazonları, ümumi konstruksiya ölçülərini, səslənmə imkanları, kökləmə biçimlərini, müxtəlif ifaçılıq üsul və üslublarını, səciy- yəvi intervallar və akkordların düzülüşlərini təsbit edir. Bunun- la yanaşı, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada yayılan bənzər alətlərlə müqayisəli təhlili aparılır və bu tədqiqat metodikası dissertasiya- nın elmi əhəmiyyətini artırır. S. Abdullayeva xalq musiqi alətlərinin səs düzümlərini aydın- laşdırmaq məqsədilə professor V. M. Belyaevin tərtib etdiyi akustik təsnifat sisteminə müraciət edir. Xornbostel-Zaks təsnifatından fərqli olaraq (səsin mənbəyi və səsi əldəetmə üsulu təməl amillər- dir) bu sistemdə musiqi alətləri xətti ölçüləri ilə təsnif edilir. Xətti ölçü prinsipi milli musiqi alətlərinin özünəməxsus xü- susiyyətlərini aşkar edir və səs yüksəklikləri təyin edilən pərdəli simli və nəfəs alətləri nəzərdə tutur. Aparılan araşdırma mətləbin- də pərdələri simli-mizrablı (tar, saz, bəm/bas tar) və nəfəs (ney, tütək, balaban, zurna, tulum) alətlərini ənənəvi milli-məclis və xalq musiqi alətləri səciyyəsində şərh etmək mümkündür. 74 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Xalq çalğı alətləri orkestri tərkibində istifadə olunan milli musiqi alətləri bu qayda ilə Belyayev sistemilə ölçülmüş və Pi- faqor səs düzümünə görə (Pifaqor tonu) səs yüksəklikləri – mik- rointervallarla şərh edilir. Belə ki, milli çalğı alətləri həm akustik struktur ünsürləri ilə, həm də quruluş xüsusiyyətləri ilə praktiki və nəzəri nümunə təşkil edirlər. Dissertasiyada göstərilən simli və nəfəsli alətlərin səs diapazonları, registrlər, diatonik, xromatik və hətta mikroxromatik xüsusiyyətlər, nəyinki alətşünaslıq elmin- də, eyni zamanda peşəkar bəstəkarlıq sənətində də müqayisə faktı kimi əhəmiyyət kəsb edir. S.Abdullayevanın tədqiqatı çalğı alətlərinin ədəbi və təsviri sənətdə əks olunan faktoloji əsasını sübuta yetirir. Ənənəvi xüsusiyyətlərlə səciyyələnən milli ansambl heyət- lərinin yaranma və inkişaf prosesi, müəllifi n fi krinə görə, Azər- baycanda Üzeyir Hacıbəyli tərəfi ndən 1931-ci ildə yaranan xalq çalğı alətləri orkestrinin meydana gəlməsi ilə yekunlaşır. Nəticə- də, orkestrin repertuarı formalaşır və tembr cəhətləri ilə orkestrə uyqun olan (klarnet, bas dutar) musiqi alətləri daxil olur. Müxtəlif alətlərlə yanaşı, ənənəvi xalq çalğı alətləri də (saz, tütək, zurna) orkestrdə öz labüd yerini tutur. S. Abdullayeva bu prosesin iri həcmli əsərlərin ifasına və bəstələnməsinə müsbət təsir etdiyini bildirir. Müəllif 60-cı illərdə obyektiv səbəblərdən unudulmuş ud, qanun və bəm/bas tarın orkestrdə istifadə etmə məsələsinə diqqət çəkir. 1968-ci ildə sənətşünaslıq namizədi elmi dərəcəsini almaq üçün təqdim etdiyi dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafi ə edən S.Abdullayeva, Azərbaycan milli musiqişünaslıq elminin alətşünaslıq sahəsində ilk elmi mütəxəssis adına sahib olur. Bu ta- rixə qədər dissertasiya mövzusuna dair dərc etdiyi elmi məqalələ- ri gələcəkdə tətbiq olunan araşdırma prinsiplərini müəyyənləşir, sağlam təməli hazırlayır, aparıcı və perspektivli istiqamətlərə çığır açır. Məsələn, 1964-cü ildə “Ədəbiyyat və İncəsənət” qə- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 75 zetində dərc olunan “Xalq çalğı alətlər orkestrinin inkişaf yolu” adlı məqaləsi ilə ansambl və orkestr musiqisində gündəm təşkil edən mövzuları dilə gətirir, təhlilə ehtiyac duyulan istiqamətləri vurğulayır. 1966-cı ildə “Elm və həyat” jurnalının 7-ci sayında “Həyata qaytarılmış musiqi alətləri” adlı məqalə çalışmasında isə müəllif keçmişə nəzər salan və musiqi xəzinəmizi zəngin edən unudulmuş alətlərə işarə edir. 1967-ci ildə “Elm və həyat”ın 7-ci sayında “Yeni musiqi alətləri haqqında” məqalə işıq üzü görür və milli alətşünaslıq elmidə praktiki əhəmiyyət kəsb edən yeni alət- lərin (bəm/bas tar və dutar) ixtirası və tətbiqi məsələləri açıqlanır. 1967-ci ildə “Литертурный Азербайджан” jurnalında S.Ab- dullayevanın geniş kütlələrə yönələn Azərbaycanın milli musiqi alətləri haqqında “Çəngin səsi susmasın...” oçerki müəllifi n milli musiqi alətlərini təbliğ edən görüşləri ifadə olundu. 1971-ci ildə S. Abdullayeva Bakı Musiqi Akademiyasında Azərbaycan Xalq musiqisi kafedrasının müəllimi vəzifəsində işə başlayır və 60-cı illərdən başlayan elmi fəaliyyət təcrübəsini ali təhsil ocağında tələbələrlə paylaşır. Burada S. Abdullayeva xalq sənətinə dair araşdırmaları davam edir və bir il müddətində müxtəlif qəzet və jurnallarda 7 məqaləsi dərc edilir: “Çalğı alət- lərimizin sorağı ilə” (“Qobustan” incəsənət toplusu, № 1,1971), “Həbibullahın zurnaçılar dəstəsi” (“Elm və həyat”, № 8, 1971), “Tulum” (“Elm və həyat”, № 11,1971), “Molla Cumanın sazı” (“Ədəbiyyat və incəsənət” , 1971, 13 noyabr), “Musiqi alətlərinin sırasında” (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1971, 13 noyabr), “Səslərin birliyi. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin yaranmasının 40 illiyi” (Ədəbiyyat və incəsənət, 1971, 27 noyabr), “Tənbur” (“Elm və həyat”, № 12, 1971). Yuxarıda sadalanan məqalələr silsiləsi müəllifi n həm araş- dırma – tədqiqat sahəsində obyektiv nəzər salır, həm də önəm ərz edən mövzuların təbliğatı ilə bağlı maarifpərvərlik baxışlarını bariz şəkildə ortaya qoyur. Unudulmuş musiqi alətlərinin bərpa- 76 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü sı, kölgədə qalan və az tanınan ifaçı-musiqiçilərin təbliğatı, milli musiqi sisteminə rəng verən alətlərin “canlanması” və yenidən istifadə edilməsi, xalq musiqi sənətinin inkişafında tərəqqipər- vər addımların atılması kimi mövzular S. Abdullayevanın maraq mərkəzində olan məsələlərdir. S.Abdullayevanın sənətşünaslıq vəsfi ilə 1972-ci ildə rus di- lində nəşr etdiyi “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” adlı ilk ki- tabının mətləbini də apardığı elmi fəaliyyətlərin xülasəsi kimi izah etmək olar. Elmi-populyar əhəmiyyət daşıyan kitabın səlis dəsti-xətti milli alətləri tanıtma məqsədini güdür. Kitabda musiqi alətlərinə dair istifadə edilən poetik istinadlar elmi müqayisələrlə yanaşı bədii təcəssümləri, ədəbi və təsviri əsərlərdə milli alətlərin mövcudluğunu isbat edir. Fotoşəkillər, konstruksiya və səs dü- zümləri ilə əlaqədar məlumatlar, cürbəcür motiv və dəlillər dəyər- li tədqiqat mənbələri şəklində təqdim olunur. Səadət Abdullayevanın müəllimlik dövrünün ilk və mühüm çalışması bəstəkar Süleyman Ələsgərov ilə həmmüəllif olaraq, 1974-cü ildə hazırladığı “Alətşünaslıq və orkestrləşdirmə proq- ramı (Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri)” olmuşdur. Bəstə- karlıq və tarixi-nəzəriyyə fakültələrində təhsil alan tələbələr üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən proqramda xalq çalğı alətləri or- kestrində milli alətlərin istifadəsi qaydaları və üsulları açıqlanır. Proqram eyni zamanda tənzimləmə xüsusiyyətini daşıyır və çalğı alətlərinin müxtəlif özəllikləri haqqında ətrafl ı məlumatları təq- dim edir. Bu proqramın əsasında 1977-ci ildə Azərbaycan dilində üç çap vərəqi həcmində “Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçün or- kestrləşdirmə (metodik göstərişlər)” tədris-metodik vəsaiti nəşr olunur. 1996-cı ildə isə genişləndirilmiş şəkildə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” dərslik kitabı dərc edilir. Ali təhsil müəssisləri və orta ixtisas musiqi məktəblərinin tələ- bələri üçün tərtib edilən dərs kitabı milli musiqişünaslığın əsas- lı mənbəyinə çevrilir. Kitabın xülasəsində həmmüəllifl ər əhatə Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 77 etdikləri mövzuları oxuyuculara bu sözlərlə izah edirlər: “Dərs vəsaitində xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi və mənşəyi verilir, onların texniki və bədii imkanları şərh olunur. Xalq çalğı alətləri orkestrinin yaradıcılıq yolu izlənir. Nəfəs, zərb, kaman, mizrabla çalınan alətlər qrupu üçün və müşayiət orkestrləşdirmənin, simfonik partituradan köçürmənin xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Or- kestr səslənməsinin ümumi əsasları üzərində dayanılır.” (“Azər- baycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə”, səh.2). Konservatoriyanın baş müəllimi vəzifəsinə yüksələn S.Ab- dullayeva 1981-ci ildə tədrisdəki fəaliyyətinə və elmi nailiyyət- lərinə görə dosent elmi dərəcəyə layiq görülür. Bu tarixlərə tə- sadüf edən dövrdə Səadət xanım digər bir əhəmiyyət kəsb edən elmi işin öhdəsindən gəlir. 1976-cı ildən başlayaraq 1987-ci ilə qədər Azərbaycan Ensiklopediyasında musiqi alətlərlə əlaqədar terminlərə dair bütün məqalələrin müəllifl iyinə imza atır. Azər- baycan Ensiklopediyasının I cildindən VI cildinə qədər, IX və X cildin musiqi alətləri ilə bağlı məlumatların elmi şərhini verən S. Abdullayeva bu çalışması ilə milli təfəkkürün və mədəniyyətin elmi meyarına təkan verir, gələcəyə uzanan dəyərlərin qorunub saxlanmasına bələdçilik edir. Səadət Abdullayeva namizədlik dissertasiyasında təməli qoyulan istiqamətdə 80-90-cı illərdə də öz elmi və pedaqoji fəaliy- yətlərini davam etdirir və Azərbaycanın qədim tarixinə məxsus, həmçinin müasir dövrün milli çalğı alətlərinin tədqiqatı və təbli- ğatı ilə səmərəli surətdə məşğul olur. Məsələn, 1979-cu ildə “Qo- bustan” incəsənət toplusunda Azərbaycan dramaturgiyasının banisi “Mirzə Fətəli Axundova məxsus xalq çalğı alətlərimiz” adlı məqalədə Azərbaycanda tarixi şəxsiyyətlərin musiqi incəsənətinə olan marağına diqqət yetirir. 1984-cü ildə rus dilində “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alət- ləri” kitabını nəşr etdirir. Günümüzdə mövcud olan tembr və konstruktiv xüsusiyyətləri baxımından öz mahiyyətini qoruyan 78 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü milli alətlər bu kitabda müasirləşən strukturları ilə izah olunur. Mənşə məsələlərinə, istifadə olunan üsul və üslublarına aydınlıq gətirilir. S. Abdullayeva mütəxəssis təcrübəsi ilə orta əsrin Şərq musiqisini şərh edən məşhur musiqişünas alim “Səfi əddin Urməvinin ixtira etdiyi çalğı alətləri” məqaləsində (“Qobustan, 1988/№3) musiqi alətləri haqqında dəyərli görüş və fi kirlərini bildirir. 1990-cı ildə Moskva şəhərinin nüfuzlu “Muzıka” nəşriyya- tında Səadət Abdullayevanın rus dilində yazılan “Azərbaycan instrumental musiqisi” adlı kitabı nəşr edilir. İnstrumental musiqi xəzinəmizin mühafi zə məsələsi bu kitabda mühüm dərəcədə özü- nü büruzə verir. Müxtəlif xalq çalğı alətləri havalarının nota sa- lınan yazıları məhz Səadət xanımının təşəbbüsü, zəhmət və elmi təcrübəsi sayəsində günümüzədək öz varlığını qorumaqdadır. Keçən əsrin 70-ci illərində S. Abdullayeva tərəfi ndən Azər- baycanın rayonlarda apardığı ekspedisiyalar və topladığı instrumental havaların səs yazıları bu kitabın elmi-praktiki əhəmiyyə- tini bəlli edir. Müəllif giriş məqaləsində ensiklopedik yetkinliklə Azərbaycan milli musiqisinin şifahi və peşəkar ənənələrini şərh edir. Tam əminliklə demək olar ki, nəfəslə çalınan xalq çalğı alət- lərinin bəzi orijinal və autentik repertuarı 70-ci illərdə S. Abdulla- yevanın apardığı ekspedisiyalar sayəsində bu günümüzədək gəlib çatmışdır. 1971 ildə Həbibullah Cəfərov, Həsrət Hüseynov, Ağasi Ağasizadə və digər məşhur xalq ifaçıların tütək, zurna, balaban, tulum alətlərində ifa etdikləri instrumental musiqi nümunələri bu kitabda təqdim edilmişdir. 1991-ci ildə S. Abdullayeva “Azərbaycan xalq musiqi alətlə- rinin tarixşünaslığı” adlı olduqca vacib, geniş və çoxyönlü araş- dırmalara yol açan kitabını dərc etdirir. Kitabın sonunda çalğı alətlərimizi tədqiq edən mütəxəssislərin əlifba sırası verilir, on- ların dərc etdikləri əsərlərin adı və mənbəyi göstərilir. Bu kitabı milli alətlərə dair “mənbələr toplusu” adlandırmaq olar. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 79

Səadət Abdullayevanın milli musiqişünaslıq elminə verdiyi ən böyük töhfəsi isə rus (2000) və Azərbaycan dillərində (2002) yazdığı “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı oldu. Musiqişü- naslıq və orqanoloji tədqiqat şəklində izah edilən bu fundamental əsər, müəllifi n 40 ildə əldə etdiyi elmi və pedaqoji fəaliyyətinin ümumiləşmiş təcrübəsinə söykənir. Altı fəsildən ibarət olan kita- bın quruluşu və xüsusiyyətləri müəllifi n elmlər namizədliyi dis- sertasiyasında məqsəd qoyduğu fi kirlərdən irəli gəlir və qədim tarixlərdən günümüzə qədər inkişaf edən milli alətlərin elmi və tarixi səciyyəsini əks etdirir. Monoqrafi ya həcmində yazılan bu kitab eyni zamanda musiqişünas və alətşünas mütəxəssislərin təd- qi qatlarını süzgəcdən keçirən və ümumiləşdirə bilən təfərrüatları ilə şərh edilir. Bir sıra ölkələrdə nüfuzlu musiqişünasların milli alətlər haqqında dərc olunan və bənzər şəkildə təfsir edən kitablardan fərqli olaraq, bu elmi çalışmada doktorluq dissertasiyasına labüd görülən “elmi ixtira” amili özünü büruzə verir. S.Abdullayeva 2005-ci ildə “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” adlı doktorluq dissertasiyasını da bu kitab əsasında yazır və böyük müvəf- fəqiyyətlə müdafi əyə edir. 1992-ci ildən bu günə kimi Bakı Musiqi Akademiyasının professoru olaraq çalışan S. Abdullayeva mühüm elmi çalışmaları ilə yanaşı, ali təhsil ocağında pedaqoji və elmi-rəhbərlik fəaliyyəti ilə böyük nüfuz qazanan müəllimdir. Azərbaycanda alətşünaslıq elminə günümüzdə yön verən bütün mütəxəssislərin hamısı Səa- dət xanımın elmi işlərinə əsaslanıb və əksəri, həmçinin bu yazının müəllifi də, onun elmi rəhbərliyi altında elmlər namizədlik disser- tasiyalarını müdafi ə ediblər. Milli zərb alətləri üzrə və onların xalq musiqisi irsinə dair dəyərli çalışmaları ilə tanınan elmlər namizədi mərhum Fuad Əzimov və Azərbaycanın qədim simli çalğı alətlərin bərpa və təkmilləşmə məsələlərində olduqca önəmli araşdırmalar aparan 80 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü və beynəlxalq aləmdə şöhrət qazanan sənətşünaslıq doktoru, professor, mərhum Məcnun Kərimov S. Abdullayevanın rəhbərliyi ilə öz namizədlik dissertasiyalarını müdafi əyə ediblər. Milli nəfəs alətlərinin mahir ifaçısı İlham Nəcəfov ney mövzusunda elmi işi- ni yerinə yetirərkən və istedadlı qanun ifaçısı Təranə Əliyeva da Səadət xanımın verdiyi istiqamət və təşviqləri ilə bəhrələnərək fəlsəfə doktoru elmi dərəcələrinə yiyələniblər. Son illərdə Səadət xanım türkiyəli ifaçı-tədqiqatçılara da elmi rəhbər kimi fəaliyyət göstərir. Türkiyədə nəfəs çalğı alətlərini təhlil edən və xalq musiqisində istifadə rolunu araşdıran Mahmut Kara- genc və türk bağlaması ilə Azərbaycan sazının müqayisəli səkildə tədqiq edən Ali Mehmet Dağıstan dissertasiya işlərini yerinə ye- tirərək sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru adına layiq görülüblər. 80-dən artıq elmi məqalələrin müəllifi olan, beynəlxalq sə- viyyəli konfrans və simpoziumlarda məruzələrlə çıxış edən S. Ab- dullayeva 2007-ci ildə işıq üzünü görən “Azərbaycan folklorunda musiqi alətləri” kitabına, milli folklorun tədqiqat və qorunmasına böyük əhəmiyyətli iş kimi qiymət vermişdir. Bu kitabda praktiki surətdə milli çalğı alətlərinin şifahi ədəbiyyatda mövcud olan bü- tün materiyalar toplanaraq xarakterizə edilir. Əmək və ayin-mə- rasim mahnılarında, ata sözləri və zərbi-məsəllərdə adları istifadə olunan musiqi alətləri bu çalışmanın müxtəlif fəsillərində təsnif edilir və bədii silsilə çərçivəsində ərsəyə gətirilir. Qəhrəmani, lirik və epik rəvayət, poema və dastanlarda çalğı alətlərinin isim- lərinə və funksional əhəmiyyətlərinə baxılır. Xalq çalğı alətləri- nin bəzi konstruksiya, akustik və tembr-dinamik xüsusiyyətləri ata sözlərində və məsəllərdə, kəlam və deyim nümunələrində əks olunan yığcam dillə interpretasiya edilir. Kitabda xalq folkloru, aşıq sənəti və vokal-instrumental muğamlarda musiqi alətlərinin təsviri-sənət örnəkləri təsbit edilir, rol və yerləri bildirilir. S. Abdullayeva 2010-cu ildə “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” adlı kitabını dərc etdirir. Kitab milli alətləri keçmişdən gü- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 81 nümüzə qədər on fəsildə “rənglər qalereyası” kimi əks etdirir və Azərbaycan musiqisinin təsviri təzahürü açıqlanır. Kitabın çeşid- li bölmələrində musiqi folkloruna dair, əfsanəvi Dədə Qorqudun bədii surətinin rəmzi sayılan qopuz modeli haqqında, aşıq sazı və sənəti ilə bağlı ətrafl ı xülasələr verilir. Muğamın bədii-estetik məz- munu ilə bağlı fi kirlər irəli sürülür və ənənəvi peşəkar musiqinin vizual təəssüratları mövzusunda dərketmə aspektləri açıqlanır. Onun son illər müxtəlif dillərdə çıxan beynəlxalq “İrs-Наследие-Heritage” jurnalında dərc etdirdiyi 20-yə yaxın məqalələrində çalğı alətlərimiz haqqında verdiyi məlumatlar dün- ya xalqlarının musiqi mədəniyyətimiz barədə dolğun və düzgün məlumatların əldə edilməsində böyük əhəmiyyət daşıyır.

* * * Azərbaycan xalq musiqisi ixtisası üzrə ilk məzunlardan olan S. Abdullayeva yüksək metodiki və elmi səviyyədə Azərbaycan musiqişünaslığını və təvazökar məziyyəti ilə, bu gün təmsil edən milli simamızdır. Hal-hazırda S.Abdullayeva “Azərbaycan xalq musiqi yara- dıcılığı”, “Orkestrləşdirmə” ixtisas fənləri və “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” ümumi kurs üzrə mühazirələr oxuyur, orkes- dirləşdirmə dərsinin fərdi məşğələlərini aparır. Uzun illərin elmi və pedaqoji təcrübəsi nəticəsində ərsəyə gətirdiyi bir çox kitab, metodik vasitələri, dərs proqramları mütəmadi surətdə tələbə və alimlər tərəfi ndən istifadə edilir. Geniş oxucu kütləsinin marağını cəlb edən və mənbə dəyərini qazanan bu əsərlər həqiqi mənada masaüstü kitablar mahiyyətini daşıyırlar. S.Abdullayeva 60-cı illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Aka- demiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda apardığı tədqiqat- ları 70-ci illərdən bu günə qədər Bakı Musiqi Akademiyasında fasiləsiz olaraq davam etdirir. Yazdığı monoqrafi ya və müxtəlif həcmli kitab və məqalələrində maddi-mədəniyyət abidələrinə is- 82 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü tinad edir, çeşidli yazılı mənbələrə və arxeoloji tapıntılara, bədii və təsviri miniatür nümunələrinə əsaslanır. Səadət Abdullayevanın göstərdiyi elmi səyləri sayəsində bey- nəlxalq səviyyədə, Azərbaycanın musiqi xəzinəsinə aid 88 fərqli tipli çalğı alətlərinin mövcudluğu isbat olunmuşdur. Əsərlərində musiqi alətlərinin arxaik dövrdən müasir zamana qədər tarixi in- kişaf prosesi izlənmiş, universal təsnifatı verilmişdir. Tədqiqat- larında ənənəvi xalq çalğı alətlərinin quruluşu və hazırlanma qaydaları, texniki və bədii-ifadə imkanları, səs düzümləri və intonasiya səciyyələri, xalq və peşəkar musiqi yaradıcılığında yerləri müəyyən edilmişdir. Milli alətlərin ətraf və Şərq ölkələrində bən- zər tipoloji nümunələri müqayisəsi aparılmış və gələcək inkişaf istiqamətləri göstərilmişdir. Səadət Abdullayevanın əldə etdiyi elmi nəticələri unudulmuş xalq çalğı alətlərinin bərpasına eksperimental zəmin hazırlamış, müxtəlif folklor ansambllarının təşkilinə təkan vermişdir. Dövrü mətbudakı yazıları, televiziya və radio çıxışları, müxtəlif ictimai və akademik fəaliyyətləri, həmçinin Bakı Musiqi Akademiyası nəzdindəki “Qədim musiqi alətləri bərpası və təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasındakı ekspert görüşləri və elmi çalış- maları ifadə edilənin əyani surətdə sübutudur. Rəhbərliyi altında 10 elmi namizədlik dissertasiyasının yazılması milli alətşünas- lıq elminin inkişaf və perspektivlərini müəyyən etmiş, peşəkar mütəxəssislərin yetişməsinə imkan vermişdir. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü olan Səadət xanım Ab- dullayeva, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Kollegiya- sının qərarı ilə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətlərinə görə Fəxri Fərmanla təltif olunub. Səadət xanım Abdullayeva ziyalı insana xas olan keyfi yyət, həssas və qayğıkeşliyi ilə seçilir, milli məfkurənin və musiqi mə- dəniyyətimizin daşıyıcısı kimi öz elmi araşdırmalarını davam etdirir. Bu yolda ona yeni uğurlar arzulayırıq. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 83

Saminə Hidayətqızı. Muğam qəsri. Bakı, Apostol, 2016. s. 555.

“Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı”

“Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasının professorudur. O, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Azərbaycan instrumental musiqisi”, “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarix- şünaslığı”, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə”. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitablarının müəlliﬁ dir. Azər- baycan musiqişünaslığında orqanologiya (alətşünaslıq) elminin metodoloji əsasını qoymuşdur.

SORAQ KİTABÇALARINDA Союз композиторов СССР. Справочник. Cост. В.И.Ко- зюра, М.П.Гершанова, Л.Н.Костикова. Москва, Сов. комп., 1981, с. 260. Союз композиторов Азербайджана. Справочник (де- кабрь 1973 – июнь 1979 гг.). Составители Н.Алиева, З.Кафа- рова, Э.Мирзоева, Р.Фархадова. Баку, Ишыг, 1979, с. 123. Союз композиторов Азербайджана. Справочник (сен- тябрь 1979 г. – июль 1984 г.). Составители Н.Алиева, З.Кафа- рова, Э.Мирзоева и др. Баку, Ишыг, 1985, с. 242. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı. Məlumat kitabçası (1990- 2001). Tərtibçilər: L.Hüseynzadə, L.Fərəcova, S.Əliqızı, N.Da- daşova. Bakı: 2002. – S. 13-14. 84 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı. Məlumat kitabçası (2002- 2012). Tərtibçilər: X.Novruzov, S.Hüseynova, N.Dadaşova, L.Ə- liyeva. – Bakı: Xatun Plyus, 2012. – S. 17-20.

QƏZETDƏ Xalq çalğı alətlərimizi tədqiq edən alim Səadət Abutalıb qızı Abdullayeva 1940-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1957-ci ildə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktə- bini, 1962-ci ildə isə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) bitirib. 1962-1971-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Me- marlıq və İncəsənət İnstitutunda musiqi şöbəsinin kiçik elmi işçisi vəzifəsində çalışan Səadət xanım 1965-1968-ci illərdə institutun aspirantı olmuşdur. 1968-ci ildə dissertasiya işini müdafi ə edərək sənətşünaslıq namizədi elmi dərəcəsinə layiq görülmüşdür. O, 1971-1979-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatori- yasında Azərbaycan xalq musiqisi kafedrasının müəllimi və baş müəllimi, 1979-1992-ci illərdə isə dosent vəzifəsində çalışmışdır. S.Abdullayeva 1992-ci ildən bu günə kimi Musiqi Akademiyası- nın Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi kafedrası- nın professorudur.. Təcrübəli pedaqoq Azərbaycan xalq musiqisi və alətşünaslıq üzrə istisaslaşmışdır. İlk dəfə Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixini, quruluşunu, musiqi-akustika xüsusiyyətlərini öy- rənmişdir. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkesrləş- dirmənin metodik əsaslarını işləmişdir. Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı, Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları və orkestrləşmə üzrə mühazirələr və praktiki məşğələlər aparır. O, ali və orta musiqi məktəblərinin tələbə və mütəxəssisləri tərəfi ndən geniş istifadə olunan “Azərbaycan xalq çalğı alətlə- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 85 rinin tarixşünaslığı” (1991), “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” (1996) dərsliklərinin, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçün orkestrləşdirmə” metodik vəsaitinin, eləcə də alətşü- naslıq və orkestrləşdirmə üzrə proqramın müəllifi dir. Səadət xanımın elmi araşdırmalarının nəticələri “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (Bakı, 1972) və “Müasir Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri” (Bakı, 1984) kitablarında öz əksinin tapmışdır. Azər- baycanın müxtəlif rayonlarında topladığı xalq musiqi nümunələri “Azərbaycan instrumental musiqisi” (Moskva, Muzıka, 1990) ki- tabının əsasını təşkil etmişdir. Onun dərs vəsaiti kimi, habelə musiqişünaslar, ifaçılar, folk- lorçular, müəllimlər və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tu- tulmuş iri həcmli (30,25 ç.v.) “Azərbaycan xalq çalğı alətləri. Musiqşünaslıq-orqanoloji tədqiqat” (Bakı, Elm, 2000-ci il, rus dilində, 2002-ci il Azərbaycan dilində) əsəri diqqətəlayiqdir. Mo- noqrafi yada maddi-mədəniyyət abidələrinə, yazılı mənbələrə, kitab miniatürlərinə və muzey nümunələrinə əsaslanaraq, ilk dəfə olaraq Azərbaycanda 88-ə qədər xalq çalğı alətinin yayılmasının inandırıcı dəlillərlə göstərmişdir. Onların Şərq antik dövründən zəmanəmizə kimi inkişaf tarixi izlənilmiş və mükəmməl təsnifatı verilmişdir. Ənənəvi xalq çalğı alətlərimizin quruluşu və hazır- lanma qaydaları, texniki və bədii-ifadə imkanları, səs düzümləri, xalq və professional musiqi yaradıcılığında yeri müəyyən edil- mişdir. Kitabda milli çalğı alətlərimizin Şərq ölkələrinin eynitipli alətləri ilə müqayisəsi aparılmış və gələcək inkişaf istiqamətləri şərh olunmuşdur. S.Abdullayevanın bu fundamental əsəri musiqi- şünaslıq elminə böyük töhfədir. Onun elmi nəticələrinin praktiki əhəmiyyəti tərkibində unu- dulmuş xalq çalğı alətləri olan müxtəlif folklor ansambllarının ya- radılması və Musiqi Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən “Qədim musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdirilməsi” elmi- təd qiqat laboratoriyası sübut edir. Elmi işləri respublikada xalq 86 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

çalğı alətlərinin hərtərəﬂ i öyrənilməsinə olan marağın artmasına səbəb olmuşdur. Artıq təməli S.Abdullayeva tərəﬁ ndən qoyulmuş xalq çalğı alətlərimizin tədqiqi məsələləri, onların müasir vəziy- yəti Azərbaycan musiqişünaslığının və alətşünaslığının müvəf- fəqiyyətlə inkişaf etməsini göstərir. S.Abdullayeva 1978-ci ildən Azərbaycan Bəstəkarlar İtti- faqının üzvüdür. Respublika Təhsil Nazirliyinin Kollegiyasının qərarı ilə yüksək ixtisaslı musiqişünas kadrlarının hazırlanmasın- da səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə Fəxri Fərmanla təltif olunmuşdur. Nadir Rzayev “Mədəniyyət” qəzeti, 2003, № 5, 1 fevral. “Həqiqət bürcü” qəzeti, 2003, № 1, 11-18 yanvar;

İNTERNET SAYTLARINDA https://az.wikipedia.org/wiki/Səadət_Abdullayeva Azərbaycan bəstəkarları və musiqişünasları. http://abm.musigi-dunya.az Beynəlxalq Simpozium. Türk xalqlarının musiqi alətləri http://www.musicmuseum.az/az/index.php?id=101 Bəstəkarlar ittifaqında təşkilatı məsələlərə ... - azərtac https://azertag.az/xeber/bastakarlar_ıttıfaqında_tas- kılatı_masalalara_baxılmısdır-393659 Bir musiqişünas ömrünün səhifələri. - Musiqi Dunyasi www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=432 AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana / İnformasiya Resursları Mərkə- zi: Milli mədəniyyətimizin daşıyıcısı olan Azərbaycan çalğı alətləri haqqında kitab MEK-də http://mek.az/…/1217-milli-maedaeniyyaetimizin-dashiyidzisi… Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 87

Деятели искусств, окончившие ССМШ им.Бюль-Бюля www.bulbulschool.az/index.php?lang=ru&categ=senet Настоящий пpимеp. Саадет Абдуллаева и ее вклад в научное ... anl.az/down/meqale/zerkalo/2013/yanvar/291281.htm Музоковеды-теоретики. http://www.azerbaijans.com/content_287_ru.html Энциклопедия мугама. http://mugam.musigi-dunya.az/ru/a.html 88 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

ƏSƏRLƏRİNİN, TƏDRİS-METODİKİ VƏ ELMİ-KÜTLƏVİ İŞLƏRİNİN SİYAHISI

1. Görkəmli bəstəkar, pianoçu və dirijor. S.V. Raxmanino- vun anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə // “Azərbaycan gəncləri” qəzeti. – 1963. – 31 mart. – S. 3. 2. Великий итальянский композитор. K 150-летию со дня рождения Верди // Газета “Вышка”. – 1963. – № 240. – 10 okтября. – С. 4. 3. Xalq çalğı alətləri orkestrinin inkişaf yolu // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. – 1964. – № 5. – 1 fevral. – S. 2. 4. Həyata qaytarılmış musiqi alətləri [ud və qanun] // Elm və həyat. Elmi-kütləvi jurnal. – 1966. – № 7. – S. 28. 5. Yeni musiqi alətləri [bəm tar və dütar] // Elm və həyat. – 1967. – № 7. – S. 31-32. 6. “Не молкнут звуки чянга...” // Литературный Азербайд- жан. – 1967. – № 11. – С. 89-91. 7. Азербайджанские народные музыкальные инстру- менты: Автореф. дис. …к-та искусствоведения. – Баку, 1967. – 21 с. 8. Об одном музыкальном инструменте средневекового Азербайджана // Доклады Академии наук Азербайджан- ской ССР. – 1968. – Т. 24. – № 9. – С. 96-98. 9. “Oxu tar” haqqında qeydlər // “Ədəbiyyat və incəsənət” qə- zeti. – 1969. – № 2. – 11 yanvar. – S. 15. 10. Musiqili şeirlər [Mikayıl Müşﬁ q] // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. – 1969. – № 4. – 25 yanvar. – S. 4. 11. Qədim nəfəs çalğı alətlərimiz // Elm və həyat. – 1969. – № 4. – S. 28-29. 12. Zərb və simli xalq çalğı alətlərimiz // Elm və həyat.– 1969. – № 9. – S. 26-28. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 89

13. Kamança // Elm və həyat. – 1970. – № 8. – S. 24-25. 14. Çalğı alətlərimizin sorağı ilə // “Qobustan”. İncəsənət toplusu. – 1971. – № 1 (9). – S. 69-70. 15. Həbibullahın zurnaçılar dəstəsi // Elm və həyat. – 1971. – № 8. – S. 16-17. 16. Tulum // Elm və həyat .– 1971. – № 11. – s. 25. 17. Molla Cumanın sazı // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. –1971. – № 46. – 13 noyabr. – S. 9. 19. Musiqi alətləri sırasında // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. – 1971. – № 46. – 13 noyabr. – S. 9. 20. Səslərin birliyi. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin yaranmasının 40 illiyi // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. – 1971. – № 48. – 27 noyabr. – S. 2. 21. Tənbur // Elm və həyat. – 1971. – № 12. – S. 29. 22. Народные музыкальные инструменты Азербайджана. – Баку: Азернешр, 1972. – 36 с. 23. Zərb çalğı aləti dəf haqqında // Qobustan. – 1974. – № 4 (24). – S. 86-87. 24. Программа по инструментоведению и инструментовке (оркестр азербайджанских народных инструментов).– Баку: 1974. – 10 c. – Соавтор С.А.Алескеров. 25. Musiqi alətləri və terminləri. Azərbaycan Sovet Ensiklope- diyası. I-VI, IX, X cildlər. – Bakı: Azərbaycan Sovet Ensik- lopediyasının Baş Redaksiyası,1976-1987. (Bax: ASE çildlə- rinə daxil edilmiş əsas məqalələrin müəlliﬂ əri, c. II, s. 588; c. III, s. 599; c. V, s. 590; c. VIII və IX , s. 623). 26. Azərbaycan çalğı alətləri üçün orkestrləşdirmə (metodik göstərişlər). – Bakı: 1977. – 48 s. – Həmmüəllif S.Ə. Ələsgərov. 27. Отчет юных музыкантов // Газета “Баку”. – 1978. – № 113. – 13 мая. – С. 3. 28. Mirzə Fətəli Axundova məxsus xalq çalğı alətlərimiz // Qo- bustan. – 1979. –№ 1 (41). – S. 89-91. 90 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

29. Современные азербайджанские народные музыкаль- ные инструменты. – Бakу: Ишыг, 1984. – 76 с. 30. Səﬁ əddin Urməvinin ixtira etdiyi çalğı alətləri // Qobus- tan.– 1988. – №3 (79). – S. 66-67. 31. Азербайджанская инструментальная музыка. Нотное из да ние. Народное творчество. Под общей редакци- ей В.Пет рова. Составитель: Абдуллаева С.А. – Москва, “Музы ка”, 1990, 96 с. 32. Историография азербайджанских народных музы- каль ных инструментов. – Баку: АПУ, 1991. – 130 с. 33. Nizami poeziyasında Azərbaycan xalq musiqi janrlarının əksi / Nizaminin poetik, fəlsəﬁ və musiqi dünyası. Ümumres- publika elmi-praktik konfransın materialları (Bakı, 3-4 may, 1991). – Bakı: Elm, 1991. – S. 18-20. 34. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin öyrənilməsinin əsas is- tiqamətləri / Azərbaycan milli musiqisinin tədqiqi problem- ləri. I Respublika elmi-praktiki konfransın materialları (Bakı, 17-19 dekabr, 1991). – Bakı: 1992. – S. 94-96. 35. Азербайджанское этномузыковедение: достижения и проблемы / I Международный симпозиум “Музыка тюркских народов”. Алматы, 3-8 мая 1994 г. Сборник те- зисов. – Алматы: 1994. – С. 109-110. 36. Азербайджанские народные музыкальные инстру- менты в миниатюрах “Хамсе” Низами // Ekologiya, fəl- səfə, mədəniyyət. Elmi məqalələr məcmuəsi, 4-cü buraxılış. – Bakı: 1994. – S. 195-201. 36. Rübabın izi ilə /Azərbaycan musiqisi: tarix və müasir dövr. – Bakı: Azərb. Dövlət Konservat. nəşr., 1994. – S. 82-88. 37. Rud, bərbət və ud çalğı alətləri haqqında mühakimələr / Ekologiya, fəlsəfə, mədəniyyət. Elmi məqalələr məcmuəsi, 7-ci buraxılış. – Bakı: Təbib, 1995. – S. 67-70. 38. Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə. – Bakı: Maarif, 1996. – 174 s. – Həmmüəllif S.Ə. Ələsgərov. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 91

39. Азербайджанская инструментальная музыка // Eko- logiya, fəlsəfə, mədəniyyət. Elmi məqalələr məcmuəsi, 15-ci buraxılış, II hissə. – Bakı: Qartal, 1997. – S. 67-70. 40. Обмер азербайджанских народных музыкальных инстру ментов / Azərbaycan milli musiqinin tədqiqi prob- lemləri. Elmi məqalələr toplusu, 3-cü buraxılış. – Bakı: Elm, 1999. – s. 87-90. 41. Народный музыкальный инструментарий Азербайд- жана (музыковедческо-органологическое исследование). – Баку: Элм, 2000. – 486 с. 42. Musiqişünaslığımızda əks olunmayan xalq çalğı alətləri- miz / Azərbaycan şifahi xalq və professional musiqinin prob- lemləri. Elmi məqalələr toplusu. – Bakı: 2002. – S. 5-13. 43. “Глашатай” радостей и побед народа // İrs-Наследие. Международный азербайджанский журнал. – 2002. – № 4. – C. 52-53. http://irs-az.com/new/pdf/090621200049.pdf 44. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılmış əsər- lərdə ənənəvi muğam növləri // Ekologiya, fəlsəfə , mədə- niyyət. Elmi məqalələr məcmuəsi, 32-ci buraxılış. – Bakı: Adiloğlu, 2002. – S. 96-99. 45. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat). – Bakı: Adiloğlu, 2002. – 454 s. http://anl.az/el/musiqi_kitabxanasi/kitablar/2016/Azf-293104.pdf 46. Мелодия из глубины веков // İrs-Наследие.– 2003. – № 5. – C. 40-41. http://irs-az.com/new/pdf/090621200434.pdf 47. Чарующие звуки балабана // İrs-Наследие. – 2003. – № 8. – С. 48-49. http://irs-az.com/new/pdf/090621202613.pdf 48. Роль композиторского творчества в становлении и развитии оркестра азербайджанских народных музы- кальных инструментов / Bəstəkar və zaman (Azərbaycan bəstəkarlarının yubileylərinə həsr olunmuş konfrans materialları və elmi məqalələr toplusu). – Bakı: Adiloğlu, 2003. – S. 42-50. 92 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

49. Türk məkanında xalq çalğı alətlərinin müqayisəli öyrənil- məsinin ilkin nəticələri / Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə. II Uluslararası folklor konfransının materialları”. – Bakı: 2004. – S. 333-338. 50. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında çalğı alətləri // Mu- siqi dünyası. Beynəlxalq elmi-pedaqoji, tənqidi-publistik, mədəni-maarif musiqi jurnalı. – 2004. – 3-4/21. – S. 170-177. http://www.musigi-dunya.az/new/magazine.asp?num=18 51. Историография и музыковедческо-органологическое исследование азербайджанских музыкальных инстру- мен тов: Автореф. дис. ... д-ра искусcтвоведения. – Баку: 2005. – 45 с. 52. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı // “Azər- baycan mədəniyyəti və incəsənəti” qəzeti. – 2006. – 7 aprel. – S. 4; ardı: –1 iyun. – S. 4. 53. “Koroğlu” dastanında aşıq sənəti, çalğı alətləri, eyni- adlı hava və instrumental silsilələri // Musiqi dünya- sı. Beynəlxalq elmi-pedaqoji, tənqidi-publistik, mədə- ni-maarif musiqi jurnalı. – 2006. – 3-4/29. – S. 91-96. http://www.musigi-dunya.az/new/magazine.asp?num=38 54. Atalar sözü və xalq deyimlərində çalğı alətlərimiz // Qo- bustan. Sənət toplusu. – 2006. – № 4 (136). – S. 84-86. 55. Çalğı alətləri və tapmacalar // Elm və həyat. Elmi-publistik jurnal. – 2007. – № 1-2. – S. 55-56. 56. Öz peşəsinin Məcnunu. Unikal qədim çalğı alətləri ansamb- lın bədii rəhbəri Məcnun Kərimovla müsabiqə // Muğam. – 2007. – № 1. – S. 54-68. (Mətn jurnalın rus və ingilis dillərin- də nəşr olunan nömrələrində də dərc olunub). 57. Meydan tamaşalarında, xalq oyun və əyləncələrində çalğı alətlərimiz // Mədəni-maarif. Elmi, metodiki, publistik jurnal. – 2007. – № 3. – S. 33-38. 58. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. – Bakı: Adiloğlu. – 2007. – 215 s. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 93

59. Mövsüm və məişət mərasim şənliklərində çalğı alətlərimiz / Bəstəkar və zaman, III buraxılış. – Bakı: Adiloğlu, 2008. – S. 254-270. 60. Dədə Qorqud və qopuz // Folklor və etnoqrafi ya. Beynəlxalq elmi jurnal. –2008. – № 3-4. – S. 61-69. 61. Azərbaycan musiqi ifaçılığı təsviri sənətdə // Konservatori- ya. Elmi jurnal. – 2009. – № 1. – S. 127-136. 62. Azərbaycan xalq musiqisi və təsviri sənəti // Qobustan.– 2009. – № 1 (145). –S. 33-38. http://archive.is/5kXBx 63. Çalğı alətləri dekorativ-tətbiqi sənət növü kimi // Elm və həyat.– 2009. – № 1. – S. 15-18. 64. Muğam və təsviri sənət / Muğam aləmi. Beynəlxalq elmi simpoziumun materialları, 18-20 mart 2009-cu il. – Bakı: Şərq-Qərb, 2009. – S. 26-39; 65. Mugham and the fi ne arts / Proceedings of International musicological symposium “Space of Mugham” 18-20 Mar- ch, 2009, Baku. – Baku: Sharq-Qarb. – P. 25-40. 66. Мугам и изобразительное искусство / Материалы Меж- ду народного научного симпозиума “Мир мугама”, 18-20 марта 2009 г., Баку. – Баку: Шарг-Гарб, 2009. – С. 27-42. 67. Musiqili folklor səhnələri təsviri sənətdə // Folklor və etnoqrafi ya.– 2009. – № 2. – S. 59-65. 68. Təsviri sənətdə aşıq // Dədə Qorqud. Elmi-ədəbi toplu. – II (31). – 2009. – S. 108-114. http://www.dede-qorqud.net/ dede_qorqud/2009/tofi q2(31)2009.pdf 69. Çalğı alətlərimiz təsviri sənətdə // Konservatoriya.– 2009. – № 2. – S. 56-64. http://konservatoriya.az/lib/Konservatoriya%202009%20-%202.pdf 70. Azərbaycan çalğı alətləri ansamblları təsviri sənətdə // Qobustan. – 2009. – № 2 (146). – S. 69-72. 71. Milli rəqslərimiz və təsviri sənət // Yeni mədəni-maarif. Elmi, metodiki, publistik jurnal. – 2009. – № 3 . – S. 29-31. 94 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

72. Azərbaycanda keçirilən musiqili meydan tamaşaları, şən- lik və əyləncələr təsviri sənətdə // Folklor və etnoqraﬁ ya.– 2009. – № 3. – S. 42-50. 73. Üzeyir Hacıbəyli: şəxsiyyəti və yaradıcılığı təsviri sənətdə // Konservatoriya..– 2009. – № 3-4. – S. 26-31. http://konservatoriya.az/lib/Konservatoriya%202009-3-4m.pdf 74. Musiqi anlayışları və təsviri sənət // Elm və həyat. – 2009. – № 3-4. – S. 39-42. 75. “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” kursu üzrə bakalavr dərəcəsi almaq üçün proqram. – Bakı: 2010. – 11 s. 76. Азербайджанское инструментоведение: достижение и перспективы / Международный симпозиум “Музыкаль- ные инструменты тюркских народов”. – Баку: 2010. www. musicmuseum.az/turksoy2010/tstez01.doc 77. Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət. – Bakı: Oğuz eli. – 2010. – 415 s. 78. Enchanting sounds of balaban // Irs-Heritage. International Azerbaijanian magazine. – 2010, autumn. – № 2. – P. 48-51. http://irs-az.com/new/pdf/201109/1316434545765618670.pdf 79. Melody from the depth of centuries // Irs-Heritage. – 2010, winter. – № 3. – P. 42-46. http://irs-az.com/new/ pdf/201109/1316425604601011492.pdf 80. Музыкальный инструмент мирового значения // İrs-Наследие.– 2011. – № 1(49). – C. 44-49. http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318322511591959400.pdf 81. Самый певучий среди инструментов // İrs-Наследие. – 2011. – № 2 (50). – C. 54-58. http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318322903541664132.pdf 82. Саз – неотъемлемый инструмент азербайджанских ашугов // İrs-Наследие.– 2011. – № 3 (51). – C. 58-63. http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318323205842999656.pdf Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 95

83. Азербайджанский канун // İrs-Наследие. – 2011. – № 4 (52). – C. 56-59. http://irs-az.com/new/pdf/201109/1315919193821625287.pdf 84. Чарующий слух музыкальный инструмент // İrs- Наследие. – 2011. – № 5 (53). – C. 28-33. http://irs-az.com/new/pdf/201205/1335955926549517559.pdf 85. Heralding people’s joy and victories // Irs-Heritage.– 2011, spring. – № 4. – P . 46-50. http://irs-az.com/new/pdf/201109/1316507599363605878.pdf 86. A musical instrument of global soundıng // Irs-Heritage – 2011, autum. – №. 6. – P. 46-50. http://irs-az.com/new/pdf/201109/1316780982469887428.pdf 87. Los Sonidos Encantadores Del Balaban // İrs-Herencia. – 2011, winter. – № 1.– P. 20-23. http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318838593881431362.pdf 88. Çalğı alətlərimizin yayılma hüdudları / Tarixi yaşadan unudulmuş musiqi alətləri. Milli musiqinin tədqiqi. Elmi məqalələr toplusu. – Bakı: Mütərcim, 2011. – S. 27-45. 89. Saz indispensable instrument of Azerbaijani ashugs // Irs-Heritage. – 2011, winter. – № 7. – P. 42-46. http://irs-az.com/new/pdf/201201/1327997967086316461.pdf 90. Азербайджанские музыкальные инструменты. http://www.azerbaijan.az/portal/Culture/Music/music_04_r.html 91. Пастушья свирель звучит в оркестрах // İrs-Наследие. – 2012. – № 1 (55). – C. 40-45. http://irs-az.com/new/pdf/201202/1330328329206330330.pdf 92. The most melodious of ınstruments – kamancha // Irs-He- ritage. – 2012, spring. – № 1(8). – P.32-37. http://irs-az.com/new/pdf/201203/1331277589789997501.pdf 93. Azerbaycan Müzik Aletleri Dünyayı Büyülemektedir // Irs-Miras. – 2012. – № 2. – S. 30-35. http://irs-az.com/new/pdf/201205/1338467101192145956.pdf 96 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

94. Gli strumenti musicali dell`Azerbaigian conquistano il mondo // İrs-Patrimonio. – 2012, l`estate. – № 3.– P.10-15. http://irs-az.com/new/pdf/201301/1358143998620106794.pdf 95. A fascinating musical instrument // Irs-Heritage. – 2012, summer. – № 2 (9). – P. 40-45. http://irs-az.com/new/pdf/201301/1358948398557457685.pdf 96. Azerbaijani kanun // “Irs-Heritage”.– 2012. – 3 (10). – P. 32-35. http://irs-az.com/new/pdf/201301/1358935089999882419.pdf 97. Shepherd’s pipe sounds in orchestras // Irs-Heritage.– 2012. – № 4 (11). – P. 50-55. http://irs-az.com/new/pdf/201212/1355230739198389834.pdf 98. Под ритмы нагары, гавала и гоша-нагары // İrs- Наследие. – 2012. – № 5 (59). – C. 28-34. http://irs-az.com/new/pdf/201212/1355305749646525588.pdf 99. Azərbaycan instrumental muğam ifaçılığı – ənənələrinin varisliyi kontekstində / Muğam aləmi. III Beynəlxalq elmi simpoziumunun materialları, Bakı, 12-15 mart, 2013. – Bakı: 2013. – S. 3-9. 100. Древние азербайджанские музыкальные инструменты. // İrs- Наследие.– 2013. – № 2 (62). – C. 34-40. http://irs-az.com/new/pdf/201306/1371198206190155573.pdf 101. Rhythms of the nagara, gaval and gosha nagara // İrs- Heritage.–2013. – № 1 (12). – P. 38-43. http://irs-az.com/new/pdf/201212/1355230739198389834.pdf 102. Dunya mahiyətli çalğı aləti: Tar // İrs-Miras . – 2014, kış. – № 3 (11). – S. 52-57. http://irs-az.com/new/pdf/201510/1444743413427660256.pdf 103. Starodávné ázerbájdžánské hudební nástroje // Irs-Dědi- ctvì. – 2014, zima. – № 2.– S. 31-37. http://irs-az.com/new/pdf/201501/1420813832399119485.pdf 104. Alte aserbaidschanishe Musikinstrumente // Irs-Erbe, sommer. – 2014. – № 2 (7). – S. 46-53. http://irs-az.com/new/pdf/201408/1408186570849718529.pdf Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 97

105. アゼルバイジャンの楽器は世界を征服する(Azerubai- jan no gakki wa sekai o seifuku suru// Irs-İsan. – 2014. – P. 38-47. http://irs- az.com/new/pdf/201308/1376372247343698610.pdf 106. Balaban – a wind musical instrument of the Turkic world // Irs-Heritage. – 2014. – № 3 (18). – P. 56-59. http://irs-az.com/new/pdf/201412/1418906899631568121.pdf 107. Redaktordan / Təranə Əliyeva, Qanun məktəbi. – Bakı: 2014. – S. 3-4. 108. Tar – Musikinstrument weltlichen klangs // Irs-Erbe, ferbst. – 2014. – № 3 (8). – S. 16-213. http://irs-az.com/new/pdf/201502/1423749402991914097.pdf 109. Türk Dünyasının Nefesli Muzik Aleti: Balaban // İrs-Mi- ras. – 2015, yaz. – 1 (13). – S. 28-31. http://irs-az.com/new/pdf/201509/1442587045120882786.pdf 110. Büyüleyici Musik Aleti // İrs-Miras. – 2015, sonbahar. – № 3 (15). – S. 36-40. http://irs-az.com/new/pdf/201601/1452514842678399438.pdf 111. Kamancheh – Das melodischste der instrumente // Irs-Er- be frühjahr. – 2015. – № 1 (10). – S. 36-41. http://irs-az.com/new/pdf/201506/1434707952922832455.pdf 112. Die Ud, ein faszinierendes Musikinstrument // Irs-Erbe, sommer. – 2015. – № 2 (11). – S. 38-43. http://irs-az.com/ new/pdf/201512/1449672814365607967.pdf 113. Nizami irsi Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında // Konservatoriya. – 2016. – № 1 (31). – S. 59-63. http://konservatoriya.az/?p=1455 114. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı və obrazı Azərbaycan musiqi- şünaslığında // Konservatoriya.– 2016. – № 2 (32). – S. 66-70. http://konservatoriya.az/?p=1638 115. Azərbaycan çalğı alətləri dünyanı valeh edir. – Bakı: Nurlar, 2016. – 288 s. (mətni Azərbaycan, ingilis və rus dillərində). 98 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

116. Nizami Gəncəvinin etik və estetik görüşləri “musiqili” misralarda // Konservatoriya.– 2016. – № 3 (33). – S. 21- 27. http://konservatoriya.az/?p=1869 117. Dahi bəstəkar və korifey musiqişünas / Üzeyir Hacıbəyli müasirlərin düşüncəsində. I cild. Müəllif və tərtibçi Səadət Təhmirazqızı. – Bakı, 2016, – S. 90-99. 118. Nizami Gəncəvinin əsərlərində musiqili səhnələr // Kon- servatoriya.– 2017. – № 1 (35). – S. 5-13. http://konservatoriya.az/?p=2524 119. Azərbaycan çalğı alətləri haqqında qaynaqları araşdı- rarkən... // Musiqi dünyası. – 2016. – 4 /69. – S. 11- 16. 120. Nizami Gəncəvinin ”Xəmsə”sində musiqi məkanı // Mədəniyyət. Az. Elmi, metodiki, publistik jurnal. – 2017. – № 2. – S. 64-65. http://bookcollector.az/ﬁ le/pic/xeber//2018-04/1523745076_ mart_aprel_2017.pdf 121. Nizami Gəncəvinin əsərlərində musiqi və rəqs ifaçıları / Türksoylu xalqların musiqi mədəniyyətinin tədqiqi problem- ləri. XVI Beynəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları. – Bakı: ADMİU-nun mətdəəsi, 2017. – S. 13-18. 122. Musiqidə Nizami // Qobustan. Sənət toplusu. – 2017. – № 3 (176). – s. 70-73. 123. Nizami Gəncəvinin əsərləri orta əsr çalğı alətləri haqqın- da əsas mənbə kimi // Konservatoriya.– 2018. – № 1 (39). – S. 69-78. 124. Nizamidə musiqi, musiqidə Nizami. – Bakı: Nurlar, 2018. – 360 s. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 99

KİTABLARININ ŞƏRHİ

С.Абдуллаев Народные музыкальные инструменты Азербайджана. (Azərbaycan xalq musiqi alətləri). – Баку: Азерб. гос. изд-во, 1972. – 36 с. Формат бумаги 70х108 1/32. Учетн.-изд. л. 1.5. Тираж 1500. Qısa məzmunu Kitabçada yazılı ədəbiyyata, arxeoloji və maddi mədəniyyət abidələrinə əsaslanaraq qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda yayı- lan 60-a yaxın simli, nəfəs, zərb və özənsəsli çalğı alətlər haqqında məlum at verilir. İlk dəfə çəng, çəğanə, santur, musiqar, kərənay, şahnəﬁ r, şeypur, dümbək, dəray və sincin şəkilləri təqdim edilir.

С.А.Абдуллаева. Современные азербайджанские народные музыкальные инструменты (Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri). – Баку: Изд-во “Ишыг”, 1984. – 76 с. Формат 60х90 1/16. Учетн.-изд. л. 4.94. Тираж 3000. Спецредактор: А.И.Исазаде. Аннотация В работе приводятся сведения об устройстве, техниче- ских и динамических возможностях, звукорядах современ- ных азербайджанских народных музыкальных инструментов. 100 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Затрагиваются вопросы, связанные с их использованием в народных и симфонических оркестрах, а также в ансамблях. Рассматривается роль азербайджанских народных инстру- ментов в современном музыкальном искусстве и их дальней- шее развитие. Книга рассчитана на музыковедов и на широкий круг чи- тателей, интересующихся инструментарием. Содержание Введение. Глава I. К истории развития музыкального инструмента- рия Азербайджана. Глава II. Современные азербайджанские народные му- зыкальные инструменты. Глава III. Обмер азербайджанских народных музыкаль- ных инструментов. Глава IV. Азербайджанские народные музыкальные ин- струменты в ансамблях и оркестрах. Глава V. Перспективы дальнейшего развития азербайд- жанских народных музыкальных инструментов. Литература. Qısa məzmunu Kitabda Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi qraﬁ k şəklində verilir. Müxtəlif qrup və yarımqruplara ayrılan çalğı alətlərinin quruluşları sxemlərdə, simli və nəfəs alətlə- rinin pozisiya və applikaturaları cədvəllərdə əks olunur, xət- ti ölçüləri səciyyələndirilir. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin ansambl və orkestrlərdə, həmçinin simfonik orkestrdə təmsil olunma xüsusiyyətləri şərh edilir, onların gələcək inkişaf yol- ları göstərilir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 101

Азербайджанская инструментальная музыка Нотное издание. Народное творчество. Под общей редакцией В.Петрова. Составитель: Абдуллаева С.А. Москва, “Музыка”, 1990, 96 с. (Azərbaycan instrumental musiqisi. Not nəşri. Xalq yaradıcılığı). Формат 60х90 1/16. Учетн.-изд. л. 5.85. Тираж 4000. Содержание С.Абдуллаева. Вступительная статья (с.2-15) Наигрыши для тутека; Пьесы для балабана; Наигрыши для балабана; Пьесы для зурны; Наигрыши для зурны; Наигрыши для тулума; Пьесы для тара; Пьесы для саза; Наигрыши для саза; Пьесы для кеманчи; Наигрыши на нагаре, дэфе; Наигрыши на гоша-нагаре; Пьесы для инструментальных ансамблей. Список использованной литературы. Qısa məzmunu Kitabın giriş hissəsində Azərbaycan ərazisində keçmişdə və dövrünüzdə istifadə edilən çalğı alətləri haqqında məlumat verilir, ənənəvi çalğı alətləri təsvir edilir. Azərbaycan xalq instrumental musiqisinin növləri (muğam, zərbli muğam, rəqs, aşıq) və əsas xüsusiyyətləri izah edilir. İnstrumental musiqiyə aid dərc olunmuş məcmuələrdən köçürülən musiqi nümunələri ilə yanaşı, müəllif tərəﬁ ndən tanınmış çalğıçıların ifasından yazılan və nota köçürülən pyes və havaların (tütəkdə – 5, balabanda – 11, zurna- da – 22, tulumda – 5, tarda – 4, sazda – 11, kamançada – 4) not, eləcə də nağara, qaval və qoşanağara üçün 3 ritm yazısı verilir. 102 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Абдуллаева С.А. Историография азербайджанских народных музыкальных инструментов. (Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı). Учебное пособие. – Баку, изд. АПУ, 1991. – 130 с. Формат 60х84 1/16. Учетн.-изд. л. 5. Тираж 200.

Посвящeна 70-летию Азербайджанской государственной консерватории имени Узеира Гаджибекова. Научный редактор: Народный артист Азербайджана, Лауреат Государственной премии Республики, профессор С.Э.Алескеров. Рецензенты: доцент, кандидат искусствоведения Р.Г. Имра ни, кандидат искусствоведения Ф.Х.Халыгзаде. Аннотация В учебнике рассматриваются памятники материаль- ной культуры, литературно-поэтическое, музыковедческое наследие, миниатюрная живопись и музейные коллекции, служащие источником для восстановления истории разви- тия народных музыкальных инструментов, бытующих на территории Азербайджана, начиная с эпохи античности до наших дней, а также роль современных исследователей в становлении и развитии инструментоведения в Азербайд- жане. Предназначен для студентов высших и средних музы- кальных учебных заведений, а также широкого круга чита- телей. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 103

Содержание Глава I. Азербайджанское музыкальное инструмен- тальное историографическое наследие. 1. Музыкальные инструменты эпохи восточной антично- сти и раннего средневековья (VIII в. до н.э. – X в). 2. Музыкальные инструменты зрелого и позднего средне- вековья (XI-XVIII вв.) . 3. Музыкальные инструменты в XIX – начале XX века. Глава II. Становление и развитие современного азер- байджанского инструментоведения. Примечание Библиография азербайджанского народного музыкального инструментария. 1. Азербайджанские народные музыкальные инструменты. 2. Работы, в которых приводятся сведения об азербайд- жанских народных музыкальных инструментах. 3. Оркестры и ансамбли азербайджанских народных му- зыкальных инструментов. 4. Народные музыканты. 5. Учебно-методические пособии и материалы. Список сокращений. Qısa məzmunu Kitabda ilk dəfə Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi şərq antik dövründən erkən orta əsrə qədər ( bizim eradan VIII əsr əvvəl - X əsr), yetkin və gec orta əsr (XI-XVIII) və XIX- XX əsrin əvvəlinə qədər şərh olunur, müasir Azərbaycan alətşü- naslığının təşəkkülü və inkişafı izlənilir. Kitaba Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin biblioqraﬁ yası əlavə edilib. Mənbələr aşağıdakı bölmələr üzrə verilir: 1. Azərbaycan xalq çalğı alətləri; 2. Azərbaycan xalq çalğı alətləri haqqında mə- lumat verilən işlər. 3. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri və 104 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ansamblları; 4. Xalq musiqiçiləri; 5. Tədris-metodik vəsaitlər və materiallar.

Ələsgərov S. Abdullayeva S. Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə. Ali və orta ixtisas musiqi məktəbləri üçün dərslik. – Bakı: Maarif, 1996. – 174 s. Kağız ölçüsü: 60x90 1/16. Uçot nəşr. vərəqi 10.7. Tiraj 500. Rəyçi: prof. S.D.Quliyev. Elmi redaktoru: prof. O.C.Quliyev. Annotasiya Dərs vəsaitində xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi və mənşə- yi verilir, onların texniki və bədii imkanları şərh olunur. Xalq çal- ğı alətləri orkestrinin yaradıcılıq yolu izlənir. Nəfəs, zərb, kaman, mizrabla çalınan alətlər qrupu üçün və müşayiət orkstrləşdirmə- nin, simfonik partituradan köçürmənin xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Orkestr səslənməsinin ümumi əsasları üzərində dayanılır. Dərslik konservatoriya və orta ixtisas musiqi məktəbləri tələ- bələri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kitabın içindəkilər Ön söz. I fəsil. Az ərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixinə dair. II fəsil. Orkestr və ansambllarda səslənən Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin təsviri. Simli alətlər: 1. Mizrabla çalınan alətlər. 2. Kamanla çalınan alətlər. 3. Nəfəslə çalınan alətlər. 4. Zərblə çalınan alətlər . Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 105

III fəsil. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin texniki və bədii im- kanları. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri və ansambllarında səslənən simfonik və başqa xalq musiqi alətləri. IV fəsil. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin təşkili və yaradıcılıq yolu. V fəsil. Az ərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestr- ləşdirmə. 1. Nəfəslə çalınan alətlər qrupu üçün orkestrləşdirmə. 2. Zərblə çalınan alətlər qrupu üçün orkestrləşdirmə. 3. Kamanla çalınan alətlər qrupu üçün orkestrləşdirmə. 4. Mizrabla çalınan alətlər qrupu üçün orksetrləşdirmə. 5. Partituranın yazılışı. VI fəsil. Orkestr səslənməsinin ümumi əsasları. 1. Partituranın təhlili. 2. Orkestrdə funksiyaların istifadə qaydası. 3. Xalq çalğı alətləri orkestrində əlavə alətlərin tətbiqi. VII fəsil. Mü şayiət orkestrləşməsinin xüsusiyyətləri və simfonik orkestrdən köçürmə. 1. Solist üçün müşayiətin orkestrləşdirilməsi. 2. Simfonik partituradan xalq çalğı alətləri orkestri üçün köçürmə. Ədəbiyyat. Qısa məzmunu Kitab Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrinin tərkibinə uy- ğun və uzun müddət sınaqdan çıxmış tədris proqramı əsasında ya- zılmışdır. Xalq çalğı alətləri orkestri üçün əsərləri orkestrləşdir- dikdə, onların məzmununa uyğun olaraq müxtəlif quruluşa, səs diapazonuna və tembrinə malik olan musiqi alətlərindən istifadə edilir. Bunu nəzərə alaraq, kitabda əvvəlcə Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri və orkestri haqqında məlumat verilir. Çalğı alətlərinin 106 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü səs düzümü, diapazonu, pozisiyaları, texniki və bədii imkanları şərh olunur, sonra isə nəfəs, zərb, kaman və mizrabla çalınan alət- lər qrupu üçün orkestrləşdirmənin, müşayiət orkestrləşdirilməsi, simfonik orkestrdən köçürmə xüsusiyyətlərindən və partituranın yazılış qaydasından, onun təhlilindən bəhs edilir. Orekestrləşdir- məni müxtəlif alətlər daxilində melodiyanı, harmoniyanı, ﬁ qu- rasiyanı və s. bölüşdürməklə bitən iş olmamağı qeyd edilir, bu prosesə musiqi bəsləmək kimi yaradıcı fəaliyyət kimi baxılır. Bu vaxt əsərin məzmun və formasının tam bütövlüyü ilə dinləyiciyə çatdırılmasına xüsusi ﬁ kir verilir.

Kitab “Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları” fondunun sədri Mehriban xanım Əliyevanın köməkliyilə nəşr olunmuşdur. Абдуллаева С.А. Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо- органологическое исследование). – Баку: Элм, 2000. - 486 стр. с илл. Формат бумаги: 70 х100 1/16. Объем: 30,375 п.л. Тираж 600 (первый выпуск 300). Книга утверждена Министерством образования Азер- байджанской Республики в качестве учебника для высших и средних специальных учебных заведений (приказ № 729 от 19.07.2000). Научный редактор: Заслуженный деятель искусств Азербайджанской Республики, доктор искусствоведения, профессор Р.Ф.Зохрабов. Рецензенты: доктор философских наук, профессор Г.А.Абдуллазаде; Народный артист Азербайджанской Рес- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 107

пуб лики, профессор Р.Э.Кулиев; кандидат искусствоведе- ния, доцент М.Т.Керимов. Аннотация В книге на основе наследия средневековых музыковедов, классической поэзии, памятников материальной культуры, книжной миниатюры, музейных коллекций, записи путе- шественников и др. источников впервые дается поэтапная история развития азербайджанских народных музыкальных инструментов и их систематика. Рассматривается роль ис- следователей в становлении и развитии современного азер- байджанского инструментоведения. Описываются морфоло- гия и эргология традиционных музыкальных инструментов, приводятся их обмеры, технические и художественно-выра- зительные возможности, раскрываются особенности функ- ционирования в быту, составе ансамблей и оркестров, дает- ся сравнение с однотипными инструментами. Излагаются основы инструментовки для оркестра и чтения партитур и основные направления изучения азербайджанских народных музыкальных инструментов, и их дальнейшее развитие. Предназначена для музыковедов, музыкантов-исполни- телей, фольклористов, педагогов, а также широкого круга читателей. Содержание Введение. Глава I. Историография азербайджанских музыкальных инструментов. 1.1. Азербайджанское музыкальное инструменталь- ное историографическое наследие. 1.1.1. Народные музыкальные инструменты эпо- хи античности и средневековья. 108 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

1.1.2. Народные музыкальные инструменты но- вого времени. 1.2. Систематика музыкальных инструментов. 1.3. Становление и развитие современного азер- байджанского инструментоведения. Глава 2. Традиционные народные музыкальные инстру- менты Азербайджана. 2.1. Морфология и эргология. 2.1.1. Струнные инструменты: Тар, Саз, Канун, Уд , Дамбур, Каманча. 2.1.2. Духовые инструменты: Балабан, Тутек, Зурна, Ней, Тулум. 2.1.3. Перепоночные инструменты: Нагара, Га- вал, Гоша-нагара, Думбек. 2.1.4. Самозвучащие инструменты: Шах-шах, Каман, Лаггути. 2.2. Обмер музыкальных инструментов. Глава 3. Технические и художественно-выразительные возможности музыкальных инструментов. Глава 4. Инструментарий в народном и профессиональ- ном музыкальном творчестве. 4.1. Краткая характеристика азербайджанской на- родной инструментальной музыки. 4.2. Музыкальные инструменты в народном быту, составе ансамблей и оркестров. 4.3. Оркестры азербайджанских народных инструментов. 4.3.1. Исторические предпосылки. 4.3.2. Формирование состава и репертуара оркестра. 4.3.3. Основы инструментовки для оркестра и чтения партитур. Глава 5. Азербайджанские народные музыкальные ин- струменты в ряду их однотипных разновидностей. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 109

Глава 6. Перспективы развития народного музыкального инструментария Азербайджана. Заключение. Комментарии. Литература. Список информаторов. Резюме на азербайджанском и английском языках.

Kitabın tərcümə və nəşr olunmasına “Azərbaycan mədəniyyətinin dostları” Fondunun sədri Mehriban xanım Əliyeva köməklik göstərmişdir.

Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri (musiqişünaslıq – orqanoloji tədqiqat). – Bakı: “Adıloğlu” nəşriyyatı, 2002. – 454 s. Kağız formatı: 70x100 1/16. Həcmi: 28.3 ç.v., Sayı 250 nüsxə. Elmi redaktor: Azərbaycan Respublikasının əməkdar in- cəsənət xadimi, sənətşünaslı doktoru, professor R.F.Zöhrabov. Rəyçilər: fəlsəfə elmləri doktoru, professor G.A.Abdullazadə, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor R.Ə.Qu liyev, sənətşünaslıq namizədi, dosent M.T.Kərimov. Annotasiya Kitabda orta əsr musiqişünaslarının irsi, klassik poeziya, maddi-mədəniyyət abidələri, kitab miniatürləri, muzey kolleksiyaları, səyyahların qeydləri və digər mənbələr əsasında Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin mərhələlərlə inkişaf tarixi və təsnifatı verilir. Müasir 110 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Azərbaycan alətşünaslığının yaranması və inkişafında tədqiqatçıla- rın rolu nəzərdən keçirilir. Ənənəvi çalğı alətlərinin quruluşu, hazır- lanması təsvir olunur, onların ölçüləri, texniki və bədii ifa imkanları, məişətdə, ansambl və orkestrlərin tərkibində istifadə xüsusiyyətləri göstərilir, eynitipli alətlərlə müqayisəsi verilir. Orkestrləmə və partituradan oxunuşun əsasları, Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tə- dqiqat istiqamətləri və onların gələcək inkişafı şərh edilir. Musiqişünaslar, ifaçılar, folklorçular, müəllimlər, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kitabın içindəkilər Giriş. I fəsil. Az ərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı. I.1. Azərbaycan çalğı alətləri tarixşünaslıq irsi. I.1.1. Antik, qədim və orta əsrlər dövrü xalq çalğı alət- ləri. I.1.2. Yeni dövr çalğı alətləri. I.2. Çalğı alətlərinin təsnifatı. I.3. Müasir Azərbaycan alətşünaslığının yaranması və inkişafı. II fəsil. Azərbaycanın ənənəvi xalq çalğı alətləri. II.1. Morfologiya və erqologiya. II.1.1. Simli alətlər: Tar, Saz, Qanun, Ud, Dambur, Kamança. II.1.2. Nəfəs alətləri: Balaban, Tütək, Zurna, Ney, Tulum. II.1.3. Dərili alətlər: Nağara, Qaval, Qoşanağara, Dümbək. II.1.4. Özüsəslənən alətlər: Şaxşax, Kaman, Laqquti. II.2. Musiqi alətlərinin ölçülməsi. III fəsil. Çalğı alətlərinin texniki və bədii ifadə imkanları. IV fəsil. Çalğı alətləri xalq və peşəkar musiqi yaradıcılığında. IV.1. Azərbaycan xalq instrumental musiqisinin qısa şərhi. IV.2. Xalq məişətində, ansambl və orkestrlərin tərkibində çalğı alətləri. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 111

IV.3. Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestrləri . IV.3.1. Tarixi zəminlər . IV.3.2. Orkestr tərkibinin və repertuarının formalaşması. IV.3.3. Orkestr üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşun əsasları. V fəsil. Azərbaycan xalq çalğı alətləri eynitipli növləri sırasında. VI fəsil. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf perspektivi. Nəticə. İzahat və şərhlər. Ədəbiyyat. Çalğı alətləri haqqında məlumat verənlərin siyahısı. Xülasələr – Azərbaycan və ingilis dillərində. Qısa məzmunu Kitab giriş, altı fəsil və nəticədən ibarətdir. Girişdə xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi, quruluş və akustik xüsusiyyətləri, bədii-ifa imkanları, tətbiqi, müqayisəli öyrənil- məsi, yayılması, terminoloji, etimoloji məsələlərinin tədqiqinin aktuallığı, eləcə də irəli sürülən məsələlərin həllində musiqişü- naslıq, ədəbi, tarixi, arxeoloji, etnoqraﬁ k, muzey və linqvistik mənbələrinin əhəmiyyəti qeyd olunur. Sıradan çıxmış xalq çalğı alətlərinin bərpası, təkmilləşdirilməsi, onların təkamülü, quruluşu, məişətdə, ansambl və orkestrlərin tər- kibində və tədris müəssisələrində istifadə olunma xüsusiyyətlərinin araşdırılması müasir musiqişünaslığın mühüm məsələləri sayılır. Fəsil 1-də maddi-mədəniyyət abidələrinə, yazılı mənbələrə, kitab miniatürlərinə, muzey nümunələrinə əsaslanaraq müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda 88 xalq çalğı alətinin yayılması göstə- rilir. Klassik poeziyada eyni çalğı alətin adının tez-tez çəkilməsi, onların müxtəlif növlərinin mövcudluğu, alətin adına məkan ye- rinin əlavə olunması nəzərə alınaraq, onların bir hissəsinin bila- vasitə Azərbaycan mühitində formalaşması qeyd olunur. Verilmiş 112 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü təsnifatda müəyyən edilən çalğı alətlərdən 32-i simli (26 mizrabla, 4 kamanla, 2 zərblə çalınan), 23-ü nəfəs (9 dodaqla çalınan, 7 dilli, 7 müştüklü), 16-ı dərili (10 birüzlü, 6 ikiüzlü) və 17-i özüsəslənən (11 vurulan, 5 silkənilən, 1 dartılan) aid edilmişdir. Xalq çalğı alətlərinin araşdırılma səviyyəsi Azərbaycan alətşü- naslığımın müvəffəqiyyətlə inkişaf etdiyi qeyd olunur. Fəsil 2-də simli (tar, saz, qanun, ud, təmbur, kamança), nəfəs (balaban, tütək, zurna, ney, tulum), dərili (nağara, qaval, qoşa- nağara, dümbək) və özüsəslənən (şaxşax, kaman, laqquti) alət- lərinin morfologiya və erqologiyası (hazırlanması) təsvir edilir. Pərdələri təsbit olunmuş simli (tar, saz) və nəfəs (tütək, ney, balaban, zurna) alətlərinin səsdüzümünü müəyyən etmək məqsədilə onların xətti ölçülərinin nəticələri sentlə verilir. Fəsil 3-də çalğı alətlərinin kökü, diapazonu, köklənməsi, ştrixləri, tembrləri, registrləri, pozisiyaları, applikaturaları, texniki və dinamiki imkanları və çalma tərzləri təsvir olunur. Fəsil 4-də çalğı alətlərinin xalq məişətində, ansambl və orkestr- lərin tərkibində tətbiqi xüsusiyyətlərinə, orkestrin təşkilinin tarixi zəruriliyinə, tərkibinin və repertuarının formalaşmasına, orkestr üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşunun əsaslarına baxılır. Fəsil 5-də Ön, Yaxın və Mərkəzi Şərq ölkələrində yayılan ox- şar çalğı alətlərinin müqayisəsi əsasında onların yaranma məkanı və yayılma hüdudları göstərilir. Fəsil 6-da aşağı və yuxarı registrli müxtəlif növlü alətlərin yara- dılmasının, sıradan çıxmış alətlərin bərpası və təkmilləşdirilməsinin əhəmiyyəti qeyd olunur. Hesab olunur ki, ən mühüm elmi-tədqiqat işləri çalğı alətlərinin dəqiq akustik ölçülərinin müəyyən edilməsi, ifaçılıq, repertuar, terminologiya, etimologiya, areal, miqrasiya, bər- pa və təkmilləşdirmə məsələləri ətrafında cəmləşməlidir. Sonda milli mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri prosesi kontekstində, xalq çalğı alətlərinin musiqişünaslıq və etnoorqanoloji tədqiqatları, onların sistemli təhlilində əsas olması qeyd olunur. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 113

Abdullayeva S.A. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. – Bakı: Adiloğlu, 2007. – 215 s. Kağız formatı: 60x84 1/16. Həcmi 13.5 ç.v. Sayı 200.

Elmi redaktor: ﬁ lologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi Bəhlul Abdulla. Rəyçilər: sənətşünaslıq doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Ramiz Zöhrabov, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə. Annotasiya Kitabda Azərbaycan folklor nümunələri çalğı alətlərinin öy- rənilməsində bir mənbə kimi istifadə olunmuşdur. Əsərdə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrla- rında çalğı alətlərimizin adlarının əksi, quruluş və səslənməsinin şərhi məsələləri, onların folklor mərasimlərində, şifahi ənənəli aşıq yaradıcılığı və muğam sənətində yeri və istifadə xüsusiyyət- ləri haqqında məlumatlar verilir. Kitab musiqişünaslar, folklorçular və eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kitabın içindəkilər Ön söz. Birinci hissə Xalq ədəbiyyatında çalğı alətləri: Əmək nəğmələrində. Mərasim nəğmələrində. 114 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Ailə-məişət mərasim nəğmələrində. Xalq bayatılarında. Dastanlarda. Atalar sözü, məsəllər, deyim və yuxu yozumlarında. Tapmaca və bağlamalarda. Mif, əfsanə, rəvayət, hekayət, nağıl, lətifə, qaravəlli və söyləmələrdə.

İkinci hissə Xalq mərasim və oyun tamaşalarında çalğı alətləri: Mövsüm mərasim və şənliklərində. Ailə-məişət mərasim və şənliklərində. Xalq rəqslərinin ifasında. Meydan tamaşası və şənliklərində. Xalq oyun və əyləncələrində.

Üçüncü hissə Şifahi ənənəli musiqi sənətində çalğı alətləri: Aşıq yaradıcılığında. Aşıq və el şairlərinin şeirlərində. Aşıq ifaçılığında. Muğam sənətində. Son söz. İstifadə edilmiş ədəbiyyat və mənbələr. Əlavə. Xalq ədəbiyyatında adı çəkilən, folklor mərasim, tamaşa, oyun və əyləncələrində istifadə edilən çalğı alətləri. Xülasələr – rus və ingilis dillərində. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 115

Qısa məzmunu Kitab ön söz, üç hissə və son sözdən ibarətdir. Ön sözdə Azərbaycan folklorunun zəngin və qədim tarixə malik olması, onun lirik və epik növlərə bölünməsi qeyd edilir. Xalq ədəbiyyatı nümunələri, folklor məclisləri, aşıq və muğam sənətində çalğı alətlərinin istifadəsi, quruluşu və bədii ifadə xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi göstərilir. Birinci hissədə əmək, təqvim və ailə-məişət nəğmələrində çalğı alətlərinin adları çəkilən şeir nümunələri təqdim edilir. Çalğı alətləri haqqında bilgilər verilən qəhrəmanlıq, lirik-epik dastanları, bayatılar nəzərdən keçirilir. Çalğı alətlərinin qu- ruluş və səslənmə xüsusiyyətlərin əks etdirən atalar sözü və məsəllərin, xalq deyimlərinin məzmunu açıqlanır. Çalğı alət- lərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri üzərində qurulan tapmacaların mətni, yuxu yozumları verilir. Çalğı alətləri ilə əlaqədar olan mif, əfsanə, rəvayət və lətifələrdən danışılır. İkinci hissədə çalğı alətlərinin mövsüm və ailə-məişət mə- rasim və şənliklərində, xalq rəqslərinin solo və kollektiv ifası zamanı, meydan tamaşalarında, habelə xalq oyun və əylən- cələrində yeri və əhəmiyyəti şərh edilir. Üçüncü hissədə çalğı alətlərinin sazın müşayiəti ilə çıxış edən məşhur aşıqların qoşduqları müxtəlif şeir növlərində, təsnif və zərbli muğamların mətnlərində əksi məsələsinə baxı- lır. Onların aşıq yaradıcılığında, vokal-instrumental və instrumental muğamların ifasında istifadə olunma xüsusiyyətlərinə baxılır. Sonda gənc nəslin folklor nümunələrini qorumaq, unu- dulmuş mərasim və meydan tamaşalarını, xalq oyun və əylən- cələrini bərpa etmək kimi müqəddəs işin qayğısına qalması vurğulanır. 116 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Valideynlərinin əziz xatirəsi naminə kitabın nəşrinə Mütəllim bəy köməklik göstərmişdir.

Abdullayeva S.A. Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət. – Bakı: “Oğuz Eli”, 2010. – 416 s. Kağız ölçüsü: 70x100 1/16. Həcmi 26 ç.v. Tiraj 300. Kitab Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının yaradılmasının 75 illiyinə ithaf olunmuşdur. Elmi redaktorlar: Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, sənətşünaslıq doktoru, professor Ramiz Zöhrabov, sənətşünaslıq doktoru Cəmilə Həsənzadə. Rəyçilər: Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor Firəngiz Əlizadə, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü, musiqişünas Xatirə Həsənzadə. Annotasiya Kitabda Azərbaycan musiqili folklor nümunələrinin, mahnı, rəqs, muğam, aşıq yaradıcılığı, ifaçı, çalğı aləti, ansambl, bəstə- kar, dirijor və eləcə də musiqi anlayışlarının təsviri incəsənətin boyakarlıq, heykəltəraşlıq, qraﬁ ka və dekorativ-tətbiqi sənət növ- lərində əks olunma xüsusiyyətləri musiqişünas baxışı ilə şərh olunur. Kitabın əsas qayəsi – sənət adamlarının yaradıcılığı ilə əlaqədar mövzuların seçilməsində yardımçı olmaqdır. Kitab incəsənətin müxtəlif sahələrində çalışan sənətşünas- lar, musiqişünaslar və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutul- muşdur. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 117

Kitabın içindəkilər Ön söz Musiqili folklor Dədə Qorqud və qopuz Aşıq və saz Muğam Rəqs İfaçı Çalğı aləti Ansambl Bəstəkar və dirijor Musiqi anlayışı Son söz İstifadə olunmuş ədəbiyyat və qaynaqlar. İllüstrasiyaların siyahısı. Rəssam, heykəltəraş, qrafi k və dizaynerlərin əlifba göstəricisi. Xülasələr – rus və ingilis dillərində. Qısa məzmunu Ön sözdə folklor və klassik poeziya ilə sıx əlaqədar olan Azərbaycan xalq musiqisini – mahnı, aşıq havaları, rəqs melo- diyaları, muğamlar və habelə onların ifası zamanı istifadə edilən çalğı alətləri təsvir edilir. Miniatür rəsm əsərlərinin müxtəlif an- samblların növlərinin və çalğı alətlərinin quruluşlarının müəy- yən edilməsində rolu vurğulanır. Musiqili səhnələrin rəngkarlıq, qrafi ka, heykəltəraşlıq, dekorativ-tətbiqi sənət və bədii foto nü- munələrində əks olunma xüsusiyyətləri göstərilir. Xalq mərasim və oyun tamaşaları, müğənni və ifaçıların çıxışları, bəstəkar və onların yaradıcılığı, dirijor və musiqi terminləri rəssam və hey- kəltəraşlar üçün mühüm mövzular sayılır. “Musiqili folklor” bölməsində təsviri sənətdə musiqi ilə müşayiət olunan xalq mərasim, bayram və tamaşalarında əks 118 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü olunmasının müasir səviyyəsinə baxılır. Bayram şənlikləri, toy mərasimləri və pəhləvanların yarışları istisna olmaqla, musiqi ilə müşayiət edilən xalq yaradıcılığının əksəriyyətinin təsviri sənətdə yetərincə əks olunmamağı qeyd olunur. Ona görə də, ilk növbədə tətbiqi-dekorativ sənətində unudulmuş folklor nü- munələrinin əks etdirilməsi göstərilir. Hesab edilir ki, bu yolla onlar populyarlaşar və tədricən bədii sənətin başqa növlərində də öz yerini tutar. “Dədə Qorqud və qopuz” bölməsində “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının məzmunun təhlilinə və qopuzun yayılma mə- kanına əsasən, onun eyni adla, lakin quruluşuna və ifa tərzinə görə bir-birindən seçilən növlərinin – uzunsov çanaqlı, kamansız Ana- dolu-Qafqaz və çanağı çalov şəklində, kamanla çalınan Mərkəzi Asiya ərazilərində yayılması qeyd olunur. Bu cəhət nəzərə alın- madığından, Dədə Qorqud obrazını canlandıran Azərbaycanın rəssam və heykəltəraşları onu ya kamanlı, ya da kamansız qopuzla təsvir etmişlər. Onu mizrab və ya əllə səsləndirilən təsviri sənət nümunələrinin tarixi həqiqətə daha uyğun olması göstərilir. “Aşıq və saz” bölməsində varsaq və ozan sənətinin davam- çıları olan aşıq, xalq-professional yaradıcılığının ən geniş yayı- lan növünün təmsilçisi sayılır. Müasir Azərbaycan ərazisində və onun hüdudundan kənarda yayılan aşıq areallarında çoxlu ümumi cəhətlər olsa da, onları təmsil edən sənətkarlar repertuar, ifa tərzi və instrumental müşayiətə görə fərqlənirlər. Demək olar ki, aşıq yaradıcılığının bütün səciyyəvi cəhətləri təsviri sənət əsərlərin- də əks olunmuş, tanınmış aşıqların portretləri yaradılmışdır. Bu- nunla belə, bəzi rəsmlərdə Aşıq Ələsgərin sazda solaxay çalması nəzərə alınmamışdır. Aşıq çıxışlarının müxtəlif növlərini nüma- yiş etdirən əsərlər olsa da, hələ də təsviri sənət ustalarının lazımı səviyyədə açmadığı mövzular vardır. “Muğam” bölməsində xalqımızın ən geniş yayılan, sevimli musiqi janrı olan və musiqimizin əsasını təşkil edən muğamın Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 119 bədii-estetik məzmununa baxılır. Təsviri sənət ustaları muğa- mın insanlarda yaratdığı duyğuları ifaçıların sifətlərinin cizgilə- ri və hərəkət vəziyyətləri ilə canlandırmağa çalışmışlar. Bəzi tablolarda muğamların ifası zamanı, klassik oturuş qaydası po- zularaq, xanəndənin musiqiçilərdən bir qədər geridə oxuması, tarzənin isə xanəndənin sağ tərəfi ndə çalması, kamançanın zurna ilə, tarın isə mizrabla çalınan altısimli alətlə əvəz edilməsi qeyd edilir. “Rəqs” bölməsində milli rəqslərin insanları fi ziki və psixoloji cəhətdən möhkəmləndirməsi, ünsiyyət vasitəsi kimi onları bir-birinə yaxınlaşdırması, ruh yüksəkliyi yaratması, mənəviy- yatca paklaşdırması, insanlarda şən əhval-ruhiyyə və xoşxasiy- yətliyi aşılaması vurğulanır. Onların təsviri sənət əsərlərində hələ də layiqincə əhatə olunmamağı qeyd edilir. “İfaçı” bölməsində milli musiqimizin inkişafında misilsiz xidmətləri olan, onu dünyada tanıtdıran xanəndə, müğənni və çalğıçılara həsr olunan rəssam və heykəltəraşların əsərləri səciyyələndirilir. Təsviri sənətdə hələ də öz əksinin tapmayan mövzular açıqlanır. “Calğı aləti” bölməsində milli çalğı alətlərinin təsvir edildiyi miniatür, boyakarlıq və heykəltəraşlıq əsərləri musiqi mədə- niyyətimizin inkişafını izləməyə imkan verən qiymətli mənbə kimi göstərilir. Təsviri sənətdə simli, nəfəs və zərb çalğı alət- lərinin əks olunma ənənəsinin indi də uğurla davam etdirilməsi qeyd olunur. Onların bədii tərtibatda istifadəsi dekorativ-tətbiqi sənətin ən yaxşı nümunəsi sayılır. “Ansambl” bölməsində zəngin xalq və professional musiqimizin inkişafında misilsiz rol oynayan müxtəlif tərkibli ansamblların rəssamların mərasim, oyun tamaşaları və hərbi döyüş səhnələrinə həsr olunan öncül mövzusu olduğu, bu is- tiqamətdə işləyən rəssam və heykəltəraşların bundan sonra da maraqlı əsərlər yaradacaqları vurğulanır. 120 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Bəstəkar və dirijor” bölməsində təsviri sənətin müxtəlif janrlarında məşhur bəstəkar və dirijorların şəxsiyyətləri və yara- dıcılığının əks olunma xüsusiyyətləri şərh olunur. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin şəxsiyyəti və yaradıcılığına həsr olunan boyakarlıq, heykəltəraşlıq və qrafi ka əsərləri təhlil edilərək, bəstəkarın obrazına xas olan xüsusiyyətlər açıqlanır. Onun opera, komediya və yaradıcı insanlarla görüşlərinin orijinal təsviri sənət nümunələrinin yaranmasında, o cümlədən Azərbaycan teatr-dekorativ boyakarlıq sənətinin təşəkkülündə və inkişafında rolu göstərilir. “Musiqi anlayışı” bölməsində rəssam, heykəltəraş və dekorativ-sənət ustalarının yaratdıqları əsərlərin məzmununa uyğun gələn adları seçəndə, həmçinin musiqi anlayışlarından – “musiqi”, “mahnı”, “melodiya”, sonata”, “süita”, “elegiya”, “rekviyem” və s. terminlərdən də da geniş istifadə etmələri qeyd edilir. “Son söz” də incəsənətimizin ən önəmli sahəsi olan xalq yaradıcılığı, musiqi və təsviri sənət mədəniyyətimizin göstəri- cisi olmaqla yanaşı, onun inkişafında misilsiz rol oynamaları göstərilir. Musiqi ilə müşayiət olunan tamaşalar və xalq oyun- larının keçirilmə qaydaları, aşıq dəstəsi, müxtəlif ansamblların tərkibi və çalğı alətlərinin quruluş xüsusiyyətləri, muğam, aşıq musiqisi, mahnı və rəqslərimizin insanlarda oyatdığı xoş ovqat, emosiya, duyğu, psixoloji anlar, fəlsəfi düşüncələr təsviri sənət- də ön plana çıxarılır. Rəssam və heykəltəraşlar yaratdıqları əsər- lərin reallığa yaxın olmasına çalışırlar. Bu cəhətləri daha ətrafl ı öyrənmək, əmək və mərasim nəğmələri, mövsüm, ailə-məişət mərasim və bayramları, meydan tamaşası və şənlikləri, oyun və əyləncələri dürüst vermək və onlar haqqında daha geniş məlu- mat almaq üçün musiqi folkloruna həsr olunmuş əsərlər yardım- çı rolunu oynaya bilər. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 121

Müəllif kitabın nəşrinə köməklik göstərdiyinə görə Ülvi Mütəllim oğlu Qasımova dərin minnətdarlığını bildirir.

Abdullayeva S. Azərbaycan çalğı alətləri dünyanı valeh edir. – Bakı: Nurlar, 2016. – S. 3-105. Abdullayeva S. Azerbaijani musical instruments fascinate the world. – Baku: Nurlar, 2016. – P. 107-193. Абдуллаева С. Азербайджанские музыкальные инструменты очаровывают мир. – Баку: Нурлар, 2016. – С. 195-287. Ölçü: 70x100 1/16. Çap vərəqi: 18. Say: 300 ədəd. Elmi redaktor: sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Mədəniyyət işçisi Alla Bayramova. Annotasiya Mətni Azərbaycan, ingilis və rus dillərində verilən kitabda qədim dövrlərdən Azərbaycan ərazisində yayılan çalğı alətləri və hazırda geniş istifadə edilən tar, saz, kamança, ud, qanun, balaban, zurna, qarmon, ney, tütək, nağara, qaval və qoşanağara təsvir edilir. Onların inkişaf tarixi, yayılma hüdudları, etimo- logiyası, hazırlanması və quruluşları haqqında bilgilər verilir. Texniki və bədii-ifadə imkanlarına, xalq və professional musiqinin ifasında səslənmə xüsusiyyətlərinə baxılır. Tanınmış ifaçı- ların və bəstəkarlar tərəﬁ ndən bu alətlər üçün xüsusi yazılmış əsərlərin adları çəkilir. 122 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Kitabın əsas əyani bazasını Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyinin çalğı alətləri kolleksiyası təşkil edir.

Kitabın içindəkilər Çalğı alətləri – xalqın sərvətidir. Qədim Azərbaycan çalğı alətləri. Dünya mahiyyətli çalğı aləti. Saz – Azərbaycan aşıqlarının ayrılmaz alətidir. Alətlərin ən ahənglisi. Dinləyicini məftun edən alət. Azərbaycan qanunu. Balaban – türk dünyasının çalğı alətidir. Xalqın sevinc və qələbələrinin carçısı. Azərbaycan qarmonu. Çobanların çalğı alətləri orkestr və ansambllarda səslənir. Nağara, qaval və qoşanağaranın ritmləri altında. İnstrumental muğam ifaçılığı – ənənələrin varisliyi konteks- tində. Çalğı alətləri və xalqların etnomədəni əlaqələri. Ədəbiyyat. Qısa məzmunu Kitabda arxeoloji materiallara, maddi-mədəniyyət abidələri, orta əsr musiqişünasların risalələri, klassik ədəbi irs, kitab minia- türləri və səyyahların qeydləri, muzey nümunələrinə görə qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda yayılan 90-a yaxın simli, nəfəs, zərb və özənsəsli çalğı alətləri qısa təsvir edilir. Dövrümüzdə ge- niş yayılan simli alətlərdən tar, saz, kamança, ud, qanun, nəfəs alətlərindən balaban, zurna, tütək, ney, qarmon, zərb alətlərindən nağara, qaval və qoşanağaranın quruluşu, hazırlanma qaydaları, etimologiyası, səslənməsi, dinamiki çalarları, kökü, diapazonu, səsdüzümü, çalınma tərzləri haqqında məlumat verilir. Onların Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 123 inkişafı, növləri, texniki və bədii xüsusiyyətləri, məişətdə və professional musiqisindəki yeri qeyd edilir. Çalğı alətlərində ad qazanan ifaçılardan bəhs edilir. Hər bir alətin Şərq ölkələrində yayılan oxşar növlərinin adları çəkilir. Kitab çalğı alətlərinin görünüş və ifa tərzlərini əyani göstərən rəngli şəkillərlə təchiz edilmişdir. Onun daha geniş oxucu kütləsi arasında yayılmasını təmin etmək məqsədilə, mətni ingilis və rus dillərində də verilmişdir.

Kitabın nəşrinə Ülvi Mütəllim oğlu Qasımov köməklik etmişdir. Abdullayeva S. Nizamidə musiqi, musiqidə Nizami. – Bakı, Nurlar, 2018. – 360 s. Ölçü: 70x100 1/16. Çap vərəqi: 22.5. Say: 150 ədəd. Elmi redaktor: sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor Lalə Hüseynova Rəyçilər: sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Cəmilə Həsənova, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Abbasqulu Nəcəfzadə sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Əməkdar Mədəniyyət işçisi Alla Bayramova, ﬁ lologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Fəxrəddin Baxşəliyev Nəşrə hazırlayan: geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, Əməkdar neft və qaz sınayesi işçisi Rahid Rəhmanov

Annotasiya Kitabda dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gən- cəvinin yaradıcılığının vətənində qiymətləndirilməsi, məşhur 124 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Xəmsə”sində baxılan ümumbəşəri ideyalar, ədəbi irsi və obra- zının incəsənətin müxtəlif növlərinə aid əsərlərin yaradılmasında rolu qeyd olunur. Onun musiqi dünyasını açıqlayan irihəcmli tə- dqiqat işlərinin xülasəsi verilir. “Xəmsə” və lirik şeirlərindəki misralara əsaslanaraq, şairin dövrün musiqi məkanı, orada səslənən çalğı alətləri, keçirilən musiqili məclislər, çalğıçılar və rəqs ifaçıları barədə məlumat verilir, onun musiqiyə olan baxışları, etik-estetik görüşləri şərh olunur, musiqi sözlüyü təqdim edilir. Nizaminin yaradıcılığı və həyatı əsasında bəstəkarların opera, balet, simfoniya, vokal-instrumental, instrumental və vokal janrlarında yazdıqları əsərlərin səhnə tarixi, quruluşu, məzmunu, musiqisinin əsas cəhətləri, yaradıcı heyətin tərkibi açıqlanır, opera və balet tamaşalarında iştirak edən sənətçilərin soyadları, eləcə də nəşr olunan not yazıları göstərilir. Şairin həyatını və poema- larının süjetlərini əks etdirən dram tamaşaların və kinofi lmlərin müəllifl əri, iştirakçıları, məzmunu və müşayiət edən musiqilər haqqında məlumat verilir. Kitaba “Nizami və musiqi” mövzusunda yazılan əsərlərin, elmi məqalələrin və dissertasiyaların avtoreferatlarının biblioqrafi k göstəricisi əlavə olunub. Kitabdan geniş oxucu kütləsi və musiqi mütəxəssisləri fay- dalana bilər. Kitabın içindəkilər

GİRİŞ ƏVƏZİ NİZAMİ GƏNCƏVİ: yurdunda, bədii irsi və obrazı musiqidə NİZAMİDƏ MUSİQİ 1. Nizaminin “Xəmsə”sini və lirik şeirlərini vərəqləyərkən... 2. Nizami dövründə musiqi sənəti Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 125

2.1. Musiqi məkanı 2.2. Çalğı alətləri 2.3. Musiqi və rəqs ifaçıları 2.4. Musiqili səhnələr 2.5. Mahnılar 2.6. Muğamlar 3. Nizaminin etik və estetik görüşləri “musiqili” misralarda 4. Nizaminin musiqi sözlüyü Qaynaqlar MUSİQİDƏ NİZAMİ 5. Nizaminin poeziyası və obrazı bəstəkarların yaradıcılığında 5.1. Musiqili-səhnə əsərləri (operalar, baletlər, müzikl) 5.2. Simfonik əsərlər (simfoniyalar, simfonik poema və süitalar) 5.3. Vokal-simfonik əsərlər (kantata, poema və oratoriyalar) 5.4. Xor əsərləri (vokal poema və silsilələr) 5.5. Vokal-instrumental əsərlər 5.6. İnstrumental əsərlər 5.7. Kamera-vokal əsərlər (musiqili qəzəllər, mahnı və romanslar) 6. Nizaminin qəzəlləri muğam ifaçılığında 7. Nizaminin həyatını və “Xəmsə” süjetlərini əks etdirən teatr tamaşalarina və kinoﬁ lmlərə yazılan musiqi 7.1. Pyeslər 7.2. Filmlər (bədii, cizgi, sənədli,video)

SON SÖZ ƏVƏZİ TÜKƏNMƏYƏN İLHAM MƏNBƏYİ İzahatlar və şərhlər Nizami və musiqi: biblioqraﬁ k göstərici Xülasələr (rus və ingilis dillərində) Müəllif haqqında 126 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Qısa məzmunu Kitabın giriş hissəsində şairin vətənində yaradıcılığına və ona göstərilən diqqət vurğulanır, Nizaminin əsərlərində açıqlanan ideyalardan danışılır. XII əsrin dahi şairi və mütəfəkkir şairin xa- tirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə Azərbaycanda yerinə yetirilən işlər və tədbirlər sadalanır. Şairin musiqi dünyasına və Nizaminin “Xəmsə”si və lirik şeirlərinin əsasında bəstəkarların yazdıqları əsərlərin təhlilinə həsr olunan işlərin qısa icmalı verilir. “Nizamidə musiqi” hissədə şairin musiqi ilə müşayiət olunan və ya onun xüsusiyyətlərini səciyyələndirən süjetləri göstərmək- lə “Xəmsə”ni təşkil edən “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl” və “İskəndərnamə” poema- larının məzmunu şərh olunur, “musiqili” bəndlərin olduğu qəzəl, qəsidə və rübailəri verilir. Şairin lirik şeirləri və “Xəmsə”sinə əsaslanaraq, onun yaşadığı dövrün mədəniyyətinin göstəricisi kimi musiqi məkanı, çalğı alətləri, ifaçılar, musiqili səhnələr, mahnı və muğamlar haqqında məlumat verilir. “Xəmsə” misralarında ifadə edilən insanın əxlaqi və mənəvi cəhətcə tərbiyələnməsi ilə əlaqədar şairin etik-estetik görüşləri açıq- lanır. Şeir və poemalarında rast gələn musiqi terminləri göstərilir. “Musiqidə Nizami” hissədə şairin zəngin bədii irsi əsasında bəstəkarların yazdıqları opera və baletlərin tamaşaya qoyulduğu tarix, yaradıcı heyət, ifaçılar, simfonik, xor, vokal-simfonik, instrumental və vokal əsərlər, muğam və təsnifl ərdə istifadə olunan qəzəllər, səhnələşdirilən dramları və çəkilən kinofi lmləri müşa- yiət edən musiqinin müəllifl əri haqqında məlumat verilir. Sonda kitabın yazılmasının əsas məqsədi göstərilir: günü- müzə qədər Nizami Gəncəvi irsi və obrazı əsasında yazılan musiqi əsərlər haqqında oxucularda və ən əsası yetişməkdə olan bəstəkarlarda təsəvvür yaratmaq, bununla da yaradıcılıq yoluna qədəm qoyan gənc bəstəkarları bu zəngin mövzuya biganə qal- mayaraq, şairə layiq əsərlər yazmağı həvəsləndirməkdir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 127

“AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ” KİTABININ NƏŞRİ VƏ TƏQDİMATI

YENİ KİTAB Bu günlərdə Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, Azər- baycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü Səadət Abdullayevanın müəlliﬁ olduğu “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı işıq üzü görmüşdür. Kitabda orta əsr musiqişünaslarının irsi, klassik poeziya, maddi-mədəniyyət abidələri, muzey kolleksiyaları, səyyah- ların qeydləri və digər mənbələr əsasında Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin mərhələlərlə inkişaf tarixi və təsnifatı verilir. Müasir Azərbaycan alətşünaslığının yaranması və inkişafında tədqiqat- çıların rolu nəzərdən keçirilir. Bu əvəzolunmaz kitabda oxucular Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tədqiqat istiqamətləri və onların gələcək inkişafı ilə tanış ola bilərlər. Kitab musiqişünaslar, ifaçılar, folklorşünaslar, müəllimlər, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçüm nəzərdə tutulub. Nadir Rzayev “Ədalət” qəzeti, 2002, № 230, 10 dekabr.

SƏADƏT ABDULLAYEVA. AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ Bakı,“Adiloğlu” nəşriyyatı, 2002. – 454 səh.

Bu günlərdə Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, Azər- baycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü Səadət Abdullayevanın müəl- liﬁ olduğu “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı işıq üzü gör- müşdür. Bu kitabda ənənəvi xalq çalğı alətlərinin quruluşu, hazırlan- ması təsvir olunur. Onların ölçüləri, texniki və bədii imkanları, 128 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü məişətdə, ansambl və orkestrlərin tərkibində istifadə xüsusiyyət- ləri göstərilir, eyni tipli alətlərin müqayisəsi verilir. Kitabda orta əsr musiqişünaslarının irsi, klassik poeziya, maddi-mədəniyyət abidələri, muzey kolleksiyaları, səyyahların qeyd- ləri və digər mənbələr əsasında Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin mərhələlərlə inkişaf tarixi və təsnifatı verilir, müasir Azərbaycan alətşünaslığının rolu nəzərdən keçirilir. Bu əvəzolunmaz kitabda oxucular Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tədqiqat istiqamətləri və onların gələcək inkişafı ilə tanış ola bilərlər. Kitab musiqişünaslar, ifaçılar, folklorşünaslar, müəllimlər, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub. “Respublika” qəzeti, 2003, № 9, 12 yanvar.

“АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ НАРОДНЫЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ”

Под таким названием вышла книга профессора Бакин- ской музыкальной академии Саадет Абдуллаевой. Книга вы- пушена издательством “Адылоглу” на азербайджанском и русском языках. Исследование посвящено азербайджанским народным инструментам. Автор использовала исторические, литера- турные, этнографические, археологические и лингвистиче- ские источники. Научный редактор книги – доктор искусствоведения, профессор Рамиз Зохрабов. Презентация книги состоялась а Музее музыкальной культуры Азербайджана. Газета “Эxo”, 2003, № 73, 19 aprel.

Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 129

AZERBAYCAN HALK ÇALGI ALETLERİ Saadet ABDULLAYEVA, Adilöğli Neşriyyatı, Bakü 2002, s. 454.

Kitapta: orta asırlar musikişinastların düşünceleri, klassik nazım ürünleri, maddi ve kültürel abideleri, kitap minyatürleri, müze koleksiyonları, gezginlerin tüttukları notlar ve diger kay- naklar esasında Azerbaycan halk çalgı aletlerinin gelişim aşama- ları tarihi ve tasniﬁ verilmektedir. Çağdaş Azerbaycan çalgı biliminin ortaya çıkması ve geliş- mesinde araştırmacıların rolu dikkatle incelenmektedir. Gelenek- sel çalgı aletlerinin kurulusu, hazırlanması anlatılır, onların ölçü- leri, tekniği ve estetik verme imkânları: meclislerde, toplantılarda ve orkestraların terkibinde yararlanma özellikleri gösterilir, ben- zer aletlerle karşılaştırılması verilir. Orkestrasyon ve partisyonlarda okunuş esesları, Azerbaycan halk çalgı aletlerinin teknik yönleri ve onların gelecekteki gelişi- mi ortaya konmaktadır. Muzikologlar, icracılar, folklorcular, öğretmenler ve geniş okuyucu kitlesi için kaleme alınan bu kitap mevcutların en iyisi olarak görünmektedir. “Türksoy”. Türk Dünyası, Kültür, Sanat, Bilim, Haber ve Araştırma Dergisi, 2004, Sayı 11, Ocak, s.64.

AZƏRTAC – xəbər

“AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ” KİTABININ TƏQDİMATI

Dekabrın 23-də Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyində Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Səadət Abdullayevanın “Azər- 130 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü baycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yasının təqdimat mərasimi keçirilmişdir. “Adiloğlu” nəşriyyatında nəfi s şəkildə və yüksək poliqrafi k səviyyədə Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş kita- bın nəşrinə “Azərbaycan mədəniyyətinin dostları” fondunun sədri Mehriban xanım Əliyeva sponsor köməyi etmişdir. Musiqişünas Zümrüd Dadaşzadə, mədəniyyət nazirinin müa- vinin Sevda Məmmədəliyeva, BMA-nın rektoru Fərhad Bədəlbəy- li, Bəstəkarlar İttifaqı idarə heyətinin birinci katibi Vasif Adıgözə- lov və başqaları mərasimdə çıxış edərək, milli mədəniyyətimizin mühüm göstəricisi olan Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə həsr olunan tədqiqat əsərinin məziyyətlərindən ətrafl ı söz açdılar. Mərasimdə vurğulandı ki, böyük zəhmət bahasına işıq üzü görmüş kitabda çalğı alətləri tədqiq edərkən mənbələrdə göstə- rilmiş məlumatların tutuşdurulması, əsrlər boyu sıx mədəni və mənəvi əlaqələri olan müxtəlif xalqların musiqi alətlərinin müqa- yisəli şəkildə öyrənilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət verilmişdir. Bu zaman tarixi, ədəbi, etnoqrafi k, arxeoloji və linqvistik mə- lumatlardan da ustalıqla istifadə edilmişdir. Müəllif antik dövr- lərdən bizim günlərədək Azərbaycan ərazisində istifadə olunan xalq çalğı alətlərinin yaranma tarixi və təkamülünün bərpası üçün mühüm mənbə və məxəz sayılan ölkəmizin maddi mədəniyyət abidələrinin, ədəbi-poetik irsi, musiqişünasların əsərlərini, mini- atürləri və muzey kolleksiyalarını, müasir tədqiqatçıların araşdır- malarını nəzərdən keçirmişdir. Çıxış edənlər “Azərbaycan mədəniyyətinin dostları” fondunun sədri Mehriban xanım Əliyevaya xüsusi minnətdarlıqlarını bildirdilər, xeyriyyəçilik fəaliyyətini gündən-günə genişləndirən, mədəniyyətimizin inkişafında yaxından iştirak edən fondun işini yüksək qiymətləndirdilər. Giriş, altı fəsil və nəticədən ibarət olan monoqrafi yanın sonunda izahat və şərhlər, geniş biblioqrafi ya, çalğı alətləri haqqın- da məlumat vermiş şəxslərin siyahısı, qısa xülasə verilmişdir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 131

Kitabın elmi redaktoru sənətşünaslıq doktoru, professor Ra- miz Zöhrabovdur. “Xalq qəzeti”, “Azərbaycan” və “Respublika” qəzetləri, 2002, № 295, 24 dekabr.

“АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ НАРОДНЫЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ” В Государственном музее музыкальной культуры состо я- лась презентация монографии профессора Бакинской музы- каль ной академии Саадет Абдуллаевой “Азербайджанские му зы кальные инструменты”. Спонсорскую помощь изданию книги, выпущенной в издательстве “Адилоглу” на азербайд- жанском и русском языках в изящном оформлении и на высо- ком полиграфическом уровне, оказала председатель фонда “Друзья азербайджанской культуры” Мехрибан ханым Алиева. Выступившие на церемонии музыковед Зумруд Дадашза- де, заместитель министра культуры Севда Мамедалиева, рек- тор БМА Фархад Бадалбейли, первый секретарь правления Союза композиторов Васиф Адигезалов и другие подробно остановились на достоинствах исследовательской работы, посвященной азербайджанским народным музыкальным ин- струментам, являющимся важным показателем нашей наци- ональной культуры. На церемонии было подчеркнуто, что при исследовании музыкальных инструментов в книге, увидевшей свет благо- даря огромному труду, особое внимание уделялось вопросам сопоставления сведений, указанных в источниках, сравни- тельного изучения музыкальных инструментов различных народов, поддерживающих на протяжении веков тесные культурные и духовные связи. При этом были мастерски ис- 132 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

пользованы исторические, литературные, этнографические, археологические и лингвистические сведения. Автор рас- сматривает памятники материальной культуры нашей стра- ны, считающиеся важным источником для восстановления истории создания и эволюции народных музыкальных ин- струментов, используемых на территории Азербайджана с античных времен до наших дней, литературно-поэтическое наследие, произведения музыковедов, миниатюры и музей- ные коллекции, разработки современных исследователей. Выступавшие выразили особую признательность пред- седателю фонда “Друзья азербайджанской культуры” Мех- ри бан ханым Алиевой, высоко оценили работу фонда, рас- ширяющего с каждым днем совою благотворительную дея тель ность, принимающего непосредственное участие в развитии нашей культуры. В конце монографии, состоящей из вступления, шести глав и заключения, даются разъяснения и комментарии, ши- рокая библиография, список лиц, предоставивших сведения о музыкальных инструментах, краткое содержание. Научный редактор книги – доктор искусствоведения, профессор Рамиз Зохрабов. Газета “Бакинский рабочий”, 2002, № 246, 25 dekabr.

MƏDƏNİYYƏTİN DOSTLARI FONDUNUN XEYİRXAH İŞİ Səadət Abdullayeva Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Azərbaycan xalq musiqisi üzrə ilk məzunlardan biridir. Hazırda Bakı Musiqi Akademiyasının professorudur. Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı və çalğı alətləri sahəsində ixtisaslaşmışdır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 133

İlk dəfə Azərbaycanda yayılmış xalq çalğı alətlərinin inkişaf tarixi, quruluşunu, musiqi akustika xüsusiyyətlərini öyrənmiş, Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləşdirmənin metodik əsaslarını işləmişdir. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri. Musiqişünaslıq və orqanoloji tədqiqat” kitablarının, “Alətşünasliq və orkestrləşdirmə üzrə proqram”, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün or- kestrləşdirmə” tədris-metodiki vəsaitlərin müəllifi , habelə “Azər- baycan instrumental musiqisi” toplusunun (Moskva, Muzıka, 1990) tərtibçisidir. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvüdür. Şifahi xalq ədəbiyyatında olduğu kimi, xalq musiqisini toplamaq, qədim tarixə malik Azərbaycan xalq çalğı alətlərini müəy- yən etmək, onlara məxsus xüsusiyyətləri öyrənib tədqiq etmək misilsiz əhəmiyyət kəsb edir. Səadət xanımın təzəcə çapdan çıxan 454 səhifəlik “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı yüksək poliqrafi k keyfi yyətlə icra olunmuşdur. Kitab “Adiloğlu” MMS-nin mətbəəsində hazır diopozitivlərdən istifadə olunmaqla ofset üsu- lu ilə çap edilmişdir. Kitabın üz qabığının tərtibində Mir Seyid Əlinin “Gecə vaxtı şəhər həyatı” miniatürünün və Nizami adı- na Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyində nümayiş etdirilən XX əsr Təbriz xovlu xalçasının fraqmentlərindən istifadə olunmuşdur. Kitabın elmi redaktoru Azərbaycan Respublikasının əmək- dar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor Ramiz Zöhrabovdur. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdul- lazadə, Azərbaycan Respublikasının xalq artist, professor Ramiz Quliyev, sənətşünaslıq namizədi, dosent Məcnun Kərimov kitaba müsbət rəy yazmışlar. Kitabın yazılmasına 40 ildən çox əmək sərf edilmişdir. Kitabda orta əsr Azərbaycan musiqişünaslarının irsi, klassik poeziya, maddi-mədəniyyət abidələri, kitab miniatürləri, muzey kolleksiyaları, səyyahların qeydləri və digər mənbələr əsasında 134 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin mərhələlərlə inkişaf tarixi və təsnifatı verilmişdir. Müasir musiqi alətşünaslığının yaranması və inkişafında tədqiqatçıların rolu nəzərdən keçirilmişdir. Ənənəvi çalğı alətlərinin quruluşu, hazırlanması təsvir olunmuşdur. Onla- rın ölçüləri, texniki və bədii ifa imkanları, məişətdə, ansambl və orkestrlərdə istifadə xüsusiyyətləri göstərilmişdir. Eyni tipli alətlər- lə müqayisəsi verilmişdir. Orkestrləmə və partituradan oxunuşun əsasları, Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tədqiqat istiqamətləri və onların gələcək inkişafı da elmi cəhətdən məharətlə şərh olunmuş- dur. Kitab musiqişünaslar, ifaçılar, folklorçular, müəllimlər, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Səadət xanım hər şeydən əvvəl musiqi tariximizi, Azərbay- can ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərində adları çəkilən, xalça üzərində, qayalarda, kitabələrdə əks olunan musiqi alətlərinin heç birinə biganə qalmamış, onları məharətlə tədqiqat obyektinə çevirmişdir. Bu cəhətdən miniatür incəsənətimizdə olan qədim musiqi alətləri həqiqətən böyük heyrət doğurur. Rəngli şəkildə olan 1370-ci ildə yaradılmış Təbriz miniatür məktəbinə məxsus “Məniçöhrün Tur ilə vuruşması” lövhəsinin təsvirində süvarilə- rin davul çalmaları, kərənaylar, çift-kos oxucunu heyrətə gətirir. Əsər K.Kərimovun 1980-cı ildə çap edilən albomundan götürül- müşdür. Əsli isə İstanbulun Topqapı Sarayı Muzeyində saxlanır. 600 ildən çox tarixi olan incəsənət əsəri musiqi alətləri haqqında da müasir oxucunun təsəvvürünü genişləndirir. Əbdülqadir Marağinin “Fəvaid-əşərə” risaləsinin əlyazma- sında nəfəs alətlərinin şəkilləri olan səhifə oxucuda çox böyük maraq doğurur. Ərəb əlifbası ilə əlyazmanın sol tərəﬁ ndəki boş- luqda yuxarıdan aşağı surna, nay-i çavur, nəﬁ r, kərənay, baq, musiqar, capcaq, beləliklə, 7 musiqi alətinin qədim şəkli verilmişdir. XVII əsrdə Azərbaycanda yayılmış çalğı alətlərindən E. Kempferə görə 27 musiqi alətinin şəkli verilmişdir. Bu alətlərə həyəcansız baxmaq olmur. Rəssam Soltan Məhəmmədin “Sam Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 135

Mirzənin saray məclisin”də, 1530-cu ildə Haﬁ z Şirazinin diva- nına çəkdiyi, ud və ruddan istifadə edilən rəngli miniatürün də seçilib kitaba daxil edilməsi onun dəyərinin artırır. Bu miniatür isə parisli L.Kartyenin kolleksiyasına məxsusdur. Kitabda qədim mənbələrdən çox istifadə olunmuşdur. Bundan başqa bu monumental əsərdə klassik və müasir xalq çalğı alətlər ifaçıların şəkillərinin verilməsi də təqdirəlayiqdir. Azərbaycanın görkəmli sənətçilərinin istifadə etdikləri alətlərin də şəkilləri topluda öz əksini tapmışdır. Əsərin dəyərinin artıran cəhətlərdən biri də xalq çalğı alətlə- rimizin gürcü, çeçen, türkmən, özbək, uyğur, tacik, iraq, çuvaş, mari, erməni, Litva, fars, ləzgi, ərəb və digər xalqların çalğı alətləri ilə müqayisəli şəkildə təhlil edilməsidir. Müxtəlif saz nümunələ- ri şəkillərinin də verilməsi diqqətdən yayınmır. Notların verilməsi də kitaba bir təzəlik, gözəllik gətirir. Müxtəlif zəngin mənbələrin göstərilməsi müəllif əməyini sübut edən dəlillərdən biridir. Belə monumental bir kitabın meydana gəlməsində Azərbay- can Mədəniyyəti Dostları fondunun xeyirxahlığını xüsusi vurğu- lamaq lazımdır. Əsər fondun sədri Mehriban Əliyevanın qayğı və köməyi nəticəsində nəşr olunmuşdur. Bu fond çox böyük, xeyirxah işlər görür, Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğində əvəz- siz rol oynayır. Fidan və Xuraman Qasımova bacılarının ifaçılıq fəaliyyətinin 25 illiyinin təntənəli şəkildə keçirilməsinin təşəb- büskarı da mədəniyyət fondudur. Fond daha bir xeyirxah işlər görmüşdür. Respublika Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyində Səa- dət Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabının təntənəli təqdimat mərasimi də Mədəniyyət Dostları fondunun gördüyü xeyirxah işlərdən biridir. Əvvəla, mərasimə yaxşı hazırlıq görülmüşdür. Mədəniyyət Nazirliyinin, Bəstəkarlar İttifaqının, Musiqi Akademiyasının, Ba- kıdakı musiqi məktəbləri rəhbərlərinin, mətbuat nümayəndələri- 136 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü nin iştirakı ilə keçən mərasimdə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı çox mühüm hadisə kimi qiymətləndirilmişdir. Musiqi Aka- demiyasının müəllimi, dosent Zümrüd Dadaşova müəllif və onun yaradıcılığı barədə dinləyiciləri məlumatlandırmışdır. Təqdimat mərasimində Bəstəkarlar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci katibi, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı, professor Va- sif Adıgözəlov, mədəniyyət nazirinin müavini, MEA-nın müxbir üzvü Sevda Məmmədəliyeva, Musiqi Akademiyasının rektoru, professor Fərhad Bədəlbəyli, kitabın elmi redaktoru Ramiz Zöh- rabov, musiqiçi Məcnun Kərimov, bu sətirlərin müəlliﬁ və bir çox başqaları çıxış edərək professor Səadət Abdullayevanın əməyini çox yüksək qiymətləndirmişlər. Natiqlərin əksəriyyəti belə bir nə- ticəyə gəldilər ki, erməni saxtakarları, təcavüzkarları təkcə torpaq- larımızı zəbt etməklə kifayətlənmir. Uzun illərdir ki, mədəniyyət nümunələrimizi də özününküləşdirir. Təkcə dastanlarımızı, nağıl- larımızı, xalq məsəllərimizi, atalar sözlərimizi, xalq mahnılarımızı deyil, ünvanı bəlli olan bəstəkarlarımızın da musiqi əsərlərini öz adlarına çıxmaları, onları kasetlərə köçürülüb dünyaya yaymaları Azərbaycan ictimaiyyətində çox böyük narahatlıq və təşviş doğur- muşdur. “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin son nömrələrində çap edilən “Təəssübkeşlik, yoxsa erməni saxtakarlığı” adlı məqalə də bu cəhətdən nümunə kimi göstərildi. Qeyd edildi ki, xalq ədəbiyya- tımızın əsaslı şəkildə nəşr edilməməsi ermənilərin əl-qol açmasına şərait yaradır. Son illərdə Moskvada, İrəvanda erməni xalq rəqslə- ri, mahnıları adı altında nəşr edilən əsərlərin əksəriyyəti xalqımı- za məxsusdur. Bu cəhətdən təqdimat mərasimində keçirilən əsə- rin həm praktik, həm də siyasi əhəmiyyəti böyükdür. Mərasimdə vurğulandı ki, təkcə xalq rəqslərimiz, xalq mahnılarımız əsasında monumental kitablar deyil, çoxcildli şifahi ədəbiyyatımızı da çar edib dünyaya yaymaq vaxtı çoxdan çatmışdır. O da qeyd edildi ki, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmişdir. Mədəniyyətimizin Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 137

Dostları fondunun əməkdaşı Nərgiz Paşayeva çıxışında xatırlatdı ki, kitabın ingilis dilində tərcümə mətni olarsa, fond həmin kitabı da nəﬁ s şəkildə çap etməyə qadirdir və bunu fond öhdəsinə götürür. Axırda müəllif Səadət Abdullayeva “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabının təqdimat mərasimini təşkil edənlərə, bu işdə ona yardım göstərənlərə, müzakirədə çıxış edən və iştirak edən- lərə dərin minnətdarlığını bildirdi, əsərin ingiliscəyə tərcümə edilməsini öhdəsinə götürdü. Mərasim Məcnun Kərimovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycanın qədim xalq çalğı alətləri ansamblının çıxışları ilə sona yetdi. Cavad Cavadlı “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 2002, № 52, 27 dekabr.

QƏDİM TARİXİN YENİ NƏŞRİ Dekabr ayının 23-də Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyində, Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, Azərbaycan Bəstəkar- lar İttifaqının üzvü Səadət Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri” adlı yeni kitabının təqdimat mərasimi keçirildi. Onu da qeyd edək ki, adı çəkilən kitab həm rus, həm də Azərbaycan dilində nəşr olunub. Tədbirdə sənətşünaslıq doktoru, professor Ramiz Zöhrabovun təklifi hamının ürəyindən oldu, Təklif edildi ki, kitabı dünya miqyasına çıxarmaq üçün ingilis dilində nəşr et- mək zəruridir. Onu da deyək ki, professorun fi kri hamı tərəfi ndən razılıqla qarşılanaraq, gələcəkdə həyata keçməsi arzu olundu. O ki qaldı kitabın mahiyyətinə və söhbət açılan məsələlilərə, oxçulara məsləhət bilərdik ki, Azərbaycan mədəniyyət tarixinin gözəl nümunəsi kimi bu kitabı əldə edib oxusunlar. Kitabda orta əsr musiqişünaslarının irsi, klassik poeziya, maddi-mədəniyyət abidələri, kitab miniatürləri, muzey kolleksiyala- rı, səyyahların qeydləri və digər mənbələr əsasında Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin mərhələlərlə inkişaf tarixi və təsnifatı verilir. 138 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Müasir alətşünaslığının yaranması və inkişafında tədqiqatçıların rolu nəzərdən keçirilir. Kitabın təqdimatı ilə bağlı keçirilən tədbirdə edilən çıxışlar- dan bəzi məqamları oxucuların nəzərinə çatdırırıq. Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti, sənətşünaslıq namizə- di Zümrüd Dadaşzadə: – Bugünkü mərasim başqalarından fərqlənir. Çünki, burada xırda, ötəri şeylərdən söhbət getmir. Əbədi və çox lazımlı bir məsələdən söhbət açılır. Professor Səadət xanım Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” adlı kitabının təqdimatına top- laşmışıq. Bu kitabın işıq üzü görməsi ilə əlaqədar müəlliﬁ təbrik edirəm. Nəşr olunan kitab Azərbaycan mədəniyyətinə böyük mü- vəffəqiyyətidir, uğurudur. Nə az, nə çox – 40 illik yaradıcılıq ax- tarışlarının bəhrəsidir. Təbii ki, kitabın işıq üzü görməsinə kömək edən, arxa olan bir qurum var. Bu, “Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları” fondudur. Fondun rəhbəri Mehriban Əliyeva Azərbay- can Mədəniyyətinin yaşatmaq naminə çalışan bir xanımdır. Mənə elə gəlir ki, bu kitabı hər yerdə nümayiş etdirməliyik. Azərbaycan dilində çox dəyərli deyimlər var. Onlardan biri də “iynəyə gor qazmaq” deyimidir. Səadət xanım, doğrudan da, bu işdə iynəyə goru qazaraq bu cür monumental, fundamental bir kitab bizə bəxş etdi. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət nazirinin müavini Sevda Məmmədəliyeva: – Alətlərin qədimliyi və ululuğu o xalqın mədəniyyətinin zənginliyindən xəbər verir. Səadət xanımın əməyi olan bu kitab onun tədqiqat işlərinin ən böyük zirvəsidir. Çünki, bu kitabda o, milli musiqi alətlərinin tarixini araşdırıb. Bakı Musiqi Akademiyasının rektoru, professor Fərhad Bə- dəlbəyli: – 1990-cı ildə Nyu-York şəhərinin Metropol muzeyinə get- mişdik. Muzeyə girərkən gözüm musiqi alətlərinə sataşdı. Yaxın- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 139 laşdım, kamança, tar idi. Aşağısında da yazılmışdı ki, erməni alətləri. Bu bizə çox pis təsir etdi. Muzeyin rəhbərliyinə müraciət etdik ki axı, bu erməni alətləri deyil, Azərbaycan alətidir. Onlar da bildirdilər ki, siz də göndərin, yazaq ki, Azərbaycan alətidir. Bax, biz onda hiss etdik ki, nə qədər uduzuruq. Hazırkı müharibə faktiki informasiya, internet müharibəsidir. Səadət xanımın bu kitabına da mən bir silah kimi baxıram. Çox vacib bir kitabdır. Səadət xanımı ürəkdən təbrik edirəm. Böyük iş görüb, artıq bu kitab bizim əlimizdə böyük bir əsasdır, faktdır. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi, xalq artisti, professor Vasif Adıgözəlov: – Təxminən 60-cı illərin axırları idi. Ermənistanda böyük bir məclisdə iştirak edirdim. Orada əlimə bir kitab keçdi. “Ermə- ni xalq rəqsləri”. Açdım, gördüm “Vağzalı”, “Mirzəyi”, “Uzun- dərə”, “Tərəkəmə” və başqa xalq rəqsləriniz həmin kitabda ermə- ni rəqsi kimi verilib. Kitabı özümlə gətirdim və lazın olan idarəyə göstərdim ki, baxın, bizim rəqslərdir, oğurlayıblar. Bu gün Fərhad müəllim düz deyir, Səadət xanımın kitabı bö- yük silahdır. Sonda isə müəllif özü çıxış edərək kitabın ərsəyə gəlməsində kömək olan, qayğı göstərən şəxslərə öz minnətdarlığını bildirdi. Əvvəl necə başlamışdısa, sonda da meydan musiqiyə verildi. Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Qədim Musiqi Alətləri ansamblının solistləri Nuriyyə Hüseynova və Teyyub Aslanov oxuduqları xalq mahnıları ilə təd- biri daha da zənginləşdirdilər. Ramidə Yaqubqızı “Mədəniyyət” qəzeti, 2002, № 45, 28 dekabr, s. 8. 140 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

KİTABLARINA YAZILAN RƏYLƏR

“AZƏRBAYCAN XALQ MUSİQİ ALƏTLƏRİ” Bu günlərdə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı sənətşünaslıq na- mizədi Səadət Abdullayevanın “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” monoqrafi yasını çapdan buraxmışdır. Müəllif əvvəllər də mətbuat səhifələrində bu mövzu ilə bağ- lı çıxış etmişdir. Doğrudur, kitabdakı bəzi musiqi alətləri oxucuya yaxşı tanışdır, bunların haqqında vaxtı ilə ara-sıra fi kir söylənilmiş- dir. Lakin S. Abdullayevanın yuxarıda adını çəkdiyim kitabı xalq çalğı alətlərimiz haqqında daha geniş və ətrafl ı məlumat verir. Müəllif hər bir çalğı alətindən söhbət açır, onun meydana gəl- mə tarixini, növlərini, quruluş və formasını şərh edir: pərdələrini, diapazonunu, tembr xüsusiyyətlərini, mürəkkəb formalı əsərlər- də, habelə, orkestr və ansambllarda rolunu səciyyələndirir. Xalq çalğı alətlərini bir-bir təhlil edir, onların imkan genişliyini, spesifi k xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışır, bu alətlərin ümumi və fərdi cəhətlərindən söhbət açır. Kitabda qədim musiqi alətləri – tənbur, çəng, ney, şeypur, ər- gənun və s. haqqında maraqlı məlumat var. Müəllif görkəmli şəxsiyyətlərin əsərlərində xalq çalğı alətlə- rinə verilən yüksək qiymətdən bəhs edir. S.Abdullayeva Xaqanı, Nizami, Füzuli, Seyid Əzim Şirvani, Qasım bəy Zakir, Nəbati və başqalarının əsərlərinə, çoxlu məxəz və mənbəyə istinad edərək öz mülahizələrini söyləyir. XVII əsrdə məşhur Orta Asiya musiqiçisi Dərviş Əlinin ud, tənbur və başqa alətlər haqqında fi kirləri, həmin əsrdə Azərbay- canda olan alman səyahətçisi Engelbert Kempferin dəf çalğı alə- tindən söz açması faktı da maraqlıdır. Həmçinin, müəllifi n XVI əsrin görkəmli rəssamları Ağa Mirək və Mir Seyid Əlinin mu- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 141 siqi alətlərini təsvir edən miniatürləri barədə də fi kir söyləməsi diqqətəlayiqdir. Kitabın yaxşı cəhətlərindən biri də oxuculara foto-illüstrasi- yaların təqdim olunmasıdır. Bununla belə yaxşı olardı ki, “Azər- baycan xalq çalğı alətləri”ndə ümumi şəkildə də olsa, çalğı alət- lərimizin öyrənilməsi ilə əlaqədar aparılan arxeoloji qazıntılar, bu mövzuda indiyə qədər çap olunmuş kitab və yazılar barədə də mülahizə söyləniləydi. “Azərbaycan xalq musiqi alətləri”, ümumiyyətlə, musiqi həvəskarları üçün faydalı olmaqla yanaşı, U. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının tələbələri üçün da lazım- lı vəsaitdir. Ramiz Zöhrabov, musiqişünas “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1972, № 47, 18 noyabr, s.15.

LAZIMLI VƏ FAYDALI VƏSAİT Azərbaycan musiqi alətlərinin keçmişi son vaxtlara kimi la- zımı qədər tədqiq edilməmişdir. Bu alətlərin adı və özü haqqında yalnız P.Vostrikovun “Azərbaycan tatarlarının musiqi və mahnı- sı” və V.D.Karqanovun “Qafqaz musiqisi” məqalələrində, habelə “Russkaya muzıkalnaya qazeta” reportyorunun ilk şərq konser- ti haqqındakı məlumatında müəyyən qədər bilgi toplanıb. Sovet musiqişünaslığı milli musiqi alətlərinin öyrənmək sahəsində ilk addımlarını atan gündən bu iş ardıcıl davam etdirilir. Müharibə- dən əvvəlki vaxtlarda həm dövrü mətbuatda, həm də ayrı-ayrı müəllifl ərin məqalələrində bu məsələyə toxunulmuşdur. Bizim günlərdə isə musiqi alətlərinin tarixinin araşdırılmasına daha həs- saslıqla yanaşılır və bu məsələyə ayrıca kitabçalar həsr olunur. Sənətşünaslıq elmləri namizədi S.Abdullayevanın “Azərbaycan 142 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü xalq çalğı alətləri” kitabçası bu baxımdan seçilir. Müəllif Azər- baycan xalq çalğı alətləri haqqında məlumat toplamış və orijinal bir əsər yazmışdır. S.Abdullayevanın kitabçası yalnız musiqiçilər üçün deyil, həm də geniş oxucu kütləsi üçündür. Azərbaycan poeziyası klassiklərinin: Nəsimi və Nizaminin, S.Ə.Şirvani və Füzulinin, Təbrizi və Məhsəti xanımın ədəbi irsin- dən, habelə “Dədə Qorqud” xalq dastanından istifadə edərək və müxtəlif Azərbaycan rəssamlarının xalq çalğı alətləri təsvirlərini xatırlayaraq, müəllif öz kitabında vaxtilə Azərbaycanda mövcud olmuş musiqi alətlərindən söz açır: bunlar bərbət, şeşxana, nüzxə, müğni, musiqar və sairələrdir. Lakin S.Abdullayevanın kitabı qü- surlardan xali deyil. Kitabda müəllifi n istifadə etdiyi elmi məlu- matların haradan alındığı bilinmir, əsərdə orta əsr Azərbaycan şa- irlərinin əsərlərindən parçalar nümunə gətirilsə də, bu nümunələr bir-birilə, mətnlə əlaqəli deyil. S.Abdullayevanın kitabında artıq XX əsrin birinci onilliyində Rusiya və xarici ölkə şəhərlərində qastrollar zamanı Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin qazandığı şöhrət barədə heç nə deyilmir. Klassiklərin əsərlərindən gətirilən ayrı-ayrı parçalar və bu ya digər musiqi alətinin respublikamızda əvvəllər olub-olmadığını hələ təsdiq etmir. Həmçinin M. Füzulinin, Xaqanının, yaxud Ni- zaminin öz əsərlərində tez-tez tərənnüm etdikləri alətləri harada- sa gördükləri, yaxud dinlədikləri də müəyyənləşdirilmir. Ümumiyyətlə, əsər maraqlı, lazımlı və faydalıdır. Arzu edirik ki, müəllif gələcəkdə bu məsələyə qayıtsa, dediklərimizin dəqiqləşdirilməsinə fi kir versin. Valeri Əfəndiyev “Qobustan” incəsənət toplusu, 1974, № 1 (21), s. 77. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 143

XALQ SƏNƏTİNİN TƏDQİQİ İnstrumental musiqi yaradıcılığı musiqi sənətinin ən maraq- lı sahələrində biridir. Respublikamızda bu sahədə mühüm işlər görülür. Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriya- sının dosenti, sənətşünaslıq namizədi Səadət Abdullayevanın instrumental musiqi ilə əlaqədar tədqiqatları diqqəti cəlb edir. “İşıq” nəşriyyatı onun “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” kitabının bir növ davamı olan “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” toplu- sunu buraxmışdır. Əsərin girişində tədqiqatçı instrumental musiqi haqqında mə- lumat verir. Müəllif orta əsr şairləri, müasir rus və Azərbaycan tədqiqatçıları ilə yanaşı, xarici ölkə səyyahlarından Adam Oleari, Övliyə Çələbi, Engelbert Kempferin də əsərlərində musiqi alət- lərimiz haqqında söhbət açıldığını göstərir. Kitabın birinci fəslində tədqiqatçı Azərbaycan instrumental musiqisinin tarixini, hər bir çalğı alətin xüsusiyyətlərini qısa şə- kildə şərh edir. İkinci fəsildə müəllif müasir xalq çalğı alətlərindən danı- şır və onları dörd qrupa ayırır: nəfəsli, membranlı, özüsəslənən və simli. Dördüncü qrupa daxil olan alətlərin özləri də müəllif tərəﬁ ndən qruplara bölünür: kamanlı, mizrablı, zərblə çalınan. Tədqiqatçı bu alətlərin xarakterik cəhətlərini hər alət haqqında danışarkən onun şəkillərini də göstərir. Xalq çalğı alətlərinin səslənməsi, onların orkestr və ansambllarda rolu izah olunur. Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənis- tan, Dağıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qazaxıstan respublikalarında istifadə olunan alətlərin müqayisəli cədvəli ve- rilmişdir. Bu müqayisə instrumental musiqi yaradıcılığı ilə məş- ğul olan sənətsevərlər üçün də maraqlıdır. Müəllif tar haqqında da ətraﬂ ı məlumat verir. 144 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Əsərin dördüncü fəslində Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin ansambl və orkestrdə rolu, əhəmiyyəti geniş şərh olunmuşdur. Kitab “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin gələcək perspek- tivləri” adlı fəsillə bitir. Bu göstərir ki, həmin sahədə tədqiqatlar davam edir və xalq musiqisi tarixini zənginləşdirəcək, neçə-neçə yeni əsər yazılacaqdır. Raﬁ q İmranı, musiqişünas “Bakı” qəzeti, 1984, № 223, 26 sentyabr.

“AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ” Görkəmli musiqişünas alım, sənətşünaslıq namizədi, professor Səadət Abdullayevanın Azərbaycan musiqişünaslığında özünəməxsus yeri vardır. 60 illik ömrünün 40 ilə qədərini musiqi elminə həsr etmiş Səadət xanım xüsusilə etnomusiqişünaslıq sahəsində, onun bir qolu olan alətşünaslığın inkişafındakı xid- mətləri ilə tanınmışdır. İnamla demək olar ki, Azərbaycan musiqi elmində alətşünaslığın əsası S.Abdullayeva tərəfi ndən qo- yulmuşdur. Onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (Bakı, 1972), “Azərbaycan instrumental musiqisi” (Moskva, 1990), “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri (Bakı, 1984) adlı monoqrafi yaları musiqi elminə gözəl töhfələrdir. S.Abdullayevanın pedaqoji fəaliyyətində də alətgşünaslıq əsas yer tutur. O, uzun illər boyu çalışdığı Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasında tədris prosesində elmi tə- dqiqatlarının müddəalarından istifadə edir, onların bir növ təcrübi əhəmiyyətini sınaqdan keçirir. Belə ki, Səadət xanımın elmi ax- tarışları nəticəsində bir sıra unudulmuş xalq çalğı alətləri bərpa edilmişdir. Bu baxımdan Bakı Musiqi Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən və sənətşünaslıq namizədi Məcnun Kərimovun rəhbərlik etdiyi “Azərbaycanın qədim musiqi alətlərinin bərpası Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 145 və təkmilləşməsi” elmi laboratoriyasının fəaliyyətini xüsusi vur- ğulamaq istərdim. M.Kərimovun elmi rəhbəri olmuş S.Abdulla- yeva bu laboratoriyanın işində yaxından iştirak edir. Laboratori- yada artıq çəng, bərbət, rübab, rud, Şirvan tənburu, santur, çağanə kimi qədim musiqi alətləri bərpa olunmuş və təkmilləşdirilərək, müxtəlif folklor ansamblların tərkibinə daxil edilmişdir. Eyni zamanda, “Qədim musiqi alətləri” ansamblı da təşkil olunmuşdur ki, indi bu ansamblın ifasında biz həmin alətlərin səsini eşidirik. Bu yaxınlarda S.Abdullayevanın yeni bir kitabı işıq üzü gör- müşdür. Kitab “Azərbaycanın xalq çalğı alətləri” (Bakı, 2000) adlanır. Müəllif onu “musiqişünaslıq-orqanoloji” tədqiqat kimi səciyyələndirir. Bu kitabı S.Abdullayevanın çoxillik tədqiqatları- nın bəhrəsi və onun alətşünasalıq sahəsindəki elmi axtarışlarının məntiqi nəticəsidir. Səadət xanımın bu əsərini “Xalq çalğı alətləri haqqında ensiklopedik məlumat kitabı” adlandırsaq, heç də səhv etmərik. Burada xalq çalğı alətlərinin tarixi, qədim dövrlərdə mövcud olmuş növ- ləri, müasir nümunələri, onlarını quruluşu, ölçüləri, köklənməsi, akustikası, texniki və bədii imkanları, ifaçılıq üsulları haqqında, bu alətlərin hansı ərazidə yayılması, miqrasiyası haqqında, məş- hur xalq ifaçıları, xalq çalğı alətlərindən ibarət müxtəlif ansambllar və orkestrlər, bu alətlər üçün yazılmış bəstəkar əsərləri və xalq musiqi nümunələri haqqında və ümumiyyətlə, bu sahəyə aid olan bir çox məsələlər barədə bilgilər tapmaq olar. Kitab eyni zamanda, illüstrasiyalarla və not misalları ilə zəngindir. Səadət xanım tariximizin ən qədim dövrlərdən xəbər verən arxeoloji materialları, maddi-mədəniyyət abidələrini, qədim əl- yazmalarını, miniatür sənətini araşdıraraq, çalğı alətlərinin yaran- ması və inkişaf prosesinin izləyir, qədim Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş çalğı alətlərini təsvir edir. Bundan başqa, tədqiqat- çı ədəbi mənbələrdən – “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından, klassik şairlərimizin, orta əsrlərdə yaşamış alimlərin musiqi risalələ- 146 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü rindən xalq çalğı alətləri haqda zəngin məlumatları toplayaraq onları sistemə salır. Səadət xanım müəyyən etmişdir ki, müxtə- lif dövrlərdə Azərbaycan ərazisində 88 xalq çalğı aləti mövcud olmuşdur. Müəllif bu alətlərin təsnifatını verərək, bunlardan 32 simli, 23 nəfəs, 16 zərb, 17 özüsəslənən çalğı alətləri olduğunu göstərir. Bu alətlərin mənşəyi, tarixi inkişaf mərhələləri, miqra- siyası məsələləri Ön, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılan ox- şar çalğı alətlərinin müqayisəsi əsasında tədqiq edilərək, mühüm elmi müddəalar əldə olunmuşdur. Eyni zamanda tar, saz, qanun, ud, tənbur, kamança, balaban, tütək, qoşanağara, dümbək, şaxşax, kaman, laqqutu kimi xalq çalğı alətlərinin morfologiyası və erqo- logiyası öyrənilmiş, səs sırasını təyin etmək üçün onların akustik ölçüləri aparılmışdır ki, bütün bunların xalq çalğı alətlərinin təd qiqində böyük əhəmiyyəti vardır. Kitabda adları çəkilən çalğı alətlərinin texniki və bədii imkanları, yəni onların kökü, diapazonu, ştrixləri, tembrləri, registrləri, pozisiyaları, applikaturaları, çalma tərzləri açıqlanır. Beləliklə, S.Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı xalqımızın musiqi mədəniyyətinin tədqiqi yolunda atılan mühüm addımdır. Müstəqil respublikamızın dünya orbitinə çıxdı- ğı bir vaxtda Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə ildən-ilə artan ma- rağı təmin edən, xalq çalğı alətlərin haqqında hərtərəfl i bilgilər verən bu kitabın müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq yayılması isə musiqi mədəniyyətimizin geniş miqyasda təbliği deməkdir.

Cəmilə-Həsənova-İsmayılova, sənətşünaslıq namizədi “Azərbaycan” qəzeti, 2001, № 143, 28 iyun. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 147

DƏYƏRLİ KİTAB Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Abdullayeva Səadət Abutalıb qızının “Elm” nəşriyyatı tərəfi ndən nəşr edilən “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabını böyük maraq və məmnuniyyətlə oxudum. Əvvəla onu deyim ki, biz Azərbaycan türkləri məlum səbəb- lərdən Azərbaycan musiqisi və xüsusilə də Azərbaycan xalq çalğı alətləri haqqında məşğul olmamış, az-çox bu sahələrlə maraqla- nanlar olsa da xalq çalğı alətlərinin sistemli təhlili əsasında ümu- miləşdirmələr aparılmamışdır. Maddi-mədəniyyət abidələrinə, musiqişünasların əsərlərinə, yazılı abidələrə, ədəbi-tarixi və poetik mənbələrə əsaslanaraq professor S.Abdullayevanın yazdığı musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat kitabı öz ana dilimizdə və həm də rus dilində, ən ümdəsi isə müasir poliqrafi ya standartları səviyyəsində çap edilmişdir. Bu kitabda mənim nəzərimi cəlb edə əsas mətləblər hansılardır? 1. Xalq alətlərinin inkişaf tarixi, quruluş və akustik xüsusiyyətləri. 2. Bədii-ifaçılıq imkanları, tətbiqi, müqayisəli öyrənilməsi, miqra- siyası, terminoloji-etimoloji məsələlərinin tətbiqinin aktuallığı. 3. Musiqişünaslıq, ədəbi-tarixi, arxeoloji, etnoqrafi k, muzey və linqvistik məlumatlardan irəli gələn məsələlərin həlli. 4. Sıradan çıxmış Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin bərpası, tək- milləşdirilməsi. 5. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin təkamülü və quruluşu, məişətdə, ansambl və orkestrlərdə tətbiqi. 6. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı. 7. Azərbaycanda 88 xalq çalğı alətinin yayılması məsələləri. 8. Klassik poeziyamızda eyni çalğı alətlərinin adının dəfələrlə çəkilməsi, həmin alətlərin müxtəlif növlərinin olması. 9. Çalğı alətlərinin adına yerli məkan adlarının əlavə olunması, onların Azərbaycan mühitində yaranması məsələləri. 148 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

10. Çalğı alətlərinin verilmiş təsnifatında müəyyən olunmuş növləri: – 32-i simli (26 mizrablı, 4 kamanla, 2 zərblə çalınan); – 23-ü nəfəsli (9 dodaqla çalınan, 7 dilli, 7 müştüklü); – 16-ı zərb (10 birüzlü, 6 ikiüzlü); 17-i özüsəslənən (11 vurulan, 5 silkənilən, 1 dartılan). 11. Azərbaycanın ənənəvi xalq çalğı alətləri, nəfəsli, simli, zərb və özüsəslənən alətlərinin morfologiyası və erqologiyasının şərh olunması. 12. Pərdələri təsbit olunmuş simli və nəfəsli alətlərinin səsdüzümü- nü müəyyən etmək məqsədilə onların xətti ölçülərinin verilməsi. 13. Çalğı alətlərinin texniki və bədii-ifadə imkanları. 14. Çalğı alətlərinin kökü, diapazonu, köklənməsi, ştrixləri, tembrləri, registrləri, pozisiyaları, applikaturaları, texniki və dinamiki imkanları, çalma tərzlərinin təsvir olunması. 15. Çalğı alətlərinin xalq və professional musiqi yaradıcılığında, xalq məişətində, ansambl və orkestrlərin tərkibində tətbiqi xü- susiyyətləri, orkestrin yaramasının tarixi zəruriliyi, onun tər- kibinin və repertuarının müəyyən olunması, orkestr üçün or- kestrləşdirmənin və partituradan oxunuşunun əsaslarının izahı. 16. Ön, Yaxın və Orta Şərq ölkələrdə yayılan oxşar çalğı alət lərinin müqayisəsi əsasında nəticələrin çıxarılması. 17. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf perspektivliyi və əhəmiyyəti. 18. Milli mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri prosesi. 19. Xalq çalğı alətlərinin sistemli təhlili. 20. Sistemli təhlil əsasında aparılan musiqişünaslıq və etnoorqanoloji tədqiqatlar. 21. Maddi-mədəniyyət abidələrinə, musiqişünasların əsərlərinə, ya- zılı mənbələrə, kitab miniatürlərinə, muzey nümunələrinə, klassik poeziyaya, ədəbi-tarixi və ədəbi-poetik mənbələrə əsaslana- raq təkzibolunmaz sübutlarla çıxarılan əhəmiyyətli nəticələr. 22. Xalqın maddi-mədəniyyət səviyyəsinin ən vacib göstəricisi- nin biri də milli xalq çalğı alətlərinin olması. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 149

23. Digər xalqların mədəniyyətinə bənzəməyən, xalqımızın zən- gin mədəniyyətinin uzun əsrlər boyu inkişafından və forma- laşmasından xəbər verən, musiqi alətlərinin uzaq keçmişdən bizim dövrə qədər qalması və təkmilləşməsi. 24. İnsanın mənəvi dünyasının təşəkkül tapmasında musiqi və musiqi alətlərinin əvəzolunmaz təsiri və böyük rol oynaması. 25. Azərbaycan musiqisinin bütövlükdə inkişafının, musiqi alət- lərinin inkişafı ilə əlaqələndirilməsi. 26. Qarşıya çıxan problemlərin həllinin konkret olaraq yolları, üsulları və metodlarının müəllif tərəﬁ ndən izah olunması və göstərilməsi. 27. Musiqişünaslar, folklor müəllimləri, musiqi tədqiqatçıları, musiqi ifaçıları, tələbələr və hər bir vətənpərvər üçün düşün- dürücü, məsləhətçi qiymətli ədəbiyyat. Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin inkişaf perspektivliyinin əhəmiyyəti və başqa məziyyətləri haqqında professor Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın müsiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat kitabının həm ana dilimizdə və həm də rus dilimdə müasir poliq- raﬁ ya standartları səviyyəsində çapı təqdirə və tərifə layiqdir. Bu gözəl və lazımlı kitabı yazıb bizə çatdıran Üzeyir Haçıbə- yov adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Abdullayeva Səadət Abutalıb qızına, elmi redaktor, Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, professor R.F.Zöhrabova və bu kitaba rəylər yazmış, Üzeyir Haçıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiya- sının elmi işlər üzrə prorektoru, fəlsəfə elmlər doktoru, professor G.A. Abdullazadəyə, Azərbaycanın xalq artisti, professor R.Ə. Qu- liyevə və sənətşünaslıq elmlər namizədi, dosent M.T.Kərimova də- rin təşəkkürümüzü və ən xoş arzularımızı bildiririk. Azər Nəbiyev “Min bir mahnı” mədəniyyət və incəsənət qəzeti, 2002, № 12, 22 oktyabr, s. 14. 150 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ ALƏMİNƏ ƏSRARƏNGİZ SƏYAHƏT 2002-ci il dekabrın 23-ü. Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədə- niyyəti Muzeyinin rahat zalında görkəmli sənətçilərin iştirakı ilə xudmani toplantı. Burada təqdimat mərasimi keçirilir. Doğrusu, son zamanlar yeri gəldi-gəlmədi, çox xırda, hətta cılız hadisələr- lə bağlı keçirilən dəbdəbəli prezentasiyalara qarşı hamımızda ikrah hissi formalaşmışdır. Lakin sərt dekabr günündə muzeydə qərar tutmuş isti mərasimin həmin rəngbərəng prezentasiyalara, əlbəttə, heç bir aidiyyəti yox idi. Çünki o, əhəmiyyətsiz, ötəri deyil, önəmli, əbədi hadisəyə həsr olunmuşdu – S.Abdullayeva- nın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” (Bakı, “Adiloğlu” nəşr., 2002, 454 s.) kitabı təqdim edilirdi. Azərbaycan musiqisini, bütövlükdə Azərbaycan tarixini araşdırmaq baxımından bu kitabın əhəmiyyəti müstəsnadır. Elə kitabın lap başlanğıcında müəllif məhz bu ﬁ kri vurğulayaraq qeyd edir ki, çalğı alətləri xalqın mədəniyyətinin ən mühüm göstərici- sidir. Onların müxtəlif növlərinin geniş tətbiqi, şübhəsiz, “bir çox əsrlər boyu formalaşan və inkişaf edən zəngin, özünəməxsus in- cəsənətin olmasına dəlalət edir” (s. 3). “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı alimin nə az, nə çox 40 illik məqsədyönlü araşdırmalarının məntiqi nəticəsidir. Səadət xanımın fədakar əməklə aşılanmış fəaliyyəti haqqında düşünərkən Azərbaycan dilində işlənən yığcam, obrazlı kəlamlar yadıma gə- lirdi: “Dama-dama göl olar”, “iynə ilə gör qazımaq”. Bu kəlamlar onilliklər ərzində nadir iradə, səbr, səriştə ilə məqsədinə doğru addımlayan alimin fəaliyyətini səciyyələndirmək üçün necə də yararlıdır! Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə dair bir sıra monoq- raﬁ yalarının, onlarla məqalələrinin qənaətlərini ümumiləşdirərək Səadət xanım sanballı bir tədqiqat ərsəyə gətirmişdir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 151

Əvvəlcədən bu tədqiqatın işıq üzü görməsində yardımçı ol- muş “Azərbaycan mədəniyyətinin dostları” fondunun rolunu vur- ğulamaq istərdim. Təsadüfi deyil ki, elə kitabın titul vərəqində müəllif fonda və onun sədri Mehriban xanım Əliyevaya öz dərin minnətdarlığını bildirir. Özü də cəmi bir il öncə həmin fond çalğı alətlərimiz haqqında tədqiqatı rus dilində nəşr etdirmişdir ki, bu da Azərbaycan milli musiqisinin təbliği üçün son dərəcə önəm- lidir. Ümumiyyətlə, “Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları” bu gün xalqımızın yaxşı ənənələrindən biri – xeyriyyəçilik ənənəsini yeni şəraitdə davam etdirir. Köçkün uşaqlara yardım, Azərbay- can tarixinin ən qaranlıq səhifələrinin işıqlandırılması, ölkəmizə dünya sənətinin ulduzlarının müntəzəm dəvət olunması fondun çoxşaxəli fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Onun mövcud olduğu qısa müddətdə dünənimizi bu günlə görüşdürən neçə-neçə kitab işıq üzü görmüşdü! “Molla Nəsrəddin” jurnalının nüsxələ- rinin faksimile surətinin nəşri, S.Vurğunun məktubları, Qacarlar haqqında ciddi tədqiqat, görkəmli şərqşünas-alim A.Imanquliye- vaya həsr olunmuş nisgil dolu maraqlı elmi-bədii kitab. Fondun təsis etdiyi “Azərbaycan-İrs” jurnalının şöhrəti isə artıq çoxdan bəri ölkəmizin hüdudlarını aşmışdır. Bu nəşrlər sırasında S.Ab- dullayevanın kitabı da özünə layiq yer tutur. Bəri başdan deyim ki, kitab yüksək poliqrafi k mədəniyyəti ilə fərqlənir. Onun səhifələrində özünə yer tapan çeşidli illüstrasiya- lar, fotolar, not nümunələri nəşrə əlavə gözəllik və sanbal aşılayır. Kitabın cazibədar üz qabığı – burada Mir Səid Əlinin “Gecə vaxtı şəhər həyatı” miniatürü və XIX əsr Təbriz xovlu xalçasının mon- tajı verilib – oxucuları ecazkar musiqi alətləri aləminə səyahətə sanki dəvət edir. Çalğı alətlərimiz – əcdadlarımızın zəkasının, təxəyyülünün, inadkar əməyi və axtarışlarının məhsulu, əsrlərin mirası. Ulu ba- balarımızın həyəcanları və sevinclərinin musiqi sədalarında əks olunmuş məxsusi salnaməsi… Azərbaycan xalq çalğı alətləri 152 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü haqqında söhbət, əlbəttə, Azərbaycan musiqisinin çoxəsrlik keş- məkeşli tarixi haqqında söhbətdir. Lakin kitabı təkcə keçmişimizlə əlaqələndirmək ən azı səhv olardı. Mən tədqiqat gerçəkliyimiz baxımından dəyərləndirmək, onun siyasi əhəmiyyətini vurğulamaq istərdim. Torpaqlarımızın qarət olunduğu, informasiya müharibəsinin aparıldığı, bədxah qonşularımız tərəfi ndən milli mədəniyyətimizə hücumların həc- minin artdığı dövrdə xüsusən sayıq olmaq, əks-təbliğatı güc- ləndirmək gərəkdir. Bu gün Azərbaycan tarixini, mədəniyyətini mübaliğəsiz işıqlandıran sakit və sanballı, elmi cəhətdən əsas- landırılmış kitablara necə də böyük ehtiyac duyulur! S.Abdulla- yevanın kitabı məhz bu ümdə hədəfə ünvanlanıb. Təqdimat mə- rasimində F.Bədəlbəyli məhz həmin siyasi aspekti vurğulayaraq Səadət xanımın tədqiqatını obrazlı şəkildə “Kalaşnikov avtomatı” ilə müqayisə etmişdir. Doğrudan da, belə tədqiqatlar düşmənin iftiralarına, mənəvi təcavüzünə ən yaxşı, ən tutarlı cavabdır. S.Abdullayevanın kitabının başlıca məziyyətini qeyd etmək istəsək, söyləməliyik: alim işini çox əsaslı surətdə, zərgər dəqiq- liyi ilə yerinə yetirmişdir. O, zəngin şəxsi təcrübəsinə, ekspedisiyalar zamanı topladığı materiala, mütaliə etdiyi külli miqdarda çeşidli kitablara dayaqlanır, bütün mülahizələrini elmi cəhətdən əsaslandırır. Kitabın üslubu da aydın və dəqiqdir, artıq sözçülük- dən, bəlağətdən uzaqdır. Mən onu hətta yığcam, informativ ensiklopedik üslub kimi səciyyələndirərdim. Səadət xanımın bəhrələndiyi qaynaqlar isə heyrət doğurmaya bilməz. Burada arxeoloji qazıntıların nəticələri, səyyahların mü- şahidələri, ələlxüsus şifahi xalq ədəbiyyatından, klassik poeziya- dan nümunələr necə də yerli-yerində istifadə olunub. Təqdimat mərasimində sonuncu ana BMA-nın dillər və ədəbiyyat kafed- rasının müdiri, fi lologiya elmləri namizədi, dosent N.Paşayeva toxunaraq zərbi-məsəllərin, atalar sözlərinin, bayatıların müəllif tərəfi ndən böyük səriştə ilə tədqiqata cəlb olunmasını alqışladı. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 153

Doğrudan da, şifahi xalq ədəbiyyatına istinad edən müəllif bir daha aşağıdakı fi kri qabartdı: madam ki, çalğı alətlərinə dair xalq tapmacalar qoşursa, onların adlarını bayatılarda hallandırırsa, mənaca çalarlandırırsa, öz həyat təcrübəsini, ali hikmətini onların vasitəsilə obrazlı şəkildə ifadə edirsə, deməli, bu alətlər Azərbay- can xalqının həyatında, məişətində çox dərin kök salıb. Demə- li, çalğı alətlərinin tarixi qədimdir. Bu isə öz növbəsində şifahi ənənəli Azərbaycan professional musiqisinin yüksək səviyyəsinə dəlalət edir. Çünki çalğı alətləri musiqinin uzunmüddətli inkişafı və təkamülünün nəticəsi kimi yaranmışlar. Zərrə-zərrə, qətrə-qətrə informasiya toplayan alim çox san- ballı bir nəticəyə gəlir – Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə istifa- də olunan 88 musiqi alətinin təsvirini verir. Doğrusu, xeyli müd- dət Azərbaycan musiqi tarixini tədris edən və öz mühazirələrimdə musiqi alətlərimizin xüsusiyyətlərinə də toxunan bir pedaqoq kimi məni bu rəqəm heyrətləndirdi. Məsələn, “Nizami və musiqi” mövzusunu işıqlandırarkən, mən dahi şairin əsərlərində 30-dan artıq musiqi alətinin xatırlandığını qeyd edirdim. Ə.Bədəlbəylinin indiyədək maraqla oxunan “Musiqi lüğə- ti”ndə isə həmin alətlərin bir qismi, onların görkəmi və quruluşu haqqında məlumat alırdım. Səadət xanımın tədqiqatında sələfl ə- rinin bütün elmi nəticələri ümumiləşdirilir – mühümdür ki, ki- tabın səhifələrində onların hamısı hörmətlə yad edilir – sanballı əlavələr və tapıntılarla zənginləşdirilərək, keyfi yyətcə yeni səviy- yədə oxuculara çatdırılır. 2002-ci ilin noyabrında Bakıda keçi- rilən beynəlxalq elmi konfransın iştirakçılarına bir hədiyyə kimi təqdim olunan bu kitab öz həcmi və məzmunu ilə, deyəsən, heç kimi laqeyd qoymamışdı. Tədqiqatı fəsil-fəsil, təfərrüatı ilə araşdırmaq imkan xaricin- də olsa da, – bu, əslində xüsusi bir elmi işin mövzusudur – mən yalnız onu söyləmək istərdim ki, burada Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri haqqında bütün məlumatları əxz etmək mümkündür. 154 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

S.Abdullayevanın kitabını musiqi alətlərimiz haqqında məxsusi Ensiklopediya adlandırmaq heç də yanlış olmazdı. Tarixi səciyyə daşıyan I fəsildə müxtəlif qaynaqlara dayaqla- naraq çalğı alətlərinin təşəkkülü və təkamülünü izləyən müəllif, eyni zamanda onların dürüst təsnifatını da verir, müasir Azərbay- can alətşünaslığının yaranması və inkişafını da işıqlandırır. Tədqiqatın mərkəzində çalğı alətlərimizin dörd əsas qrup üzrə (simli alətlər, nəfəs alətləri, dərili alətləri, özüsəslənən alətlər) morfologiya və erqologiya baxımından əsaslı tədqiqi durur. Alətlərin növləri, onların nədən, necə hazırlanması, bəzədilməsi, simli alət- lərin pərdələrinin aydınlaşdırılması, ayrı-ayrı ustaların xidmətləri, hazırlanma prosesinin təfərrüatları, yəni hər şey, bütün xırda detallar belə müəllifi n diqqətindən yayınmır. Alimin xalq sənətkar- ları ilə ünsiyyət əsasında əxz etdiyi məlumatlar da çox maraqlıdır. Məsələn, tara aid bölmədə oxuyuruq: “Ustaların təşbeh şəklində dediyi kimi, böyük və kiçik çanaqlar elə bil “ürək”də güclənir və “göbək”dən (böyük çanaqdan kiçik çanağa keçid yeri) keçərək “böyrəyə” süzülür. Çanağın 6 səs “yuvası” vardır. Tarın daha yaxşı səslənməsi üçün çanağın daxili günbəzvarı olmalıdır” (s. 138). Başqa bir yerdə müəllif tarın hazırlanması prosesinin xalq içərisində “tar tutmaq, bağlamaq” ifadələri ilə səciyyələndirildi- yini qeyd edir. Yeri gəlmişkən onu da söyləyim ki, Səadət xanım üçün əhəmiyyətsiz, ikinci dərəcəli heç nə yoxdur. O, təmasda ol- duğu informatorlar haqqında səliqə-sahmanla məlumat verir, hət- ta ayrı-ayrı şəkillərin – onlar isə tədqiqatın əsl yaraşığıdır – kim- dən, hansı arxivdən götürüldüyünü də qeyd etməyi zəruri sayır. III fəsildə S.Abdullayeva çalğı alətlərinin texniki və bədii imkanlarından bəhs edir. Bu bölmə bütün ifaçılar üçün ən yaxşı əyani vəsaitdir. Bir cəhətə də nəzər-diqqəti cəlb edərdim. Qərb və Şərq musiqi mədəniyyətləri arasında münasibətlərin keyfi y- yətcə yeni səviyyə əldə etdiyi və bu mübadilə prosesinin təzahür- lərindən biri olan Avropa və ənənəvi alətlərin vəhdətinə əsaslanan Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 155 musiqi layihələrinin həyata keçirildiyi dövrdə belə kitablara ehtiyac çox böyükdür. Məsələn, Hollandiyanın “Nieuw Ensemble” kollektivinin bədii rəhbəri C.Bons keçən ilin əvvəlində Bakıda olarkən Azərbaycan çalğı alətləri ilə yaxından maraqlanır, bu mövzuda mövcud ədəbiyyatı mütaliə etmək istəyini bildirirdi. Biz ona V.Əbdülqasımovun, S.Abdullayevanın kitablarını təq- dim etdik. Nəticədə həmin ilin payızında holland musiqiçisinin həyata keçirdiyi layihəyə Azərbaycan tarı və kamançası da cəlb olundu, Italiya, Çin, Hollandiya və təbii, Azərbaycan bəstəkarları qeyri-ənənəvi heyətli ansambl üçün əsərlər yazdılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xalq çalğı və simfonik orkestr alətlərinin uz- laşdırılması ideyasını dahi Ü. Hacıbəyov elə ilk yaratması - “Ley- li və Məcnun”da təklif etmiş, sonralar da onun mümkün qədər inandırıcı reallaşdırılması yollarını arayıb axtarmışdır. S.Abdul- layeva öz kitabında Üzeyir bəyin tövsiyəsini – bəstəkarlar, simfonik orkestrdə xalq çalğı alətlərindən istifadə edin! – yerli-yerində xatırladır. Mən isə düşünürəm ki, Azərbaycanda yaranmış ideya indi əcnəbi ölkələrdə yeni bir şey kimi təqdim olunur. Halbuki başlanğıcda dahiyanə fəhmə malik Ü. Hacıbəyov durmuşdu… Çox mühümdür ki, S.Abdullayeva çalğı alətlərimizi muzey eksponatı kimi deyil, gündəlik təcrübədə istifadə olunan mütəhər- rik, dəyişkən, daim inkişafda olan canlı orqanizm kimi, özü də musiqi ilə sıx təmasda tədqiq edir. Bu məsələyə IV fəsil – “Çal- ğı alətləri xalq və peşəkar musiqi yaradıcılığında” - həsr olunub. Doğma diyarımızı qarış-qarış gəzən müəllifi n xalq ifaçılarının çalğısından qələmə aldığı, nota saldığı çeşidli nümunələrin dəyə- ri xüsusidir. S.Abdullayeva xalq musiqi alətlərinin bəstəkar ya- radıcılığında ən müxtəlif tətbiqi hallarını, xalq çalğı alətləri orkestrinin yaranışı və təkamülü məsələlərini də diqqətlə araşdırır, mövzuya dair maraqlı məlumatlar verir. Nəhayət, məni bir tarixçi kimi sevindirən S.Abdullayeva tə- dqiqatının kontekst genişliyi oldu. Nə deyək, son zamanlar ya- 156 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü zılan, daha doğrusu, tələm-tələsik yapılan elmi işlərin çoxunda müəyyən məhdudluq müşahidə olunur. Bu və ya digər bəstəkarı, problemə həsr edilmiş dissertasiyanı oxuyarkən elə təsəvvür yara- nır ki, müəllif predmeti ins-cins olmayan adada, bütün dünyadan təcrid olunmuş şəkildə araşdırır. Odur ki, V fəsildə alətlərimizi onların eynitipli növləri sırasında, yəni çox geniş müstəvidə işıq- landıran Səadət xanımı yalnız alqışlamaq olar. Ön, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılan musiqi alətlərini müqayisə edən müəllif onların yaranışı, miqrasiyası haqqında maraqlı fi kirlər söyləyir. Alimin müşahidəsinə görə “eynitipli və eyniadlı çalğı alətlərinin ən çox intişar etdiyi sahə türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdir; öz əmələgəlmə “yuvası” olan mürəkkəb quruluşlu simli alətlər adətən alınma olurlar”. Nəticədə müəllif xalq çalğı alətlərinin inkişaf perspektivlərinə dair mülahizələrini də bildirir. Alətlərin dəqiq akustik ölçülərinin təyin olunmasına, ifaçılıq, repertuar, terminologiya, miqrasiya, xüsusən onların geniş təbliği məqsədilə bərpa və təkmilləşdirmə məsələlərinə diqqətin artırılmasını labüd hesab edir. Burada alimin milli irsimizə məhəbbətdən doğan vətəndaş mövqeyi öz bariz əksini tapır. S.Abdullayevanın kitabı artıq musiqi ictimaiyyəti tərəfi ndən böyük rəğbətlə qarşılanıb. Həmin rəğbətin ən əyani təzahürünü muzeydəki təqdimat mərasimində sezmək olardı. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirinin müavini Sevda Məmmədə- liyeva tədqiqatın bütün milli sənətimiz üçün, onun təbliği üçün əhəmiyyətindən danışırdı. Kitabın nəşrində əlindən gələn köməyi əsirgəməyən BMA-nın rektoru Fərhad Bədəlbəyli, kitabın elmi redaktoru, Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi ka- fedrasının müdiri Ramiz Zöhrabov, BMA-nın dillər və ədəbiyyat kafedrasının müdiri Nərgiz xanım Paşayeva heyranlıq hissi ilə tədqiqatın ayrı-ayrı məziyyətlərindən danışırdılar. Hamı bir ağız- dan alimin işini musiqişünaslığımızın qələbəsi kimi səciyyələn- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 157 dirir, onun ingilis dilinə tərcümə olunmasının vacibliyini söylə- yirdi. Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi Vasif Adıgözəlov isə öz çıxışında sənətdə saxta və həqiqi dəyərlərdən ürək ağrısı ilə söz açaraq, efi rimizi, həyatımızı zəhərləyən bayağı nümunələrə qarşı sanballı tədqiqatlarla, o cümlədən Səadət xanımın kitabı ilə mübarizə aparmağın zəruriliyini vurğulayırdı. Məcnun Kərimovun rəhbərlik etdiyi qədim çalğı alətləri ansamblının çıxışı məclisə xüsusi rövnəq verdi. Axı ansamblın tərkibində özünə yer tapan alətlərin bərpası, Məcnun müəllimin vurğuladığı kimi, həm də Səadət xanımın məsləhətlərinin nəticə- sidir. Əcdadlarımızdan miras qalan çeşidli-zərif, qəribə biçimli, qiyafəli, ovsunlayıcı və cazibədar səslənməyə malik alətlər səs- ləndikcə mən öz-özümə düşünürdüm: bütün tədqiqatların elə ali məqsədi musiqini yaşatmaqdır, bu əsrarəngiz sənəti gələcək nə- sillərə çatdırmaqdır. Sonda bir cəhəti də qeyd etməyə bilmərəm. Öz işini sakitcə, günbəgün, ilbəil, səbrlə, ağır zəhmətə qatlaşaraq icra edən Səadət xanımın qeyri-adi təvazökarlığı indiki şəraitdə nadir keyfi yyətdir. Yəqin ki, onun ərsəyə gətirdiyi kitab mükafatlara da layiqdir. Dü- şünürəm ki, alim heç olmazsa sənətşünaslıq doktoru elmi dərə- cəsi almaq haqqını çoxdan bəri isbat edib. Lakin Səadət xanım əməyini qabartmağı sevmir, mükafatlar haqqında da düşünmür, o, tədqiqatının işıq üzü görməsindən, oxuculara çatdırılmasından böyük məmnunluq duyur. Mən alimə can sağlığı, uğurlar diləmək istərdim. Qoy musiqi alətlərimizin əsrarəngiz aləminə səyahəti- mizdə müdrik bələdçi olan Səadət xanımın yaradıcılıq ehtirası heç zaman sönməsin! Zümrüd Dadaşzadə “Musiqi dünyası”, 2003,- 1-2/15, s. 261-264. Dadaşzadə Z. Biz də dünyanın bir hissəciyik. Məqalələr toplusu. Bakı, Nurlan, 2004, s. 237-243. 158 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

AZERBAYCAN ÇALĞI ALETLERİ HAKKINDA DEGERLİ KİTAP Elimde bir kitab var: Yazarı Seadet Abdullayevadır. Seadet hanım Uzeyir Hacıbeyov adına Azerbaycan Devlet Konservetu- arının halk musiqisi branşı uzre ilk mezinlarındandır. Hal-hazır- da Bakı Musiqi Akademiyasının professor-doktorudur. İlk defa Azerbaycanda yayılmış halk çalgı aletlerinin inkişaf tarihini, ku- ruluşunu öyrenmiş, Azerbaycan halk çalgı aletleri üçün orkest- leşmenin metodik esaslarını işlemişdir. 8-den fazla kitabın yaza- rıdır. Azerbaycan Besteçiler İttifaqının üyesidir. Bu yakınlarda Seadet hanımın daha bir kitabı işıq üzü gördü: Azerbayçan halk çalgi aletleri. “Adiloglu” neşriyyatı tarafi nden basılan bu kitabın sponsoru “Azerbayçan külütürü dostları” fondunun sedri, cum- hur-başkanı İlham Aliyevìn karısı Mehriban Aliyevadır. Seadet hanım bu heyirhah işde ona yardım etdiyi üçün Mehriban hanı- ma minnetdarlıgını bildirir. Kitabın elmi redaktoru Azerbayçan Cumhuriyətinin emekdar incesenet hadimi prof.dr. R.F.Zöhra- bov, elmi reyçiler prof.dr. G.Abdullazade, prof. R.Quliyev, dos. dr. M.Kerimovdur. Kitab giriş, VI fesil, sonuc, izahat, edediyyat siyahısından oluşur. Seadet hanım Azerbaycanın bu başından bu başına gede- rek ihtiyar insanlarla görüşmüş, onların eski çalgi aletleri barede sohbetlerini qeleme almışdır. Kitabda bu adamların adı, soyadı verilmişdir. Kitabın özeti azerice, ingilisce okuyucularına takdim olunmuşdur. Seadet hanım girişde konu hakkinda umumi melumat verir. Yazır ki, çalgı aletleri – halkların külütürünün mühüm göstericile- rinden biridir. Son yıllar musiqi ilminin korifeyleri – Sefi yyeddin Urmevi, Ebdülqadir Maragi, Uzeyir Hacıbeyovun adları ile bağlı olan Azerbaycan halk çalgı aletlerinin ögrenilmesi üzre ceşidli tedkikatlar aparılmışdır. Seadet hanım bu kitabı yazarken Azer- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 159 baycanın bölgelerinin karış-karış gezmiş, sıradan çıkmış berbet, santur, çeng, tenbur, rud, rubab, çegane, cogur ve kopuz kimi altleri üze çıkarmışdır Girişde müellif bu kiymetli kitabın ortaya çıkmasında emeyi olan Mehriban Aliyevaya ve Musigi Akademi- yasının rektoru prof. F.Ş.Bedelbeyliye teşekkür edir. I fesil “Azerbaycan halk çalgı aletlerinin tarihşünasllıgı” adla- nır. Bu fesil küçük yarımbaşlıklara bölünür. Mesala: “Azerbaycan halk çalgı aletlerinin tarihşünaslık irsi”. Yazar burada Azerbaycan halk çalgı aletlerinın inkişaf tarihi ve tekamülünün, tekniki-ifade imkanlarının ön növünü gösterir. Bunlara elave olaraq bu tarihin öğrenilmesinde orta esr musigişünaslarının eserlerinin, klassik po- eziyanın, Azerbaycan miniatür sanatının ehemiyyetini kayd edir. İkinci bölümde antik, kadim ve orta esrler dövründeki halk çalgı aletlerinden danışan yazar Azerbaycanın en esgi insan mes- keni saylan Fizuli seherindeki insan meskeninden danışır, malesef dünya ilmi üçün böyük keşf olan Azıh mağarası bu gün ermeni iş- gali altindadır. Yazarın fi krince, eski dönemlerde ilk musigi aletlerinin ses ve el çalmak evez etmişdir, bundan sonra özüseslenen ve zerb aletleri olmuşdur. Bu gün Kobustan ve Cingirdagda “Ka- val taş” vardır. Bu taşlara tokundukda metal çingiltisini hatırla- dan sesler çıkır. Kitabda “çalgı” sözünün etimologiyası açıklanır. Deyilir ki, “çalgı”sözünün kökü “çal” – zerbe endir sözündendir. Yazar Azerbayçan şeheri Cigamişda (eski Akbatan Hemedan) bu- lunmuş resimli şahı kabdan konuşur. Yazır ki, bu tapıntının yaşı 6 bin yıl hesab edilir. Resimlerde nefes aletlerini seslendiren mu- sigiçi, rekkaslar, el çalan tamaşaçılar, elinde simli alet tutan insan tesvir olunur. Yazar Azerbaycanın çeşitli yerlerinde bulunmuş bu cur tapıntılardan konuşur. Meselen, Ziviye, Berde, Ucar, Gede- bey, Akstafa, Quba, Masallı ve s. bölgelerde eski çalgı aletleri örnekleri bulunmuşdur. S.Abdulayevanın tadkikatında ilgi çeken cehetlerden de biri budur ki, o, dünya alimlerinin, şair ve yazarların eserlerinde adı 160 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

çekilen Azerbaycan halk çalgı aletlerinin adlarını çekir. Bunun üçün o ister Azerbaycanda, Avropada, Rusiyada basılmış yüz- lerle kitaba muraciet edir, muzeylerdeki çalgı aletlerinden danı- şır. Görkemli Azerbaycan fi losofu E.Behmenyar, şair K.Tebrizi, Haqani, Nizami, S.Urmevinin eserleri buna misal ola biler. Yazar dikketini Doğu musigisi hakkında kiymetli kitab yazan tadkikat- çı Henri Corc Farmerin “İslam” kitabından da sohbet açır. Son- ra yazar eski çalgı aletlerinin neden hazırlandıgını, kuruluşunu acıklayır. Meselen, ergan ve ya erganun, rubab, şahrud, mizmar, bişe, burbugun musigi aletinden bir-bir danışan S.Abdullayeva bunların adına hangi eserde rast gelindiyini söylüyir, eserden örnek verir. Meselen, Essar Tebrizinin “Mehr ve Müşteri”, Yu- sif Meddahın “Verga ve Gulşah”, İ.Nesiminin, Q.Burhaneddinin eserlerinden misallar verir. Kitabda simli aletlerden sohbet açılır: Ud, terebul-fethe, türk tenburu, ruhefza, ozan ve ya ozan kopuzu, Rum kiopuzu, rudhanı, yektay, tarantay, tühfetül-ud, şıdırgı, pipa, şahrud ve s. çekir. Kamanlı ve nefes aletlerinden danışan müel- lif o bölmelerde oldugu kimi çalğı aletlerinin neden duzeldiyini, kuruluşunu söylüemekle beraber, hangi eserlerde bunların adının çekildiyini de söyleyir. Müellif yazır: “Azerbaycan edebiyyatı- nın kotifeyi Nizami Gencevinin “Hamse”sine çekilmiş London, Sankt-Peterburq, Paris, Bakı, Moskva, İstanbul, Nyu-York, Teh- ran, Daşkent ve s. şeherlerde sahnanılan elyazmalara çekilmiş şekillere esasen tertib olunmuş albomlarda, monokrafi ya ve mec- muelerde verilmiş minitürlerin Azerbaycan halk çalgı aletlerinin ögrenilmesinde böyük ehemiyyeti vardır. K.Kerimov ve F.Suley- manovanın tertib etdikleri yalnız iki albomla tanışlık orta asrlarda Azerbaycanda 15-e dek instrumental ansamblın olmasını söyle- meye imkan verir. Bu albomlarda sureti çıkasrılmış miniatürler- de 20-ye yakın aletin tesviri verilir”. Kitabda ilgiçeken resmler vardır. Meselen, tenbur ve defi n resmi “İsgender Çin hakiminin yanında” eserinde gösterilir. Eser 1525-ci ile aiddir. Nyu-Yorkun Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 161

Metropoliten muzesindedir. Neye aid resm Tebrizde 1539-1543- cu yıllar arası çekilib. Londranın Böyük Britaniya muzesindedir. Bu cur resmler kitabda çoktur. Yazar yeni dövr çalgı aletleri bölümünde okucuya maraklı faktlar, yeni ﬁ kirler soyleyir. Buradan belli olur ki, Azerbaycanın gör- kemli alimi, şairi, edebiyyatşünası, ressamı, psixoloqu, hattatı ve mu- siqişünası Mir Möhsun Nevvab çalgı aletlerini iki krupa bölür: simli ve nefes. Simli aletlere ud, çeng, kanun, rübab ve tenburu aid edir. Nefes aletlerini iki yarım krupa bölur: ney ve nay. O birisi erkan tipli aletlerdir. Yazar Azerbaycan şair ve yazıcılarının eserlerinde çalgı aletlerinin adını sadalayır. Yazır ki, rus ressamı Gagarin 1840-1850- çi yıllar araslnda Kafkazda herbi hizmetde ölürken “Şamahi rekkaseleri” adlı eser çekmişdsir. Eserde çalgı aletlerinin resimi dikketi çekir. Bu gün hemin degerli eser Sankt-Peterbiqda – Rus Devlet muzesinde saklanılır. P.Vostrikovun “Azerbaycan tatarlarının musigisi ve mahnıları” mekalesinin “Musigi aletleri” feslinde tar, kamança, zurna, balaban, kaval, nagara, kosanagara hakkında du- yuru ve resmlerle beraber verilir. Şimdi tulum gibi tanınan nefes aleti de kısa tesvir olunur. Bu bölümde Azerbaycanın çeşitli müzelerinde olan çalgı aletlerinden sohbet açılır ve onların resmi verilir. Meselen, Azerbaycan Tarihi muzeyinde üzerinde “Şuşa 1744” yazısı olan tar saklanılır. Nizami adına Edebiyyat müzesinde Azerbaycan dramaturgiyasının banisi, ﬁ losof M.F.Ahundova aid tutek, balaban var. Çalgı aletlerinin təsnifatı” bölümünde aletler 4 krupa bölü- nür: I krup – simli aletler; II krup – nefes aletleri; III krup – derili aletler; IV krup – özüseslenen aletler. Kitapın yazarı bu aletlerin siyahisini verir. Bir başka bölüm “Çağdaş Azerbaycan aletşünaslıgının ya- ranması ve inkişafı” adlanır. Bu bölüm Azerbaycan klassik musigisinin banisi U.Hacıbeyovun ismi ilə başlayıır. Müellif U. Hacıbeyovun 1926-cı yılda “Maarif ve medeniyyet” dergisinde 162 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü yayımlanmış eserinden konuşarak deyir ki, bestekar Avropa ve Doğu çalgı aletlerini kiyaslayır, halk çalgı aletlerinde notlarla çalmağın mumkunluynu söyleyir ve simfonik orkestrin terkibine daha çok halk çalgı aletlerini dahil etmeyi tövsiye edir. 1932-ci yılda görkemli hanende Bülbülün seyi ve iştiraki ile yaratılmış incesenet işleri yanında musiki elmi tadkikat kabinetinin esas iş- lerinden biri Azerbaycan musigisinin toplamakla yanaşı, halk çal- gı aletlerinin öyrenilmesi ve onlarda çalgı derslerinin yaratılması idi. Yazar adı çekilen konuya hesr edilmiş ilmi eserlerden sohbet acır, onlara öz munasibetini bildirir. II fesil “Azerbaycanın enenevi halk çalgı aletleri” adlanır. Bu fesil hecmine göre en böyuk fesildir. Önce morfologiya ve erqo- logiyadan sohbet açılır. Sonra simli, nefes, derili, özuseslenen aletler sohbete konu olur. Bu fesilde yazarın neyə dikkat yetirdiyin onun öz sözleriyle versek daha maksadeuygun olar: “Çağdaş dün- yamızda orkestrlerin, çeçitli ansamblların terkibinde ve solo ifaçılı- gında aşağıdaki halk çalgı aletlerinden istifade olunur: Simlilerden tar, saz, kman, qanun, ud, dambur; nefesle çalınanlardan – balaban, tutek, zurna, ney, tulum; derililerden – nagara, qaval, qoşanagara, dumbek; özənsəslilerden – şahşah, keman ve laqquti”. Tadkik olunan aletlerin tesvirinde esas dikket kuruluş husi- siyyetlerine, ölçülere, malzeme seçimine ve aletin terkib hissele- rinin hazırlanma kaydalarına yöneldilmişdir. Bundan sonra butun aletlerin resmi verilir. Meselen, tar. Onun uç resimi verilir. Solo uçun olan, orkestr ve ögrenci tarları. Aşağı- dakı resmde tarın üst, yandan görünüşü, şematik kesiyi verilir. Butun aletler böylece tesvir olunur. III fesil “Çalgı aletlerinin tehniki ve bedii ifade imkanları” adlanır. Müellif yazır ki, halk çalgı aletlerinın tadkiki zamanı onların diapazonu, köklerime, ştrih, temp, pozisyonlarının öğre- nilmesine, tehniki ve dinamik imkanlarına dikket yetirilmişdir. Meselen, tardan sohbet açan prof. S.Abdullayeva onun nece ça- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 163 lınmasından, mizrablarından, diapozonundan, pozisiyalarından sohbet acır. Buna uygun resmler, notlar verir. Örnek tarzenelere misal olarak Mirze Mansur Mansurovu, Behram Mansurovu gös- terir. Bu cur sazı, qanunu, kemanı ve s. gösterir. IV fesil “Çalgı aletleri halk ve peşekar musigi yaradıcılığın- da” adlanır. Bu fesil de o biriler kimi yarımbaşlıklara bölünür. Yarımbaşlıklar “Azertbaycan halk insrimental musigisinin kısa şerhi”, “Halk meişetinde ansambl ve orkestrlerin terkibinde çalgı aletleri”, “Azerbayçam halk çalgı aletleri orkestri” ve s. Kitapdan satırlar: “Azerbaycan halk musigisi çok türlüdür. Onu mugam, mahnı, reqs melodiyaları ve aşık havaları teşkil edir. Mugamla- rın ifa etdikde tar, keman, kaval, mahnı, rekkas ve rekkaseleri muşayet etdikde ise dambur, tulum, balaban, zurna, tutek, ney, nagara, koşanagara, kaval, şahşah ve laggutiden istifade olunur. Aşık öz-özunu sazda muşayet edir, aşık ansambllarında ise balaban, koşanağara, nagara ifaçıları iştirak edirler. Halk musigisinin ifasında Doğu qarmonu ve klarnetden geniş istifade olunur. Çağdaş dönemde onlar asl halk çalgı aletlerine çevrilmişler. Yazar Azerbaycan dügünlerinde istifade olunan çalgı aletlerinden, ayni zamanda Azerbaycan halk regslerinden danışır. Müellif “Halk meişetinde, ansambl ve orkestrlerin terkibinde çalgı aletlerinden danışarak deyir ki, bu aletler insanın menevi alemi ve estetik ter- biyenın aleminde böyük rol oynamışdır. Onlar milli kültürün en sevimli ve sayılan numunelerindendir. Azerbaycan ailesinde halça üzerinde hər zaman tar, keman, saz asılır. Azerbaycanda halk çalgı aletlerinde çalmağın öyrenilmesine böyuk dikkett yetirilir. Çalgı aletleri halkın gündelik heyatı ile yanaşı, peçekar musiqinin inkişa- fında da böyük rol oynayır. Müellif Azerbaycan operalarında istifade olunmuş halk çalgı aletlerinden söz açır. Meselen, U.Hacibe- yovun “Koroğlu”, E.Bedelbeylinin “Kız kalesi”, C.Cahangirovun “Hanendenin taleyi”, Ş.Ahumdovanın “Gelin kayası” eserleri buna en gözel örnekdir. Yazar en iyi tarzenlerden söhbet açır, onların 164 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü resmlerini verir. Saz aleti barede danışarken söyleyir ki, sazın esas ifaçıları aşıklardır. Saz asrlar boyu Azerbaycan xalkının ən sevimli musigi aletlerinden sayılır. Mugamla yanaşı, aşık sanatu Azerbay- can xalk musigisinin zengin, çoxşaheli ve geniş yayılmış sahesidir. Yazar Azerbaycanın çeşitli bölgelerinden danışarak orada hangi ünlü açıkların olduğunu soyleyir. “Azertbaycan halk çalgı aletleri aynitipli növleri sırasında” adlı konudan dasnışan yazar söyleyir ki, bu aletler insanın musigi tefekkürünün öğrenilmsinde onların kuruluşu, sayı, tetbiqi ilkin muhum sertlerdendir. Eserden öğrenirik ki, Doğu olkelerin ede- biyyatının icmalı gösterir ki, bu arealda yaşayan halklar ayni tipli aletlerden istifade etmişler. Ön, Yakın ve Orta Doğuda istifade olunan çalgı aletlerinin adları ile tanışlık gösterir ki, Azerbaycan halk çalgı aletleri ayni ad altında adı kayd olunan regionun ülke- lerinde yayılmışdır. K.A.Vertkovun kayd etdiyi kibi “milletlera- rası aletler” tamamıle ayni ola biler, lakin bütün hallarda uslub elementlerinin koruyub saklayırlar. Kitapda Azerbaycan, Türk, Dağıstan sazlarının, Özbek, Türkmen, karakalpak olularının, tacik dumbeklerinin resmi de verilmişdir. Burada Rus, Moldova, Ukrayna, Estoniya, Fars, Çuvaşiya çalgı aletlerinin resmi okucu- ların dikketina çatdırılır. Azerbaycan halk çalgı aletlerini inkişaf perspektivinden danı- şam müellif yazır ki, son yıllarda çalgı aletleri ile bağlı meseleler musiqgişunasların ve peşekar ifaçıların hususi tadkikat objektif olmuşdur. Bununla bağlı, matbu orqnlarda şok sayda yeni yazılar yayımlanmışdır. Buna örnek olarak “Musigi tarihi resmlerde”, “Avropa halk musigi aletleri uzre melumat kitapı”, “Halk çalgı aletleri sempezyumu“, “Türk halkları musigisi”, “Halk çalgı aletleri ve instrumental musigi”, “Aletşunaslık meseleleri” ve s. kayd etmek olar. Yazar kitapın sonundaa Azerbaycanın çeşitli bölgelerinde görüşdüyü musiqiçiler hakkında melumat verir. Kitapı yazarken Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 165 heyli sayda ister Azerbaycan dilinde, isterse de ecnebi dillerde basılmış degerli kitaplardan istifade etmişdir. Kitapda izahat ve sehrler de vardır. Prof. dr. S.Avdulayevanın “Azerbaycan halk çalgı aletleri” kitapı böyük, gergin ahtarışın mehsuludur. Bizce bu ağır işe gi- rişen halkını, vatanini butun varlığıyla seven vatanperver Seadat xanım kimi gayretli insan olardı. Bu eser butun dönya musigi sa- natı uçun deyil, butun kültür adamları uçun kiymetlidir. Buradan kültürün butun sahelerine aid ilmi bilgini elde etmek olar. Biz inanırık ki, prof. dr. Seadet hanım Abdullayeva bu sahede ilmi araşdırmalarını devam etdiecek, yeni, sanballı eserleriyle tekçe tütk dünya kültürünü deyil, butun dünya kültürüne yeni bilgiler verecekdir. Bize ise ona uğurlar dilemek kalır. Doc. Dr. Tamilla Abbasxanlı-Aliyeva Azerbaycan-Baku Devlet Universitesi, Dünya Edebiyayı Bölumu Ögretim Uyesi “Tasvir”, Ankara′nın gazetesi, 2004, 10 nisan, s.5.

MUSİQİ ALƏTLƏRİMİZƏ DAİR YENİ BİLGİLƏR Musiqi elmimizdə milli çalğı alətləri ilə bağlı tədqiqatlardan söz düşəndə ilk növbədə və haqlı olaraq sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət xanım Abdullayevanın adı çəkilir. Həqiqətən də Azərbaycan musiqi elmində alətşünaslığın əsası S.Abdullayeva tərəﬁ ndən qoyulmuşdur. Onun milli alətşünaslığın inkişafındakı xidmətləri, sanballı tədqiqat işləri, çap olunmuş elmi əsərləri, yetiş- dirdiyi mütəxəssislərin yüksək səviyyəsi bunu deməyə əsas verir. Artıq neçə illərdir ki, etnomusiqişünasların masaüstü kitabı- na çevrilmiş S.Abdullayevanın Azərbaycanın musiqi alətlərinin tədqiqinə həsr olunan kitablarını informasiya tutumuna və elmi dəyərinə görə ensiklopedik nəşrlər sırasına aid etmək olar. 166 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Hələ bir neçə il bundan öncə Səadət xanımın musiqi ictima- iyyətinə təqdim etdiyi “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yası ilə tanışlıqdan sonra belə fi kirləşmək olardı ki, burada milli musiqi alətləri barədə kifayət qədər bilgilər var və müəllifi n əhatə etmədiyi heç bir sahə qalmamışdır. Çünki burada alətlərin tarixi, miqrasiyası, quruluşu, akustik, texniki, bədii imkanları, ifaçılıq- da və bəstəkar yaradıcılığında tətbiqi məsələləri və bir çox di- gər məsələlər ən xırda detallarına qədər diqqətlə öyrənilmiş və oxucuya ətrafl ı surətdə çatdırılmışdır. Bununla belə Səadət Ab- dullayevanın yeni çapdan çıxmış kitabını vərəqləyərkən fi krimi dəyişməli oldum. Səadət Abdullayevanın haqqında söz açdığım yeni kitabı “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” (Bakı, “Adiloğlu” nəş- riyyatı, 2007) adlanır. Müəllif zəngin Azərbaycan folkloruna bir mənbə kimi müra- ciət edərək, burada adı çəkilən çalğı alətləri haqqında məlumatla- rı toplamış, sistemləşdirmişdir. Kitab üç fəsildən ibarətdir: birinci fəsil – “Xalq ədəbiyyatında çalğı alətləri”, ikinci fəsil – “Xalq mərasim və oyun tamaşaların- da çalğı alətləri”, üçüncü fəsil – “Şifahi ənənəli musiqi sənətində çalğı alətləri”nin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Göründüyü kimi, kitabın adını müəllif “Azərbaycan folkloru” məfhumu ilə məhdudlaşdırsa da onun məzmunu qat-qat genişdir. Bu baxımdan xüsusilə üçüncü fəsildə aşıq yaradıcılığına və mu- ğam sənətinə müraciət olunması fi krimizi təsdiq edir. Belə ki, adı çəkilən sənət növləri, folklordan fərqli olaraq, xalq-professional (aşıq yaradıcılığı) və şifahi ənənəli professional musiqi (muğam sənəti) kimi səciyyələnir. Bu sahələrin də diqqətdən kənarda qal- mayaraq, tədqiqata cəlb olunması həm tədqiqatçı marağının, həm də araşdırmaların əhatə dairəsinin genişliyindən xəbər verir. Uzun əsrlər boyu xalqımız öz duyğularını, arzularını, istək- lərini, dünyaya baxışlarını bayatılar, nağıllar, nəğmələr, məsəllər, Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 167 lətifələr, oyunlar, tapmacalar, tamaşalar, əfsanələr, qaravəllilər, dastanlar və s. vasitəsilə ifadə etmişdir. Xalq tərəfi ndən yaradı- lan, yaddaşlarda yaşayaraq nəsildən-nəslə keçən, xalqın ruhunun, müdrikliyinin inikası olan bu bədii sərvət daim tədqiqat obyekti olaraq diqqət mərkəzində durur. Ən müxtəlif sənət adamları folk- lora müraciət edərək, burada xalqın həyatı, məişəti, yaşam tərzi, inancları haqqında dolğun təsəvvür eldə edə bilər. Səadət xanım öz ixtisas araşdırmaları yönümündə xalq ədə- biyyatı nümunələrinin mətnlərində öz əksini tapmış çalğı alətlə- rinin adlarını üzə çıxarmış, onların nə münasibətlə, hansı şəraitlə bağlı deyildiyini, hansı hissləri ifadə etdiyini öyrənmiş, sadə və səmimi bir tərzdə, elə xalq yaradıcılığının ruhuna uyğun bir dillə oxuculara çatdırmışdır. Uşaqlıqdan, nənələrimizdən eşitdiyimiz və ömürlük hafi zə- mizə həkk olunmuş nağıllarda, oxşamalarda, tapmacalarda, dili- mizdə əzbər olan və gündəlik həyatımızda, bəzən də kəlməbaşı işlətdiyimiz bayatılarda, atalar sözlərində, məsəllərdə və s. folklor nümunələrində biz xüsusi olaraq bu və ya digər çalğı alətinin adının çəkilməsinə çox vaxt diqqət yetirmirik. S.Abdullayeva- nın kitabı ilə tanışlıqdan sonra isə görürük ki, çalğı alətlərinin adı, onların səsi, ifa tərzi, quruluşu ilə bağlı xüsusiyyətlərdən, cizgilərdən bədii fi krin açılmasında bir vasitə kimi necə istifadə olunmuşdur. Təkcə elə bir saz alətinin adına yüzlərlə nümunədə rast gəlirik. Saz – həm xalqımızın şad günündə yada düşür: Aşıq çalsın sazları, Rəqs eləsin el qızları. – deyirlər. Saz – aşiqlərin könül həmdəmidir: Mən aşiqəm, sözüm var, Sinəm üstə sazım var Qonşumuzda cüt bacı, Kiçiyində gözüm var. 168 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Saz – yardan şikayətçi olanların dilində təşbeh vasitəsidir: Saz ağlar, Saz inildəyər, saz ağlar Yarımın sərt baxışı Üz-gözümü sazaqlar. Saz – həm də hüznlü məqamlarda xatırlanır: Əzizim çaldı zalım, Sazını çaldı zalım. Götürüb qəm xəncərin, Sinəmə çaldı zalım. Saz – xalqımızın qəhrəmanlıq rəmzidir; Koroğlunun müba- rizə yoldaşı, sirdaşıdır: Qara gözlü, xan Eyvazım, Dağıt namərd körpüsünü, Cuşa gəlsin əldə sazım Dağıt namərd körpüsünü.

Saz – xalqın dilində müqəddəs bir anlamdır. “Sazdan çıxan səs heyrət deyil, oğuzlara qeyrətdir”, “Sazı sındıranı tanrı-ta- ala yaxıb-yandırar”, “Saz köynəkdən çıxdı, el yasdan” – deyib ata-babalarımız. Beləcə, demək olar ki, bütün çalğı alətlərinin adlarını S.Ab- dullayeva müxtəlif nümunələrdə tapıb, açıqlayıb. Kitabın qiy- mətli cəhətlərindən biri də odur ki, müəllif folklor nümunələrinin sadəcə şərhini verməklə kifayətlənməyib, xalq ədəbiyyatında adı çəkilən, folklor mərasim, tamaşa, oyun və əyləncələrində istifadə edilən çalğı alətlərinin təsnifat cədvəlini tərtib edib. Bu cədvələ altmış üç çalğı alətinin adı daxildir. Onlar dörd qrupa bölünür: simli alətlər, nəfəs alətləri, zərb alətləri, özüsəslənən alətlər. Yeri gəlmişkən xatırladım ki, alətşünaslıqda xalq çalğı alətlərinin ən dolğun təsnifatı (88 musiqi alətini əhatə edir) S.Abdullayeva tərəﬁ ndən ilk dəfə olaraq onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 169 monoqraﬁ yasında verilmişdir. Bu iki təsnifatın müqayisəsindən görünür ki, Səadət xanım folklor nümunələrindən üzə çıxardığı daha bir neçə aləti təsnifat cədvəlinə əlavə etmişdir. Bu da, əlbəttə ki, alimin tədqiqatlarının elmi dəyərini təsdiq edən vacib amildir. Əminəm ki, musiqişünaslar, folklorçular üçün, eləcə də geniş oxucu kütləsi və musiqi həvəskarları üçün nəzərdə tutulmuş bu kitab Səadət xanımın digər əsərləri kimi tədris prosesində, həm də elmi tədqiqatlarda öz yerini tutacaq və alətşünaslıqda zəruri vəsaitə çevriləcək. Cəmilə Həsənova “Musiqi dünyası”, 2007, 3-4/ 33, s. 192-193.

AZƏRBAYCAN MUSİQİSİ VƏ TƏSVİRİ SƏNƏTİ TƏDQİQAT MÖVZUSU KİMİ Xalqımızın əsrlərdən gələn bədii yaradıcılığı, musiqi folkloru, ifaçılıq sənəti, həmçinin ozan-aşıq yaradıcılığı, klassik muğam sənəti və s. ilə əlaqədar az yazılmayıb. Son zamanlar bu istiqamət- də görülən işlər daha intensiv bir şəkildə davam etdirilməkdədir. Bu günlərdə işıq üzü görmüş “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” əsərinin də bu baxımdan dəyərləndirmək mümkündür. Əsərin müəllifi tanınmış tədqiqatçı-alim, pedaqoq, sənət- şünaslıq doktoru, professor Səadət Abdullayevadır (vurğula- ma məqalə müəllifi nindir – R.R.). Uzun illər musiqi folkloru, xü- susilə də Azərbaycan xalqa çalğı alətlərinin tarix-estetik və texniki problemlərini tədqiq edən və bu sahədə bir çox dəyərli əsərlərini ortaya qoymuş Səadət xanım bu yeni əsərini də xalqımızın mədə- niyyət tarixi, xüsusilə də musiqi folkloru və nümunələri haqqında dəyərli bilgilər verə bilir. Xalqımızın sosial-mədəni həyatında musiqinin yeri, musiqi folklorunun ayrı-ayrı sahələri, musiqi alətlərinin geniş təs- 170 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü vir-ifadə imkanları, tarixi, icra üsulları, həmçinin, xalq musiqi nəzəriyyəsi kimi problemlər də professional bir şəkildə işıqlan- dırmağa çalışır. Bu baxımdan əsəri bir növü xalq musiqi yara- dıcılığımızın önəmli inkişaf mərhələlərini işıqlandıran musiqi ensiklopediyası kimi də gözdən keçirmək mümkündür. Əsərdə ayrı-ayrı xalq çalğı alətlərimiz, onların hər biri haqqında ətrafl ı məlumatlar, eyni zamanda Maraği, Mir Möhsün Nəvvab, Üze- yir Haçıbəyli, Qurban Pirimov, Cabbar Qaryağdı, Xan Şuşin ski, Habil, Aşıq Ələsgər və b. haqqında maraqlı məlumatlar verir, onların musiqi mədəniyyətimizə dair misilsiz xidmətlərini göz önünə gətirir. Əsərdə onlarca xalq çalğı aləti, oyun havaları, musiqili xalq teatr tamaşaları, dini və milli bayramlarımız və s. haqqında da sənətsevərlərə, hətta mütəxəssislərə belə az tanış olan dəyərli məlumatlar da verir. Xatırlatmaq lazımdır ki, milli mədəniyyət tariximizdə yer almış bu qəbildən olan mədəni hadisələrin bir çoxu demək olar ki, unudulmuş və ya unudulmağa üz qoymuşdur. Onların bərpası, yenidən xalqımızın mənəvi malına çevrilməsi yolunda misilsiz önəmini xüsusilə qeyd etmək yerinə düşərdi. Bay- ramlarımızda, toylarımızda, xalq şənliklərimizdə, xalq teatr tamaşalarımızda və s. istifadə edilən bədii hadisələr, müxtəlif məzmunlu xalq mahnıları (zəhmət, lirik, tarixi, qəhrəmanlıq və s.), dastanlarımız, aşıq yaradıcılığı nümunələri, klassik muğam- larımız, instrumental xalq musiqisi nümunələri haqqında veril- miş məlumatların bir arada oxuculara təqdim edilməsi bir daha xalqımızın nə qədər qədim və zəngin mədəniyyətə sahib olması- nı təsdiqləməkdədir. Müəllif bu məlumatları sadəcə olaraq oxu- cuları ilə məqsədə çevirmir. Onların bəzilərinin, xüsusilə sənət tarixi baxımdan hər nə qədər maraqlı, yeni və önəmli olmaları- na baxmayaraq, onların sadəcə olaraq oxucularına çatdırmaq- la kifayətlənmir, hər şeydən öncə bu bədii-estetik hadisələrin musiqişünaslıq baxımından izah etməyə çalışır. Məsələn, xalq Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 171 melodiyalarının bir çox bədii hadisələrlə yer almış (xalq oyun- larında, yallı kimi kollektiv rəqslərdə, teatr tamaşalarında istifadə olunması, ozan-aşıq yaradıcılığında, xüsusilə das- tanlarımızda yer alması və s.) kimi hadisələrə xüsusi diqqət yetirən müəllif musiqinin bu bədii proseslərdə tutduğu önəmli rolunu, təşkiledici funksiyasını, bədii-estetik baxımdan qatqı- larını göstərə bilir. Xatırlatmaq lazımdır ki, müəllif xalq oyun və tamaşalarında (Kos-kosa, Günəşi dəvət, Çillə çıxarma, Təkə oyunu, Xan-xan oyunu, Çövkən oyunu və s.) xalq şənliklərində, ümumiyyətlə, bir çox kütləvi sosial-mədəni hadisələrdə zəngin xalq musiqi nümunələrinin ifa olunma üsulları (solo və ya ansambl şəkilində), məişət mədəniyyətimizin ayrılmaz parçasına çevrilməsini ifadə etməklə eyni zamanda xalqımızın mənəvi-estetik tərəqqisində mühüm rolunu da isbatlamağa çalışır. Əsərin ən mühüm tərəfl ərindən biri də odur ki, burada müəl- lif heç də oxucularımıza verilən zəngin tarixi-estetik bilgilərlə kifayətlənmir, bəlkə də ilk dəfə olaraq musiqi mədəniyyətimizin təsviri sənətlərə olan qırılmaz yaradıcılıq əlaqələrini təhlil et- məyə çalışır. Burada o, musiqi mədəniyyətimiz ilə əlaqədar bə- dii prosesləri, məişətimizdə yer almış sənət hadisələrinin tanın- mış sənət adamlarımızın və s. təsviri sənətdə ifadəsini diqqətə almaqdadır. Ən qədim dönəmlərdən günümüzə kimi bu mühüm bədii tarixi prosesi izləyən müəllif saysız-hesabsız təsviri sənət örnəklərində musiqi ilə bilavasitə əlaqəsi olan hadisələrin təs- viri sənətdə yer alması prosesini əyani olaraq göstərə bilir. Ta qədim zamanlardan, qaya üzəridəki təsvirlərdən günümüzə kimi bu meyli izləyə bilən müəllif kitabda əyani olaraq zəngin illüst- rasiyalara müraciət etməli olur. Burada kollektiv oyunu ifadə edən Qobustan qaya təsvirləri, Dədə-Qorqud dastanında və ümumiyyətlə, Türk dünyası folklorunda yer almış qopuz musiqi aləti, eyni zamanda məzar daşları və xalı-kilim üzərində, həmçi- nin ən qədim miniatürlərdə təsvir olunmuş musiqi mədəniyyəti 172 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ilə əlaqədar mövzular və s. kitabda örnək verilir. Xatırlatmaq lazımdır ki, bədii mədəniyyətin müxtəlif sahələrindən alınmış və sırf musiqi sənəti və hadisələri ilə əlaqədar olan bu örnəklər- də (dekorativ-tətbiqi sənətlər, miniatür sənəti, qədim məzar daşları, qədim musiqi alətləri, saxsı qablar, üzüklər, dekorativ boşqablar, həmçinin bədii nimçə, boyalı küpə, süjetli tikmə, güldan və s.) xalqımızın tunc dövründən günümüzə qə- dər musiqi sənətinə olan sevgisi, musiqinin xalqın sosial-mə- dəni həyatında rolu əks olunmuşdur. Bu zəngin örnəklərin bir çoxunun dünya muzeylərində olduğunu xüsusi qeyd edən Səa- dət xanım onların Sankt-Peterburq (Kütləvi Dövlət Kitabxana- sı), Nyu-York (Metropoliten Muzeyi), Moskva (Şərq İncəsənət Muzeyi), Paris (L.Kartiyerin kolleksiyası), London (Britaniya Muzeyi), İstanbul (Topqapı Sarayı), Budapeşt, Tifl is (İncəsənət Muzeyi) kimi şəhərlərdə bu gün də nümayiş etdirilməsini xa- tırlatmağa çalışır. Bu baxımdan tanınmış sənətşünas-alim, bu yaxınlarda aramızdan ayrılmış akademik Rasim Əfəndinin bö- yük xidmətlərini də qeyd etmək istərdik. Onun “Azərbaycan bə- dii sənətkarlığı dünya muzeylərində” (Bakı, İşıq, 1980) əsəri bu baxımdan xüsusilə böyük önəm qazanmaqdadır. Lakin Səadət xanımın haqqında söz açdığımız əsərində heç də xalqımızın estetik təfəkkürünün məhsulu olan örnəkləri bir araya gətirmək, oxucular qarşısında sərgiləmək deyil, əslində bu empirik məl- zəmələr və hadisələr hər nə qədər unikal və yüksək mədəniy- yətimizdən xəbər versələr də, müəllif daha çox onlar haqqında dəyərli sosial-tarixi, estetik məlumatlar verməyə çalışır. Musiqi mədəniyyəti ilə əlaqədar mövzuların bədii yaradıcılığın müxtə- lif sahələrində öz əksini tapması problemləri müasir sənətşünas- lıq mövqeyindən izah etməyi mühüm sayır. Bu meyli müəllifi n ayrı-ayrı bədii hadisələrə olan münasibətində, xüsusilə də onlarca unudulmaqda olan musiqi alətlərin, dastanların, həmçinin qədim musiqi aləti qopuzun yeri və önəmi, miniatür sənəti və Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 173 musiqi, xalq sənəti və musiqi kimi mövzuların izahında aydın bir şəkildə hiss etmək mümkündür. Rəngli illüstrasiyalarla zən- gin olan kitabda heç şübhəsiz, musiqi mövzusu ana xətti təşkil etməkdədir. Ayrı-ayrı musiqi alətlərimizin, toy-düyün hadisələ- rinin, xalq şənliklərinin, idman yarışlarının, xalq rəqslərinin, həmçinin xalq qəhrəmanlarının, dastan obrazlarının və sənət adamlarımızın, tarixi şəxsiyyətlərimizin və s. təsviri sənətdə ifa- dəsinə yönəlmiş örnəklər musiqi mədəniyyətimizin minilliklərə gedən tarixi inkişaf yolunu işıqlandırmaqla yanaşı, təsviri sənə- timizin də qədimliyindən, öz milli bədii-estetik prinsiplərinə ri- ayət edərək inkişaf etməsindən xəbər verir. Rəssamlıq sənətinin demək olar ki, bütün janrlarında (portret, peyzaj, batal, natür- mort, miniatür və s.) musiqi mövzusunun və ya musiqi asso- siasiyalarının yer alması bir daha müxtəlif tarixi mərhələlərdə musiqinin sosial-mədəni həyatımızda oynadığı mühüm rolu da isbatlamaqdadır. Əsəri maraqlı edən xüsusiyyətlərdən biri də odur ki, burada müəllif müəyyən bir hadisəni təsvir etdiyi zaman mövzuya uyğun olaraq musiqi sənətinin önəminə daha çox yer verməsi ilə birlikdə bu hadisənin tarixi-estetik baxımdan daha yaxşı an- laşmasını da mühüm sayır. Məsələn, kitabda bir çox batal (sa- vaş) səhnələrini işıqlandıran qədim miniatür sənəti nümunələ- rini misal gətirən müəllif bu əsərlərin ayrı-ayrı fraqmentlərinin oxuculara əyani olaraq savaşın (döyüşün) gedişinin ayrı-ayrı mərhələlərində müxtəlif musiqi alətlərinin istifadə olunması haqqında maraqlı məlumatlar verir. Burada demək olar ki, unudulmaqda olan nəfi r, təbil, kəranay, gavdum və s. kimi musiqi alətlərimiz haqqında maraqlı məlumatlar verə bilir, onların sa- vaş zamanı qələbə yolunda döyüşçüləri ruhlandırdığı, qələbə əzəmətlərinin artıra bilməsini göstərməyə çalışır. Kitabın qədim xalq rəqslərimizlə əlaqədar bölümündə də son dərəcə maraqlı məlumatlar verilir. Hərbi cəngavər rəqsi, Xanço- 174 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü banı, Zorxana rəqsləri, həmçinin İnnabı, Mirzəyi, Höynəry, Yal- lı kimi xalq rəqslərimizin musiqinin müşayiəti ilə ifa olunma üsulları öz əksini tapmaqdadır. Kollektiv, duet, solo şəklində ifa olunan, həmçinin qadın və erkək rəqslərimiz haqqında verilən məlumatlar dərin marağa səbəb ola bilər. Hər şeydən öncə bu məlumatların praktiki mənasının müasir xoreoqrafi ya (balet) sənətimiz, həmçinin xalq rəqs kollektivləri və ansambllarımızın fəaliyyətləri üçün də önəm daşıya biləcəyinə inanırıq. Qədim rəqslərimizin gözəlliyi, ahəngliliyi, kompozisiya baxımından mükəmməlliyi, buradakı plastik hərəkətlərin məntiqli və este- tikliyi üzərində duran müəllif, bu səbəblərdən dolayı da onların xarici mütəxəssislərin və sənət adamlarının diqqətini çəkməsini, hətta ünlü Fransız yazıçısı A.Dümanın, həmçinin Fransız Jan- Pyer Muanenin və rus rəssamı Qriqori Qaqarinin belə marağı- na səbəb olması kimi bir gerçəyi də oxucuları ilə paylaşmaq- dadır. Əsərdə bu meyl qədim miniatür sənətində də görə bilən Səadət xanım “Rəqs edən dərvişlər”, “Rəqs edən sufi lər” kimi əsərləri örnək gətirərək rəqs sənətinin ən qədim zamanlardan mədəni həyatımızın müxtəlif tərəfl ərinə sirayət etməsinin də təsdiqləməkdədir. Tanınmış rəssamlarımızın rəqs sənəti və ifaçıları ilə əlaqədar onlarca əsərinin örnək gətirməklə birlikdə müəllif bir daha yuxarı- da da qeyd etdiyimiz rəqs növlərinin (yallı, solo, duet və s.) təsviri sənətdə bədii ifadəsini izləyə bilir, bu məqsədlə Ömər Eldarov, Böyükağa Mirzəzadə, Maral Rəhmanzadə, Ələkbər Rzaquluyev, Aidə Əfəndiyeva, Zivər Məmmədova və başqalarının əsərlərini örnək verə bilir. Kitabda təsviri sənətin rəssamlıq, qrafi ka, heykəltəraşlıq və foto sənəti kimi növlərində musiqi mədəniyyətimiz ilə əlaqədar təsvir olunmuş hadisələrin yer almasını da görə bilirik. Əslində böyük bir səylə toplanmış bu əsərlər musiqi sənəti tarixi kimi təsviri sənət tariximizə də işıq tutmaqdadır. Xüsusilə də müa- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 175 sir sənətkarlarımızın bu qəbildən olan əsərlərinin əksəriyyəti bəlkə də ilk dəfə olaraq sənətlərin qarşılıqlı əlaqəsi baxımın- dan izah olunmaqdadır. Əsərdə Ü.Hacıbəyli, M.Maqomayev, Bülbül, Q.Qarayev, R.Behbudov, Şövkət Ələkbərova, Zeynəb Xanlarova, Lütfi yar İmanov kimi, Qəmər Almaszadə, Leyla Və- kilova, Əminə Dilbazi, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Qurban Pirimov kimi bədii yaradıcılığın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərmiş sənətkarlarımızın surətlərinin əks etdirən rəsm, qrafi - ka, heykəl, bədii foto əsərləri öz əksini tapmışdır. Zənnimizcə, gələcəkdə belə bir orijinal təsnifata görə xüsusi sərgilər, görüş- lər belə keçirmək mümkün ola bilər. Xatırlatmaq lazımdır ki, müasir sənətkarlarımızın mədəni tarixi keçmişimizə olan marağı da böyük olmuşdur. Bu baxımdan onların Şeypurçu, Nağaraçı, Balabançılar (Ə.Əzimzadə), Səfi əddin Urməvi (Lətif Kərimov), Sazəndələr (Nəcəfqulu), Sadıqcan (Davud Kazımov), Səfi yəd- din Urməvi (E.Şaxtaxtinskaya), Məhsəti (Altay Haçıyev), Ka- zım Kazımzadənin N.Gəncəvinin “İskəndərnamə” poemasına çəkilmiş illüstrasiya kimi əsərlərinin də kitabda yer almasını görə bilərik. Zənnimizcə, Səadət xanımın haqqında söz etdiyimiz əsərini yalnız musiqişünaslıq elmi baxımından dəyərləndirmək düzgün olmazdı, çünki əsərdə bəhsi keçən mövzular digər sənət növ- lərini də əhatə etməkdədir. Eyni zamanda burada etnomuziko- loji problemlərinin araşdırılmasına yönəlik fi kirlər də az deyil. Xüsusilə qədim rəqslərimizi, savaş səhnələrini əks etdirən bə- dii əsərlərin izahatında bu meyl özünü daha aydın bir şəkildə göstərməkdədir. Prof. Dr. Səadət Abdullayervanın “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” (Bakı, Oğuz Eli, 2010, 416 s.) musiqi mədəniyyə- timiz və təsviri sənətimizin tarixi-estetik problemlərinə həsr edil- miş, eyni zamanda ölkəmizdə çağdaş bədii proseslərin inkişafına praktiki qatqısı ola bilən dəyərli bir əsərdir. Onun geniş sənətsevər 176 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü oxucu kütləsi, həmçinin musiqişünas və sənətşünas alimlərimizin tərəfi ndən maraqla qarşılanacağına inanır, müəllifə möhkəm can sağlığı və bu yolda yeni-yeni uğurlar arzulayıram. Prof. Dr. Babək Qurbanov, Bəstəkarlar İttifaqının üzvü “Sərbəst düşüncə” qəzeti, 2010, № 389, 22 iyul - 03 avqust, s. 7.

MUSİQİLİ RƏSMLƏR Musiqi ictimaiyyətimiz sənətşünaslıq doktoru, professor Səa- dət xanım Abdullayevanı Azərbaycanın müasir musiqi elmində alətşünaslıq istiqamətinin əsasını qoyan bir musiqişünas-alim kimi tanıyır. Həqiqətən də elm sahəsində ilk addımlarından sis- tematik olaraq, onun elmi işləri Azərbaycanın xalq çalğı alətləri- nin inkişaf tarixinin, quruluş və musiqi-akustik xüsusiyyətlərinin, texniki və bədii ifadə imkanlarının araşdırılmasına, onların xalq və peşəkar musiqi yaradıcılığında rolu, yayılma arealı və gələcək inkişafı ilə bağlı məsələlərin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Alimin müxtəlif illərdə çap edilmiş “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (1972), “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (1984), “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı” (1991), “Azər- baycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” (1996) kimi əsərləri onun tədqiqatlarının əhatə dairəsini genişləndirərək, məzmun tu- tumunu zənginləşdirərək, onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri: musiqişünaslıq və orqanoloji tədqiqat” (2000) adlı fundamental əsərinin meydana gəlməsinə zəmin hazırlamışdır. S.Abdullaye- vanın elmi yaradıcılığının zirvəsi olan bu tədqiqat əsəri ilə tanış olduqca, buradakı ensiklopedik informasiya axınında milli musiqi alətlərimiz haqqında bilgilərimizin nə qədər dolğunlaşdığı- nın, nə qədər dərinləşdiyinin şahidi oluruq. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 177

Adama elə gəlir ki, bu tədqiqatda alətşünaslıqla bağlı bü- tün məsələlər sistemləşdirilib və işlənilib. Lakin daim axtarış- da olan Səadət xanım öz yeni kitabları ilə bizi yaxşı mənada təəccübləndirməyə və maraqlandırmağa nail oldu. Onun “Azər- baycan folklorunda çalğı alətləri” (2007) və bu günlərdə işıq üzü görmüş “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” (2010) adlı kitablarında milli musiqimizin, musiqi alətlərimizin çoxcəhət- li, çoxşaxəli tətbiqi, geniş surətdə mənalandırılması öz əksinin tapmışdır. Səadət Abdullayevanın hər bir yeni kitabı bizi nə isə qeyri-adi, özünəməxsus cəhətləri ilə, zəngin məzmunu, rəngarəng və zövqlü tərtibatı, ecazkar təsir gücü ilə heyran edir. Onun sonuncu (hələlik sonuncu olan) kitabı isə, sözün əsil mənasında, nəfi s gözəlliyi, baxımlılığı, dolğunluğu ilə göz oxşayır. Kitabın belə cəlbedici olması bəlkə də təsadüfi olmayıb, onun məzmunu ilə bağlıdır. Burada milli musiqimizin – folklor, aşıq yaradıcı- lığı, muğam sənəti, bəstəkarlıq və ifaçılıqla bağlı bütün sahələ- rinə diqqət yetirən müəllif bu anlayışların təsviri incəsənətin boyakarlıq, heykəltəraşlıq, qrafi ka və dekorativ tətbiqi-sənət növlərində təcəssümünü vermişdir. Ən əsası da odur ki, Səa- dət xanım bütün bunları özünəməxsus musiqişünaslıq baxışı ilə şərh etmişdir. Kitabın quruluşu çox maraqlıdır. “Musiqili folklor”, “Dədə Qorqud və qopuz”, “Aşıq və saz”, “Muğam”, “Rəqs””, “İfaçı”, “Çalğı aləti”, “Ansambl”, “Bəstəkar və dirijor”, “Musiqi anlayı- şı” kimi bölmələrdən ibarət olan kitabda bütün bu sənət növləri- nin bədii təsvir vasitəsilə rəssamların, heykəltəraşların və digər sənət ustalarının təxəyyülünün məhsuluna çevrilməsini müşahi- də edirik. Gözümüzün önündə nə qədər rəsm əsərləri, heykəllər, fotolar, xalçalar və tətbiqi sənət nümunələri canlanır. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabını vərəqlədik- cə, onun rəngarəng səhifələrindəki şəkillərin sanki səslənməsi- 178 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ni eşidirsən. Xalqımızın gündəlik həyatı, məişəti, mərasimləri rəsm əsərlərində müxtəlif rakursdan təsvir olunaraq, bu zaman istifadə edilən musiqi alətləri, oynanılan rəqslər, oyunlar və s. öz əksini tapır. Elə rəsm əsərinin bədii təsir gücü də ondadır ki, biz ona tamaşa etdikdə, burada donmuş musiqi anını öz təsəvvü- rümüzdə canlandıra bilirik. Musiqi sənətinə həsr olunmuş bütün bu rəsmlərdəki musiqi sədalarını eşitməyə çalışırıq. Belə bir deyim var: “şəkillər danışır”. Mən deyərdim ki, şə- killər həm də səslənir. Çünki bu rəsmlərdə bizim genetik musiqi yaddaşımız, musiqi tariximiz, soy-kökümüzü əks etdirən kodlaşdırılmış informasiya mənbəyi öz təzahürünü tapır. Və biz həmin şəkillərə baxdıqca, onların məzmununa vardıqca, detal- larını dərinliklərinə qədər araşdırdıqca, onlardan gələn musiqi sədalarını da eşitməyə başlayırıq. Səadət xanımın axtarışlarının bəhrəsi çox məhsuldar olmuş- dur. O, demək olar ki, muzeylərdə, arxivlərdə, şəxsi fondlarda qorunub saxlanılan külli miqdarda incəsənət əsərləri arasından məhz musiqiyə aid olanlarını seçmiş, onları mövzular üzrə sis- temləmiş və öz kitabında sərgilənmişdir. Həqiqətən də burada onlarla sərgiyə sığışacaq material öz əksini tapmışdır. Diqqətəlayiq cəhətlərdən biri də odur ki, kitabın sonunda müəllif istifadə olunmuş ədəbiyyat və qaynaqların, illüstrasiya- ların göstəricisindən, rəssam, heykəltəraş, qrafi k və dizayner- lərin adlarından ibarət sanballı bir siyahı təqdim etmişdir ki, bütün bunlar milli mədəni sərvətlərimizin zənginliyindən, elm və mədəniyyət xadimlərimizin maraq və yaradıcılıq dairəsinin genişliyindən xəbər verir. Əlbəttə ki, Səadət xanım Abdullayevanın “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabının elmi və bədii məziyyətlərindən saatlarla danışmaq, fi kir mübadiləsi aparmaq olar, bunun üçün ən azından kitabı əlimizə alıb vərəqləməklə ondan aldığımız təəssüratları bölüşə bilərik. Lakin kitabın aşıladığı estetik zövq Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 179 qat-qat çoxdur və onu sadəcə sözlə təsvir etmək mümkün deyil, bunu görmək, rəsmlərin musiqisini dinləmək lazımdır. Mən Səadət xanıma belə bir zövq mənbəyini bizim gözümüz qarşı- sında canlandırdığına görə təşəkkür etmək istəyirəm. Cəmilə Həsənova “Musiqi dünyası”, 2010, 1-2/43, s. 203.

XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ HAQQINDA YENİ MONOQRAFİYA Sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Səadət Abdul- layevanın yaradıcılığı mürəkkəb bir sahəyə – xalq çalğı alət- lərinin elmi öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. O, etnoorqano- logiyanın ən müxtəlif aspektlərində uğurlu imza ataraq, milli musiqi alətlərinin etnomədəni mənşəyi, tarixi, mənbəşünaslığı, etnoqrafi yası, morfologiyası, texniki quruluşu, çalğı və səslən- mə qaydaları, tembri, materialı, ifaçılığı, yaşam ənənələri, tədri- si, ansambl və orkestrlərdə yeri haqqında sistemli tədqiqat işləri aparmış, davamlı və ciddi elmi yaradıcılığı ilə Azərbaycan mu- siqişünaslığında orqanologiya elmini inkişaf etdirmişdir. Müa- sir alətşünaslıq məktəbi bir elm kimi məhz S.Abdullayevanın alim və müəllim zəhmətimin əvəzsiz bəhrəsidir. “Azərbaycan çalğı alətləri dünyanı valeh edir” monoqrafi - yası görkəmli alimin Azərbaycan etnoorqanologiya elminə daha bir dəyəli töhfəsidir. Monoqrafi ya 2016-cı ildə “Nurlar” nəşriy- yatı tərəfi ndən yüksək poliqrafi k səviyyədə və yüksək dizayn tərtibatı ilə nəşr olunubdur ki, bu da əsərin daşıdığı mərama, məna və məzmuna tam uyğundur. Kitabın elmi redaktoru, sənət- şünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi, ta- nınmış mütəxəssis Alla Bayramovadır. İstər tərtibatda, istərsə də elmi üslubunda redaktorun təcrübəsi, zəhməti aydın hiss olunur. 180 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Bir özəllik də bundadır ki, kitabın əsas əyani bazasını Azərbay- can Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyinin çalğı alətləri kollek- siyası təşkil edir. Muzeyin alətlər kolleksiyasının mədəniyyət və ifaçılıq, habelə tarixilik və informativlik baxımından nə qədər maraqlı, zəngin, mahiyyətli və əsaslı olması bu kitab vasitəsilə dünya oxucularına çatdırır. Məhz müəllif və redaktorun yaradı- cı-məqsədyönlü işbirliyi nəticəsində mütəxəssislər, musiqisevər oxucular, mədəniyyət tarixi və ifaçılıq sənəti ilə maraqlanan hər kəs üçün belə dəyərli, sanballı monoqraﬁ ya ərsəyə gəlmişdir. Kitabda Azərbaycan tarixinin ən qədim dövrlərindən bu günə kimi Azərbaycan musiqi mədəniyyətindən və xalqımı- zın musiqi yaradıcılığından ayrılmaz olan, hələ də mədəniyyət sərvətimiz kimi yaşayan, araşdırılan və təbliğ edilən xalq çalğı alətlərimizdən bəhs olunur. Müəllif kitabın mündəricatını alət- lərin növünə, təsnifatına və ifaçılığına müvaﬁ q olaraq qurmuş- dur. “Çalğı alətləri – xalqın sərvətidir”, “Qədim Azərbaycan çalğı alətləri”, “Simli alətlər”, “Nəfəs alətləri”, “Dərili alətlər”, “Özənsəsli alətlər”, “Dünya mahiyyətli çalğı aləti”, “Saz – Azərbaycan aşıqlarının ayrılmaz alətidir”. “Alətlərin ən ahəng- lisi”, “Dinləyicini məftun edən alət”, “Azərbaycan qanunu”, “Balaban – türk dünyasının çalğı alətidir”, “Xalqın sevinc və qələbələrinin carçısı”, “Azərbaycan qarmonu”, “Çobanların çal- ğı alətləri orkestr və ansambllarda səslənir”, “Nağara, qaval və qoşanağaranın ritmləri altında”, “İnstrumental muğam ifaçılığı – ənənələrin varisliyi kontekstində”, “Çalğı alətləri və xalqların etnomədəni əlaqələri” adlı bölümlərdə çoxçeşidli alətlərimiz, onların tarixi, bu günkü ifa ənənələri, musiqi həyatında fəal ya- şarılığı və uğurlu iştirakı, ustad ifaçıları, ansamblları haqqında ən müxtəlif məlumatları əldə edə bilərik. Orta əsrlərin poeziya və rəssamlıq nümunələri ilə yanaşı, alətlərin və ifaçıların rəngli foto təsvirləri də kitabın elmi ideya və məzmununa əyanilik qa- tır və onu daha oxunaqlı, daha maraqlı edir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 181

Azərbaycan çalğı alətləri, dünən olduğu kimi, bu gün də dünyaya səs salır, dünyanı valeh edir. Kitabı oxuduqca, bu inkar- edilməz həqiqətlə bir daha elmi-əsaslı şəkildə qarşılaşır və qü- rur duyuruq. Bir daha təsdiqlənir ki, bəşər musiqisinə qədim və müasir mədəniyyət töhfələrini bəxş edən xalqımızın çalğı alət- ləri janr, növ, quruluş, ifa, repertuar, estetika, tembr, ənənələr baxımından müxtəlif, rəngarəng və valehedicidir. Kitabın elmi əhəmiyyəti həm də məhz bundadır ki, Azərbaycan musiqi alət- ləri yalnız tarixi keçmişimizin irsi kimi deyil, həm də müasir milli kimliyimizin mədəni ekvivalenti kimi təqdim olunur və öz yaşarılığı ilə dünyəvi-kultural təsdiqini tapır. Kitabın bir üstün cəhətini də qeyd etmək istərdim. Professor S.Abdullayeva rus və ingilis dillərin kiçik xülasələrindən imtina edərək, monoqrafi yanı tam mətnini bu iki xarici dildə yazmağa üstünlük vermişdir “Azerbaydjanskie muzıkalnıye instrumentı oçarovıvayut mir”; “Azerbaijani musical instruments fascinate the world”. Azərbaycan dilli mətnin tam şəkildə rus və ingilis dillərində yazılması, əlbəttə, kitabın coğrafi yasını, oxucu audi- toriyasını, elektron kataloqunu genişləndirə, artıra bilir. Bu isə monoqrafi yanın daha elmi məramını və faydalı nəticəsini açıq- layır: Azərbaycanın turizm ölkəsi kimi tanındığı çağdaş dövrdə müxtəlif ölkələri və xalqları təmsil edən xarici turistlərə milli musiqi alətlərimiz, ifaçılıq sənətimiz haqqında maraqlı və la- zımlı bilgilər vermək. Yeri gəlmişkən, bir az da terminologiya haqqında. Sözü ge- dən kitabda hörmətli alim nədənsə “özənsəsli” ifadəsinin işlət- mişdir. Halbuki əvvəlki tədqiqatlarında bu termini haqlı olaraq “özüsəslənən” kimi yazmışdır. Əslində professor A.Nəcəfzadə tərəfi ndən irəli sürülən “özənsəsli” sözü, qeyri-elmi və uğursuz bir təklifdir. Ən azı ona görə ki, dilimizin nə ədəbi qaynaqların- da, nə dialektlərində, nə də lüğətlərdə “özən” sözü yerli-dibli yoxdur və heç bir mənanı vermir. Sözün “səsli” tərkibi nə qədər 182 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü başa düşüləndisə, “özən” tərkibi və “özənsəsli” söz birləşmə- si dil və termin baxımından bir o qədər absurddur. Halbuki elmi-terminoloji yenilik mütləq milli, yaxud beynəlxalq dili qayda-qanunlarına cavab verməlidir. Xatırlatmaq istəyirəm ki, ilk dəfə Zaks-Hornbostel təsnifatında işlədilən “idiofon” termini dilimizdə “özüsəslənən” mənasını verir və idiofon alətlərin səs- lənmə üsulunu dəqiq ifadə edən bir termindir. Niyə? Məlumdur ki, alətlərin səslənməsi üç səs mənbəyi, yaxud səsoyadıcı vasitə ilə mümkündür və onlar bu üç vasitəyə görə qruplaşırlar: gəril- miş sim (hordofonlular – simlilər), dəri (membranlılar – zərb- lilər), hava (aeorofonlular – nəfəs alətləri). İdiofon alətlər isə praktikada bu üç səsoyadıcı mənbəyə və dəqiq səs ucalığına malik olmadıqları üçün elmdə “özüsəslənən” adlanırlar. Deməli, elmi və praktik əsaslara da, xalqımızın danışıq dilində də, əbədi dil qaydalarına da riayət edib “özüsəslənən” termini işlətmək tamamilə mümkündür. Bu məqamda müəllifi n yeni monoqrafi - yasından bir sitat verməyi oxucular və çalğı alətlərinin tədqiqat- çıları üçün faydalı bilirik: “Orqanoloqların yeni nəslinin həll edəcəyi məsələlər – onların əcdadlarının yaratdığı unudulmuş xalq çalğı alətlərinin qorunması və bərpası, müxtəlif aspektləri- nin daha dəqiq və obyektiv öyrənilməlidir. Sonda professor S.Abdullayevanın bu qiymətli monoqrafi - yasına görə təbrik edir, bütün oxucular adından dərin minnət- darlığımızı bildirir, ona yaradıcılığında yeni nailiyyətlər arzula- yır və əlbəttə, yeni kitablarını gözləyirik.

Ariz Abduləliyev “Musiqi dünyası”, 2016, 4/69, s. 76-77. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 183

RƏHBƏRLİK ETDİYİ NAMİZƏDLİK (FƏLSƏFƏ DOKTORU) DİSSERTASİYALARI

1. Əzimov F.N. Zərb alətləri Azərbaycanda və onların xalq musiqi irsində rolu, 1994. 2. Abdullayeva Z.Ə. Azərbaycan toy mərasim musiqisi (“Dərviş toyu”nun təhlili əsasında), 1995. 3. Kərimov M.T. Azərbaycan qədim simli çalğı alətləri (tarixi-nəzəri, bərpa və təkmilləşdirmə məsələləri), 1995. 4. Quliyev M.T. XX əsrdə Azərbaycan xalq çalğı alətləri an- sambllarının ifaçılıq xüsusiyyətləri, 1999. 5. Кафаров С.А. Ней/най: эволюция, этимология, конструк- тивные и бытовые особенности в контексте сравнитель- ного анализа музыкального инструментария тюркских народов, 2007. 6. Nəcəfov İ.İ. Ney və onun Azərbaycan milli musiqisində təza- hürü, 2008. 7. Seyidova Y. Ş. Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərində kaman- çanın istifadə və ifa xüsusiyyətləri, 2008. 8. Əliyeva T.M. Azərbaycan qanunu yatıq simli çalğı alətləri sı- rasında, 2011. 9. Karagenc M.E. Türkiyə nəfəs çalğı alətləri və onların xalq musiqisində rolu, 2011. 10. Qasımova M.Ə. Azərbaycan musiqisində dirijorluğun təşək- külü və inkişaf mərhələləri (xalq çalğı alətləri orkestri), 2013. 11. Dağıstan A.M. Türk bağlaması oxşar çalğı alətləri sırasında, 2013. 12. Kadir Verim M. Türkiyə-Azərbaycan kamança növləri və onların ifaçılıq xüsusiyyətləri, 2015. 13. Rəhmanlı Ə.M. Azərbaycanda qarmon ifaçılığı sənəti və onun tədrisi, 2017. 184 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

14. Həsənova N.M. Qanun alətində Azərbaycan xalq musiqisinin ifa xüsusiyyətləri, 2018. 15. Şıxəliyeva Ş.M. Azərbaycan xalq musiqisində Şüştər muğam dəstgahı, 2018.

DİSSERTASİYA İŞLƏRİNƏ OPPONENTLİK

Elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya: 1. Nəcəfzadə A.İ. İdiofonlu çalğı alətlərinin Azərbaycan örnəklə- ri, mənşəyi və yeni təsnifatı. Bakı, 2012. Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiyalar: 2. Имрани Р.Г. Бахрам Мансуров и его роль в развитии музыкальной культуры Азербайджана. Москва, 1988. 3. Nəcəfova Z.M. Azərbaycan bəstəkarları yaradıcılığında xalq çalğı alətləri orkestri üçün süita janrının təfsiri. Bakı, 2000. 4. Mirzəyev Z.Q. Azərbaycan xalq musiqisində qarmonun rolu və əhəmiyyəti. Bakı, 2005. Rəy Zakir Mirzəyevin “Azərbaycan qarmonu” (Baki, 2005 ) kitabında verilmişdir (s.7-9 ). 5. Ələkbərov Ə.N. Ud alətinin tədrisində Azərbaycan muğamla- rından istifadənin şagirdlərin musiqi inkişafına təsiri (Suriya Ərəb Respublikasının uşaq musiqi məktəblərinin material- ları əsasında). Bakı, 2014. 6. Əsədullayev T.M. Kamança ifaçıları və onların muğam sənə- tinin inkişafında rolu və əhəmiyyəti. Bakı, 2015. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 185

ELMİ REDAKTORU OLDUĞU KİTABLAR VƏ DƏRS VƏSAİTLƏRİ

1. Seyidova S. Orta ixtisas musiqi məktəbləri üçün “Azərbaycan xalq mahnıları” fənni üzrə proqram. Bakı, 1987. 2. Seyidova S. Azərbaycan xalq mahnılarının təhlili. Orta ixtisas musiqi məktəbləri üçün vəsait. Bakı, 1990. 3. Azərbaycan şifahi xalq və professional musiqisinin problemlə- ri (elmi məqalələr toplusu). Bakı, 2002. 4. Abduləliyev A. Etnomusiqişünaslıq fənni üzrə proqram: Ali musiqi məktəbinin bakalavr təhsili üçün. Bakı, 2009. 5. Əzimov F. Zərb alətləri Azərbaycanda.– Bakı: “Novruz - 94” nəşr., 2008. 6. Əliyeva T. Qanun məktəbi.– Bakı: 2014. 7. Rəhmanlı Ə. Qarmon ifaçılığı sənəti və onun Azərbaycanda tədrisi. – Bakı: “MBM”, 2014. 186 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

ELMİ YENİLİKLƏRİ

S.A.Abdullayeva musiqişünasların əsərlərinə, klassik poeziyaya nümunələrinə, şifahi xalq yaradıcılığına, maddi-mədəniy- yət abidələrinə, kitab miniatürlərinə, rəssamların çəkdiyi şəkillərə və divar rəngkarlığına, muzey kolleksiyalarına, tanınmış musiqi- çilərə məxsus çalğı alətlərinə, tarixi salnamələrə, inzibati-hüquqi sənədlərə, arxiv materiallarına, səyyahların qeydlərinə, musiqi ensiklopediyalarına, izahlı və etimoloji lüğətlərə, qocaman ifaçı- ların, çalğı alətləri hazırlayan ustaların, müxtəlif incəsənət sahələ- rində çalışan şəxslərin və musiqi həvəskarlarının şifahi məlumat- larına istinad edərək, onların təhlili əsasında aşağıda sadalanan elmi yeniliklərə nail olub: ■ Azərbaycan ərazisində antik – orta əsrlər və yeni – ən yeni dövrlərdə yayılan çalğı alətlərinin inkişaf tarixi izlənilmiş və burada müxtəlif zamanlarda 88 – 26 mizrabla, 4 kamanla, 2 zərblə çalınan 32 simli, 9 dodaqla çalınan, 7 dilli, 7 müştüklü 23 nəfəs, 11 birüzlü, 5 ikiüzlü 16 zərb və 11 vurulan, 5 silkələnən, 1 dartılan 17 özənsəsli /özüsəslənən çalğı alətin istifadə edilməsi müəyyən edilmişdir. Onlar əyani olaraq şəkillərdə (əksəri ilk dəfə nüma- yiş etdirilib) təsdiqini tapmış və bununla da burada məskunlaşan insanların zəngin və özünəməxsus musiqi mədəniyyətinə malik olması qənaətinə gəlinib; ■ müasir alətşünaslıqda qəbul olunmuş sistemləşdirməyə – səs mənbəyi və törədiçisinə görə Azərbaycan çalğı alətlərinin cədvəl şəklində təsnifat sxemi tərtib edilib; ■ Azərbaycan ərazisində rübabın qaşqar, çəngin isə qövsvarı və yatıq növlərinin yayılması nəticəsinə gəlinib; ■ əvvəllər qavalla eyniləşdirilən və ya sinonimi sayılan, lakin quruluşca ondan fərqlənən zərb aləti dəﬁ n orta əsrlərdə Azərbay- canda geniş təşəkkül tapması aşkarlanıb; Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 187

■ simli alət bərbətin müxtəlif dövrlərdə bu və ya digər ölkələr- də başqa adlarla (rud, ud) yayılmasını təsdiqləyən tədqiqatçılar- dan fərqli olaraq, onların hər üçünün də eyni vaxtda istifadə olun- ması göstərilib; ■ orta əsrlərdə saray məclislərini, xalq şənliklərini, toy, ayin, dəfn mərasimlərini, döyüş və ov səhnələrini solo, duet, trio, kvartet və daha çox tərkibdə ansamblların müşayiət etməsi qeyd edilib; ■ daha geniş şəkildə orta əsr klassik şairlərimizin əsərlərlə- ri və rəssamlarımızın miniatürləri tədqiqata cəlb olunaraq, çalğı alətlərimizin xarici görünüşləri, quruluşları, simlərinin sayı, ça- lınma tərzləri, ansamblların tərkibi müəyyən edilib; ■ muzey kolleksiyalarına və tanınmış çalğıçılara məxsus alətlərə görə XVIII əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinə kimi Azərbaycanda mövcud olan çalğı alətləri barədə məlumat verilib, onların fotoşəkilləri təqdim edilib; ■ musiqişünaslıq əsərlərində təsvir edilməyən çalğı alətləri – simli donqar, kamanla çalınan kəman və çəğanaq, nəfəs alətləri yan-tütək, ksul, sümsü, sümsü-balaban, şapbır-balaban, kələnay, burbuğ, zərb aləti cift-kus, dairə və özənsəsli ağız qopuzu haqqın- da məlumat verilib; ■ E.Kempferin “Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V ” (Lemqo, 1712) kitabında və P.Vost- rikovun “Azərbaycan tatarlarının musiqisi və mahnıları” məqalə- sində verilən qraﬁ k şəkillər, Q.Qaqarinin “Şamaxı rəqqasələri” qravürü, “Nisə” və “Rəqs” akvarel şəkilləri ilk dəfə bir mənbə kimi tədqiqata cəlb edilərək, çalğı alətlərinin təsvirində istifadə edilib; ■ eyni alətin adının yazılı mənbələrdə tez-tez çəkilməsinə (saz, tənbur, zurna, ney, təbil, dəf və s.), onların müxtəlif növ- lərinin mövcud olmasına və yer adıyla adlandırılmasına (Şirvan tənburu) görə, alətlərin bir qisminin bilavasitə Azərbaycan ərazi- sində təşəkkül tapmışının göstəricisi sayılıb; 188 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

■ Azərbaycanın klassik şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi- nin bədii irsinə əsasən şairin dövründə musiqi məkanı, çalğı alət- ləri, musiqi və rəqs ifaçıları, musiqili səhnələr, oxunan mahnı və muğamlar təsvir edilib; ■ ənənəvi milli çalğı alətlərinin morfologiya və erqologiyası, onların çalınma vəziyyəti, uzunluqlarına, çanaqlarının, sağanaqla- rınınn ölçülərinə və formalarına görə fərqlənən növləri, simlərin, qol və səs pərdələrinin adları, sayları və yerləşmə xüsusiyyətləri, düzəldilməsi üçün ağac, metal və digər materialların seçilmə, qu- raşdırılma qaydaları, hazırlanma üsulları barədə məlumat verilib; ■ Azərbaycanın bölgələrində eyni alətin müxtəlif adlarla mə- lum olması, çalğı alətlərinin konstruktiv elementlərinə verilən xalq terminləri, naxışlama işlərinin növləri, üsulları, alətlərin və onların konstruktiv elementlərinin sxemləri göstərilib; ■ çalğı alətlərinin texniki və bədii ifadə imkanları – çalğı üslubu, diapazonu, səsdüzümü, köklənməsi, solo ifaçılığında və orkestrdə kökü, tembri, registri, pozisiyaları, intervalların, akkord, qamma və melizmlərin (forşlaq, trel, qrupetto, mordent) ifa olunma imkanları, səslərin mizrab, təzənə, kaman, əl, çubuq, bar- maqla alınma üsulları və adları, dinamiki çalarların əldə edilmə üsulları, not yazısı və çalğısında istifadə edilən applikatura, ştrix və şərti işarələr göstərilib; ■ çalğı alətlərinin hazırlanma əməliyyatını adlandırmaq üçün işlədilən terminlər (tutmaq, bağlamaq, yonmaq, çəkmək), ay- rı-ayrı hissələrinin ölçülərinin xalq uzunluq vahidlərinə (qarış, barmaq, buğum, cərək) uyğun gəlməsini, onların Azərbaycan mühitində təşəkkül tapmasının göstəricisi kimi dəyərləndirilib; ■ çalğı alətlərinin xalq və peşəkar musiqi yaradıcılığında yeri və rolu, solo ifaçılığında, sazəndə, aşıq, sazçı qızlar, balabançı, zurnaçı, tulumçu, damburçu, qarmonçu və nağaraçılar ansambl- larında istifadəsi, repertuarları, məşhur çalğıçıların ifaçılıq özəl- likləri şərh edilib; Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 189

■ ənənəvi xalq çalğı alətlərinin orkestrlərin, ansamblların (o cümlədən folklor) tərkibində istifadə özəllikləri, opera, operetta, simfonik orkestrlərində Avropa alətləri ilə uyğunlaşma və səslən- mə xüsusiyyətləri göstərilib; ■ çalğı alətlərinin xətti ölçülərinə – alt (ayaq) və kiçik (baş) xərəklər arasında səslənən simlərin uzunluğuna, habelə hər pər- dədən alt xərəyə qədər olan məsafəyə uyğun gələn rəqəmləri sent- lə (temperasiya olmuş yarım tonun 1/100 hissəsi) göstərməklə akustik ölçmə aparılmışdır. Nəticədə səsdüzümlərinin bir yarım (tarda), bir-bir yarım oktava (sazda) həcmində olmaları, oktavala- rın müvaﬁ q olaraq xromatik 17 və əsasən 7-12 pilləli qammaları təşkil etmələri qeyd edilib. Səsdüzümlərinin səciyyəvi xüsusiy- yətləri – 204 sentə bərbər olan tonun böyük (114 sent), kiçik (90 sent) yarım ton, komma (24 sent) və başqa intervallara bölünməsi və bundan asılı olaraq xromatik qammanın sazda “diyez” və “be- mol” növlərinin əmələ gətirməsi müəyyən edilib; ■ nəfəs alətlərində hava üfürülən yerdən hər bir səs pərdə- sinə qədər olan məsafəyə görə təyin edilən səsdüzümülərinin oktava (tütək, ney), nona – undesima ( balaban) və bir yarım oktava (zurna) həcmində olub, diatonik qammaya uyğun gəl- mələri göstərilib; ■ Azərbaycan bəstəkarlarının xüsusi olaraq tar, saz, qanun, kamança, balaban, zurna, ney, qarmon, xalq çalğı alətləri və simfonik orkestrlər üçün yazdıqları kiçik və iri həcmli əsərləri təhlil edilib, aşıq yaradıcılığından bəhrələnmələri vurğulanıb; ■ xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşunun əsasları işlənilərək, nəfəs, zərb, kaman, mizrabla çalınan alətlər qrupu üçün və müşayiət orkestrləmənin, simfonik partituradan köçürmənin xüsusiyyətləri, orkestr səslənməsinin ümumi cəhətləri müəyyən edilib; ■ ilk dəfə Azərbaycan folklor nümunələri (dastanlar, müxtəlif janrlara aid mahnılar və oyun havaları, atalar sözləri, zərb-məsəl- 190 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü lər, tapmacalar, xalq tamaşa və mərasimləri) çalğı alətlərinin öy- rənilməsində bir mənbə kimi istifadə edilərək, onların şifahi xalq ədəbiyyatında, mərasim və oyun tamaşalarında, şifahi ənənəli aşıq yaradıcılığı və muğam sənətində istifadə xüsusiyyətləri şərh edilib; ■ nəşr olunmuş əsərləri ilə Azərbaycan musiqişünaslığında yeni müstəqil tədqiqat sahəsinin – müasir milli alətşünaslığın əsa- sını qoymuşdur; ■ Yaxın və Orta Şərq, Mərkəzi Asiya ölkələrinin oxşar, eynitipli çalğı alətlərinin müqayisəli təhlili, onların ümumi və fərqli cəhətlərini ayırd etməyə imkan vermiş, bu geniş regionda istifadə edilən alətlərin yaranması, arealı və yayılması haqqında aşağıdakı ilkin nəticələr alınıb: - çox geniş ərazidə yaylan, bəsit quruluşa və müxtəlif adlara malik olan eynitipli çalğı alətləri lokal mühitdə, ayrı-ayrı xalq- ların və ya etnik qrupların məskunlaşdığı ərazidə meydana gəlib (ağız qopuzu, sümsü); - regional çərçivədə intişar edən və ümumi ada malik çalğı alətləri müəyyən bir ərazidə yaranıb və sonralar inkişaf edərək qonşu əyalətlərə yayılıblar (saz, ud, qanun, zurna); - tar kimi nisbətən kiçik ərazidə istifadə edilən, quruluşca mürəkkəb çalğı alətləri yayıldığı hüdudlarda təşəkkül tapıb; - eynitipli və eyniadlı çalğı alətləri ən çox türkdilli xalqların məskunlaşdığı ərazilərdə intişar ediblər; - mürəkkəb quruluşlu simli alətlər adətən alınma olurlar və yaranma “ocaqlarına” malikdirlər, ona görə də ud, qanun, çəng öz adlarını böyük ərazilərdə saxlamışlar; - sadə quruluşlu nəfəs və zərb alətlərinin əksəri, onları məişət- də istifadə edən xalqın leksikonuna uyğun çoxlu adlara malikdir; - YUNESKO-nun Reprezentativ siyahısına “düdük” adla daxil edilən balaban türklərin yaşadığı arealda təşəkkül tapıb; - müəyyən alətlərin texniki və bədii-ifa imkanlarının inkişa- fını təmin edən quruluşlarının mükəmməlliyi, eləcə də uzun döv- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 191 rlər ərzində xalqlar arasında yaranan iqtisadi və mədəni əlaqələ- rin genişlənməsi, onların böyük ərazidə yayılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir; ■ milli çalğı alətlərinin gələcək tədqiqat (dəqiq akustik ölçülərin aparılması, ifaçılıq sənəti, repertuar, terminologiya, areal, miqrasiya, etimologiya məsələlərinin araşdırılması) və inkişaf istiqamətləri (sı- radan çıxmış alətlərin bərpası, onların təkmilləşdirilməsi, eyni alətin bəm və zil registrli növlərinin hazırlanması) göstərilmişdir; ■ Azərbaycan musiqili folklor nümunələrinin, mahnı, rəqs, muğam, aşıq yaradıcılığı, ifaçı, çalğı aləti, ansambl, bəstəkar, dirijor və eləcə də musiqi anlayışlarının təsviri sənətin boyakar- lıq, heykəltəraşlıq, qraﬁ ka, dekorativ-tətbiqi sənət növlərində əks olunma xüsusiyyətləri ilk dəfə musiqişünas baxışı ilə şərh olunub.

TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN TƏTBİQİ ƏHƏMİYYƏTİ  İlk dəfə Azərbaycan ərazisində geniş istifadə olunan, sonralar isə sıradan çıxan çalğı alətlərinin bərpası məsələsi qaldırılıb;  Əsərlərində verilən məlumatlar unudulmuş alətlərin bər- pasında və onların müxtəlif folklor ansambllarının tərkibinə daxil edilməsində istifadə olunub;  S.Abdullayevanın tədqiqat işlərinin nəticələri milli çalğı alətlərimizə dair geniş məlumat verən mənbə kimi istifadə edilir;  Tar, saz, dambur, kamança, balaban, tütək, zurna və tulum ifaçılarının çalğısından xalq musiqisinin müxtəlif janrlarına aid 65 yeni nümunəsi nota köçürülüb və mövcud Azərbaycan musiqi folkloru siyahısına əlavə olunub;  Tədqiqat işlərində baxılan məsələlər alətşünaslıq üzrə sistemli kompleks araşdırmaların aparılması və türkdilli xalqların mədəniyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində çalğı alətlərinin 192 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü yaranması, təkamülü və başqa ölkələrə yayılması istiqamətlərini müəyyən edilməsində əsas ola bilər;  Nəşr olunan əsərləri, xalqın maddi və mədəni sərvəti olan çalğı alətlərinin Azərbaycanlılara mənsub olmasını təsdiqləyən elmi və hüququ dəlil funksiyasını daşıyır;  Dərs vəsaitləri və tədqiqat təmayüllü əsərləri Azərbay- canın musiqi yönümlü bütün ali məktəblərində və kolleclərində “Musiqi alətləri”, “İnstrumental ifaçılıq”, “Xalq çalğı alətlərində ifaçılıq tarixi və nəzəriyyəsi”, “Azərbaycan xalq musiqi yaradıcı- lığı”, “Xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləşdirmə və partituradan oxunuşu”, “Etnomusiqişünaslıq” fənlərində istifadə olunur;  Nizami Gəncəvinin bədii irsi əsasında yazılan və ona həsr olunan musiqi əsərləri haqqında verilən məlumat, bəstəkarlar tərəfi ndən dahi şairin yaradıcılığından istifadə edilmə dərəcəsini müəyyən etməklə yanaşı, onları bu mövzuda müxtəlif janrlarda yeni musiqi əsərlərinin bəstələnməsinə sövq edər;  Nizaminin yaradıcılığında musiqi sənəti ilə əlaqədar tə- dqiq edilən məsələlərə başqa müəllifl ər tərəfdən yeni yanaşma, dahi şairin obrazına və bədii irsinə həsr olunan dəyərli əsərlərin yazılması labüddür; Qeyd etmək lazımdır ki, əsərlərində göstərdiyi bir çox məsələlər artıq həll olub. Belə ki, Məcnun Kərim tərəfi ndən bər- pa olunan bərbət, rud, çəng, tənbur, qopuz, rübab, nüzhə, çəganə, çoğur, santur , ney onun təşkil etdiyi “Qədim musiqi alətləri” ansamblında səslənir. Tar, kamança, saz, çəng, balaban və tütə- yin təkmilləşmiş növləri Azərbaycan Milli Konservatoriyasında fəaliyyət göstərən “Milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqitat laboratoriyasında, onun rəhbəri Məmmədəli Məm- mədov tərəfi ndən yaradılıb və bu istiqamətdə işlər uğurla davam etdirilir; Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 193

AZƏRBAYCAN ALƏTŞÜNASLIĞI VƏ TƏSVİRİ SƏNƏT ÜZRƏ TÖVSİYƏLƏRİ

● Çalğı alətlərinin tədqiqatı onlarda ifa olunan musiqi ilə ay- rılmaz surətdə etnoqraf, folklorçu, tarixçi və dilçi alimləri cəlb etməklə sistemli, kompleks şəkildə aparılmalıdır; ● Çalğı alətlərimiz daha geniş ərazilərdə – türkdilli xalqların və ilk növbədə İranda soydaşlarımızın yaşadığı məkanda öyrənil- məlidir; ● Tədqiqat işlərinə dərc ölünmüş tarixi, ədəbi, etnoqraﬁ k, arxeoloji və linqvistik məlumatlarla yanaşı, əlyazmalar institut- larında, muzeylərdə saxlanılan əsərləri və onlara çəkilmiş minia- türləri cəlb etmək lazımdır. Məhz belə hərtərəﬂ i yanaşma hazırkı dövrdə çalğı alətlərinin müzakirə olunan məsələlərini obyektiv şəkildə nəzərdən keçirməyə imkan verər; ● Musiqi alətlərinin inkişaf tarixi, quruluş və akustik xüsu- siyyətləri, bədii-ifa imkanları, istifadə sahəsi, miqrasiya, terminologiya və etimologiyası, eləcə də onların təkmilləşdirilməsi və bərpası – müasir musiqişünaslığın aktual məsələlərindəndir; ● Orkestr və ansamblların səslənməsini zənginləşdirmək üçün müxtəlif qruplara daxil olan alətlərin təkmilləşməsinə, sıra- dan çıxmış növlərinin bərpasına, eyni tipli alət növlərinin yaradıl- masına (xüsusən bəm registrli) önəm verilməlidir; ● Unudulmuş xalq çalğı alətlərinin bərpası, onların inkişaf və quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, məişətdə, ansambl və or- kestlərdə geniş tətbiqi, təhsil müəssisələrində tədrisi müasir mu- siqişünaslığın vacib vəzifələrindəndir; ● Çalışmaq lazımdır ki, müxtəlif ansamblların, orkestrlərin tər- kibində yalnız milli çalğı alətləri səslənsin. Məsələn, “Natiq” nağa- raçılar ansamblında başqa xalqlara mənsub olan alətlərin əvəzinə, səfail alətinin daxil edilməsi daha məntiqi görünür; 194 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

● Terminoloji və etimoloji tədqiqatlarda alətlərin bütün ad- larını müəyyən etmək lazımdır, belə ki, onlar bir neçə alətə aid, ya da ümumiləşdirici ola bilər. Adların mənasını ayırd etdikdə, onların xarici görünüş, quruluş, səslənmə və digər xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olması nəzərə alınmalıdır; ● Ən mahir çalğıçıların ifaçılıq sənəti cəhətlərinin qeyd edil- məsi və açıqlanması, xalq musiqisinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini daha dolğun təcəssüm etdirən intonasiya dəyişmələrinin, ştrix və ornament bəzəklərinin not yazılarına köçürülməsi musiqişünaslı- ğın ən ümdə məsələlərindən biri olmalıdır; ● Çalğı alətlərinin tədqiqi prosesində onların səciyyəvi forma- larını, ayrı-ayrı hissələrinin ölçülərini, funksiyalarını, hazırlanma materiallarını və qaydalarını qeyd etmək lazımdır. İfa texnikasını, səslərin alınma üsullarına, ifaçının hərəkətlərinə və mimikasına fi - kir verərək, bütün bu cəhətlər kinolentə köçürülməlidir. Xalq musiqi nümunələrini audio-videokassetlərə yazdıqda, əsas diqqəti on- ların estetik və etnoqrafi k mahiyyətinə yönəltmək lazımdır; ● Çalğı alətlərinin dəqiq akustik ölçülərinin aparılması, ifa- çılıq, repertuar, areal və yayılma məsələlərinin araşdırılması mü- hüm məsələlərdən biri sayılmalıdır; ● Dünya klassik musiqisinə daxil olan əsərlərin ifaçıların re- pertuarlarına daxil edilməsi, konsertlərdə tarzən, kamançaçı və balabançıların Avropa çalğıçıları ilə yanaşı iştirakını təmin edə bilər. Ona görə də konsert proqramlarının və not çalğısı üzrə təd- ris proqramlarının hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir; ● Çalğı alətlərinin araşdırılması mövzularında tar, saz, kaman- ça, qanun, ud, qarmon, ney, balaban, zurna, tütək, nağara, qaval, qoşanağara kimi aparıcı alətlərin öyrənilməsinə önəm verilməlidir; ● Müxtəlif alətlər üzrə təşkil olunan müsabiqələrin keçiril- məsi ənənəvi hal almalıdır. Onların istifadəsi və hazırlanması ilə əlaqədar olan müxtəlif anlarını göstərən sənədli fi lmlər çəkmək lazımdır; Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 195

● Xalqın mühüm maddi və mənəvi sərvəti olan milli çalğı alət- lərinin təbliğinə böyük əhəmiyyət verilməlidir. Bununla yanaşı, onların qorunması və geniş yayılması təmin edilməıidir, çalışmaq lazımdır ki, gələcək nəslə çalğı alətləri tam şəkildə çatdırılsın; ● Əsas səy eyni tipli çalğı alətlərinin müqayisəli şəkildə öyrənil- məsinə yönəlməlidir. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində belə vacib tədqiqat istiqaməti, çalğı alətlərinin mənşəyi, inkişafı və ya- yılması üzrə bilgiləri genişləndirər, çalğı alətlərinin mübahisə doğuran məsələlərində yeni vəzifələrin irəli sürülməsinə gətirib çıxarar; ● Qafqaz, Yaxın və Orta Şərq, Mərkəzi Asiya, Hindistan, Şi- mal-Qərbi Çin (Uyğur-Sinzian əyaləti) və Aralıq dənizi kənarla- rında yaşayan xalqların çalğı alətlərinin müqayisəli öyrənilməsi musiqişünasların əsas tədqiqat sahəsi olmalıdır. Onun müvəf- fəqiyyətlə həll edilməsi bu geniş məkanda yaşayan xalqların çal- ğı alətlərinin oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən etməyə imkan verər və nəticədə veb-saytlarda, nəşrlərdə verilən həqiqətə uyğun olmayan məlumatlardan qacınmaq mümkün olar; ● Tədqiqat işlərinin xarici dillərdə nəşr edilməsinə və ay- rı-ayrı alətlər üzrə məlumatları əks etdirən geniş saytların tərti- binə böyük fi kir verilməlidir; ● Müxtəlif ölkələrin qabaqcıl musiqişünasları, tarixçiləri, arxeoloqları, etnoqraf və dilşünasları ilə birlikdə tarixi-morfoloji, musiqi-üslub, struktur-tipoloji və etnofonik üsulları özündə ehti- va edən sistem-etnoqrafi k tədqiqatların kompleks şəkildə aparıl- masına üstünlük verilməlidir; ● Bərpa olunan qədim çalğı alətlərinin geniş yayılmasını tə- min edən tədris vəsaitlərinin nəşr olunması (ilk növbədə çəğanyə aid) gündəlikdə duran məsələ olmalıdır; ● Orkestr və ansamblların tərkibində müasir və bərpa olun- muş alətlərin birgə səslənməsi onların tembr və dinamiki imkan- larını zənginləşdirməklə yanaşı, müxtəlif folklor-etnoqrafi k an- samblları təşkil etməyə imkan yaradar; 196 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

● mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi olan çalğı alətlərinin öyrənil- məsi cəmiyyətin maddi və mənəvi həyatının dəyişmə xüsusiyyətləri- ni müəyyən etməyə imkan verər, instrumental musiqinin və ifaçılığın müxtəlif aspektləri isə, mövcud orkestr və ansamblların səslənməsini zənginləşdirmək yolları üzrə aparılan tədqiqatların əsasını təşkil edər. Bütün bunlar birlikdə xalq və simfonik orkestrlərin müşayiəti ilə iri əsərlərin – konsert, süita, rapsodiya və ayrı-ayrı xalq çalğı alətləri üçün pyeslərin yazılmasına yaradıcı insanlar maraq göstərər, eləcə də dinləyici auditoriyası, xüsusilə gənclər tərəfi ndən xalq musiqisinin daha dərindən dərk olunmasına əlverişli şərait yaradır; ● Orqanoloqların (musiqi alətlərinin tədqiqatçıları) yeni nəslinin həll edəcəyi məsələlər – onların əcdadlarının yaratdığı unudulmuş xalq çalğı alətlərinin bərpası və qorunması, müxtə- lif aspektlərinin daha dəqiq və obyektiv öyrənişməsidir. Təbii ki, ustaların və musiqiçilərin yeni çalğı alətlərinin yaratmaq təşəb- büslərinə, qədim çalğı alətlərlə yanaşı, dinləyicilərə zəngin xalq musiqisinin müxtəlif janrlarının bütün incəciklərini çatdıra bilən, onların səs keyfi yyətinin yaxşılaşması yollarının axtarılmasına və yeni tembrlərin tapılmasına kömək etmək lazımdır; ● Repertuarlarına xalq mahnı və rəqsləri, müdrik atalar söz- ləri, lətifələr, ana laylaları, qəhrəmanlıq dastanları, aşıq deyiş- mələri və başqa nümunələri daxil edən, çalıb oxuyan, oynayan, tamaşalar göstərən “İrs”, “Çeşmə”, ,“Ocaq” kimi folklor teatr ənənələrini yaşatmaq lazımdır. İndiki nəslin müqəddəs borcu bu zəngin irsi qorumaq, unudulmuş mərasim və meydan tamaşaları- nı, xalq oyun və əyləncələri bərpa etməkdir; ● Vaxtilə Azərbaycanda geniş yayılan musiqili meydan ta- maşa, şənlik və əyləncələrin çox az hissəsi hal-hazırda keçirilir. Toy mərasimləri, pəhləvanların yarışı və bayram şənlikləri istisna olmaqla, musiqi ilə müşayiət olunan xalq yaradıcılığı rəngkarlıq və heykəltəraşlıqda yetərincə əks olunmayıb. Bunu aradan qal- dırmaq üçün, ən əvvəl folklor nümunələrindən daha böyük ma- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 197 raq doğuranları bərpa edib, onları professional folklor qrupları tərəfi ndən tamaşaya qoyaraq xalq kütləsi arasında yayılmasına çalışmaq lazımdır. Bu yolla gələcəkdə xalq mərasim və oyun ta- maşaları mövzusunda yeni təsviri sənət nümunələri yarana bilər; ● Şübhə yoxdur ki, tarixi gerçəkliyə uyğun olaraq, Dədə Qorquda həsr olunan sənət əsərlərində onu uzunsov çanaqlı, ka- mansız qopuzla təsvir edəcəklər; ● Aşıqların solo və duet ifaçılığı, ansamblların tərkibində çıxışları, bir-biri ilə deyişmələri, toy və xalq şənliklərində iştirakı mövzuları təsviri sənətdə daha geniş işlənilməlidir; ● Azərbaycan musiqi ifaçılığına həsr olunmuş rəngkarlıq, heykəltəraşlıq və qrafi k əsərlərinin şərhi göstərir ki, bu sahədə qa- zanılmış uğurlarla yanaşı, hələ də saz, ud və qanunda solo çalan, balaban və nağaraçıların, bərpa olunmuş qədim simli alətlərimizi (çəğanə, bərbət, rud və b.) səsləndirən çalğıçıların bədii surətləri yaradılmayıb; ● Muğam, xanəndə və ifaçı sənəti rəssam və heykəltəraşlar üçün dərin məzmunlu və qiymətli mənbədir. Təsviri sənət əsər- lərinin muğamın əsrlər boyu formalaşan ənənələrə istinadən ya- radılması daha düzgün yoldur. Hələ də sənətkarlarımız tərəfi ndən xalq musiqisinin ən geniş yayılan muğam janrı və onu yaşadan ifaçılar yetərincə işlənilməyib; ● Təsviri sənət sahəsində çalışan yaradıcı insanlar xalq və klassik musiqi janrlarının dinləyicidə oyatdığı hissləri nəzərə almaqla, musiqi anlayışlarından istifadə edərək yeni əsərlər yaratmalıdırlar; ● Üzeyir Hacıbəylinin müasir dövrümüzlə səsləşən, insanlara böyük mənəvi və estetik zövq verən əsərləri, bundan sonra da təsviri sənət ustalarını ruhlandıracaqdır. Yaşlı nəslin layiqli xələf- ləri Üzeyir dühasının ucalığını müxtəlif təsviri sənət janrlarında əks etdirəcəklər. Çünki Üzeyir bəyin simasında sezilən dahilik, müdriklik, səmimilik və zəngin irsi onlar üçün yeni mövzuların seçilməsində tükənməz mənbədir; 198 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

● Müxtəlif janrlarda musiqi bəsləyən bəstəkarlarımız və onların əsərlərini dünya miqyasında tanıtdıran dirijorlarımız təsviri sənətdə öz layiqli yerlərini tutsalar da, hələ də boyakarlıq və heykəltəraşlıq- da təmsil olunmayan musiqi xadimlərimiz vardır. Şübhəsiz, onlar da rəssam və heykəltəraşlarımızın diqqətini cəlb edəcəkdir*; ● Çox güman ki musiqi xadimlərinə, ifaçıların yaradıcılığı- na həsr olunan kitabları, televiziya və radioda çıxışları və dövrü mətbuatda məqalələri ilə tanınan Firudin Şuşinskinin musiqişü- nas kimi Tahir Salahovun çəkdiyi portretləri təsviri sənət ustala- rımızı Azərbaycanın görkəmli musiqişünaslarının obrazlarını da yaratmağa həvəsləndirəcəkdir; ● Gözəlliyi, şən əhval-ruhiyyəliliyi, ehtiraslığı və dərin məz- munluluğu ilə seçilən milli rəqslərimiz rəssam və heykəltəraşları- mız üçün mühüm mövzulardan biri olmalıdır. Şübhə yoxdur ki, “Musiqimiz və çalğı alətlərimiz” mövzu- suna yeni baxış və yanaşma təkrarolunmaz, orijinal təsviri sənət nümunələrini ərsəyə gəlməsinə səbəb olacaqdır.

MUSİQİMİZƏ VƏ ÇALĞI ALƏTLƏRİMİZƏ AİD FİKİRLƏRİ

♥ İnsanın həyatında musiqi çox önəmli yer tutur. Musiqisiz varlıq heç nədir. Çünki musiqi qədər insan əhvali-ruhiyyəsinə, daxili aləminə təsir edən qüvvə yoxdur. Musiqi insanları düşün- dürür, ruhlandırır, coşdurur, onlara zövq verir. ♥ İnsanlar çoxdan muğam, tar, saz, ud, kamança, ney, zurna, nağara sədalarına yuxusuzluğu, yorğunluğu, əsəbiliyi aradan qaldıran, əhvali-ruhiyyəni yüksəldən bir vasitə kimi baxmışlar.

* Son illər Bakının mərkəzlərində Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Niyazinin, Bülbülün və Rəşid Behbudovun heykəlləri ucaldılmışdır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 199

Musiqi hər bir kəsdə xoş əhval oyadır, mənəviyyatca tərbiyələn- dirir, emosional dəyanət aşılayır. Ürəyə yatan musiqi adama ra- hatlıq gətirir. ♥ Muğam fəlsəﬁ -mənəvi dəyərli, orijinal quruluşa, intonasiya kökünə malik şifahi ənənəli professional musiqi sənətinin iri həcmli klassik nümunəsidir. ♥ Muğam insan dühasının ən üstün cəhətlərini, bədii və fəl- səﬁ təfəkkürünü, tarix boyu xalqın rastlaşdığı hadisələri, həya- tın müxtəlif cəhətlərini, keçirdiyi psixoloji anların incəliklərini, dərin və nəcib hissləri əks etdirir. Muğam insanları ovsunlayır, onlara şəfaverici təsir göstərir. ♥ Muğamı gərək dinləməyə, eşitməyə vərdiş edəsən, onu qəlbən duyasan və hiss edəsən. Ancaq bu yolla onun ruhunu tutmaq və mənasını başa düşmək olar. Muğamı dinlədikcə təmiz- lənirsən, qürur hissi keçirirsən. Zəngin və geniş məzmunlu mu- ğama qulaq asanda biri riqqətə gəlir, başqası emosiyaya varır. ♥ XXI yüzilliyin başlanğıcını müstəqil Azərbaycanda mu- ğam sənətinin intibah dövrü hesab etmək olar. ♥ Muğam, aşıq yaradıcılığı, çalğı alətlərimizdən ən mükəm- məli olan tar ilə yanaşı, miniatür sənəti və Azərbaycan xalçaçı- lığı da ölkəmizə şöhrət gətirən mədəniyyətimizin simvollarıdır. ♥ Azərbaycan ifaçılığında xanəndə, müğənni və çalğıçıla- rın musiqimizin inkişafında misilsiz xidmətləri olmuşdur, onlar musiqimizi dünya miqyasına çıxarmışlar. ♥ Bu bir təkzib edilməz həqiqətdir ki, muğamı yaşadan xanəndələrdir. ♥ Bu sənətə yiyələnmək üçün bir sıra tələblərə cavab ver- mək lazımdır. Ən əvvəl, məlahətli, cazibədar, güclü, 2-2,5 oktava diapazonda səsə, aydın və səlis tələffüzə, diksiyaya malik olmalısan. Sözü həm bəmdə, həm də zildə dinləyiciyə düzgün, sərrast çatdırmalısan. Bu vaxt səs, söz və ifa vəhdət təşkil etmə- lidir. 200 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

♥ Xanəndə geniş yaradıcılıq fantaziyasına və mahir improvizasiya qabiliyyətinə malik olmalıdır. Melodik bəzəklər, dinamik naxışlar, rəngarəng xırdalıqlar etməli, bir neçə forma və pillədə həm incə, həm də sürəkli, coşqun və şaqraq zəngulələr vurmalıdır. Muğamı ürəklə və ruhla oxumalıdır. Dəqiq ritmə və mahir qaval çalmaq qabiliyyətinə malik olmalı, poeziyanı, xü- susən şeirin məzmununu, sözlərini bəhrlərə düzgün bölünməsi üçün qəzəl janrının əruz vəznini, musiqi nəzəriyyəsinin xüsusiy- yətlərini (lad, modulyasiya formaları), xalq musiqisinin incəliklə- rini, muğamların emosional təsir vasitələrini bilməlidir. Ürəklərə yol tapmaq üçün onda təbiilik, səmimilik olmalıdır. O, muğamın bütövlüyünü qorumalıdır. ♥ Çalğı alətləri xalqın düşüncəsini, zövqünü, mənəvi şüuru- nu ifadə edir. ♥ Xalqın milli sərvəti olan çalğı alətləri mədəniyyətimizin çoxəs- rlik inkişaf yollarını və durumunu əks etdirən əyani göstəricisidir. ♥ Çalğı alətləri Qərb və Şərq dünyasının mədəniyyətlərini yaxınlaşdırır. ♥ Bir vaxt ud Şərq ölkələrində bütün çalğı alətlərinin “şahı” sayılırdı. Eyni epiteti çəkinmədən bizim zamanımızda tara da şa- mil etmək olar. ♥ Tar – dünya mahiyyətli çalğı alətidir. ♥ Tar muğamlarımızın əvəzsiz ifa alətidir. ♥ Tarın simlərindən axan məlahətli və koloritli səslər qula- ğa xoş gəlir, dinləyiciləri məftun edir. Bu, şübhəsiz, mükəmməl quruluş, onda xalq melodiyalarının, xüsusən muğamların bütün incəciklərini çatdıran polad, mis burumlu simlərin, alətin qolun- da muğamların kökünə uyğun gələn beş pərdənin, ancaq onların ifası zamanı işlədilən bəm simin olması və alətin başqa xüsusiy- yətləri ilə izah olunur. ♥ Geniş diapazon, aydın səslənmə, ahənglik, özünəməxsus registrlər, çoxsəsli akkord və virtuoz passajların çalınmasının Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 201 mümkünlüyü, səsin dinamikliyinin uzun müddət artması və sön- məsinə nail olunması, koloritik bəzəklər, çalarların dərəcələrə bö- lünməsi – bütün bunlar tarın solo, müşayiətçi, ansambl və orkestr aləti kimi istifadə edilməsinə imkan yaradır. ♥ Tarzən muğamı solo ifa etdikdə artıq onun fərdi yaradıcılıq cəhətləri nəzərə çarpır. İfaçının yeni ahəng tapıntıları, məna ax- tarışları, mizrab vurmaq və improvizasiya üsullarından bacarıqla istifadə etmək qabiliyyəti üzə çıxır. Melodiya quruluşuna müəy- yən dəyişiklik gətirərək, ona müxtəlif çalarlar əlavə edir, muğam- ların “daxili aləmini” dinləyiciyə çatdırır. Bu solo tar ifaçılığının əsas məziyyətidir. ♥ Sazın səsi aşıq sənətinin bütün incəliklərini çatdıraraq, insanlarda cəngavərlik ruhunu yüksəldir, onları ürəkləndirir, şadlı- ğa çağırır, mənəvi cəhətcə yüksəldir. ♥ Saz – insanı düşündürməyə, emosional hisslərə qapılmağa vadar edir. ♥ Saz aşıqların əvəzsiz çalğı alətdir. Çünki ancaq bu alətdə aşıq havalarını tam səsləndirmək mümkündür. ♥ Aşığın ustalığı, başqa keyﬁ yyətlərlə yanaşı, onun sazda çal- maq və aləti kökləmək bacarığı ilə ölçülür. Sazın ecazkar cingil- tili səsi, səslənməsindəki zəriﬂ ik, incəlik, çalınanda barmaqların qol boy baş hissədən başlayaraq ta çanağa doğru danışan (işlək) və lal (yarım) pərdələr üzərində gəzişməsi, təzənənin zil, dəm və bəm gümüşü tellərə iti sürətlə hamısına birdən vurulması nəticəsində yaranan möhtəşəm səs, yeri gələndə üz taxtasının taqqıldadılması, fasilələrin verilməsi, alətin baş hissəsinin aşağı və yuxarıya doğru hərəkəti, silkələtdirilməsi, aşığın başı üzərindən aparılıb boynunun ardında tutaraq səsləndirilməsi dinləyicini valeh edir. ♥ Sazın müşayiəti ilə aşıq havaları çalınan zaman ifaçının daxili aləmi, hissləri, emosional durumu, eləcə də həmahəngliyə və ritminə görə müxtəlif səciyyəli melodiyaları çatdırmaq baca- rığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlar həmişə tam bütövlük ya- 202 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ratmalıdır. Yalnız bu halda aşığın sazda solo çalğısı əsl ifaçılıq məharəti səviyyəsinə çatır. ♥ Ud – dinləyicini məftun edən çalğı alətidir. ♥ Udun yumşaq, qanununun incə səsinə saatlarla qulaq assan belə doymaq olmur. ♥ Kamança – Azərbaycan xalq çalğı alətləri arasında ən ahəngdar alətdir. O melizminə, dinamikasına və nüanslarına görə tar kimi mükəmməl alətdən geri qalmır, hətta onu kantilenaya görə üstələyir. Təsadüfü deyil ki, Azərbaycan xalq ifaçılığında müxtəlif dinamik çalarlarını əks etdirən çoxsaylı terminlər və epi- tetlər məhz bu alətə görə tərtib edilib. ♥ Kamançanın səslənməsinin xanəndənin vokal xəttinə ya- xın lığı, kamançaçının xanəndə ilə yanaşı tarzəni də müşayiət etməsi sazəndə ansamblında xüsusilə duyulur. O vaxtaşırı apa- rıcı alət ifaçısı kimi tarın funksiyasını öz üzərinə götürür və ya tarzəndən azca sonra melodiyanı ifa etməyə başlayır. Epizod- larda kamançaçı çox vaxt imitasiya tətbiq edir, yəni əgər tarzən xanəndəni yamsılayırsa, kamançaçı da tarzəni təqlid edir. Bu halda sanki üçsəsli kanonik imitasiya yaranır. Əbəs yerə kaman- çanı “tarın həmsöhbəti” adlandırmırlar. ♥ Zurna – xalqın sevinc və qələbələrinin carçısıdır. ♥ Zurnanın möhtəşəm sədaları insanları cuşa gətirir, onları mübarizəyə səsləyir. ♥ Balaban – türk dünyasının çalğı alətidir. ♥ Balaban və neydə səslənən həzin lirik havalar insanı məftun edir. ♥ Çoban bayatıları elə bil tütək üçün nəzərdə tutulmuşdur. ♥ Qarmonun şirin dilləri, nağara, qoşanağara və dümbəkdə vurulan ritmlər adamı, necə deyərlər, yerində oynadır. ♥ İfaçı öz daxilindəki düşüncələrini çalğı alətlərinin tellə- rinə, nəfəsinə ötürəndə musiqi ən yüksək həddə çatır. ♥ Əgər Bəhram Mansurov muğamları dünyada tarda ifa et- məklə tanıtmışsa, Alim Qasımov bunu səslə etmişdir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 203

♥ Hər bir çalğı aləti ifaçının əlində “xəzinədir”, o, onu qoru- yur, onunla fəxr edir. ♥ Rəsm əsərlərini və heykəlləri seyr edirsən, musiqi ifaçısını isə görürsən, eşidirsən və duyursan. ♥ Hər bir rəqs estetik cəhətdən mənalı və təsirlidir, xalq ruhunun ifadəsidir. Müxtəlif məzmunlu rəqslər insanın hiss, düşün- cə, iztirab, kədər, həyəcan, sevinc, ləyaqət və səadətini, eləcə də qəlbin duyğusunu və gözəlliyini əks etdirmək gücünə malikdirlər. ♥ Rəqslər insanları ﬁ ziki və psixoloji cəhətdən möhkəmlən- dirir, ünsiyyət vasitəsi kimi onları bir-birinə yaxınlaşdırır, ruh yüksəkliyi yaradır, mənəviyyatca paklaşdırır. Rəqs insanlarda şən əhvali-ruhiyyə və xoşxasiyyətliyi aşılayır. ♥ Naxışlarla bəzədilmiş çalğı alətlərinin hissələrini təşkil edən çanaq, gövdə, sağanaq, qol, kəllə və aşıxlar nadir dekorativ sənət nümunələridir. ♥ Zövqlə hazırlanmış çalğı aləti ifaçını ruhlandırır, elə bil ki, ona qol-qanad verir. ♥ Bəzəkvurma zamanı usta alətin hər bir hissəsinin bədii tə- sirinin artırılmasına nail olmaq istəyir, çalışır ki, bu bəzəklər ona təbiilik gətirsin, gözü oxşasın, əl yatımlı olsun. ♥ Müxtəlif növlü çalğı alətlərini hazırlayan mahir ustaların iş- lərinə baxdıqca ömürlərini bu nəcib sənətə həsr edən insanların “El sənəti – el şöhrəti” deyiminin doğruluğuna bir daha əmin olursan. ♥ İfaçı və çalğıçıların iştirak etdiyi xalq mərasim və oyun ta- maşaları, şifahi ənənəli musiqinin səsləndiyi səhnələr, şəxsiyyət kimi bəstəkarlar və onların yaradıcılığı, dirijorların çıxışları rəs- sam və heykəltəraşlar üçün dərin məzmunlu və qiymətli mövzu mənbəyidir. ♥ Təsviri sənət növlərində ön plana ifaçılar vasitəsilə musiqinin insanlarda yaratdığı emosiya, xoş duyğular çəkilir. Rəssam elə bil səsin rənglərini görür. Onların qarşısında duran məqsəd – şəklə baxan tamaşaçıların musiqini duymasıdır. Ona görə də 204 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü rəssamlar musiqinin ecazkar gücünü ifaçıların hərəkət və üzlə- rinin cizgiləri ilə vermək istəyirlər. İfaçının surətini və ya çalğı alətlərinin görünüşünü kətan üzərinə köçürən rəssam, bir qayda olaraq, onları dəqiqliklə verməyə o qədər də cəhd etmir, yalnız səciyyəvi cəhətlərini canlandırmağa çalışır. ♥ Foto ilə şəkil çəkilişinin yaranmadığı və ya hələ geniş ya- yılmadığı vaxtlarda yaşamış görkəmli şəxslərin şəkillərini təsviri sənət ustaları onların əsərlərinin məzmununa, məfkurə və dün- yagörüşünə uyğun gələn cizgilərlə canlandırmağa çalışmışlar. Sanki sağlığında çəkilmiş bu şəkillər, zaman ötdükcə doğmalaşır- lar. Onlara baxdıqca, hər bir kəs, bu və ya digər şəkli yaddaşında həkk olan cizgilərlə müqayisə edir. ♥ Rəssam və heykəltəraş dirijorun surətini yaradarkən din- ləyicidən fərqli olaraq onun arxasında, tamaşa salonunda deyil, orkestrin tərkibində çıxış edən ifaçının yerində özünü təsəvvür edərək, dirijorun musiqi əsərlərinin məzmuna uyğun düşüncələri- ni çalğıçılara çatdırmaq niyyətini açmağa cəhd göstərir. ♥ Bəstəkar və dirijor. Bir sənətkar müxtəlif janrlarda musiqi əsərləri yaradır, başqası onu professional səviyyədə bəstəkarın musiqi səsləri ilə demək istədiyini özü düşünən tərzdə dinləyicilərə çatdırır. Hər ikisi eyni məslək yolunda çalışır. Bəstəkar musiqi ilə insanları yüksək amallara, əməllərə çağırır, dirijor isə çalğı alət- lərindən çıxan səsləri nizamlayaraq, əsərin bədii təfsirini verərək, uyğun ritmlərlə insanlarda müxtəlif emosiya və ehtiraslar yaradır. ♥ Nizami yaradıcılığı Azərbaycan bəstəkarları üçün tükən- məz ilham mənbəyidir və ən yaxşı əsərlərini onun əsasında ya- ratmışlar. ♥ Nizami insanların qəlbindən keçən duyğuları əks etdir- mək, onları bir an belə qayğılardan uzaqlaşdırmaq üçün hər dəfə musiqiyə müraciət edir. Çünki ancaq musiqi, mahnı, çalğı və rəqs insanların daxili aləmindən gələn hissələri əks etdirə bilir. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 205

TƏDQİQATÇILARIN S.A. ABDULLAYEVANIN ELMİ İŞLƏRİ İLƏ ƏLAQƏDAR QEYDLƏRİ*

Kitablarda Союз композиторов Азербайджана. 1934-1994 гг. Сост. З.Кафарова, И.Эфендиева, Л.Гусейнова, Ф.Алиева, И.Дада- шева, В. Алиханова-Шарифова. Баку, Сада, 1996, 109 с. S. Abdullayevanın 1977-ci ildə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestr üçün orkestrləşdirmə”, 1984-cü ildə isə “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitablarının nəşr olunması qeyd edilir (s. 59, 74). Гасан Адигезал-заде. Становление и развитие этному- зыковедения в Азербайджане. Баку, Адильоглы, 2008, 328 с. “В современной азербайджанской науке о музыке долго и последовательно к изучению народных инструментов обраща- лась ныне доктор искусствоведения, профессор С.Абдуллаева. Являясь одним из первых сотрудников кафедры азербайджан- ской народной музыки, она была также первым специалистом, защитившим диссертацию по органологии (1967 г.). Методика изучения инструментов по литературным источникам, которую использовала С.Абдуллаева, была намечена в трудах К.Касимо- ва, а также в коллективных трудах немецких ученых, начавших в 60-е годы изучение музыкальных инструментов по произве- дениям изобразительного искусства. Опубликовав в 70-х и 80-х годах ряд книг и статей по этой теме, С.Абдуллаева в статье 1992 года (см.: сб. “Проблемы исследования азербайджанской национальной музыки”. Материалы I Респ. научно-практ. конф. Баку, 17-19 дек. 1991 г., с. 94-99. – Р.Р.) излагает своего рода программу дальнейших изысканий по органологии...

* Burada və sonra göstərilən mənbələr dərc edildiyi illər üzrə verilmişdir. 206 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Продолжая говорить о перспективах органологии, С.Абдул лаева заостряет внимание на вопросах терминоло- гии и этимологии, пристальное внимание к которым может вывести исследователя на мелогеографические и историче- ские параллели… Проблемы, обозначенные С.Абдуллаевой в 90-х годах нашли своё преломление в её монографии “Народ- ный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыко- ведческо-органологическое исследование)”, опубликованной в 2000 году. Одно лишь перечисление глав и параграфов этого фунда- ментального труда даёт представление о широком охвате ор- гановедческой проблематики. Она простирается от историо- графии азербайджанских народных инструментов с античных времён до современности, их научной систематизации, вклю- чающей морфологию и эргологию инструментов, их обмер, описание технических и художественно-выразительных воз- можностей. Кроме этого автор подробно останавливается на этнофоническом аспекте, исследуя звучание инструменталь- ной музыки (в народной и профессиональной), описывает традиции музицирования в фольклоре и профессиональной среде (ансамбли и оркестры народных инструментов), рас- сматривает азербайджанские народные инструменты в ряду их однотипных разновидностей, обоз начает перспективы на- родного музыкального инструментария. С.Абдуллаева специ- ально останавливается на проблемax становления и развития современного азербайджанского инструментоведения, тем самым, облегчая наш труд, поскольку основные этапы обоз- на ченной ею области перекрещиваются с задачами нашего параграфа (см. страницы 138-149 труда С.Абдуллаевой)… Вместе с тем, в ряду обширной литературы по органо- логии монументальный труд С.Абдуллаевой выделяется ме- тодически – выверенным научным подходом, крепкой теоре- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 207

тической и научно-практической базой. О последней можно судить, исходя из списка информаторов, комментариев и огромного списка литературы. Всё это в совокупности позво- ляет считать труд С.Абдуллаевой своего рода энциклопедией этноорганологии Азербайджана. Оценивая труды С.Абдуллаевой, мы хотим также обра- тить внимание на эволюцию методики исследований даже в пределах работ одного учёного, Если на начальном этапе С.Абдуллаева работала под грифом “инструментоведение”, чему соответствует её кандидатская диссертация и ряд пу- бликаций, связанных с ней, то с течением времени вырос круг рассматриваемых проблем, изменился угол зрения и аппарат научного анализа. Таким образом, С.Абдуллаева не пользуясь громкими названиями самостоятельно вышла на системно-этнофонический подход… В Азербайджане в связи с особенностями её культурно- го развития, раннего становления инструментального про- фессионализма, развитием литературы и живописи выра- боталось самобытное, органологически-реставрационное направление, теоретическое начало которому было заложено в трудах С.Абдуллаевой” (с. 199-203). Нурида Исмаил-заде. Из истории азербайджанской му- зыки. Традиции мецанатства и просветительства. Баку, Нур- лан, 2008, 254 с. Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun sədri Meh- riban xanım Əliyevanın köməkliyi ilə nəşr olunan “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqi – orqanoloji tədqiqat)” adlı kitabın məzmunu açıqlanır. Onun nəinki musiqidə, həmçinin siyasi həya- tımızda da böyük əhəmiyyətini qeyd edilərək, prof. F.Bədəlbəyli- nin kitabın təqdimatı zamanı dediyi sözləri yada salınır: – “Bizim günümüzdə Azərbaycan xalqı qonşu dövlətdən əziyyət çəkdiyi vaxtda S.Abdullayevanın kitabının işıq üzünü görməsi bizim düş- 208 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü mənlərimizə qarşı Kalaşnikov avtomatı kimi döyüş silahının yeni növünün yaradılması ilə bərabər tutmaq olar” (s. 208). Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (orqanoloji-tarixi tədqiqat). Bakı, MBM, 2010, 280 s. “Ümumilikdə “Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (orqanoloji-tarixi tədqiqat)” əsərini Azərbaycan müasir musiqi alətşünas- lığının əsasını qoyan Səadət Abdullayevanın idiofonlular sahə- sində tədqiqatlarının davamı kimi qiymətləndirmək olar. Onun əsərlərinə istinadən Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri yeni səp- kidə sistemləşdirilmişdir” (s.10-11). Cahangir Cahangirov. Biblioqrafi ya. Tərt. ed. T.Məmmə- dova. Bakı, 2011, 169 s. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında bəstəkarın yaradıcılığı haqqında məlumat verilməsi, onun portretinin və yol- daşlıq şarjının əks olunması qeyd edilir (s. 59). Timuçin Əfəndiyev. Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik. Bakı, Təhsil, 2011, 391 s. “Musiqişünas S.Abdullayeva “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqi – orqanoloji tədqiqat)” adlı sanballı əsərində Azərbay- can musiqişünaslığında ilk dəfə olaraq milli musiqi alətlərimizin morfologiyası, bədii və texniki imkanları, genezisi və tarixi inki- şafı müfəssəl şəkildə təhlil edilmişdir” (s. 258). Telman Qarayev. Sənətin keçdiyi yollar, kitab 2. Bakı, Qa- liaf, 2011, 487 s. S.Abdullayeva və b. musiqi folklorunun müxtəlif sahələri üzrə dissertasiya işlərinin müdafi ə etdikləri göstərilir (s. 63). Niyazi (Niyazi Zülfüqar oğlu Hacəbəyov-Tağızadə). Bib- lioqrafi ya. Tərt. ed. P.Qurbanova, H.Həşimova, Ş.Məmmədli. Bakı, 2012, 198 s. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında Niyazinin “Rast” simfonik muğamı və digər əsərləri haqqında söhbət açılması, dirijorun portretlərinin təsvir olunması nəzərə çatdırılır (s. 66, 89). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 209

Yeganə Əsədova. XX əsr Azərbaycan musiqişünaslığında xalq musiqisinin tədqiqi məsələləri. Bakı, Mars-Print, 2012, 181 s. “1960-cı illərdə Azərbaycan xalq çalğı alətləri xüsusi olaraq, musiqişünas alim, sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət Abdul- layevanın elmi əsərlərində bütün təfsilatı ilə tədqiq olunmuşdur... Azərbaycanın musiqi elmində xalq alğı alətlərinə həsr olunmuş ən sanballı əsər S.Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqraﬁ yasıdır. Azərbaycan və rus dillərində çap olunmuş bu əsərdə müəllif uzun illər boyu apardığı araşdırmaları yekunlaşdır- mış, xalq çalğı alətlərinin öyrənilməsi yollarını göstərmişdir... S. Abdullayevanın tədqiqatının qiymətli cəhətlərdən biri də odur ki, müəllif qədim çalğı alətlərinin sadalamaqla kifayətlən- məyərək, onların növlərini təyin edir, qruplara ayıraraq sistem- ləşdirir... S.Abdullayevanın əldə etdiyi elmi nəticələr Azərbaycan və digər xalqların oxşar musiqi alətləri arasında müəyyən paralellər aparmağa imkan verir və xalq çalğı alətlərinin gələcək inkişaf yol- larını müəyyənləşdirmək üçün zəmin yaradır” (s. 91, 92, 107, 152). Fikrət Əmirov - 90. Biblioqraﬁ ya (əlavələrlə və düzılişlərlə elektron resurs). Azərb. Milli Kitabxanası, 2012, 272 s. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında rəssamla- rımızın simfonik muğam janrının yaradıcısı, görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirova həsr etdikləri portretlər. qəbirüstü abidə və yol- daşliq şarjları yer alıb (s. 108). Наталья Дадашева. На улице Хагани, 27: статьи, очерки, рецензии. Баку, Təhsil, 2014, 205 c. Qədim çalğı alətlətimizin bərpasında S.Abdullayevanın əsər- lərinin böyük rol oynadığı qeyd edilir (s. 190). Azərbyacan mu- siqişünaslarının yeni nəşrlərinin sırasında “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabının üz qabığının şəkli verilir. Ceyran Mahmudova. Azərbaycan xalq və bəstəkar mahnı- larının mətn xüsusiyyətləri. Bakı, 2014, 112 s. 210 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasında “Azər- baycan xalq musiqi yaradıcılığı” fənninin tədrisi işində başqa müəllimlərlə yanaşı S.Adullayevanın da adını çəkir (s. 3). Əhsən Rəhmanlı. Milli musiqi alətlərimizin təkmilləşdirilmə- sində Məmmədəli Məmmədovun xidmətləri. Bakı, Red N Line, 2016, 158 s. “S.Abdullayevanın tədqiqat işlərində (1972, 1974) orta əsr- lərdə Azərbaycanda mövcud olmuş çalğı alətlərinin qədim növ- lərindən müasir növlərinə qədər inkişaf tarixi, onların quruluşu, texniki və dinamik imkanları, metrik ölçüləri haqda əsaslı bilgi verilir, simli və nəfəs alətlərinin sösdüzümünü nəzərdən keçirilir. S.Abdullayevanın çox məşhur və olduqca dəyərli “Azərbay- can xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq- orqanoloji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, 454 s.) əsərində XX əsr çalğı alətlərimizin hazır- layan ustalarının adları verilmişdir” (s. 17). Kitaba S.Abdullayevanın Azərbaycan Milli Konservatoriya- sının “Milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasında hazırlanan Çəng çalğı aləti haqqında yazdığı rəyin surəti də əlavə olunub (s. 91). Maya Qafarova. Qədim Azərbaycan musiqi alətləri: bərpa və təkmilləşdirmə. Bakı, Mütərcim, 2018, 111 s. Bakı Musiqi Akademiyasının nəzdində yaradılan “Qədim Azərbaycan musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşməsi” elmi-tə- dqiqat laboratoriyasında fəaliyyəti (s.11), qolça qopuzun hazır- lanmasında iştirakı göstərilir. s. 15). “Tarixi yaşadan unudulmuş musiqi alətləri. Milli musiqinin tədqiqi” adlı elmi məqalələr toplusunda dərc etdirdiyi “Çalğı alətlərimizin yayılma hüdudları” məqaləsində alətlərin miqrasiya və coğrafi yayılma məsələləri- nin araşdırılması qeyd edilir (3. 29-31). “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı)” monoqrafi yası və başqa kitabları, eləcə də dərc olunan məqalələri haqqında məlu- matlar verilir. (s. 40-43). Rübab, bərbət, qopuz, ərğənun alətləri- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 211 nin təsvirində adı çəkilən monoqrafi yaya istinad edilir (s. 63, 64, 73, 84). Babək Qurbanov. Xalq çalğı alətlərimizin tarixi və nəzəri problemləri. Bakı, Şur, 2018, 127 s. Çalğı alətlərimizi tədqiq edən və musiqi mədəniyyətimizin inkişaf tarixinin işıqlandırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsərlərin müəllifl əri sırasında Səadət Abdullayevanın da adı çəki- lir və şəkli verilir (s. 67-68).

Dissertasiyaların avtoreferatlarında Əzimov F.N. Zərb alətləri Azərbaycanda və onların xalq musiqi irsində rolu. Bakı, 1994, 25 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (1972) və “Müasir Azərbay- can xalq çalğı alətləri” (1984) kitablarında qədim və müasir zərb alətləri haqqında məlumatların verilməsi qeyd olunur (s. 2). Əsədova Y.H. Azərbaycan musiqişünaslığında xalq musiqisinin tədqiqi məsələləri (XX əsr). Bakı, 2004, 26 s. Tədqiqata S.A.Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alət- ləri” monoqraﬁ yasınn cəlb olunması göstərlir (s. 8), milli çalğı alətlərinin bütün təfsilatı ilə tədqiqi onun adıyla bağlayır (s.20). Кафаров С.А. Ней/най: эволюция, этимология, кон с- труктив ные и бытовые особенности в контексте сравнитель- ного анализа музыкального инструментария тюркских наро- дов, 2007, 25 с. Tədqiqatın metodoloji əsasını S.Abdullayeva və başqa tə- dqiqatçıların əsərlərində işlənilən orqanologiyanın prinsip və konsepsiyaları təşkil etdiyi göstərilir (s. 5). Dadaşova E.R. Azərbaycan xalq rəqslərində melodik yönəl- mə və modulyasalar. Bakı, 2008, 22 s. “1990-cı ildə Moskvanın “Музыка” nəşriyyatında V.Petro vun ümumi redaksiyası ilə “Азербайджанская инрструментальная 212 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

музыка” adlı toplu işıq üzü gördü. Toplumu tərtib edən musiqi- şünas Səadət Abdullayeva ona giriş məqaləsi də yazıb. Müəllif rəqslərimizin növləri barədə bilgilərlə yanaşı, toplunun bölmələrini alətlərlə əlaqəli tərtib edib. Nümunələr əsasən alətlər və instrumental ansambllara müvafi q şəkildə bölünüb” (s. 10). Nəcəfov İ.İ. Ney və onun Azərbaycan milli musiqisində təza- hürü. Bakı, 2008, 24 s. Neyin quruluşu, istifadə və səslənmə xüsusiyyətləri S.Abdu- ulayeva və b. əsərlərində qısa şəkildə öz əksini tapdığı göstərilir (s. 3). Seyidova Y. Ş. Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərində ka- mançanın istifadə və ifa xüsusiyyətləri. Bakı, 2008, 24 s. Kamançanın inkişaf tarixi, quruluşu, səs sırası və digər xüsu- siyyətləri S.Abdullayeva və b. əsərlərində şərh olunması göstəri- lir (s. 6). Kərim M.T. Orta əsr Azərbaycan musiqi alətləri (tarix, orqanoloji tədqiqat). Bakı, 2009, 44 s. “Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, tədqiqatçı alim Səadət Abdullayevanın alətşünaslıq elminin inkişafında xidmət- ləri çox böyükdür. Onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yası bu sahədə ensiklopedik mənbədir... Laboratoriyanın elmi əməkdaşlarından sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət Abdullayeva, fi zika-riyaziyyat elmləri namizədi Şamil Haçıyev, sənətşünaslıq namizədləri Fəttah Xalıqzadə, Sürayə Ağayeva, xalq artisti Ramiz Quliyev, Fuad Əzimli, Vaqif Əbdülqasımov və digərləri qədim musiqi alətlərinin bərpası ilə əlaqədar tarixi mən- bələri araşdırmış, lazımı məlumatları əldə edərək bu işdə yaxın- dan köməklik göstərmişlər” (s. 6, 33). Zöhrabova L.R. Azərbaycan xalq rəqslərində melodik xüsu- siyyətlərinin tədqiqi. Bakı, 2010, 21 s. “1990-cı ildə Azərbaycan xalq rəqslərinin not yazıları irsi daha bir dəyərli məcmuə ilə zənginləşmişdir: musiqişünas Səadət Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 213

Abdullayevanın “Azərbaycan instrumental musiqisi” məcmuəsi Moskvanın “Muzıka” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. Bu məc- muəyə müxtəlif janrlı yüzdən artıq rəqs melodiyası daxil edil- mişdir. Onların böyük əksəriyyəti S.Abdullayeva tərəfi ndən nota salınmış, bir hissəsi isə əvvəlki illərə aid məcmuələrdən götürül- müşdür. Bu məcmuənin özünə məxsus cəhəti ondan ibarətdir ki, onun bölmələri xalq çalğı alətləri: tütək, balaban, zurna, tulum, tar, kamança və s., eləcə də instrumental ansambllar üçün tərtib olunmuşdur. Müəllifi n məcmuəyə yazdığı ön sözdə Azərbaycan instrumental musiqisinin janr rəngarəngliyi və xalq çalğı alətləri haqqında şərhlər – ifaçıların adları, nota yazılma tarixi göstəril- mişdir ki, bu da etnomüsiqişünaslıqda ən vacib cəhətlərdən biridir” (s. 12, 13). Əliyeva T.M. Azərbaycan qanunu yatıq simli çalğı alətləri sırasında. Bakı, 2011, 24 s. Qanunun inkişaf tarixi, səslənmə xüsusiyyətləri, orkestr və ansamblların tərkibində istifadə məsələləri haqqında S.Abdulla- yevanın kitablarında məlumat verilməsi göstərilir (s. 4). Karagenc M.E. Türkiyə nəfəs çalğı alətləri və onların xalq musiqisində rolu. Bakı, 2011, 25 s. Azərbaycanda nəfəs çalğı alətlərinin xüsusiyyətlərinin S.Ab- dullayevanın və b . tərəfdən araşdırılması nəzərə çatdırılır və “Azərbaycan xalq çalğı alətləri musiqişünaslıq-orqanoloji tə- dqiqat)” kitabından sitatlar gətirilir (s. 12, 13, 16, 17). Qasımova M.Ə. Azərbaycan musiqisində dirijorluğun təşək- külü və inkişaf mərhələləri (xalq çalğı alətləri orkestri). Bakı, 2013, 26 s. “Azərbaycan musiqi elminin bir qolu kimi alətşünaslığın in- kişafında xüsusi xidmətləri olan musiqişünas Səadət Abdullayeva öz elmi yaradıcılığında xalq çalğı alətlərini çox əhatəli surətdə tədqiq etmişdir. Onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” musiqi- şünaslıq-orqanoloji tədqiqatında (Bakı, 2002) arxeoloji və tarixi 214 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü dəlillər, orta əsr poeziyası nümunələri və musiqişünaslıq əsərləri əsasında milli musiqi alətlərinin inkişaf yolunun, bədii-texniki imkanlarının, onların ansambl və orkestrlərdə tətbiqi məsələləri- nin ətrafl ı araşdırıldığını görürük” (s .5). Dağıstan A.M. Türk bağlaması oxşar çalğı alətləri sırasında. Bakı, 2013, 26 s. Aşıq sazının köklənməsini açıqlayanda “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı)” kitabına istinad edilir (s. 21). Quliyev M., Nəcəfzadə A. Xalq musiqisi sazəndə ifaçılığın- da. Bakı, MBM, 2013, 84 s. Nəfəs alətlərinin mahir ustaları Ağası Ağasızadə və Həsrət Hüsey- novun ifasında bir sıra havaların nota köçürməsi qeyd edilir (s.26-28). Bayramlı Y.Z. Azərbaycan simli musiqi alətləri milli mədəni ənənənin tərkib hissəsi kimi. Bakı, 2014, 25 s. “Mövcud sahədə xüsusilə bu məsələyə ətrafl ı yanaşan, alət- şünaslıq sahəsində ilk aparıcı və mükəmməl işlərdən biri məhz S.Abdullayevanın tədqiqat işi olmuşdur. O, orta əsrlər dövründə Azərbaycanda mövcud olan simli musiqi alətlərin quruluşunu, strukturunu, tarixini araşdırmış, eyni zamanda “Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” (S.Ələsgərovla birgə), “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət”, bir çox musiqi alətlərimiz haqqında ayrı-ayrı səpkili mövzularda monoqrafi yalar nəşr etdirmişdir. Müəllif, tamamilə haqlı olaraq, Şərq dünyasından, qədim türk təfəkküründən, ümumiyyətlə, ümum- müsəlman kontekstindən irəli gələn bir çox mənbələrə toxunmuş və çalğı alətlərinin spesifi k xüsusiyyətlərini, xüsusən də onun ifa imkanlarını, prinsiplərini aşkara çıxarmışdır” ( s. 4,5). Əsədullayev T.M. Kamança ifaçıları və onların muğam sənə- tinin inkişafında rolu və əhəmiyyəti. Bakı, 2015, 29 s. “Kamança aləti ilə bağlı Səadət Abdullayevanın araşdırmala- rı xüsusilə qeyd etməliyik. Onun əsərlərində kamançanın tədqiqi, Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 215

Azərbaycan musiqi mədəniyyətindəki rolu, şifahi ənənəli musiqinin inkişafında bu alətin əhəmiyyəti öyrənilib” (s. 6). Rəhimova A.E. Şifahi ənənəli Azərbaycan musiqisinin janr- lararasi və bədii əlaqələri. Bakı, 2015, 45 s. “Azərbaycan xalq musiqisinin tədqiqində böyük əməyi olan tədqiqatçılardan biri də S.Abdullayevadır. Onun Azərbaycan milli musiqi alətlərinə həsr etdiyi tədqiqatları Azərbaycan xalq musiqisinin bir çox əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini, qanunauyğun- luqlarını açıqlayır. Müəlliﬁ n elmi əsərlərində sübut olunmuşdur ki, Azərbaycan alətşünaslığı Azərbaycan xalq musiqisi tədqiqi- nin əhəmiyyətli və ayrılmaz hissəsini təşkil edir” (s.6). Verim K.M. Türkiyə-Azərbaycan kamança növləri və onla- rın ifaçılıq xüsusiyyətləri. Bakı, 2015, 25 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqi qatı)” kitabında Azərbaycanda yayılmış xalq çalğı alət- lərinin təsnifatını verməsi, onların növləri, ölçüləri, quruluşu, səslənmə keyﬁ yyət ləri və ifaçılıq xüsusiyyətlərini, xalq çalğı alətlərinin, o cümlədən kamançanın texniki və bədii imkanlarını xarakterizə etməsi göstərilir (s. 5). Rəhmanlı Ə.M. Azərbaycanda qarmon ifaçılığı sənəti və onun tədrisi. Bakı, 2017, 34 s. Ümumiləşmiş əsərlər sırasında S.Abdullayevanın “Azər- baycan xalq çalğı alətləri” kitabı xüsusi yer tutması vurğula- nır (s. 5). Bəhmənli R.B. Azərbaycan xalq rəqslərinin ritmik xüsusiy- yətləri. Bakı, 2018, 22 s. Azərbaycanda folklor musiqsinin tədqiqatçıları sırasında S.Abdullayevanın da adı çəkilir (s. 6). Moskvada nəşr etdirdiyi “Azərbaycan instrumental musiqisi” adlı məcmuədə müxtəlif illərdə Azərbaycanın bir çox bölgələrindən topladığı oyun ha- valarının not yazılarının verilməsi və onların lad-məqam, eləcə də ritm xüsusiyyətlərini təhlil edilməsi göstərilir (s. 8). 216 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Həsənova N.M. Qanun alətində Azərbaycan xalq musiqisinin ifa xüsusiyyətləri. Bakı, 2018, 34 s. “Mövzunun nisbətən çox işlənilməsinə sənətşunaslıq uzrə elmlər doktoru, professor Səadət Abdullayevanın monoqraﬁ ya- larında rast gəlirik. Gorkəmli etnoorqanoloq-alim qanun alətinin poetik, elmi, rəngkarlıq və səyyah mənbələri, təbii materialı, qu- ruluşu, hissələri, kökü, diapazonu, simləri, registrləri haqqında maraqlı faktoloji məlumatlar vermişdir” (s. 6). Məmmədov V. M. Naxçıvan musiqi mədəniyyətində xalq çalğı alətləri orkestrinin rolu. Bakı, 2018, 21 s. Naxçıvan musiqi folklorunun öyrənilməsi baxımından S. Abdul - layevanın “Azərbaycan instrumental musiqisi” (Moskva, 1990), “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (Bakı, 2000) və S.Ələskərovla birlikdə yazdığı “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdimə (Baki, 1996) kitablarında instrumental musiqimiz, xalq çalğı alət- ləri orkestrinin təşəkkülü, inkişaf mərhələləri barədə müfəssəl məlumat verildiyi qeyd edilir (s. 5, 6).

Məqalələrdə Vasif Adıgözələv. Bu günümüzə və gələcəyimizə inanıram // Musiqi dünyası, 2004 / 3-4, s. 113-119. Rus və Azərbaycan dillərində çapdan çıxmış “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqraﬁ yası musiqi elminə gözəl töhfə kimi qiymətləndirilir (s. 118). Ceyran Mahmudova. Yeni elmi toplu // Musiqi dünyası, 2004 / 1-2, s.191-193. “Azərbaycan şifahi xalq və professional musiqisinin prob- lemləri” toplusunda dərc olunan “Musiqişünaslıqda əks olunmayan xalq çalğı alətləri” məqaləsinin mövzunun yeni aspektlərinin öyrənilməsində növbəti mərhələ sayılır (s. 191). Elşən Quliyev. Tar aləti musiqişünasların tədqiqatlarında // “Konservatoriya”, 2009, № 3-4, s. 227-236. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 217

“Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” əsərinin alətşünaslıqda böyük əhəmiyyətə malik oldu- ğu göstərilir, onu, digər ənənəvi musiqi alətlərlə yanaşı, tar alə- tinin hərtərəfl i araşdırılması üçün əsas mənbə sayır (s. 232-233). Möhlət Müslümov. Musiqi folkloruna aid bəzi qeydlər // Musiqi dünyası, 2009 /1-2, s. 97-98. Azərbaycan musiqi folkloru ayrı-ayrı janrlarının melodik in- kişaf xüsusiyyətlərinin öyrənən tədqiqatçılar arasında S.Abdulla- yevanın da adını çəkir (s. 97). Yaqut Şıxseyid. Kamançanın Azərbaycanın musiqi mədəniy- yətinin inkişafında rolu // Konservatoriya, 2009, № 1, s.180-188. Kamançanın bir neçə növünün olması haqqında S.Abdulla- yevanın verdiyi tarixi məlumatın nəzər-diqqəti cəlb etdiyi qeyd edilir (s. 180). Alla Bayramova. Manuscript paintings of Nizami’s “Kham- sa about musical life of Persian-speaking muslim world // Müasir mədəniyyətşünaslıq. - 2012. - №1 (9). - S. 77-81. Orta əsr çalğı alətlərini öyrənilməsində miniatür sənət nü- munələrindən istifadə etdiyi göstərilir ( s. 77). Алла Байрамова. Литература как повод отображения музыкальной практики в изобразительном искусстве, или что говорят о музыкальной практике XV-XVII-го веков миниатюры к “Хамсе” Низами // Проблемы искусства и культуры, 2012, 2 (40), c. 36-57. Çalğı alətlərinin quruluşunu, onların istifadə və çalınma tər- zinin öyrənilməsi məqsədilə Nizaminin poemalarına çəkilən mi- niatür rəsmlərə müraciət edən orqanoloqlar sırasında S.Abdulla- yevanın adı çəkilir (s. 37). Elşad Cabbarov. Azərbaycan milli musiqi aləti – balaban // “Konservatoriya”, 2012, № 4, s. 72-77. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında çalğı alətləri, o cümlədən balabanın növləri, 218 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü quruluşu, çalğı dəliklərinin (pərdələrinin) adları, hazırlanma qay- daları haqqında geniş məlumat verildiyi qeyd olunur (s. 73-76). Ceyran Mahmudova. Xalq musiqisini yaşadan kafedra // Musiqi dünyası, 2012, № 1/50, s. 31-32. S.Abdullayeva və b. Azərbaycanda musiqişünaslıq elminin inkişafına dəyərli töhfələr vermələri vurğulanır (s. 31). Əliağa Sədiyev. Tar və tar ifaçılığı // Konservatoriya, 2013, № 4, s. 38-42. Başqa nəşr olunmuş əsərlərlə yanaşı, S.Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tə- dqiqat)” kitabında da bir çox məsələlərin elmi cəhətdən düzgün izah olunması qeyd edilir (s. 38). Natavan Həsənova. Qanun xalq çalğı alətinin tədqiqat as- pektlərinə dair // Harmony, 2014, burax. 13. S.Abdullayevanın keçən əsrin 60-70-ci illərdə dərc olunmuş məqalələrində, namizədlik dissertasiya işində qanun haqqında ilk məlumatların verilməsi, “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (mu- siqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” monoqrafi yasında isə onun müfəssəl təsvir edilməsi qeyd edilir. Məryam Hüseynova. Azərbaycan ifaçılıq sənətində ka- mança aləti // “Konservatoriya”, 2014, № 3, s. 5-10. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” kitabın- da kamança alətinin tarixi haqqında maraqlı açıqlamaların veril- məsi qeyd olunur (s. 6). Natavan Həsənova. Qanun aləti S.Abdüllayevanın tədqiqat- larında // Konservatoriya, 2015, № 1, s. 61-67. “Sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət Abdullayeva res- publikamızda xalq çalğı alətlərinin tədqiqi sahəsində ən görkəmli alim-mütəxəssisdir. Ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq, Azər- baycan xalq çalğı alətlərinin elmi tədqiqi ilə məşğul olan musiqi- şünas S.Abdullayeva, bu sahədə zəngin elmi irs yaratmış, alət- şünaslığın inkişafında böyük rol oynamışdır. Görkəmli alim və Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 219 pedaqoqun tədqiqatları Azərbaycan musiqişünaslığını xalq çalğı alətlərinin elmi şəkildə öyrənilməsi, tədrisi və təbliği aspektlə- rində zənginləşdirmiş, bu sahədə yeni mərhələ yaratmışdır. Xalq çalğı alətlərinə dair bir çox tarixi, yazılı, ədəbi, folklor mənbələ- rin aşkar edilməsində, alətlərin tarixi təşəkkül, inkişaf, quruluş, akustika, morfologiya, ifaçılıq baxımından araşdırılmasında, onların təsnifatlaşdırılmasında, etimoloji izahında, müqayisəli öyrənilməsində S.Abdullayeva demək olar, ilk addımları atmış, alətlərin bu aspektlərinə dair maraqlı məqalələr, monoqra fi yalar yazmışdır. O, respublikamızda xalq çalğı alətlərinə dair mənbələ- ri, araşdırmaları sistemləşdirərək, bir araya gətirmiş, bununla da musiqi alətşünaslığı kimi mürəkkəb bir sahədə yeni tədqiqatlara elmi-metodoloji zəmin yaratmışdır. Azərbaycanın qədim musiqi alətləri ilə bağlı bir çox aktual məsələlər də S.Abdullayevanın elmi yaradıcılığında öz həllini tapmışdır. Onlardan biri də qədim musiqi aləti olan qanun haqqında araşdırmalardır... Respublika- mızda qanun alətinin musiqişünaslıq tədqiqatlarına cəlb olunması, alət haqqında ilk məqsədyönlü tədqiqatların aparılması 1960-cı il- lərdən başlayaraq məhz S.Abdullayevaya məxsusdur... Sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət Abdullayevanın xalq çalğı alətləri haqqında elmi araşdırmaları, yeni tapıntıları və fi kir- ləri onun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” fundamental monoqrafi yasında öz davamını tapmışdır” (s. 61,67). Maya Qafarova, Bəsti Kazımova. Qədim musiqi alətlərinin bərpaçısı professor Məcnun Kərimin fəaliyyətinə dair // Konser- vatoriya, 2015, № 3, s. 114-118. Laboratoriya əməkdaşları S.Abdullayeva və b. köməkliyi sayəsində M.Kərimovun tarixi qaynaqlara istinad edərək qolça qopuzun ilk variantının bərpa edilməsi göstərilir (s. 116). Abbasqulu Nəcəfzadə. “Qolça qopuzla” ozan çalğı alətləri- nin fərqli xüsusiyyətləri // Folklor və etnoqrafi ya, 2016, № 3, s. 36-51. 220 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Qolça qopuzu tədqiq edən tədqiqatçıların sırasında S.Abdul- layevanın da adı çəkilir (s. 37). İlqar İmamverdiyev. Balaban – sazımızın sədaqətli qardaşı // Mədəniyyət.Az. 2017, № 3, s. 92-97. Başqa musiqi təqqiqatçıları ilə yanaşı S.Abdullayeva tərə- ﬁ ndən balaban üzrə maraqlı araşdırmaların aparılması göstəri- lir (s. 95). Нармина Гусейнова. Пути изучении средневековой музыкальной культуры Азербайджана // Konservatoriya, 2016, № 3, s. 28-34. Azərbaycan xalq çalğı alərlərinin tarixi keçmişi üzrə fundamental elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirməsi vurğulanır (s. 31). Fəttah Xalıqzadə. Musiqi arxeologiyasının perspektivliyi // Azərbaycan arxeologiyası, 2017, cild 20, №1, s. 9-15. S.Abdullayeva və b. araşdırmalarında arxeoloji tapıntılara müraciət etmələri göstərilir (s. 10). Рена Мамедова. Юбилейный год Сураи Агаевой // Mədə- niyyət.Az. 2017 № 4, s. 34-37. S.Ağayevanın dərc etdirdiyi məqalələrində S.Abdullayeva və b. musiqişünasların fundamental əsərlərinin adlarının çəkilməsi qeyd olunur (s. 35). Ərtegin Salamzadə. Muğam və təsviri sənət / “Muğam alə- mi” V Beynəlxalq festivalı çərçivəsində keçirilən “Azərbaycanda muğam elmi: reallıqlar və perspektivlər” mövzusunda elmi simpoziumun (7-9 mart 2018-ci il) materialları. Bakı, Elm, 2018, s. 284-289. Muğam ifaçılarının rəsmlərinin I “Muğam aləmi” simpoziumunda (2009) “Muğam və təsviri sənət” mövzusunda mə- ruzə etmiş S.Abdullayeva tərəﬁ ndən tədqiq edilməsi qeyd edilir (s. 284). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 221

ELMİ NƏTİCƏLƏRİNƏ İSTİNADLAR

Kitablarda

Рюрик Садоков. Музыкальная культура древнего Хорезма. Москва, Наука, 1970, 138 c. “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” dissertasiya işinin av- toreferatına istinad edilərək, Orta əsr Azərbaycanında bir necə növ müştüklü nəfəs alətindən istifadə olunması göstərilir (s. 92). Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində də (1971, № 5, 30 yanvar, s. 13) məlumat verilir. Şirin Bünyadova. Nizami və etnoqraﬁ ya. Bakı, Elm, 1992, 158 s. “Народные музыкальные инструменты” kitabında Ni- zaminin əsərlərinə istinad edilərək, musiqi alətləri və onların quruluşu haqqında məlumatların verməsi göstərilir (s. 110). Teymur Bünyadov. Əsrlərdən gələn səslər. Bakı, Azər- nəşr, 1993, 264 s. “Народные музыкальные инструменты” kitabına əsasən cəngin müxtəlif növlərinin (s. 205) məlum olması, tənburun Şəki-Zaqatala zonasında yayılması qeyd edilir (s. 209), ka- mançanın quruluşu şərh olunur ( s. 225). XVII əsrdə Azərbay- canda şənliklərdə səkkiz borulu musiqardan istifadə olunma- sı ( s. 241), təbilin gövdəsinə çal-çarpaz qaytanın dolanması nəzərə çatdırılır (s. 246). Raﬁ q İmrani. Azərbaycanın musiqi tarixi (ən qədim dövr- lərdən bizim eraya qədər). I cild. Bakı, Elm, 1999, 148 s. Azərbaycanın qədim musiqi tarixinə malik olmasını göstərmək üçün S.Abdullayevanın tərtib etdiyi balaban, zurna və tütəyin xromatik səs düzümləri – applikatura sxemləri verilir (s.36-39). 222 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Rauf İsmayılzadə. Nizaminin musiqi dünyası. Gəncə, 2001, 133 s. Simli, nəfəs və zərb çalğı alətlərinin səkillərinin “Azərbay- can xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabından götürüldüyü (s. 4-6, 11, 12, 21, 22, 49,50, 63.64, 79,80) nəzərə çatdırlır. İnna Naroditskaya. Song from the land of fi re: Continuity and change in Azerbaijanian mugham. New York and London, 2002, 263 p. S. Abdullayevannın əsərlərinə istinad edilir (s. 32). Fuad Əzimli. Musiqi alətlərimizin adları. “Oxu, tar...”. Bakı, Təfəkkür, 2004, 200 s. “Народные музыкальные инструменты” və “Современные азербайджанские народные музыкальные инструменты” ki- tablarına istinad edilərək, dənbəal (s. 58), dühul (s. 68 ), musiqar (s. 100), nəfi r (s. 107), şeşxana (s. 178) haqqında məlimat verilir. “Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование)” kitabın- dan isə bir neçə şəklin götürülməsi qeyd edilir (s. 199). Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti. Bakı, Min bir mahnı, 2004, 224 s. “Народные музыкальные инструменты”, “Azərbay- can xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə”, “Современные азербайджанские народные музыкальные инструменты” kitablarında verilən məlumatlardan simli – dütar, çəğanaq, donqar, konkirə, qanun, nayi-tənbur, pandur (s. 29, 59, 78, 107, 111, 139, 148), nəfəs – çürə və tavar zurna, buğ, kələnay, ksul, miskaal, nayi-əlvan, neyvari, şamama, sapır, tülək, züm- zümə (s. 28, 29, 46, 104, 109, 131, 138, 141, 170, 187, 202), zərb – bala kos, cift kos, cift nağara, dəbdəbə, dənbəal, dınqır, dümbək (s. 35, 51, 54, 71, 74, 76, 86) və özənsəsli – ağız qopuzu, çalpara, qaşığek, zilparə (s. 20, 57, 115, 199) alətlərinin Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 223 təsvirində istifadə edilmişdir. Kamançanın Azərbaycanın ay- rı-ayrı bölgələrində başqa adlarla (miskan, mizqan, mizqon, vizqan) məlum olması göstərilir (s.131, 192). Таира Якубова. Король инструментов. Баку, Нурлан, 2006, 348 с. Tulum zurnanın quruluş sxemi “Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органоло- гическое исследование)” kitabından götürülmüşdür s. 39). Qənirə Hüseynova. Arfa və onun Azərbaycan professional musiqisinin inkişafında yeri və rolu. Bakı, Adiloğlu, 2005, 157 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edərək cəngin xarici görünüşünü təs- vir edir (s.15), XVII əsrdə alətin gövdəsinin üç və dördbucaq şəklində olan növlərinin geniş yayılmasını qeyd edir (s. 16). Zakir Mirzəyev. Azərbaycan qarmonu. Bakı, Adiloğlu, 2005, 160 s. Qarmonda səs alınma prinsipinin göstərmək uçun, ona bu cəhətdən oxşar olan tulum zurnanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında verilmiş quruluş sxemindən istifadə olunmuşdur (s. 22). Abbasqulu Nəcəfzadə. Xalq çalğı alətlərinin tədrisi meto- dikası. Bakı, MBM, 2007, 63 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına əsasən kamançanın Azərbaycanın bəzi rayonlarında başqa adlarla məlum olması (s. 39) və qarmonun notlu xalq çalğı alətləri orkestrinin tərkibinə Ü.Haçıbəyli tərə- fi ndən daxil edilməsi qeyd edilir (s. 49). Teymur Bünyadov. Musiqi alətləri və ifaçılar /Azərbaycan etnoqrafi yası, III cild. Bakı, Şərq-Qərb, 2007, s. 180-205. “Народные музыкальные инструменты Азербайджана” kitabına və “Tulum” məqaləsinə istinad edilərək cəngin müxtə- lif növlərinin olmasını (s.185), Şəki-Zaqatala bölgəsində geniş 224 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü yayılması qeyd olunur (s. 188), rübabın quruluş və səslənmə xüsusiyyətləri verilir (s. 189). Arif Mustafayev. Azərbaycanın maddi-mədəniyyət tarixi (etnoqrafi k materiallar əsasında tipoloji tədqiqat). Bakı, Bakı Universiteti nəşr., 2009, 417 s. Kamanca, çəng və balabanın təsvirində “Народные музы- кальные инструменты Азербайджана” kitabında verilən mə- lumatlara istinad edilir (s. 32, 33). Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (orqanoloji-tarixi tədqiqat. Bakı, MBM, 2010, 280 s. İdiofonlu alətlərin (zınqırov, hövsər, kiçik qaşığek, məcməyi, teşt, zil, kaman, şaxşax, qımrov, müsəlləs, ağız qopuzu) təsvirin- də “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tə- dqiqat)”, “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” , “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitablarına istinad edilir. İlk dəfə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında əks olunan (s. 49) alman təbiətşünası, həkim və səyyahı Engelbert Kempferin “Amoenitatum exoticarum politico-physico-medi-carum. Fasciculus V.” (Lemgo, 1712) əsərində XVII əsrdə Azərbaycanda yayılan çalğı alətlərinin təs- virləri olan tablo verilir (s. 233). Məhəmməd Allahmanlı. Azərbaycanın qərb bölgəsində mənəvi mədəniyyətimiz (tarixi-etnoqrafi k tədqiqat). Bakı, Nurlan, 2011, 176 s. “Историография азербайджанских народных музыкаль- ных инструментов” kitabına istinad edilərək, zərb dümbək alətinin Azərbaycanda yayılması və istifadəsi təsdiq edilir (s. 81). Сурая Агаева. Эциклопедия азербайджанского мугама. Баку, Şərq-Qərb, 2012, 268 с. Tarda simlərin yerləşmə sxemi S. Abdullayevaya görə veril- mişdir ( s. 216). Sevda Qurbanəliyeva. Nizami Gəncəvinin poemalarında musiqi. Bakı, Qanun, 2012, 94 s. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 225

S.Abdullayevanın müasir Azərbaycan alətşünaslığının yaran- ması və inkişafında mühüm xidmətlərini və “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında Ni- zaminin əsərlərində 14 simli, 10 nəfəs, 7 membranlı və 8 özüsəs- lənən alətin adının çəkməsini qeyd edilir ( s. 6). Əsgər Əhməd. XII-XV əsrlərdə Azərbaycanın mənəvi mə- dəniyyəti (tarixi etnoqraﬁ k araşdırma). Bakı , Elm, 2012, 372 s. “Народные музыкальные инструменты” kitabına istinad edilərək, saz (s. 281) və bərbətin (s. 287) simlərinin sayı haqqında məlumat verilir, Azərbaycanda qaşqar rübabın təşəkkül tapması göstərilir (s. 289). Alla Bayramova, Madjnun Karim. Cultural heritade of Azerbaijan: Musical instruments. Baku, Chashioglu, 2012, 91 p. (kitab fransız və alman dillərində də nəşr olunmuşdur). İlk dəfə Azərbaycan musiqişünaslığında “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında ve- rilən XVII əsrə aid E.Kempferin tablosuna istinad edilir. Алла Байрамова. Поэмы Низами Гянджеви в контексте взаимоотражения искусств. Баку, Изд. “Е.Л.” ООО, 2014,152 с. “Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование)” kitabın- dan Azərbaycanın musiqi tarixinin tədqiqində Nizami Gəncəvi- nin “Xəmsə”sinin ən mükəmməl mənbə olduğu haqqında sitat gətirilir (s. 5,6). Əhsən Rəhmanlı. Qarmon ifaçılığı sənəti və onun Azərbay- canda tədrisi. Bakı, MBM, 2014 704 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında verilən tulum zurnanın sxemi əks olunması və qarmonun texniki imkanlarının daha geniş izah edildiyi qeyd edilir (s. 12). Abbasqulu Nəcəfzadə. Etnoorqanologiya. Bakı, Ecoprint, 2016, 304 s. 226 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” “Современные азербайджанские народные музыкальные инструменты”, “Azərbaycan xalq çalğı alətlə- ri və orkestrləşdirmə”, “Azərbaycan folklorunda çalğı alətlə- ri” , “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitablarına istinad edilərək, Dədə Qorqud ( s. 28), qolça qopuz (s. 37, 38), zurnanın prototipi (s. 72), cifti-saz (s. 132), ney (s. 200), nay (s. 211) və ər- ğan (s. 253) haqqındakı mülahizələri şərh olunur, udun diapazo- nun düzgün variantının verilməsi (s. 231) qeyd edilir. Azərbaycan folklorunda çalğı alətlərin adları ilə qurulan tapmaca (s. 50, 186, 228) və yuxu yozumlarından (s. 60), söylənilən əfsanədən (s. 74), kamançanın təsviri olan tablodan bəhs edilir ( s. 148). Məmmədağa Umudov. Alətşünaslıq. Bakı, Ecoprint, 2016, 147 s. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” və “Azər- baycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitablarına görə çalğı alətlərinin təsnifatı (s. 7) və orkestrdə yer- ləşmə sxemi ( s. 25) verilir. Səadət Təhmirazqızı. Şəkinin musiqi folkloru. Bakı, “Nər- giz” nəşr., 2016, 143 s. Şəkinin instrumental musiqisinin tədqiqində S.Abdullayeva və başqalarının araşdırmalarına əsaslanması (s.5), ekspedisiya zamanı əldə edilən məlumatların əhəmiyyəti qeyd edilir (s. 33). Abbasqulu Nəcəfzadə “Kiatabi-Dədə Qorqud” dastanında çalğı alətləri. Bakı, Elm və təhsil, 2017, 264 s. “Azərbaycan musiqisi və təsvir sənət” kitabında qolça qopuzun tədqiq edilməsi (s. 27) və Mərkəzi Asiya ölkələrində yaylı qopuzun yayılması göstərilir (s. 44). Nərmin İbrahimova. Tarzən Qurban Primovun yaradıcılıq irsi. Bakı, 2017, 239 s. Mövzunun işlənilməsində S.Abdullayeva və b. musiqişü- nasların araşdırmalarının nəticələrindən istifadə olunması qeyd edilir (s. 22). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 227

Məmmədağa Kərimov, Afət Novruzov. Azərbaycan xalq çalğı alətləri: not ifaçılığının tarixi. Bakı, Ecoprint, 2017, 191 s. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabına istinad edilərək, musiqi alətləri ifaçılarının şifahi ənənəyə əsaslanaraq musiqimizi inkişaf etdirmələri göstərilir (s. 9-10) Məqalələrdə Alla Bayramova. Azərbaycan musiqi alətlərinin təsviri sənət əsasında şərhinə dair // “Musiqi dünyası” 2004, 1-2 / 19, s. 13 -16. “Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование)” kitabına əsasən R. Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muze- yində nümayiş etdirilən Mirzə Qədim İrəvaninin dümbəkdə çalan “Rəqqasə” tablosu və Azərbaycan Milli Tarix Muzeyinin etnoq- raﬁ ya fondunda saxlanılan və üzərində musiqiçilərin təsviri olan qələmkarın (süfrənin) təsviri verilir (s. 13), qavalın dəfdən gec ya- ranması (s. 14) nəzərə çatdırılır. Сейран Кафаров. Этимология названий аэрофонов, ч. 2 //Harmony, 2006, вып. 6. “Народный музыкальный инструментарий Азербайд- жана (музыковедческо-органологическое исследование)” ki- tabından istifadə edildiyi göstərilir. Məcnun Kərimov. Azərbaycan qədim simli musiqi alətləri: Santur // Musiqi dünyası, 2007, 1-2 / 31, s. 175-177. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilərək, santurun Azərbaycanda XIX əsrin ikinci arısından XX əsrin əvvəllərinə qədər istifadə edildiyi göstərilir (s. 176). Abbasqulu Nəcəfzadə. Ağız qopuzu // “İncəsənət və mədə- niyyət problemləri”, 2008, № 3-4 (25-26), s. 95-98. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında ağız qopuzu haqqında məlumatın verilməsi, bu alətdən müxtəlif xalqların istifadə edildiyi göstərilir (s. 95). 228 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Аббасгулу Наджафзаде. Сравнительный анализ гашыге- ка с однотипными музыкальными инструментами некоторых народов // Harmony, 2008, вып. 7. “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabına istinad edilərək Novruz bayramında, bir sıra xalq oyunlarında qaşığek- dən istifadə olunması qeyd edilir. Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan dastanlarında idiofonlu alətlər // “Konservatoriya”, 2009, № 1, s. 137-150. ”Koroğlu” dastanında kiçik sinclər – zillərin rəqqasələr tərə- ﬁ ndən istifadə edildiyi haqqında məlumat verilərkən, “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabına istinad edilir (s. 140). E.Kem- ferin XVII əsrdə Azərbaycanda yayılan çalğı alətlərinin təsviri verilən tablonun “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünas- lıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabından götürüldüyü göstərilir (s. 148). Yaqut Şıxseyid. Kamançanın Azərbaycanın musiqi mədə- niyyətinin inkişafında rolu // “Konservatoriya”, 2009, № 1, s. 174-182. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında kamança haqqında verilən tarixi məlumatın nəzər-diqqəti cəlb etdiyini və əsərdə onun bir necə növünün ol- masının qeyd edildiyi göstərilir (s.174). Abbasqulu Nəcəfzadə. Həsrət Hüseynov sənətinin həsrətin- dəyik // “Konservatoriya”, 2009, № 2, s. 129-137. Həsrət Hüseynovun ifasında S.Abdullayevanın nota köçür- düyü “Qədim şikəstə” havası nümunə kimi verilir (s. 132,133). Abbasqulu Nəcəfzadə. Ovçuların icad etdiyi kaman, həm də çalğı alətidir //“Kültur evreni”, 2009, № 3, s. 307-313. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında kaman haqqında geniş məlumat verildiyi qeyd edilir (s. 308). Abbasqulu Nəcəfzadə. Musiqi mədəniyyətimizə daxil olan idiofonlu alətlər // “Konservatoriya”, 2009, № 3-4, s. 86-99. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 229

“Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabına istinad edilərək, Novruz bayramı və el oyunlarında (“Qaşıq oyunu”, “Təkə oyunu”, “Dəvə oyunu”, “Şeydalı”) qaşığekdən istifadə edilməsi (s. 92), folklor məclislərində çalğı aləti kimi hövsər (s. 87), məcməyi (s. 93) və teştin (s. 95) səsləndirilməsi nəzərə çatdırılır. Elşad Cabbarov. Azərbaycan milli nəfəs musiqi alətlərinin qeyri-adi dövretmə xüsusiyyətləri (balabanın timsalında) // “Kon- servatoriya”, 2009, № 3-4, s. 105-108. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edərək balabanın XIV əsrdə geniş isti- fadə olunmasını nəzərə çatdırır (s. 106). Abbasqulu Nəcəfzadə. Orta əsr Azərbaycan miniatür rəng- karlıq sənətində idiofonlu alətlər // “Konservatoriya”, 2009, № 5-6, s. 161-169. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında Təbriz miniatür məktəbinə mənsub olan Məhəmmədinin “Dərvişlərin rəqsi” qoşa miniatür əsərində dəf, təbirə, döhül, dairə, musiqar, cərəs və qaşığek alətlərinin təsvir edildiyi göstərilir (s. 163). Abbasqulu Nəcəfzadə. Древний музыкальный инструмент синдж (зиндж, ручной зил) // “Harmony”, 2009, вып. 8. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilərək, sinc alətindən I minilliyin or- taları-Vəsrdə istifadə edildiyi göstərilir. Abbasqulu Nəcəfzadə. Türk xalqlarının idiofonlu çalğı alət- ləri // Müasir mədəniyyətşünaslıq, 2010, № 3 (5), s. 37-42. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilərək, mütəxəssislərin yekdil rə- yinə görə sincin ən keyﬁ yyətlisi türk sincinin (s. 38), keçmiş SSRİ məkanında ağız qopuzun 60-dan çox ada malik olması (s. 39) göstərilir. 230 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Abbasqulu Nəcəfzadə. Zəng və zınqırov çalğı alətlərinin fərqli xüsusiyyətləri // “Konservatoriya”, 2010, № 4, s. 113-124. “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabında çalğı alət- lərini yuxuda gördükdə necə yozulması barədə maraqlı məluma- tın verilməsi göstərilir (s. 115). Abbasqulu Nəcəfzadə. İdiofonlu alətlər və “İdiofon-özüsəs- lənən” islahatları haqqında // İncəsənət və mədəniyyət problem- ləri, 2010, № 5 (31), s. 129-133. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında idiofonlu alətlərinin səs mənbəyi, materialı, səslənən hissəsinin olduğu və səslənmə üsullarına görə üç növə ayrıldığı göstərilir (s. 123-125). Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinə bir nəzər // Müasir mədəniyyətşünaslıq, 2011, № 1 (7), s. 88-94. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına əsasən bəzi yazılarda tarın Əbu Nəsr Fərabi tərəﬁ ndən icad edilməsi göstərilsə də, onun Azərbaycan və İranda təşəkkül tapması nəzərə çatdırılır (s. 92, 93). Алла Байрамова. Слово о музыке в поэзии Низами Гянджеви // Мир музыки, 2011, 4 / 49, с. 37- 41. “Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование)” kitabında Nizaminin “Xəmsə”si orta əsr Azərbaycan musiqisinin cəmiyyət- də oynadığı rolu dərk etmək üçün çox qiymətli mənbə olduğu göstərilir ( s. 37). Kadir Verim “Asya ve andolu`nun spike-ﬁ ddle`ları: keme- ne ve kemança //“Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət məsələləri”, 2011, № 2 (8), s. 115-123. Kamançanın quruluşu “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqi- şünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına əsasən izah edilir (s. 120). Алла Байрамова. К вопросу об особенностях претворения музыкальной тематики в “Хамсе” // Harmony, 2012, вып. 12. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 231

“Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование)” kitabında orta əsr Azərbaycanın musiqi tarixini və estetikasının dərk edil- məsində Nizaminin “Xəmsə”sinin misilsiz mənbə kimi onun dövrünün çalğı alətləri haqqında məlumat verilməsi göstərilir . Abbasqulu Nəcəfzadə. Ərgənun – telli, mizrabla çalının qə- dim çalğı aləti // “Konservatoriya”, 2013, № 3, s. 95-109. S.Abdullayevanın Əbdülqadir Marağalıya istinad edərək, düzgün olaraq nəfəs alətini ərqənun deyil, ərğan kimi təqdim etdiyi qeyd edilir (s. 106). Abbasqulu Nəcəfzadə. Muğam ifaçılığında nəfəs çalğı alət- lərinin müxtəlifl iyi / “Muğam aləmi” III Beynəlxalq elmi simpoziumun materialları, Bakı, Şərq-Oərb, 2013, s. 177-188. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında nəfəs aləti zurnanın prototiplərinin yayılması haqqında məlumatın verilməsi göstərilir (s. 181). İradə Köçərli. Musiqi mənbəşünaslığına dair bəzi qeydlər // Folklor və etnoqrafi ya, 2013, № 4, s. 17-28. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilərək XIV əsrə aid anonim “Kənz əl Tuhaf” traktıtında, Urməvidə olduğu kimi, qanun və nüzhət alət- lərinin təsviri və sxeminin verilməsi göstərilir ( (s. 24). Abbasqulu Nəcəfzadə. Bir daha qolça qopuz çalğı aləti haqqında // “Dədə Qorqud”, 2014, 1 / 50, s. 113-126. Qopuzin yaranma tarixinə toxunaraq, “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında göstərildiyi kimi, rəvayətə görə qopuzun elə Dədə Qorqud tərəfi ndən icad edildiyi qeyd edilir (s. 114). Abbasqulu Nəcəfzadə. Tar ifaçılığında mizrab işlətmə və digər səsçıxarma üsulları // Müasir mədəniyyətşünaslıq”, 2014, № 1(15), s. 12-22. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji təd qi qat)” kitabında digər tədqiqatçılarla müqayisədə daha çox 232 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

– 26 sayda müxtəlif səpgili mizrab işlətmə və səsçıxarma (səs- ləndirmə) üsulları və onların adları haqqında məlumat verillməsi göstərilir (s. 13). Сейран Кафаров. Ареал распространения и полисе- мантика музыкально-поэтического понятия кавал /кавали/ гавал // Musiqi dünyası, 2014, 1/58, с. 49 -52. “Народный музыкальный инструментарий Азербайд- жана (музыковедческо-органологическое исследование)” ki- tabında qaval haqqında məlumatın verilməsi qeyd edilir (s. 51). Yeganə Bayramlı. Kamança yaylı simli musiqi aləti ənənə və müasirlik rakursunda // Musiqi dünyası, 2014, 2 / 59, s. 100-102. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edərək kamançanın Şuşa, Şərur rayon- larında “vizqan”, Cəbrayıl, Şəkidə mizqan, Qubada “mizqon” adla da yayıldığı bildirilir (s. 100). Toğrul Əsədullayev. Kamança və digər yaylı alətlərinin mi- niatür rəsmlərdə təsviri // Musiqi dünyası, 2014, 2 / 59, s. 97 -100. “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında yaylı-telli rəbabın (yektayın) miniatürdə təsvir edildiyi bildirilir (s. 97). Meysər Kaya. Türkiyənin Qaradəniz bölgəsində kamança // “Konservatoriya”, 2014, № 3, s. 11-18. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” və “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitablarına əsasən kamançanın quruluşu xüsusiyyətləri verilir (s. 16). Samirə Orucova. Renessans dövründə musiqi və poeziya // Dil və ədəbiyyat. – 2014. № 3 (91). S. 194-197. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edərək Nizami dövrünün çalğı alətləri haqqında məlumat verir (s. 195) Abbasqulu Nəcəfzadə. Dədəm Qorqud – Əlihüseyn Dağlı- nın əlyazmalarında // “Konservatoriya”, 2015, № 1, s. 39-48. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 233

Əlihüseyn Dağlının “Ozan Qaravəli” əlyazmasının adına ilk dəfə S.Abdullayevanın əsərində rast gəldiyi qeyd edilir (s. 40). Yeşil Yılmaz. Ağız Kopuzundan Çene Arpına; Türk Enstür- manının İzinde // 21. Yüzyılda Eĝitim ve Toplum, 2015, cilt 4, sayı 12, kış, s. 191-199. “Azerbaycan Müzik Aletleri Dünyayı Büyülemektedir” ( İrs, Kültür Sanat, www. irs-az.com s. 31) məqaləsinə əsaslanaraq, Azərbaycan türkləri arasında da ağız qopuzun istifadə edilməsi qeyd edilir (s. 196). Abbasqulu Nəcəfzadə. Tənbur ailəsinin bir üzvü – Balakən damburu// “Konservatoriya”, 2015, № 4, s. 108-117. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilərək, dambur alətinin müxtəlif adlarının (s.111) və “Dambur havaları”nın mövcudluğu göstərilir (s.115). Сабина Аязбекова. Археологические музыкальные ар- тефакты и протогенез тюркской цивилизации / Глобальный международный научно-аналитический проект, 2015. http:// gisap.eu/node/77107 “Çoban tütəyi orkestrlərdə səslənir” məqaləsinə (İrs- Наследие, 2012, № 1) istinad edilir. Gülgüney Masalcı Şahin. Hititçe çivi yazılı belgelerde ge- çen sümerce bir müzik aleti: ( Giš)ŠÀ.Tar/Tibula // Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2016, Sayı 1, s . 82-90. “Dünya mahiyətli bir çalğı aləti” məqaləyə (İrs-Miras, 2014, № 11) istinad edilir (s. 89). Rauf Kerimov. X.-XVII yüzyillarda yakin ve orta doğuda müzik aletleri üzerine yapilan araştirmalar // Al-Farabi uluslara- rasi sosyal bilimler dergisi , 2017, c. 1/3, s. 487-502. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabına istinad edilir (s.489). 234 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Seyran Qafarzadə. Milli nəfəs alətlərinin Azərbaycan xalq mərasimlərində ənənəvi və səciyyəvi problemlərinə dair / Qlobal- laşan dünyada musiqi ənənələri. I Beynəlxalq elmi-praktik kon- fransın materialları. Bakı, 26-27 oktyabr 2017. Bakı, Ecoprint, 2017, s. 336-341. “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” kitabına istinad edi- lərək, zurnanın Novruz bayramında geniş istifadə olunması qeyd edilir (s. 337, 338) Abbasqulu Nəcəfzadə. Bəşər tarixində çənglə bağlı ən qə- dim qaynaq Azərbaycandadır // Konservatoriya, 2017, № 3, s. 37-49. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat)” kitabında saxsı qabın üzərində çəng çalan qızın təsviri verilməsi (s.40), “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” kitabında isə ürəyə yatan naxış ritminə və rəng ahəngdarlığına görə, obrazlı şəkildə xalça musiqiyə və şeirə bənzədildiyi göstərilir (s. 41). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 235

NAMİZƏDLİK VƏ DOKTORLUQ DİSSERTASİYALARININ DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ

S. Abdullayevanın əmək fəa- liyyəti dövründə ali məktəbləri bitirdikdən sonra öz ixtisasla- rına uyğun müəssisələrdə ça- lışan və elmə həvəs göstərən mütəxəssislərin əksəri elmi dərəcə almaq üçün müxtəlif təşkilatlar nəzdində yaradılan aspiranturaya (indiki dokto- rantura) daxil olurdular. Bu yolu da Səadət xanım seçmiş- di. Memarlıq və İncəsənət İns- titutunun nəzdində yara dı lan aspiranturaya qəbul imtahan- larını verərək ora daxil olur. Aspiranturada oxuduğu zaman namizədlik minimum – doktorluq imtahanlarını (ixtisas, fəlsəfə, xarici dil) verdik dən sonra tamamladığı namizəd- lik dissertasiya işini müzakirə üçün Azərbaycan Elmlər Aka- demiyasının İctimai Elmlər Şöbəsinin elmi şurasına təqdim edir. Rəsmi opponentlər təyin edildikdən sonra, dissertasiya işinin avtoreferatı nəşr olunur, mü- daﬁ ə gününün keçirilmə vaxtı qəzet səhifəsində dərc olunur. 236 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Onun doktorluq dissertasiya işinin müdaﬁ əsi isə Azərbay- canın müstəqillik dövrünə təsadüf edir. Bu dəfə o, elmi əsərini Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Ko- missiyasının müəyyən etdiyi elmi dərəcələrin və elmi adların ve- rilməsi qaydalarına uyğun bütün pillələrdən keçərək Bakı Musiqi Akademiyası nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasında müdaﬁ ə edir. Hər iki dissertasiya işinin müzakirəsi elmə qədəm qoyan mütəxəssislər üçün maraq kəsb etdiyindən, aşağıda onlar haqqın- da Səadət Abdullayevanın arxivində saxlanılan sənədlərin surət- ləri əsasında məlumatlar verilir.

“AZƏRBAYCAN XALQ MUSİQİ ALƏTLƏRİ” MÖVZUSUNDA AZƏRBAYCAN ELMLƏR AKADEMİYASININ İCTİMAİ ELMLƏR BÖLMƏSİNİN ELMİ ŞURASININ İCLASINDA MÜDAFİƏ ETDİYİ ELMLƏR NAMİZƏDİ DİSSERTASİYA İŞİNİN MÜDAFİƏSİ (12 mart 1968-ci il, sədr – akademik İ.A. Hüseynov, elmi katib – memarlıq namizədi T.M. Dadaşov)

STENOQRAMDAN ÇIXARIŞ (ixtisarla)

ÇIXIŞLAR: Q.Z.Çxikvadze, elmi rəhbər, sənətşünaslıq doktoru, professor. Я буду краток в своем выступлении. Не касаясь достоин- ства диссертации, о которой будут говорить уважаемые офи- циальные оппоненты, я скажу несколько слов об актуально- сти темы и её авторе. Прежде всего, я хочу отметить ту работу, весьма полез- ную, которую проводит музыкальный отдел Института архи- тектуры и искусства, который возглавляет уважаемый всеми нами крупный музыковед, замечательный знаток азербайд- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 237

жанской музыки К.А.Касимов. В этом отделе ведут упорную работу по изучению азербайджанской музыки – народной и профессиональной. Можно сказать, что этот отдел является кузницей, где го- товятся научные работники с большим интересом, энергично работающие в области азербайджанского музыкального ис- кусства. Это я говорю потому, что не все республики могут похвастаться такой работой. Среди них успешно работаeт сегодняшняя дебютантка, защищая свою работу на степень кандидата искусствоведения. Я с ней работал почти три года, и работал с большим удо- вольствием, потому что я с самого начал заметил тот большой интерес, который должен проявлять каждый исследователь, представитель национальной культуры, интересующийся развитием этой культуры, этого искусства и с большим рве- нием относящийся к задаче, которая поставлена перед ней. Эта задача не легкая, потому что она впервые была поставле- на ею. Я не касаюсь газетных, журнальных статей, которые имели обзорный характер относительно отдельных инстру- ментов. Я говорю о капитальной работе, о монографической работе, которая представлена сегодня к защите. При этом нужно сказать, что каждый народ в отношении му- зыкального фольклора имеет свою специфику и её нужно понять. Есть народы, музыкальное творчество которых характе- ризуются, главным образом, вокальной музыкой индивиду- альной и хоровой. Есть народы, которые могут гордиться инструментальной музыкой, богатством, разнообразием инструментов. Здесь есть необходимость в первую очередь поставить вопрос, что более характерно для данного народа. Примечательно, что в этом отделе аспирант, работающий в области народного искусства, начала именно с инструмен- 238 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

тальной музыки и изучения инструментов. Это очень харак- терно, потому что в азербайджанской народной музыке нель- зя представить музыку без инструмента, именно инструмент обогащает народное музыкальное творчество, музыкальное мышление, мелодию одноголосную делает многоголосной. К вопросу многоголосия нужно подходить с этого угла зрения. Какая специфика, какая самобытность, об этом долж- ны подумать наши молодые музыковеды. Что касается самой работы, исследования, которое пред- ставлено сегодня перед судом, она сделана на высоком науч- ном уровне. Несмотря на молодость, она, видимо, еще рань- ше интересовалась музыкальными инструментами. Когда я впервые познакомился с ней, в первой же беседе обнаружил, что у нее было основание, на которой можно было построить тему, за которую она взялась. Она хорошо обследовала все инструменты, обнаруженны многие инструменты, которые ныне не бытуют. Она подошла с большой ответственностью, любовью к этим инструментам и смогла много нового сказать, именно что является специ- фикой, и какие общие черты мы можем найти среди инстру- ментов у соседних народов. В лице С.А.Абдуллаевой мы имеем музыковеда с боль- шой перспективой. Она, безусловно, достойна искомой ею степени кандидата искусствоведения. Я думаю, что необходимо этот труд обнародовать, напе- чатать. Его с большим интересом будут читать те, кто любит народное искусство. B.Q.Yerzakoviç, rəsmi opponent, Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru. Азербайджанская советская музыка по своим творческим достижениям находится в передовой шеренге многонацио- нальных музыкальных культур Советского Союза. Богатая Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 239

именами талантливейших композиторов, певцов и музыкан- тов, она получила мировое признание, достигая таких высот потому, что щедро и творчески использовала неоценимые богатства музыкального наследия, созданного народом за многие века своей истории. Одному из разделов этого насле- дия, а именно – народному музыкальному инструментарию, получившего свое новое качественное развития в советское время, и посвящено исследование С.А.Абдуллаевой... Следует, прежде всего, отметить значительную и весьма трудоемкую работу, проделанной С.А.Абдуллаевой в поисках источниковедческой базы своего исследования. Ею исполь- зованы самые различные источники: фольклорные, литера- турно-поэтические, иконографические, этнографические, археологические и многие другие, из которых некоторые, по-видимому, впервые вводятся диссертанткой в музыко- ведческую науку. На основе этого непреложного обильного материала С.А.Абдуллаева выявила и показала исторический путь развития азербайджанского народного музыкального инструментария, дала стройное описание около 60 инстру- ментов и характеристику их звучания. Большое познаватель- ное значение имеет выявленные С.А.Абдуллаевой черты общности азербайджанских инструментов с однотипными инструментами народов Кавказа и Средней Азии. Эта глава сама по себе заслуживает большого признания и мне, как казахстанцу, очень хотелось бы просить молодо- го ученого в дальнейших своих работах продлить эту линию исследования, включив в него и казахские народные инстру- менты – домбру, сыбызгу, кобыз, даулпаз, которые своей кон- струкции, несомненно близки и к азербайджанским инстру- ментам… Очень ценны наглядные аппликатурные таблицы. при- водимые автором в исследовании и таблицы, показывающие 240 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

внешнее сходство некоторых музыкальных инструментов Кавказа и Средней Азии с азербайджанскими инструмен- тами. Все это свидетельствует о глубокой теоретической подготовке автора и широкой эрудиции в области строения инструментов, их звукорядов, диапазонов и технических воз- можностей… Диссертантка правильно отмечает необходимость введе- ния в партитуру народных ансамблей и оркестров ряда но- вых инструментов (уда, кануна, басового тара), что еще бо- лее обогатило бы национальным колоритом эти творческие коллективы. Правильно ставится вопрос о необходимости научного подхода к работам в области усовершенствования конструкций и связанного с этим звуковых качеств народ- ных инструментов, а также создание новых разновидностей (семейства уже широко используемых струнно-щипковых, смычковых и духовых инструментов)… Исследование Саадет Абуталыб кызы показывает, что она обладает глубокими теоретическими знаниями и велико- лепно знает музыкальную культуру и музыкальный инстру- ментарий своего народа. Ее работа не направлена в прошлое, а всеми своими положениями связана с современной музы- кальной культурой Азербайджана. Диссертация убедительно вскрывает творческую практику нашего времени и намечает дальнейшее применение народного музыкального инстру- ментария, народных традиционных форм в профессиональ- ном искусстве. По мастерству использования различных источников, постановке и разрешения ряда музыковедческих вопросов, некоторые разделы диссертации могут быть признаны образ- цовыми... Ə.C.Abbasov, rəsmi opponent, sənətşünaslıq namizədi, dosent, Azərbaycan Respulikasının Əməkdar İncəsənət xadimi, bəstəkar. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 241

Диссертационная работа Абдуллаевой С.А. “Азербайд- жанские народные музыкальные инструменты”, представ- ленная на соискание учёной степени кандидата искусство- ведения, посвящена, на наш взгляд, интересной, полезной и нужной для нашего музыковедения теме… Актуальность задачи приобретает большое значение, если учесть, что обобщающего труда в этой области пока что нет. Работа С.А.Абдуллаевой и ставит целью восполнить этот про- бел. Не без основания можем отметить, что представленная в виде диссертации работа, является первым специальным ис- следованием, более или менее полно и последовательно осве- щающим историю и научно разрабатывающим вопросы раз- вития народных музыкальных инструментов Азербайджана. Работа С.А.Абдуллаевой состоит из введения, пяти глав и заключения, каждая из которых имеет самостоятельное зна- чение и вместе с этим они скреплены между собой единой направленностью и единой целеустремленностью… Для подтверждения своих наблюдений и утверждений автор умело использует яркие и убедительные факты из об- ласти истории, археологии, этнографии, а также из художе- ственного наследия – классиков азербайджанской поэзии, литературы и ашугского творчества. Привлекая к исследованию для достоверности различ- ные источники, автор основное внимание уделяет устройству отдельных инструментов, их звучанию и степени бытования в народе. Широкое изучение источников позволило автору проследить историю каждого музыкального инструмента, как сольного, так и оркестрового. Через всю главу проходит очень верная мысль, о том, что зарождение народных музыкальных инструментов, в особен- ности ударных, связано с трудовой деятельностью человека, его бытом… 242 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Автором даны интересные сведения об устройстве, нас- тройках и других особенностях народных инструментов,… звукорядах струнных и духовых инструментов… В своей работе автор выдвигает интересный и очень важ- ный вопрос – о дальнейшем развитии народных музыкаль- ных инструментов. И здесь диссертант обнаруживает пра- вильное понимание сложного теоретического вопроса… Чувствуется её серьезное и вдумчивое отношение к по- ставленным музыкально-теоретическим вопросам в области изучения и систематизации азербайджанских народных му- зыкальных инструментов. И очень важно отметить, что все свои наблюдения и выводы автор даёт не обособленно, а на фоне развития всей музыкальной культуры республики. Просматривая обширный фотоматериал, собранный и представленный диссертанткой для наглядности, можно по- лучить ясное представление о развитии различных видов музыкальных инструментов, их большой роли и значении в жизни народа и роста его музыкальной культуры. В работе С.А.Абдуллаевой заложены обоснованные наб- людения и обобщения, которые говорят о прочных знаниях автора в этой области, способности его обобщить музыкаль- но-теоретические выводы… S.Ə.Ələsgərov, Üzeyir Haçıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının dosenti. Мне особенно приятно, что присутствую и выступаю на защите недавней выпускницы нашей консерватории Саадет Абдуллаевой. Близкое знакомство с самой работой автора позволяет оценить выполненную диссертацию весьма высоко. Для правильного освещения истории развития музыкаль- ного инструментария Азербайджана автору пришлось поднять весь литературный материал, изучить коллекции музыкальных Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 243

инструментов разных городов и она представила очень интерес- ное исследование по истории развития каждого инструмента. Диссертант, имея огромную научно-исследовательскую эрудицию, смогла охватить все разнообразные стороны на- родных инструментов – их устройство, особенности звуча- ния, использование и т.д. Весьма важным моментом диссертации являются резуль- таты обмеров струнных и духовых инструментов. В свете новых задач по музыкальной культуре, очень ценными явля- ются рекомендации автора по дальнейшему развитию музы- кального инструментария Азербайджана. Работа С.Абдуллаевой написана на высоком научном уровне, охватывает большой круг вопросов, содержит важ- ные научные и практические выводы...

DİSSERTASİYA İŞİNƏ VƏ AVTOREFERATA VERİLƏN RƏYLƏRDƏN ÇIXARIŞLAR (ixtisarla) Q.Z.Çxikvadze, elmi rəhbər, Gürcüstanın Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor. С древнейших времен в духовной жизни народа весьма важную роль выполняла инструментальная музыка. Особен- но это замечается в жизни азербайджанского народа, харак- терной для которого является именно инструментальная и вокально-инструментальная. Из этого явствует ведущее мес- то инструментария в развитии азербайджанского народного музыкального творчества, - ведь лучшие образцы азербайд- жанской народно-классической музыки исполнялись на ин- струментах, или в их сопровождении. К разрешению поставленной перед собою весьма слож- ной, при этом впервые ею затронутой проблемы, диссертант подошла со всей серьезностью и с чувством большой ответ- ственности. 244 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Об этом свидетельствует проделанная автором многолет- няя кропотливая, наблюдательная работа, связанная, с одной стороны, с ознакомлением с богатой литературой – истори- ческой и художественной, печатной и рукописной, в которых упоминаются азербайджанские народные музыкальные ин- струменты, а с другой стороны, с образцами материальной культуры, отражающими бытование народных музыкальных инструментов в древнем Азербайджане. Тут же отметим, что благодаря упорной работе, С.Абдул- лаевой удалось собрать интересные сведения об азербайд- жанском музыкальном инструментарии в гуще народа, ан- самблях народных инструментов, в частных архивах. Одной из значительных ее заслуг следует считать выявление в музе- ях Азербайджана и других республик вышедших из употреб- ления и забытых азербайджанским народом музыкальных инструментов. Весь этот материал дал возможность автору установить, что, идущий своими корнями вглубь веков музыкальный ин- струментарий азербайджанцев прошел славный путь своего исторического развития… Нельзя не отметить также исследование звуков в центах, впервые опубликованное в данной работе и представленная в многочисленных таблицах, отображающих своеобразие зву- корядов азербайджанских музыкальных инструментов. Интенсивная и вдумчивая работа, серьезная музыкаль- но-теоретическая подготовка и любовное отношение к род- ной музыкальной культуре помогли Саадет Абдуллаевой написать о музыкальных инструментах азербайджанского народа содержательное монографическое исследование, зас- луживающее высокой оценки. Q.A.Qasımov, Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Musiqi şöbəsinin rəhbəri, tarix elmləri namizədi. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 245

Выполненная в стенах Института архитектуры и искус- ства Министерства культуры Азербайджана диссертацион- ная работа аспиранта С.А.Абдуллаевой на тему: “Азербайд- жанские народныe музыкальные инструменты” является первым монографическим исследованием, посвященным неизученному до сих пор вопросу. Работа имеет целью восполнить этот пробел и тем самым помочь изучению специфики, практического использования и дальнейшего развития азербайджанского народного музыкального ин- струментарии. Уже одно это говорит о важности и актуаль- ности разработанной им темы… Обращает на себя внимание таблица, наглядно показы- вающая развитие азербайджанских народных музыкальных инструментов c X по XX век. Классификация 55 названий народных музыкальных инструментов, бытовавших в дале- кие времена на территории Азербайджана, убедительно под- тверждает их историческое развитие… Весьма ценными следует считать сделанные впервые С.Абдуллаевой обмеры ряда азербайджанских народных му- зыкальных инструментов, а также наблюдения и выводы, из- ложенные автором в третье главе своего исследования. Так, к примеру, обращает на себя внимание, следующее утверж- дение: “Измерение длин различных частей отдельных музы- кальных инструментов (линейный обмер) показало, что они соответствуют естественным народным мерам (карыш, бар- маг, бугум и др.), тем самым указывая их принадлежность азербайджанскому народу”… Особо следует отметить наблюдения и выводы автора в час ти использования азербайджанских народных музыкаль- ных инструментов в симфоническом оркестре, а также в ча- сти исторического развития нотного оркестра народных ин- струментов… 246 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Нельзя отказать автору диссертации в пытливых искани- ях, раздумьях и гипотезах о дальнейшей судьбе азербайджан- ских народных инструментов… Изучение истории развития народного музыкального инструментария Азербайджана, специфики современных на родных инструментов, их звукоряда, а также рассмотре- ние ряда теоретических вопросов, связанных с практиче- ским использованием этих инструментов и дальнейшим их развитием, имеют большое как познавательное, так и науч- ное значение. С.А.Абдуллаева добросовестно с вдумчивым рвением в течение ряда лет собирала, изучала, сопоставля- ла, анализировала все то, что давало зерно для ее полезных наблюдений и выводов. В итоге мы имеем монографическое исследование, достойное высокой научной оценки. Эта оцен- ка подтвердилась и при обсуждении работы С.Абдуллаевой в отделе… А.V.Rudneva, sənətşünaslıq doktoru, Moskva Dövlət Kon- ser vatoriyasının “SSRİ xalqları musiqisinin tarixi” kafedra sının professor əvəzi. Тема диссертации актуальна и весьма показательнa для прочих национальных культур. Это одно из немногих в со- ветском музыкознании столь подробное исследование народ- ных инструментов одного народа. Автор называет до шестидесяти струнных, духовых и ударных музыкальных инструментов, бытовавших в разное время: одни из них исчезли, другие появились позднее вмес- тo более ранних, третьи – народ пронес через века и сохра- нил до наших дней. Все они представляют познавательный и исторический интерес. Через ознакомление с богатством музыкального инстру- ментария азербайджанцев можно более полно представить себе подлинный размах народного и профессионального Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 247

творчества, увидеть становление и развитие различных на- родных музыкальных жанров, среди которых выделяется ис- кусство ашугов и ханенде. Именно в первой главе диссерта- ции С.А.Абдуллаева широко и достаточно полно показывает путь развития инструментального музыкального искусства Азербайджана… Обязательным условием научного изучения музыкально- го инструментария являются точные обмеры по существую- щей программе, позволяющие установить систему звукоря- дов (в основном диатонических и хроматических), выявить принципы полифонии в сочетании звучания нескольких ин- струментов или инструмента и голоса… Не оставляет автор вне поля зрения и азербайджанских исполнителей народной и профессиональной музыки, назы- вая имена лучших из них, и раскрывая их достоинства и за- слуги, отмечая их роль в развитии инструментальной музыки Азербайджана… С.А.Абдуллаева раскрывает перед композиторами богат- ство тембровых красок придающих звучанию музыки нацио- нальный характер… В заключение считаю необходимым указать на интер- национальное значение диссертации С.А.Абдуллаевой, по- скольку именно через родство типов народных инструментов и через инструментальную музыку устанавливаются между- народные культурные и музыкальные связи между компози- торами, музыкантами, и народными умельцами-исполните- лями… T.S.Mamaladze. Gürcüstan EA İ.D.Cavaxişvili adına Tarix, Arxeologiya, Etnoqraﬁ ya İnstitutunun böyük elmi işçisi, sənətşünaslıq namizədi. Диссертационная работа, представленная Саадет Абдул- лаевой к публичной защите, является первым опытом в об- 248 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

ласти изучения азербайджанского народного музыкального инструментария. Разработка неисследованной проблемы, несомненно, говорит о научной смелости диссертанта С.Аб- дуллаевой, которой нелегко было преодолеть все трудности, связанные с всесторонним изучением всех разновидностей народных музыкальных инструментов – духовых, струнных, ударных, представленных в азербайджанском музыкальном фольклоре во всем многообразии. Весьма интересно, что впервые самой Саадет Абдуллае- вой пришлось разыскать и обнаружить в народе часть ныне забытых и вышедших из быта азербайджанцев музыкальных инструментов, а также собрать и привести в систему, имею- щиеся не только в печати, но и в архивном рукописном мате- риале сведения о них, что следует считать одним из досто- инств диссертационной работы… Следует отметить умело подобранную фотоиллюстра- цию народных инструментов, исполнителей, ансамблей, ор- кестров, свидетельствующих о богатой разновидности и са- мобытности музыкально инструментария азербайджанцев. Заслуживает особого внимания исследование звуков в центах, впервые произведенное в Азербайджане автором дис- сертации, и представленное в таблицах, дающих ясное пред- ставление об особенностях звукорядов, воспроизводимых на азербайджанских народных музыкальных инструментах. Все это говорит о неутомимой энергии, пытливости ума, се- рьезной музыкально-теоретической подготовке, обусловившей глубокое и обстоятельное изучение поставленной задачи… A.U. Msxaladze. Gürcüstan EA-nın Batumi Elmi-Tədqiqat İnstitutunun böyük elmi işçisi, ﬁ lilogiya elmləri namzəd, musi- qişünas, Самобытный народный музыкальный инструментарий, вместе с другими формами и жанрами народного искусства, Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 249

является ярким доказательством высокой музыкальной куль- туры того или иного народа. Один из древних и талантливых народов мира, азербайджанский народ, славящийся многове- ковой историей и своими культурными традициями, на про- тяжении веков создал самые разнообразные музыкальные инструменты, филигранную инструментальную и вокаль- но-инструментальную музыку. История и современное состояние народного музыкаль- ного инструментария Азербайджана давно стали объектом исследования. Но тем не менее, научно обоснованного и обобщающего труда в этой области до последнего периода не существовало. Диссертационная работа Саадет Абдуллаевой “Азер- байджанские народные музыкальные инструменты”, в кото- рой поставлены и решены важные вопросы затронутой темы, представляет собой первое монографическое исследование азербайджанского музыкального инструментария. В своей монографии автор достаточно внимания уделя- ет вопросу истории развития музыкального инструментария Азербайджана, с разных сторон исследует современные азер- байджанские духовые, мембранные и струнные народные музыкальные инструменты. Нам также очень импонирует утилитарное значение представленной диссертационной ра- боты. На основании богатого материала об использовании азербайджанских народных инструментов в оркестрах и ан- самблях с древних времен, автор высказывает ценные сооб- ражения о роли азербайджанских народных музыкальных инструментов в современном искусстве и их дальнейшем развитии… R. Hüseynov, M.A.Əliyev adına Azərvaycan Dövlət Teatr İnstitutunun rektoru, sənətşünaslıq namizədi, dosent; G.Əliyeva. “Musiqi” kafedrasının müdiri, sənətşünaslıq namizədi. 250 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Нет сомнений, что исследование “Азербайджанские на- родные музыкальные инструменты” является полезным вкла- дом в азербайджанское музыкознание. Автор её в результате многолетнего исследования добросовестно, широко просле- дил в историческом аспекте процесс развития азербайджан- ских народных инструментов… Диссертант поднял и тщательно изучил большое коли- чество рукописных источников классиков азербайджанской литературы, миниатюры средневековых художников Азер- байджан, исследования советских о некоторых музыкальных инструментах Азербайджан, что дало ей возможность просле- дить историю развития азербайджанского инструментария... Диссертант правильно отмечает, что введение азербайд- жанских народных инструментов в симфонический оркестр явилось результатом значительного развития азербайджан- ской музыкальной культуры… Нельзя не согласиться с диссертантом о том, что для развития музыкального инструментария систематически пополнять репертуар оркестра и ансамблей новыми произ- ведениями, смело вводить в практику исполнительства этих коллективов, ныне мало употребляемые инструменты – уд, канун, чянг и создавать различные разновидности струн- но-щипковых и смычковых инструментов. Наличие подоб- ных инструментов, несомненно, обогатить нежными и кра- сочными тембрами звучание оркестров и ансамблей… Каждая глава диссертации, как можно усмотреть из авто- реферата, завершается аргументированными обобщениями. Но все же автор нашел нужным в конце своего исследования сделать общие выводы. Эти выводы обогащают все то, что до сих пор было известно об азербайджанских народных музы- кальных инструментах. В этом одно из главных положитель- ных качеств исследования диссертантки… Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 251

“AZƏRBAYCAN MUSİQİ ALƏTLƏRİNİN TARİXŞÜNASLIĞI VƏ MUSİQİŞÜNASLIQ- ORQANOLOJİ TƏDQİQATI” MÖVZUSUNDA MÜDAFİƏ ETDİYİ DOKTORLUQ DİSSERTASİYASI DİSSERTASİYA İŞİNİN İLKİN MÜZAKİRƏSİ

Dissertasiya işinin yerinə yetirildiyi Bakı Musiqi Akade- miyasının “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasının 6 iyun 2005-ci il iclasının (sədr – kafedra müdiri, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi, sənət- şünaslıq doktoru, professor R.Zöhrabov; katib – H.Məmmə- dova) qəbul etdiyi rəydən çıxarış (ixtisarla).

Azərbaycan musiqi alətşünaslığı sahəsində musiqi elminin görkəmli nümayəndələri – Səfi əddin Urməvi (XIII əsr), Əbdülqadir Marağai (XIV əsr), Üzeyir Hacıbəyov tərəfi ndən müəyyən tədqiqatlar aparılmış, bu alətlər tarixi aspektdə tə- dqiq olunmuşdur. Eyni zamanda XX əsrin II yarısında orta əsr taktlarında, məişət musiqisində, aşıq və muğam ifaçılığında, orkestr və ansambllarda rolu müəyyənləşdirilmiş, öyrənilmiş, həmçinin ayrı-ayrı məşhur ifaçıların yaradıcılığı haqqında dissertasiya işləri, kitablar, monoqrafi yalar yazılmışdır. Bü- tün bunlar onu göstərir ki, milli musiqi alətlərimiz və onların ifaçıları XX əsr tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Lakin milli xalq çalğı alətləri bu günümüzə qədər nə tarixi, nə də nəzəri baxımdan araşdırılmamışdır. Bu çatışmamazlığı aradan qaldır- maq üçün Səadət Abdullayeva bu missiyanı məhz doktorluq dissertasiyasında öz üzərinə götürmüş, Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixini, orqanologiyasını, texniki və bədii xüsusiy- yətlərini, ifadə vasitələrini, onların xalq və professional musiqi yaradıcılığında istifadəsini, Şərq regionlarında yayılmış eyni- 252 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü tipli alətlərin müqayisəli təhlilini bu işdə fundamental şəkildə səciyyələndirmişdir. Əlbəttə, bu elmi-tədqiqat işində müəllif etnomusiqşünaslıq, arxeoloji, etnoqrafi k və tarixi mənbələrə, orta əsr poeziyasına, muzey kolleksiyalarına, respublikanın ayrı-ayrı regionlarında yaşayan tanınmış qocaman musiqi ifaçılarına müraciət etmiş, bu mənbələrə söykənərək 88 alə- tin əsasında maraqlı, dəyərli ümumiləşdirmələrə və nəticələrə gəlib çıxmışdır. Dissertasiyada Azərbaycan musiqi alətlərinin tədqiqi sistemli təhlil metoduna söykənmişdir... S.Abdullayevanın nəşr olunmuş kitabları sırasında xüsusi yeri rus və Azərbaycan dillərində yazılmış 28 çap vərəqi həc- mində “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişqnaslıq-orqanoloji tədqiqat) monoqrafi yası tutur. Bu fundamental əsər həm tədqiqatçılarımızın, həm də tədris üçün dərslik kimi istifadə olunur... Müəllifi n özünün şəxsən respublikanın ayrı-ayrı rayon və şəhərlərində topladığı və nota yazdığı 65 instrumental pyes və bu əsərlərin ifaçıları haqqında məlumat işin dəyərini daha da qiymətləndirir, onun müəllifi nin xeyli ağır zəhmətini nümayiş etdirir. “Azərbaycan xalq musiqisini tarixi və nəzəriyyəsi” ka- fedrasında dissertasiyanın geniş şəkildə müzakirəsini, dissertasiya mövzusunun aktuallığını, elmi yeniliyini, praktik əhəmiyyətini, mövzunun müfəssəl şəkildə, yüksək professional səviyyədə yazıldığını, kafedra üzvlərinin görüldüyü işə yüksək qiymət və AAK-nın tələblərinə tam cavab verməsini nəzərə alaraq, “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixi və mu- siqişqnaslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq işini və onun müəllifi professor, sənətşünaslıq namizədi Abdullaye- va Səadət Abutalıb qızını “Musiqi sənəti” üzrə sənətşünaslıq doktoru elmi dərəcəsini almağa layiq hesab edirik. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 253

DİSSERTASİYA İŞİNİN ELMİ SEMİNARDA MÜZAKİRƏSİ

Bakı Musiqi Akademiyasının 17.00.02 – Musiqi sənəti ixti- sası üzrə elmi-seminarın 11 iyul 2005-ci il tarixli iclasının 9 №-li protokolundan çıxarış (ixtisarla) (Sədr – “Musiqi tarixi” kafedrasını professoru, sənətşünaslıq doktoru Ş.A.Məlikova, katib – baş laborant A.M.Məmmədova)

S.A.Abdullayevanın təqdim etdiyi doktorluq dissertasiyası Azərbaycan musiqi alətlərinin öyrənilməsinin aktual məsələlə- rini işıqlandıran geniş əhatəli tədqiqat işidir. Dissertasiyanın ayrı-ayrı fəsillərində simli, nəfəs, membranlı və özüsəslənən qruplarda cəmləşən hər bir alətin inkişaf tarixi, onların morfo- logiyası və erqologiyası, texniki və bədii xüsusiyyətləri, xalq və professional musiqi yaradıcılığında yeri və rolu açıqlanır. Mu- siqi alətlərinin yaranma məkanını və miqrasiya istiqamətlərini müəyyən etmək üçün Mərkəzi Asiya, Yaxın və Orta Şərq ölkələ- ri xalqlarının oxşar alətləri müqayisə olunur. Dissertasiya işinin yekunu olaraq Azərbaycan musiqi alətlərinin gələcək elmi-tə- dqiqat və inkişaf yolları göstərilir. Bütün bu aktual məsələlərin araşdırılması nəticəsində milli musiqi alətlərimizlə bağlı çoxlu sayda elmi yeniliklər əldə edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, musiqi alətlərinin inkişaf tarixinin bərpasında əksər hallarda musiqişünaslığımıza indiyə qədər məlum olmayan mənbələrə istinad olunur... Dissertasiya işində Azərbaycan musiqi alətlərinin xalq və professional musiqi yaradıcılığında tətbiqinə daha böyük yer verilmişdir. Hər bir alətin solo ifasında, orkestr və ansamblların tərkibində yeri və rolu, onlar üçün yazılmış iri və kiçik formalı əsərlərin ifasında səslənmə xüsusiyyətləri təhlil olunur... 254 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Elmi nəticələr müəllifi n uzun illər ərzində Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında qocaman və məşhur çalğıçılardan, musiqi alətləri hazırlayan mahir ustalardan topladığı məlumatlar, onlara mənsub və habelə Bakı, Moskva və Sankt-Peterburq şəhərlərinin, Azərbaycan rayonlarının mərkəzlərindəki ölkəşünaslıq muzeylə- rində saxlanılan musiqi alətlər kolleksiyalarının tədqiqi, müxtəlif çalğı alətlərində ifa olunan və nota köçürülən xalq musiqisi nü- munələrinin təhlili əsasında alınıb. ...Alətlərin Azərbaycan xalq və professional musiqi yaradıcılığında tətbiqi xüsusiyyətləri, on- ların ənənəvi repertuarı, xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestr- ləmənin və partituradan oxunuşunun əsasları işlənilmişdir... Azərbaycan alətşünaslığının əsasını qoymuş S.A.Abdullaye- vanın “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişü- naslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası Azərbaycan xalq və professional musiqimizin inkişafında misilsiz rolu olan musiqi alətlərimizin inkişaf tarixinə, morfoloji və erqoloji məsələlərinə, texniki, bədii ifadə və tətbiqi xüsusiyyətlə- rinə, başqa xalqların oxşar alətləri ilə müqayisəsinə həsr olunmuş ümumiləşdirilmiş və mühüm sosial-mədəni əhəmiyyəti olan alət- şünaslığın yeni və böyük elmi probleminin həllinin təmin edən müstəqil və başa çatdırılmış işdir. QƏRAR: Bakı Musiqi Akademiyasının “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasının professoru, sənət- şünaslıq namizədi Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın “Azərbay- can musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası Azərbaycan Pre- zidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının alimlik dərəcələ- rinin və elmi adların verilməsi qaydaları haqqında Əsasnamənin tələblərinə tam cavab verir və onun müəllifi nə 17.00.02 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi veril- məsi üçün iş Bakı Musiqi Akademiyasının nəzdindəki fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasında müdafi əyə təqdim edilsin. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 255

Resenzentlərin rəyləri (ixtisarla) Ə.İ.İsazadə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Me- marlıq və İncəsənət İnstitutunun “Xalq musiqisinin tarixi və nəzə- riyyəsi” şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor. Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyəti ilə sıx əlaqədar olan musiqi alətlərinimizi uzun illər ərzində tədqiq edən, monoq- raﬁ ya və kitabları ilə Respublikamızda və ondan kənarda şöhrət qazanmış, Azərbaycan alətşünaslığının əsasını qoymuş Səadət xanım Abdullayevanın “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşü- naslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” doktorluq disser- tasiyası musiqi sənətimizə töhfədir. Beş fəsildən ibarət olan dissertasiya işi indiyə kimi müsiqişü- naslığımızda tam həllinin tapmayan iki mühüm məsələyə - Azər- baycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığına və onların musiqişü- naslıq-orqanoloji cəhətdən tədqiqatına həsr olunmuşdur... Azərbaycan musiqi alətlərinin inkişaf tarixini izləmək üçün müəllif arxeoloji materiallara, maddi-mədəniyyət abidələrinə, orta əsr musiqişünaslarının traktatlarına, dastanlarımıza, klassik ədəbi irsimizə, səyyahların qeydlərinə, ilk dəfə olaraq kitab miniatürlərinə və müxtəlif muzeylərdə qorunan nümunələrə, qocaman musiqiçilərin məlumatlarına əsaslanaraq Azərbaycan- da antik, orta əsr, yeni və ən yeni dövrlərdə yayılmış alətlərin ümumi sayının 88-ə çatması göstərmişdir. Onlardan 32-si simli, 23-ü nəfəs, 16-sı zərb və 17-si özüsəslənən qruplara aid edilmiş- dir. Bütün bu alətlərin təsviri verilmiş, hansı ansamblların tərki- bində səslənməsi açıqlanmışdır. Məlumatların şərhi çoxlu sayda şəkillərlə (onların əksəri ilk dəfə nümayiş etdirilir) müşayiət olunur... Azərbaycan musiqi alətləri tarixşünaslıq irsi demək olar ki, tam bərpa olunmuşdur. Nəticədə simli, nəfəs, zərb və 256 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

özüsəslənən qruplar üzrə musiqi alətləri sistemləşdirilərək, on- ların təsnifat sxemi tərtib edilmişdir... Azərbaycanın bu və ya digər zonalarında eyni alətin müxtə- lif adları, çanağın ölçüsünə və simlərinin sayına görə fərqlənən növləri, qol və səs pərdələrinin adları, alətlərin ayrı-ayrı hissələri üçün ağac və digər materiallarının seçilmə qaydaları və hazırlan- ma prosesində işlədilən terminlər ilk dəfə yazıya alınmışdır... Professional səviyyədə musiqi alətlərinin səslənmə xüsusiy- yətləri, kökü, diapazonu, səsdüzümü, tembri, registri, pozisiyası, applikaturası, mizrab ştrixləri, xalq və not çalma üsulları, səslərin adları, növləri, dinamik çalarları, interval, ikiləşmiş not, akkord və melizmlərin alınmasının mümkünlüyü şərh olunur... Müxtəlif alətlərin xalqın gündəlik həyatında, xalq və professional musiqimizin inkişafında əhəmiyyəti vurğulanır. Ənənəvi musiqi alətlərimizin orkestr və ansamblların tərkibində, o cüm- lədən simfonik orkestrdə və Avropa alətləri ilə birlikdə səs- lənmə xüsusiyyətləri açıqlanır. Xalq çalğı alətləri və simfonik orkestrlər üçün yazılmış əsərləri sadalamaqla, bir növ müəllif gənc bəstəkarlara musiqiyə milli ruh verən çalğı alətlərimizin tembr rəngarəngliyini nəzərə çatdırmaq istəyir. Müəllif tərəfi n- dən məşhur çalğıçıların ifasında nota köçürülmüş xalq musiqisinin müxtəlif janrlarına aid nümunələri musiqi alətlərimizin böyük imkanlara malik olmasını bir daha nümayiş etdirir... S.Abdullayevanın doktorluq dissertasiyasını mühüm sosial-mədəni əhəmiyyət kəsb edən yeni və böyük elmi problemin həllini təmin edən fundamental əsər saymaq olar... R.Ə.Quliyev, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor. Azərbaycan xalq və professional musiqimizin inkişafında və təbliğində milli musiqi alətlərimizin rolu misilsizdir. Bunu bəstəkarlarımızın xüsusi olaraq çalğı alətlərimiz üçün yazdığı əsərlər, musiqilərimizin dünyanın məşhur səhnələrinə çıxışları Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 257 təsdiq edir. Tarixin kəşməkəşli sınaqlarından keçərək günümüzə qədər çıxmış musiqi alətlərimizin tədqiqi, qorunması və gələcək nəslə çatdırılması günümüzün vacib məsələlərindəndir. Təəs- süfl ə qeyd etmək istəyirəm ki, orta əsrlərdə ölkəmizdə səslənən çoxlu sayda çalğı alətlərindən yalnız bir qismi hal-hazırda isti- fadə olunur. Ona görə də vaxtilə Azərbaycan ərazisində yaylan simli, nəfəs, zərb və özüsəslənən musiqi alətlərini müəyyən et- mək, onların ən mükəmməllərini bərpa və təkmilləşdirmə yolu ilə musiqi kollektivlərinə təqdim etmək musiqişünaslarımızın ən şərəfl i vəzifələrindən biridir. Uzun illərdir ki, Azərbaycan alətşünaslığı istiqaməti üzrə çalışan Respublikamızın tanınmış musiqişünası Səadət xanım Abdullayevanın elmi yaradıcılığı ilə mən musiqi müəllimi və tarzən kimi həmişə maraqlanmışam. Onun tədqiqatları əsasən musiqi alətlərimizin yaranma və yayılma məsələlərinə, inki- şaf tarixinə, onların dəqiq quruluşlarının, xətti ölçülərinə görə səs düzümlərinin, texniki və bədii-ifadə imkanlarının öyrənil- məsinə, xalq və professional musiqisində tətbiqinə və gələcək inkişaf yollarının müəyyən edilməsinə həsr olunmuşdur. O, musiqi alətlərimizin aktual məsələlərini araşdıraraq elmi və təcrübi əhəmiyyəti olan nəticələr əldə etmiş və bu mövzuda Bakıda və Moskvada 6 kitab və 28 məqalə dərc etdirmişdir. Bütün bunları nəzərə alsaq, S.Abdullayeva haqlı olaraq Respublikamızda musiqi alətşünaslığının əsasını qoymuş alim sayılır. Onun 2000 və 2002-ci illərdə rus və Azərbaycan dillərində dərc etdirdiyi 30 çap vərəqi həcmində “Azərbaycan xalq çal- ğı alətləri” monoqrafi k əsəri ictimaiyyətimizdə böyük rezonans doğurmuşdur. Musiqi alətlərimizi hərtərəfl i araşdıraraq, musiqi- şünas, ifaçı, musiqi məktəb müəllimləri və eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün çox sanballı elmi əsər və tədris vəsaiti yazmışdır. S.Addullayevanın müdafi əyə təqdim etdiyi “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və müsiqişünaslıq-orqanoloji 258 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü təd qi qatı” mövzusunda dissertasiya işi Azərbaycan alətşünaslığı- nın yeni uğuru hesab edilməlidir... S.Abdullayevanın çoxillik elmi tədqiqatlarına əsasən yaz- dığı dissertasiyası mühüm sosial-mədəni əhəmiyyət kəsb edən yeni və böyük elmi problemin – Azərbaycan musiqi alətləri haqqında ümumiləşdirilmiş əsərin yaradılmasına yönələn tə- dqiqat işi kimi qiymətləndirilməlidir... T.Ə.Bakıxanov, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor. Son illərdə Azərbaycanın musiqi alətlərinə həsr olunmuş bir sıra qiymətli tədqiqat əsərləri dərc olunmuşdur. Bunların sıra- sında S.Abdullayevanın “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yasını xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Milli musiqi alət- lərimizin ilk tədqiqatçısı olan S.Abdullayeva bu monumental əsəri Azərbaycanda etnomusiqişünaslığının müstəqil qolu olan alətşünaslığın müvəffəqiyyətlə inkişaf etdiyini təsdiqləməklə yanaşı, Azərbaycan xalq və professional musiqisini müşayiət edən alətləri maraqlı və həm də böyük elmi-praktiki əhəmiyyəti olan tədqiqat obyekti olmasını göstərir. İstedadlı musiqişünasın Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında uzun illər ərzində topladığı zəngin faktiki materialların əsasında yazdığı, giriş, beş fəsil və nəticədən ibarət olan “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” doktorluq dissertasiyası musiqişünaslığımıza böyük töhfədir... Çalğı alətlərimizin Şərq ölkələrinin oxşar alətlərlə müqa- yisəsi, onların yaranma məkanın və areallarının müəyyən et- məyə imkan vermişdir. Ənənəvi çalğı alətlərimizin hazırlanma, quraşdırılma və istifadə qaydaları, texniki-bədii xüsusiyyətlə- ri – diapazonu, səsdüzümü, köklənməsi, tembri, registri və s. haqqında müfəssəl məlumatlar verilir. Musiqi alətlərimizin xalq və professional musiqinin ifası zamanı, orkestr və ansamblların Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 259 tərkibində istifadə və səslənmə xüsusiyyətləri hərtərəfl i səciy- yələndirilir. Dissertasiyada qarşıya qoyulan aktual məsələlərin öyrənilməsi nəticəsində əldə edilən çoxlu sayda yeni elmi müd- dəalar hər fəslin sonunda verilməsi xüsusilə qeyd olunmalıdir. Diqqətə layiqdir ki, xalq musiqisinin müxtəlif janrlarına aid edilən və Azərbaycanın müxtəlif guşələrində qocaman və məşhur çalğıçıların ifasında 65 nümunəsi ilk dəfə nota köçü- rülmüşdür. Tədqiqat işində maraqlı və gələcək araşdırmalar üçün zə- min ola biləcək çox qiymətli elmi və təcrübi nəticələr verilir, musiqi alətlərimizin xalq kütləsi arasında daha da geniş yayıl- masını təmin edilməsi yolları işıqlandırılır. Şübhə yoxdur ki, dissertasiyada göstərilən musiqi alətləri- mizin inkişaf və elmi tədqiqat istiqamətləri Azərbaycan alətşü- naslığında yeni nailiyyətlərin qazanılmasına və musiqişünaslı- ğın bu sahəsinə olan marağın artmasına səbəb olacaqdır. Tərkibində vaxtilə unudulmuş, zəmanəmizdə isə bərpa olunmuş rübab, çəng, bərbət, rud, tənbur, çoğur, çəğanə kimi qədim musiqi alətləri səslənən ansamblların fəaliyyəti S.Abdul- layevanın elmi araşdırmalarının nəticələrinin praktiki əhəmiy- yətinin bariz göstəricisidir. Resenziya olunan dissertasiya işinə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafını təmin edən alətşünaslıq probleminin kompleks araşdırılmasının yekunu kimi baxılmalıdır. Yuxarıdakıları nəzər alaraq, hesab edirəm ki, S.A.Abdulla- yevanın sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün yaz- dığı bu sanballı dissertasiya işini müdafi əyə təqdim etmək olar. Onun müəllifi bu elmi dərəcəyə tam layiqdir. 260 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

DİSSERTASİYA İŞİNİN APARICI TƏŞKİLATDA MÜZAKİRƏSİ

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin 17.00.023 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə elmi-nəzəri seminar iclasının (sədr – “İbtidai təhsil pedaqogikası və metodikası” fakültəsinin dekanı, fi lologiya elmləri doktoru, professor Z.A. Xəlilov, katib – fəlsəfə elmləri namizədi, baş müəllim L.X.Həsənova)11 № -li protokolundan (Bakı şəhəri, 27 oktyabr 2005-ci il) çıxarış (ixtisarla) Çıxışlar: J.H. Qədimova, “Musiqi fənləri və onların tədrisi metodika- sı” kafedrasının müdiri, pedaqoji elmlər namizədi, dosent. S.Abdullayevanın doktorluq dissertasiya işi Azərbaycan musiqi alətlərinin indiyə qədər tam araşdırılmamış ən aktual məsələlərinə həsr olunmuş monoqrafi k tədqiqat əsəridir. Müəl- lif ilk dəfə faktiki materiallara əsaslanaraq müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda 88-ə qədər simli, nəfəs, membranlı və özüsəslənən musiqi alətinin yayılmasını göstərir. Onlardan hal-hazırda yalnız 26-ı istifadə olunur. Ona görə də dissertasiyada verilən məlumat- lar yaxın gələcəkdə unudulmuş alətlərin bərpası və təkmilləşdiril- məsi üçün imkan yaradacaqdır. Dissertasiya işinin bütün müsbət məziyyətləri, elmi və praktiki əhəmiyyəti tərtib olunmuş rəydə qeyd olunmuşdur. Müəllifi n araşdırmaları tədris sahəsi üçün də olduqca gərəklidir... N.N. Abutidze, pedaqoji elmlər namizədi, dosent. Şübhə yoxdur ki, S.Abdullayevanın dissertasiya işi Azər- baycan musiqişünaslığının böyük uğurudur... Diqqətə layiqdir ki, musiqi alətlərinin dəqiq tədqiq etmək üçün dissertasiya işi- nin müəllifi əsasən Respublikanın müxtəlif zonalarında topladığı faktiki materiallardan musiqi alətlərlə əlaqədar aktual məsələlə- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 261 rin araşdırılmasında istifadə etmişdir. İlk dəfə olaraq alətlərin ayrı-ayrı hissələrinin və hazırlanma prosesini adlandırmaq üçün işlədilən terminlər qeydə alınmışdır. Müəllif çoxlu sayda elm aləminə məlum olmayan mənbələrə istinad edərək Azərbaycan musiqi alətlərinin sistemləşdirmiş və əyani təsnifat sxemini tərtib etmişdir. Nəticədə indiyə qədər musiqişünaslıqda adı çəkilməyən donqar, kəman, çaqanaq və ağız qopuzu Azərbaycan musiqi alət- ləri sırasına daxil edilmişdir... Z.A.Xəlilov, fi lologiya elmləri doktoru, professor. S.Abdullayevanın dissertasiyası, əlbəttə, sanballı işdir. Bu təd qiqat bir daha əyani göstərir ki, milli mədəniyyətimizin yük- səlməsində musiqi alətlərimizin rolu misilsizdir. Dissertasiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycanda yayılan musiqi alətləri hərtərəfl i təsvir olunur və onların xalq və professional musiqi yaradıcılığın- da tətbiqi məsələlərinə baxılır... Aparıcı təşkilat – Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin rəyindən çıxarış (ixtisarla) …Ученые, изучая историю музыки, шаг за шагом при- открывают новые доселе неизведанные пласты народно- го искусства. Рассмотренное в этом ракурсе исследование С.А.Абдуллаевой “Историография и музыковедческо-ор- ганологическое исследование азербайджанских музыкаль- ных инструментов” представляет значительный интерес. В диссертации впервые полностью отражены историография национальных музыкальных инструментов, их детальное описание, специфика изготовления, технико-выразитель- ные возможности, особенности применения в народном и профессиональном музыкальном творчестве, сравнитель- ное изучение с сходными инструментами… Представляет несомненный интерес морфологическое и эрголгическое исследование проблемы, которое, на наш взгляд, позволило 262 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

выявить также диалектические особенности языка. Автором было установлено, что наименование одних и тех же музы- кальных инструментов, размеров и формы корпуса, названия орнаментальных отделок и т.д., изменяется в зависимости от регионов Республики. Исследователем проделана огромная, кропотливая работа и по выявлению технических и художе- ственно-выразительных возможностей азербайджанских му- зыкальных инструментов… Выдвинутая автором концепция о сопоставлении однотипных музыкальных инструментов позволяет определить черты общности и отличия музыкаль- ных инструментов народов, населяющих Кавказ, Среднюю и Переднюю Азию, Ближний Востока, Индию, Китай, а также Средиземноморскую периферию, верно отмечая, что восточные музыкальные инструменты не ограничивались определенными территориями, вследствие чего история их развития должна изучаться в рамках всего тюркского мира. В заключении работы соискатель выдвигает интересную мысль – параллельно с этноорганолическими исследования- ми инструментов предлагается рассматривать их неразрывно с исполняемой на них музыкой. То есть изучение народного инструментария выступает как комплексная проблема, к ре- шению которой должны привлекаться фольклористы, истори- ки, языковеды и особенно этнографы. Здесь же теоретически обосновывается ложные заверения об армянском происхож- дении некоторых исконно азербайджанских инструментов… Опубликованные работы автора, особенно в последние годы на русском и азербайджанском языках монография “На- родный музыкальный инструментарий Азербайджана”, явля- ются существенным вкладом в инструментоведении и широко используются в музыкальных заведениях и вузах республики, в которых функционируют кафедры “Музыкальные инстру- менты” и “Инструментальное исполнительство”… Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 263

Отзыв, составленный заведующей кафедрой “Музыкаль- ных дисциплин и методики их преподавания” кандидатом пе- дагогических наук, доцентом Ж.Г.Кадимовой, был обсужден и утвержден на научно-теоретическом семинаре по музы- кальным специальностям Азербайджанского Педагогическо- го Университета.

BAKI MUSİQİ AKADEMİYASI B/D 02.151 BİRDƏFƏLİK DOKTORLUQ DİSSERTASİYA ŞURASI İCLASININ S T E N O Q R A M I (Bakı şəhəri, 11 noyabr 2005-ci il, sədr – SSRİ-nin və Azər- baycan Respublikasının xalq artisti, professor F.Ş.Bədəlbəyli, elmi katib – sənətşünaslıq namizədi, dosent F.Ş.Əliyeva)

Rəsmi opponentlərin rəylərindən çıxarışlar (ixtisarla) Zemfi ra Səfərova, sənətşünaslıq doktoru, professor, Azər- baycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət xadimi. Azərbaycan xalqının musiqi yaradıcılığının inkişafında xalq çalğı alətlərinin önəmli rolu şübhəsizdir. Hələ qədim zamanlardan Azərbaycan məkanında müxtəlif növlü və çoxsaylı musiqi alətlə- rinin intişarı xalqın musiqi yaradıcılığı, onun mahnıları, rəqsləri, muğam və aşıq musiqisi ilə sıx bağlı olmuşdur. Xalq çalğı musiqi alətlərinin müxtəlifl iyi və rəngarəngliyi həm də xalqın maddi mədəniyyətinin zənginliyinin və inkişafının bariz göstəricisidir. Hər bir xalqın tarixində xalq çalğı alətləri və vokal-instrumental musiqinin böyük əhəmiyyəti məlumdur. Həm də məlumdur ki, sonrakı dövrlərdə, artıq bəstəkarlıq yaradıcılığında bu alətlərdən is- tifadə həm alətlərin özlərinə, həm də musiqinin inkişafına, məsələn, simfonik musiqiyə və sairə, yeni-yeni çalarlar, yeni nəfəs gətirmiş- dir. Bu mənada böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığı, 264 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü onun təcrübəsi xüsusi diqqətə layiqdir. Bəstəkarın bu təcrübəsi, yəni simfonik orkestrin tərkibinə xalq çalğı alətlərinin səslənməsi, xalq çalğı alətləri orkestrinin təşkili və onun üçün yeni repertuarın yaranması musiqimizdə çox perspektivli olmuşdur. Hətta sonralar digər Azərbaycan bəstəkarları tərəfi ndən müxtəlif xalq çalğı alətlə- ri üçün konsertlər də yazılmışdır. Bütün bunlar və təbii ki, tək bunlar yox, xalq çalğı musiqi alət- lərinin təkamülü, sistemləşdirilməsi, quruluşlarının dəqiq təsviri və hazırlanma qaydaları və sair məsələlər musiqişünaslığın vacib qo- lunu təşkil edən alətşünaslığın əsas problemlərindəndir. Bu prob- lemlərin araşdırılması və tədqiqi professor Səadət Abdullayevanın doktorluq tədqiqatında çox əhatəli verilmişdir. Xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim ki, tədqiqatçı bu mövzuya yaradıcılığının 30 ilini həsr etmişdir. Bu da tədqiqatçının ciddiliyindən, mövzuya sadiqli- yindən və mən deyərdim, vurğunluğundan irəli gəlir. Alimin həmin mövzuya həsr edilmiş “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” (Azərbay- can və rus dillərində) fundamental monoqrafi yası, “Azərbaycan instrumental musiqisi” “Azərbaycan xalq musiqi alətlərinin tarixi”. “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə və başqa kitab və broşürləri xüsusilə qiymətlidir. Tədqiqatçının çoxsaylı məqalələri, onların arasında kamança, zurna, tulum, tənbur, dəf, rübab, rud, bərbət, ud, balaban və başqalarına həsr olunmuş təhlil- ləri, mülahizələri böyük maraq doğurur və dəyərlidir. Alimin çap olunmuş tədqiqatları əsasında bir sıra unudulmuş alətlər – çəng, bərbət, Şirvan tənburu, qaşqar rübabı və başqaları müxtəlif folklor ansambllarının tərkibinə daxil edilmiş və indi səslənməkdədir. Tədqiqatçının dissertasiyası giriş, beş fəsil, nəticə və əlavə l ər- dən ibarətdir. Girişdə müəllif mövzunun aktuallığını, yəni Azərbay- can musiqi alətlərinin təkamülü, sistemləşdirilməsi, quruluşlarının təsviri və hazırlanma qaydaları, musiqi yaradıcılığı ifaçılığının tət- biqinin spesifi k məsələlərinin və onların eyni tipli növləri ilə müqa- yisəli öyrənilməsinin aktuallığını xüsusi olaraq vurğulayır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 265

Birinci fəsil “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı”n- da milli mədəniyyət abidələrinə, yazılı mənbələrə, kitab minia- türlərinə və muzey nümunələrinə əsaslanaraq müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda musiqi alətinin (konkret 88 sayda) istifadə olun- ması haqda danışılır. Bu maraqlı fəsildə Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin müəllif tərəﬁ ndən çox qiymətli təsnifat sxemi təqdim edilmişdir... Bu sxemdə indiyə qədər musiqişünaslıqda qeyd olunmayan musiqi alətlərinin adları – donqar, kəman, çaqanaq, kələnay və ağız qopuzu da sxemə daxil edilmişdir. Tədqiqatın bu ilk fəslində müəllif Azərbaycan xalq çalğı alət- lərinin tarixinin geniş mənzərəsinin yarada bilmişdir... Tədqiqatçı tamamilə doğru nəticəyə gəlir ki, Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tədqiqinə dair əsas işlərin vəziyyəti göstə- rir ki, Üzeyir Hacıbəyov tərəﬁ ndən əsası qoyulmuş Azərbaycan alətşünaslığı musiqişünaslığın müstəqil sahəsi kimi inkişaf edir... Севда Гурбаналиева, заведующая кафедрой “Музы- кальных дисциплин” Гянджинского государственного уни- верситета, доктор искусствоведения, профессор. Одной из ключевых проблем современного музыкального искусства является исследование специфических свойств музы- кальной культуры каждого народа. Азербайджанский музыкаль- ный инструментарий входит в органический сплав, именуемый культурой, изучение каждого звена которой представляется важной и серьезной задачей современного музыкознания. Хорошо известно, что совершенство инструментов рож- дает новые явления в музыкальной практике. Интересным и закономерным фактом является тщательная теоретическая разработка инструментария в письменных источниках сред- невековья – музыкальных трактатах. И этот факт действи- тельно закономерен, ибо инструмент в условиях беспись- менной музыкальной культуры как бы “собирал” о ней информацию... 266 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Эволюция, систематизация, точное описание устройства и способов изготовления, выявления технико-исполнитель- ских и музыкально-выразительных возможностей, специфи- ка применения Азербайджанских музыкальных инструмен- тов и сопоставление их со сходными типами – актуальные вопросы современного музыкознания подробно рассматри- ваются в диссертационной работе Саадет Абдуллаевой. Рецензируемая работа – первое обобщающее исследова- ние, специально посвященное Азербайджанскому музыкаль- ному инструментарию... Ценность и научная новизна настоящей диссертации – в последовательном и убедительном обосновании ряда важ- ных положений, связанных с темой работы. Обобщая каждую главу, автор делает выводы, что еще более увеличивает научно-практическую значимость исследования… Бесспорна практическая значимость диссертации, ре- зультаты которой могут быть использованы музыковедами в дальнейшей разработке поставленных проблем, а также в ма- териалах лекций по курсам “История и теория исполнитель- ства на народных инструментах”, “Азербайджанское народ- ное музыкальное творчество”, “Этномузыкология”. С другой стороны, изложенный в работе материал позволит восстано- вить в исполнительской практике вышедшие из употребле- ния инструменты, что послужит обогащению современной национальной культуры… Oqtay Rəcəbov, pedaqoji elmlər doktoru, Azərbaycan Res- publikasının əməkdar müəllimi, bəstəkar. Azərbaycanda opera, balet, simfonik və xor yaradıcılığı ilə bərabər, həm də XX əsrdə xalq instrumental musiqisi də çox böyük bir yol keçmişdir. Hələ 1931-ci ildə Azərbaycan Radio Komitəsində yaradılmış xalq çalğı alətləri orkestrinin, sonradan Ə.Bakıxanovun, Ə.Dadaşovun, B.Salahovun, H.Bayramovun və Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 267 digərlərinin müxtəlif variantlarda yaratdıqları xalq çalğı alətləri ansambllarının yaradılması və bu günə qədər fəaliyyətdə olması milli alətlərin xalq arasında nə qədər hörmətə malik olduğunu, sevdiyini sübut edən amillərdəndir. Azərbaycanda və digər Şərq dövlətlərində də bu sahədə aparılan elmi tədqiqatlar, elmi axta- rışlar, elmi kəşfl ər, qədim və unudulmuş milli musiqi alətlərimi- zin yenidən həyata qaytarılması, eləcə də son illərdə Bakı Musiqi Akademiyasında çox istedadlı bir şəxs olan Məcnun Kərimovun rəhbərliyi ilə qədim Azərbaycan musiqi alətləri ansamblının da yaradılaraq böyük fəaliyyət göstərməsi, onların xarici ölkələrdəki müvəffəqiyyətli çıxışları da bu sahədə maraqlı və elmi cəhətdən çox lazımlı işlərin görüldüyündən xəbər verir. Məhz bu baxım- dan doktorant S.A.Abdullayevanın təqdim etdiyi dissertasiya, bir qədər gecikmiş olsa da, lakin Azərbaycan musiqişünaslığına, alətşünaslığına bir töhfə kimi qiymətləndirilə bilər və bu mənada müəllif çox təqdirəlayiq elmi tədqiqat işi hazırlamışdır... Dissertasiya giriş, beş fəsil və nəticədən ibarət elmi axtarışlar- dan və elmi tapıntılardan ibarət əsl mənasında sanballı bir əsərdir... Doktorant qədim mədəniyyət abidələrinə, yazılı mənbələrə, kitab miniatürlərinə, eyni zamanda muzey nümunələrinə aid olan materialları tədqiq edərək göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə Azər- baycanda 88 musiqi alətindən istifadə olunmuşdur. Dissertasiya müəllifi bu musiqi alətlərinin adlarını da ortaya çıxararaq bizim diqqətimizə çatdırır. Burada eyni zamanda həmin alətlərin təsnifatı da, çox maraqlı bir cədvəl vasitəsilə təqdim olunur. Bu cədvəl öz quruluşuna baxımından da maraqlıdır və elmi cəhətdən digər tədqiqatçılar tərəfi ndən hələ bundan sonra da araş- dırıla və eyni zamanda istifadə oluna bilər. Bu cədvəldə bu gün fəaliyyətdə olan ansambl və xalq çalğı alətləri orkestrlərimizdə istifadə olunan milli musiqi alətlərimiz- lə bərabər, bizim bu günə qədər tanımadığımız və istifadə edil- məyən qədim milli musiqi alətlərimizə rast gəlirik... 268 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Müəllif eyni zamanda bizə məlum olan musiqi alətlərinin müxtəlif regionlarda fərqli adlarının olmasının da elmi surətdə əsaslandırır və bu fərqli adların səbəblərinin tapmağa çalışır ki, bu da alətşünaslıq elmində yeni bir tapıntıdır və bu sahəyə yeni baxışdır... Saz ifaçılığı və aşıq musiqisi ilə əlaqədar dissertant belə bir nəticəyə gəlir ki, aşıq havalarının sazla müşayiət edərkən ifaçının daxili aləmi, hiss və emosional əhval-ruhiyyəsi onun ifaçılıq ba- carığı ilə vəhdət təşkil etdikdə gözəl sənət yaranır... Çox dolğun və elmi əsası olan nəticələrdə bir fakt xüsusilə diqqətimizi cəlb edir. Bu da ondan ibarətdir ki, müəlliﬁ n ﬁ krincə əgər orta əsrlərdə Azərbaycanda 90 musiqi aləti səslənirdisə bu gün onların sayı 26-ya enib. Məhz bu baxımdan da təqdim olun- muş doktorluq dissertasiyasının gələcəkdə bu gün unudulmuş çoxlu musiqi alətlərinin həyata, xalqımıza qaytarılmasında böyük rolu olacağına ümid edirəm... Dissertasiya işinə və avtoreferata verilən rəylərdən çıxarışlar (ixtisarla) Эльмира Аббасова, профессор, кандидат искусствоведе- ния, заслуженный деятель искусств Азербайджана. Диссертация является первым фундаментальным науч- ным трудом в азербайджанском музыкознании, посвященный инструментарию… Она установила распространение в Азер- байджане 88 разнотипных музыкальных инструментов, рас- пределив их по всем существующим видам, подчеркнув высо- кий уровень музыкальной культуры азербайджанского народа. С.Абдуллаева провела тщательное морфологическое и эргологическое исследование традиционных азербайджан- ских музыкальных инструментов, выявила названия, при- мененные для наименования одних и тех же инструментов, бытующих в различных зонах Азербайджана. Некоторые из Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 269

этих названий не встречаются или почти не встречаются в музыковедческой литературе. Более того, она установила точнее название всех частей инструментов, раскрыла спосо- бы их изготовления из определенных материалов… Впервые четко и подробно сообщаются сведения о про- изведениях азербайджанских композиторов, написанных для народных музыкальных инструментов. Впервые рассматри- ваются азербайджанские музыкальные инструменты в ряду их однотипных разновидностей, что, безусловно, имеет су- щественное значение для изучения музыкальных инструмен- тов других народов Ближнего и Среднего Востока… Vaqif Əbdülqasımov, Azərbaycan Milli Konservatoriyası- nın professoru. …Səadət Abdullayeva demək olar ki, ömrünün yarısından çoxunu Azərbaycan musiqi alətlərinin müxtəlif rakursdan təd- qiqatı ilə məşğuldur. Onun bu mövzu ətrafında onlarla məqalələ- ri, kitabça və kitabları bizə məlumdur. Bu zəhmətkeş musiqişüna- sın təqdim etdiyi dissertasiya işi göstərir ki, onun gördüyü bu işlər milli musiqi mədəniyyətimizə sanballı bir elmi lövhədir. Bizcə, bu dissertasiyanın qəbul edilməsi musiqişünaslıq tədqiqat işlərin- də böyük rol oynayardı... S.Abdullayeva dissertasiyanın elə ilk fəslində (“Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı”) musiqi alətlərinin yaranma, formalaşma, təkmilləşmə dövrlərini araşdırmış, onların qədim tarixi ilə bərabər milli musiqi alətinin olduğunu sübut etməyə ça- lışmışdır və əsasən buna nail olmuşdur... Müəllif haqlı olaraq sübut etmişdir ki, Azərbaycan musiqi alətləri özünəməxsusluğu ilə digər xalqlardan fərqli olaraq daha önəmli və səciyyəvi cəhətlərə malikdir... Kamilə Dadaşzadə, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İn- cəsənət Universitetinin “Musiqişünaslıq” kafedrasının müdiri, sənətşünaslıq namizədi, dosent. 270 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Son dövrdə qloballaşma proseslərinin artması ilə əlaqədar etnik mədəniyyətlərin məxsusi cəhətlərinin qorunub-saxlanması problemləri ortaya çıxır. Belə tarixi-mədəni şəraitdə etnik mədə- niyyətin özəlliklərinin öyrənən hər bir elm sahəsinin, o cümlədən də etnomusiqişünaslığın və onun istiqamati olan etnoorqanologi- yanın vəzifələri xeyli artır. Göstərilən kontekstdə S.Abdullayevanın müdafi əyə təqdim et- miş dissertasiyası son dərəcə böyük aktuallıq kəsb edir. Zəngin faktoloji materiala əsaslanan dissertasiya Azərbaycan musiqi elmində fundamental səciyyə daşıyan ilk sistem-orqanoloji tədqiqatdır. Təqdim olunmuş dissertasiyada Azərbaycan musiqişünaslığın- da ilk dəfə olaraq milli çalğı alətlərimizin keçdiyi uzunmüddətli təkamül yolu rekonstruksiya edilmiş, onların quruluşu, texniki və bədii imkanları ətrafl ı şəkildə təhlil olunmuşdur. Dissertasiyanın məziyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, burada vaxtilə Azər- baycan ərazisində geniş tətbiq olunan, sonralar isə sıradan çıxan alətlərin bərpası məsələləri də geniş şəkildə şərh olunur. Dissertasiyada Azərbaycan çalğı alətlərinin Mərkəzi Asiya, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılan eynitipli alətlərlə aparılan müqayisəli təhlil belə bir fi kir yürütməyə imkan verir ki, hazırkı tədqiqatın əhəmiyyəti yalnız milli musiqişünaslığımızın sərhəd- ləri ilə məhdudlaşmır. Müəllifi n əldə etdiyi dəyərli elmi nəticələr, qənaətlər, təyin etdiyi perspektiv elmi inkişaf yolları dünya etno- orqanologiyası kontekstində də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təqdim olunmuş dissertasiyada milli etnoorqanologiyada ilk dəfə olaraq ardıcıl surətdə sistem-etnofonik metodoloji üsullar həyata keçirilmişdir, yəni çalğı alətlərr ifa olunan musiqilə sintez şəkildə təhlil olunmuşdur... Səadət Seyidova, Bakı Musiqi Akademiyasının “Musiqi nəzəriyyəsi” kafedrasının müdiri, professor. Səadət Abdullayeva ömrünü, fəaliyyətini musiqi elminin bu sahəsinə sərf etmiş alimdir... O, Azərbaycan orqanologiya Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 271 elminin ilk tədqiqatçılarındandır. Azərbaycan alətşünaslığının müstəqil elm kimi formalaşması Səadət Abdullayevanın adı ilə bağlıdır... O, Azərbaycan musiqi alətləri haqqında məlumatları toplayıb, sistemləşdirib və alətlərin təhlili metodikasını müəy- yənləşdirərək bir sıra qiymətli əsərlər yazmış, çıxışlar etmişdir. Xüsusilə qeyd edirəm ki, bu əsərlər alətşünaslıq elmi ilə bağlı ilk əsərlərdir... Səadət Abdullayeva doktorluq işində bütün Azərbaycan musiqi alətlərini (həm qədim, həm də müasir) tarixşünaslıq baxımın- dan açıqlayaraq onların təşəkkül və təkamülünü, miqrasiyasını izləyir, araşdırdığı musiqi alətlərini “Ənənəvi Azərbaycan musiqi alətləri”, “Xalq və professional musiqi yaradıcılığında işlənən alətlər” bölümlərinə ayıraraq onların texniki və bədii ifadə va- sitələrini üzə çıxarır... Əminəm ki, iddiaçının sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcə- si almaq üçün yazdığı elmi işi Azərbaycan musiqişünaslığı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir... Имруз Эфендиева, кандидат искусствоведения, профес- сор кафедры “Теории музыки” Бакинской музыкальной ака- демии. Представленный автореферат профессора кафедры “Истории и теории азербайджанской народной музыки” БМА Абдуллаевой С.А. глубоко и научно обоснованно отра- жает все аспекты ее масштабной, высоко профессиональной докторской диссертации, посвященной исследованию инте- ресной, оригинальной темы, по сей день не исследованной в азербайджанском музыкознании… Будучи аспирантом, а в дальнейшем и научным сотруд- ником Института архитектуры и искусства Национальной Академии Наук Азербайджана, С.Абдуллаева деятельно учас твует во всех экспедициях, организованных отделом фольклористики. А результатом этих интересных, ответ- 272 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

ственных экспедиций были неординарные находки, записи азербайджанских народных инструментальных наигрышей. Впоследствии этот уникальный по богатству материал был издан в Москве. По сей день эта книга, как и многие издан- ные труда С.Абдуллаевой, являются настольной учебной ли- тературой для студентов, педагогов, для всех тех, кому доро- га азербайджанская нациоальная культура… Важным представляется, что С.Абдуллаева внимательно, убедительно и на высоком профессиональном уровне ана- лизирует те произведения азербайджанских композиторов, в которых тар находит свое художественное применение как важный драматургический принцип динамики… С другой стороны, соискатель в диссертации подробно рассматривает творчество ашугов, их любимый инструмент саз… С.Абдуллаеву, как большого и уникального исследовате- ля истории национальных инструментов, интересует также и, в особенности, волнуют проблемы сохранения и популя- ризации их, немаловажное значение имеют и вопросы вос- становления вышедших из употребления инструментов. В Заключении очень много ценных предложений, выдви- нутых соискателем и направленных на сохранение вечных духовных ценностей национальной культуры… Это первое оригинальное музыковедческое исследова- ние, посвященное азербайджанским народным музыкаль- ным инструментам… Алла Байрамова, кандидат искусствоведения, директор Государственного музея музыкальной культуры Азербайджа- на, старший преподаватель Западного Университета. ...Титульное название рецензируемой диссертации “Исто рио графия и музыковедческо-органологическое ис- следование азербайджанских музыкальных инструментов” отражает масштабность авторского подхода к теме… Автор Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 273

затрагивает ряд краеугольных для азербайджанского музы- кального инструментария проблем, среди которых на пер- вый план выдвигаются такие вопросы, как восстановление истории развития музыкальных инструментов, их изучение в неразрывной связи с исполняемым на них музыкальным материалом, вопросы инструментовки для фольклорных ор- кестров и т.д. По мере их освещения диссертант даёт точные характеристики музыкальных инструментов Азербайджана и особенности игры на них, приводит схему классификации азербайджанских народных инструментов, куда вошло 88 их разновидностей, освещает опыт известных исполнителей, показывает, какое место отводится азербайджанским инстру- ментам в композиторском творчестве. Несомненным достоинством работы является то, что помимо прочего она еще выполняет функции азербайджа- но-русского органологического словаря, причем очень под- робного, с учётом характерных для разных местностей Азер- байджана языковых особенностей. Саадет Абдуллаева явилась первым исследователем, ко- торый обратился к коллекциям многочисленных музеев по всему Азербайджану с целью проведения музыковедческого, в частности, органологического исследования… На фоне других работ разных авторов по музыкальному инструментарию Азербайджана, работа С.Абдуллаевой отлича- ется своей обширностью и многогранностью, являясь обобща- ющим исследовательским трудом, представляющим большой интерес. Ценным является и прогнозирование путей дальней- шего развития азербайджанского инструментария. Объективность высказанных С.Абдуллаевой соображе- ний подтверждается тем, что её прогнозы сбываются, в част- ности о создании новых инструментов с низкими регистрами для обогащения оркестровой палитры… 274 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Məcnun Kərimov, Bakı Musiqi Akademiyasının “Qədim musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdirilməsi” elmi laboratori- yasının müdiri, sənətşünaslıq namizədi, dosent. Əvvəlcə onu bildirmək istəyirəm ki, mən tədqiqatçı bir alim kimi Səadət xanım Abdullayevanın yaradıcılığı ilə daima maraqla- nır, tanış olur və qədim musiqi alətlərinin bərpası işində bu mənbə- dən geniş istifadə edirəm.Səadət xanım Abdullayeva öz yaradıcılığı və tədqiqatları ilə alətşünaslıq elminə çox böyük yeniliklər gətirmiş və bu elmin inkişafında onun fəaliyyətinin dəyərli rolu olmuşdur. Azərbaycanda istifadə edilmiş və sonralar tamamilə unu- dulmuş qədim musiqi alətlərinin tədqiqi, öyrənilməsi və bərpası baxımından bu tədqiqat əsəri çox əhəmiyyətlidir... Dissertasiyada müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda istifadə edilmiş 88-ə qədər (simli, nəfəs, zərb və özüsəslənən) musiqi alə- tinin olduğunu aydınlaşdırmaqla yanaşı, həmin dövrlərdə bu alət- lərin ansambl şəklində necə istifadə edildiyini də göstərmiş və bu alətlərin qruplaşma cədvəlini vermişdir. Tədqiqatın üstün cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, təd- qi qatçı musiqi alətləri haqqında lazımı məlumatları araşdırmaqla yanaşı, ifa zamanı istifadə olunan ştrixlər, manevrlər, texniki və bədii imkanlar barədə də məlumat verir. Bəzi alətlərdə, məsələn, saz musiqi alətində ənənəvi olaraq hansı musiqi nümunələrinin ifa olunduğunu, ifa zamanı melodiya, ritm və akkordun eyni zamanda həyata keçirilməsini göstərməklə, bu alətin geniş imkana malik olmasının aydınlaşdırır. Səadət xanım Abdullayevanın bu tədqiqat əsəri çoxcəhətli, ensiklopedik xarakterli bir elmi əsərdir. Görülən bu işlər musiqi alətlərinin tədrisi, tədqiqi, bərpası və elmi baxımdan da çox dəyərlidir. Санубар Багирова, кандидат искусствоведения, старший научный сотрудник Института архитектуры и искусства НАН Азербайджана. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 275

Национальные музыкальные инструменты составляют большую часть наследия материальной и художественной куль- туры народа, они играют заметную роль в музыкальной жиз- ни современного азербайджанского общества. Изучение этого наследия остаётся одной из актуальнейших задач азербайджан- ской гуманитарной науки, поскольку подобные фундамен- тальные исследования, помимо чисто научных целей, имеют и определённую общественную функцию, в частнос ти, они пред- ставляют научные и юридические аргументы для обоснования национальных прав на это наследие, для защиты культурной собственности народа. Диссертационное исследование Саадет Абдуллаевой относится к разряду именно таких работ, и этим определяется его актуальности для азербайджанской науки... Теоретическое инструментоведение – одна из самосто- ятельных областей музыкальной науки. В азербайджанском музыкознании эта область исследований нашла свою наибо- лее последовательную, систематическую разработку в тру- дах Саадет Абдуллаевой… Оценивая новизну данного исследования, нужно приз- нать новыми и те научные исследования диссертации, кото- рые уже известны и широко используются другими исследо- вателями, поскольку эти результаты впервые были получены именно соискателем. В частности, С.Абдуллаевсой принад- лежит классификация азербайджанских музыкальных ин- струментов, составленная по источнику звука и способу его извлечения. Ею впервые в отечественном музыкознании на основе археологических, этнографических, исторических данных, средневековых музыкально-теоретических, художе- ственных визуальных и литературных памятников были изу- чены, зафиксированы в натуре и в рисунках… Диссертация С.Абдуллаевой, представленная на соис- кание учёной степени доктора искусствоведения – первое и 276 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

пока единственное в азербайджанском музыкознании фунда- ментальное исследование национального музыкального ин- струментария, обобщающее всю сумму имеющихся знаний по данной теме… Ценность данного исследования – не только в полноте и новизне содержащейся в ней информации, но и в огромном фактическом материале, лежащем в основе исследования. В этом отношении диссертация С.Абдуллаевой не имеет себе равных среди работ, появившихся в Азербайджане в послед- ние годы… Материалы, излагаемые в данном исследовании, собраны ею самой в результате многочисленных научных экспедиций и консультаций с большом количеством народ- ных музыкантов, привлекаемых в качестве информантов… Практическая значимость исследования С.Абдуллаевой в том, что оно содержит наиболее полный на сегодня спра- вочный материал об азербайджанских музыкальных ин- струментах, какой когда-либо был собран в национальной и зарубежной музыкальной науке. Кроме того, труд Саадет Аб- дуллаевой доказал свою практическую полезность тем, что именно он стимулировал практическую работу по реставра- ции старинных, забытых музыкальных инструментов, про- деланную Меджнуном Керимовым, и был использован им, наряду с другими материалами, в качестве научного пособия для этой работы. Гюльзар Махмудова, доцент кафедры “Теория музыки” Бакинской музыкальной академии, кандидат искусствоведения. Диссертационная работа Абдуллаевой Саадет Абуталыб кызы – фундаментальное музыковедческо-органологическое исследование, обращенное к интересной и мало разработан- ной области азербайджанского музыкознания – изучению эволюции, систематизации, устройства и способов изготовле- ния, выявлению технико-исполнительских и музыкально-вы- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 277

разительных возможностей, а также специфики применения азербайджанских народных музыкальных инструментов. На- стоящая работа является, по существу, первым специальным трудом в отечественном музыкознании… Весьма интересны выводы наблюдений Абдуллаевой С.А. относительно морфологии и эргологии народных музыкаль- ных инструментов, а именно приводимые показатели акусти- ческого обмера струнных и духовых разновидностей инстру- ментов, а также максимально точно установленные автором технические и художественно-выразительные возможности музыкальных инструментов. Ценность рецензируемого исследования заключается также в том, что в диссертации впервые исследуется такая мало разработанная область современного музыкознания, как сравнительное изучение, сопоставление азербайджанских народных музыкальных инструментов с однотипными, сход- ными музыкальными инструментами, распространенными в ареале проживания народов Закавказья, а также Ближнего и Среднего Востока. Подчеркну, что плодотворность настоящей работы уси- ливается также тем, что автор намечает перспективы разви- тия народного музыкального инструментария Азербайджана, отмечая важность его изучения как неотъемлемой части тра- диционной культуры азербайджанского народа…

Çıxışlar (ixtisarla) Vasif Adıgözəlov, xalq artisti, professor. Səadət xanın bu çox vacib mövzu ilə məşğul olması barə- sində biz hamımız bilirik və mən xüsusi qeyd etmək istərdim ki, bu mövzu bizim ən ağrılı yerimizdir. Çünki Azərbaycan xalqının alətləri o qədər zəngin, o qədər gözəldir ki, yerindən duran onları özününkü kimi saymağa, öz alətləri kimi qələmə verməyə baş- 278 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü layırlar. Bütün dünya üzrə tək ermənilər deyil, başqa millətlərin çoxu da bundan istifadə ediblər. Ona görə də bu mövzunun birinci növbədə siyasi mənası çox böyükdür və eyni zamanda bu əsər tədris üçün də vacibdir. Mən kitabla da, onun Azərbaycan və rus dillərində yazılmış variantları ilə tanışam. Nə qədər dəqiqliklə, nə qədər çox incəliklə alətlərin tarixini açmaqla, alətlərin texniki cəhətlərini göstərməklə və məğz bu gün bu alətlərin sırf Azər- baycan alətləri olmasının nə qədər elmi cəhətdən sübut etməklə Səadət xanım bu işində çox böyük vətəndaşlıq, çox böyük alimlik işi görüb və bu iş, əlbəttə, tarixi işdir. Bu mövzu bizim bugünkü nəslimiz və ən əsası gələcək nəslimiz üçün lazımdır. Bilirsiniz ki, böyük Şərq aləmi alətlərinin və musiqilərinin bir-birinə ox- şarlığı var. Lakin bunları bir-birlərindən ayırmaq böyük ustalıq tələb edir. Məsələn, özbəklər də tar çalır, türkmənlər də tar çalır, taciklər də. Bu alət bütün dünyaya yayılıb, amma Azərbaycan tarı hamısından ayrılır, İran tarından da ayrılır. Bu alətin öz tarixi var. Alətlərin bu gün məğz Azərbaycan alətləri olmasının sübut etmək özü mənə elə gəlir ki, vətəndaşlıq işidir və bu barədə Səadət xanımı salamlamaq lazımdır... Ümidvaram ki, gələcək gənc nə- sillər həmişə sizin bu işinizi böyük həvəslə dəstəkləyəcək, öy- rənəcəklər və həmişə minnətdarlıq hissi ilə yaşayacaqlar. Elmira Abasova, sənətşünaslıq namizədi, professor. Bu gün müdafi ə olunan dissertasiya işi çoxlu, gözə çarpan keyfi yyətlərə malikdir. Bu keyfi yyətlərdən biri onun çox böyük praktiki əhəmiyyətə malik olmasıdır. Bu keyfi yyət, təəssüf ki, hətta ciddi xarakterli tədqiqatlara malik çoxlu sayda dissertasiyalara xas deyildir. Hesab edirəm ki, bu dissertasiya ensiklopedik xarakter da- şıyır. İşdə Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə aid bütün məlumatlar maksimal təfsilatı ilə toplanmışdır. Əgər hər-hansı bir xarici ölkələ- rin, o cümlədən də bizim Respublikamızın nümayəndələri musiqi alətlərimizlə tanış olmaq istədikdə yəqin ki, Səadət xanımın əsərinə müraciət etməsə keçinə bilməz. O, çox böyük həcmdə iş yerinə ye- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 279 tirmişdir. Mənə xoş gələni odur ki, o bu alətləri bilavasitə yerlərdə, praktikada öyrənmişdir. Mən bilirəm ki, o, Respublikanın demək olar ki. bütün rayonlarına tez-tez gedərək, yerlərdə musiqi alətləri ilə tanış olmuş, özü o alətləri ölçmüşdür... Mənim üçün çox maraq- lıdır ki, əsərdə ümumiyyətlə mənim rast gəlmədiyim çoxlu sayda yeni adlar vardır, burada indiyə qədər məlum olmayan musiqi alət- ləri istifadə olunurdu. Çox diqqətə layiqdir ki, o, Azərbaycan xalq çalğı alətlərini dəqiq quruluşlarını və ifa sirlərini açmışdır. Mənə elə gəlir ki, o, ən əvvəl bizim musiqi alətlərinin bədii cəhətdən ak- tuallığını çatdırmaq istəmişdir, bəstəkar yaradıcılığının inkişafını təmin edən bir amil kimi göstərmişdir. Bu faktiki olaraq Azərbay- can bəstəkarlarının xalq çalğı alətləri üçün yazılmış əsərləri geniş səciyyələndirən ilk əsərdir... Mən onun Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə həsr olunmuş, demək olar ki, bütün əsərlərini oxumuşam. Bu isə geniş həcmli, daha qiymətli, daha geniş əhatəli əsərdir. Mənə elə gəlir ki, bir çox musiqişünas və hətta folklorçuların bu problemin tədqiqinə müraciət etmələrinin səbəbi, bu mövzunun Səadət xanım tərəfi n- dən daha ciddi araşdırılmasıdır. Məsələn, Karaqiceva ancaq Qara Qarayev, Danilov isə Fikrət Əmirov yaradıcılığı ilə məşğul oldu- ğu kimi, Səadət xanım da bu mövzunu öz adına təsbit etmişdir. Bu onun və bizim üçün çox faydalı cəhətdir... Mən onu təbrik edərək qeyd etmək istəyirəm ki, o ciddi insandır. O, dissertasiyada yazır ki, bu mövzu hələ tam öyrənilməmişdir, daha dərin tədqiqatların aparılması perspektivliyinə malikdir. Bu perspektiv- lik ilk öncə bizim alətlərin Şərq xalqlarının alətləri ilə müqayisəli öyrənilməsi rakursu ilə bağlıdır... Səadət Seyidova, sənətşünaslıq namizədi, dosent. Səadət xanım Azərbaycan musiqi alətlərinin tanınmış təd- qi qatçılarındandır, musiqi elminin orqanologiya sahəsinin Azər- baycanda əsasını qoyan alimdir. Biz bəzən belə gur sözlərdən, təvazökarlığımızdan və ya bilmirəm nədən bu irəli gəlir, çəkini- 280 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü rik, demirik, ancaq həqiqətən bu belədir. Azərbaycan alətşünas- lığı haqqında Səadət xanıma qədər Üzeyirbəy və bir çoxları öz məqalələrində yazmışlar. Ancaq Azərbaycan alətlərinin müxtəlif məsələlərini geniş açan Səadət xanıma qədər olmamışdır. O, bü- tün yaradıcılıq ömrünü alətlərin tədqiqinə həsr etmişdir. Alətlərin bütün cəhətlərinə – onların ölçülərinə, quruluşlarına və tətbiqi məsələlərinə toxunmuşdur. Məcnun müəllim unudulmuş alətlərin bərpası sahəsində böyük işlər görmüşdür. Onun da bu nailiyyət- ləri bilavasitə Səadət xanımın elmi nəticələri əsasında əldə etmiş- dir. Mən Səadət xanıma uğurlar arzulayıram. Mənə elə gəlir ki bu onun son işi deyildir. O, bu sahədə elmi tədqiqatlarını başqa Şərq ölkələri xalqlarının musiqi alətləri ilə müqayisə edərək genişlən- dirəcəkdir... Azər Rzayev, xalq artisti, professor. Əlbəttə, Səadət xanımın bu işini müsbət qiymətləndirmək la- zımdır. Bu iş bizim xalqa çox lazımdır, gərəklidir. Şəxsən mənim artıq 75 yaşın var, bunu deməyə haqqım çatır. Hələ 1967-ci ildə SSRİ Bəstəkarlar İttifaqı iki bəstəkarı – Estoniya İttifaqının səd- rini və məni Almaniyaya göndərmişdi. Orada festival keçirilirdi. Əvvəlcə Drezden şəhərinə, oradan da Leypsiqə getdik. Burada musiqi muzeyində olduq. Muzeydə gözümə divardan asılmış müxtəlif ölçülü tarlar asılmışdı. Altında tərcüməsi rus dilində yazıldığına görə mən rusca deyirəm: “Armyansiy narodnıy inst- rurent”. Keçdim o tərəfə. Burada da yazılmışdı: ”Kamança armyanskiy i qruzinskiy instrument”. Yanında tütək asılmışdı, yenə yazılmışdı”: “Armyanskiy narodnıy instrument”. Axırı muzeyin direktoruna tərcüməçi vasitəsilə çatdırdım ki, axı bu alətlər Azər- baycan xalqına mənsubdur. O dedi ki, biz nə bilək, ermənilər bu alətləri bizə verib. Mən oradan qayıdandan sonra Bəstəkarlar İt- tifaqına getdim. Orada mənə məsləhət bildilər ki, Musiqi fondunun sədri Ramazan Xəlilova müraciət edim. Getdim onun yanına. R.Xəlilov mənə dedi ki, mən gərək Mərkəzi Komitə ilə məs- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 281 ləhətləşəm, Üstündən bir neçə vaxt keçəndən sonra yenə onun yanına gəldim. O, mənə çatdırdı ki, Mərkəzi Komitə bu məsələni qaldırmağa məsləhət görmədi ki, bizim ermənilərlə münasibəti- miz korlanar. İndi ona görə mən sizin bu işinizi böyük istəklə qarşılayıram, özü də çox xahiş edərdim ki, bu işlə agah olsunlar. Bütün dünya bilsin ki bu alətlər bizimdir, buna bizim ixtiyarımız var. İndi artıq mən özümdən götürürəm ki, mənim üçün gecdir bu barədə danışmaq, amma gələcək nəsil üçün bunu etmək lazımdır. Tariyel Məmmədov, sənətşünaslıq doktoru, professor. ... Səadət xanımın işi elmi cəhətdən konseptualdır. Bu gün elm üçün əhəmiyyətli olan fənnlərarası işdir... Bu gün musiqişü- naslar bütün insani münasibətləri təkbaşına əhatə edə bilməzlər. Ona görə hamı çalışır ki, müasir araşdırmalarda daha çox informasiya verən bu və ya digər tədqiqat metodlarından istifadə etsin- lər. Dissertasiyada etnoqrafi k, morfoloji, stil, etnofon və tipoloji sistemlərdən istifadə olunmuşdur, yəni elə tədqiqat üsulları seçil- mişdir ki, onlar müasir etnomusiqişünaslığı daha aktual edir. ”Et- nomusiqi” termini özündə ilk əvvəl arxeoloji, müasir audio-vizual, notasiya və antropoloji tədqiqatları cəmləşdirir. Müəllif bilavasitə canlı aləmə, musiqini yaradan və çalğı alətlərində çalan ifaçılarla ünsiyyətdə olmuşdur. Bu olduqca önəmlidir, ona görə ki, bu elmi tədqiqatların mətnini canlandırır. Bu canlılıq onunla izah olunmur ki, burada ifaçılıq sənətinin ştrix nüanslarından istifadə olunmuşdur, zəngin tarixi məlumatlar verilmişdir, lakin o canlıdır ona görə ki, alətlərin istifadə olunduğu şəraitlə daima əlaqədardır. Bu olduqca vacibdir, çünki elm bu gün mətnin mətn- daxili, intermətn imkanları tələb edir, ona görə də işdə kulturoloji aspektlər mövcuddur. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, fi krimizcə bununla siz də razılaşarsınız, dissertasiyanın yekununda alətlərin həm tipoloji və həm də kommunikativ cəhətdən necə qeyd olun- ması, necə tədqiq edilməsi barədə Azərbaycanda orqanologiyanın oyrənilməsinin proqram perspektivliyi verilmişdir. Başqa sözlə 282 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü desək, bu Azərbaycan musiqişünaslığında çox az təsadüf olunan kompleks tədqiqat işidir... Jalə Qədimova, pedaqoji elmlər namizədi, dosent. ...Mən Səadət xanıma bu işin hörmətli Zemfi ra xanımın giriş sözü ilə demək istəyirəm ki, həqiqətən bizim elm uçun bayram günüdür, hətta ölkəmiz üçün bayram günü kimi qeyd edilə bilər. Çünki hər xalq işğalı, müharibəsi ilə deyil, zəngin mədəniyyəti ilə yaddaşlarda həkk olunur. Bu isə bizim mədəniyyətimizə verilən, yəni xalqımıza verilən hədiyyədir. Səadət xanım bu işin öhdə- sindən gəlməklə öz vətəndaşlıq vəzifəsini çox yüksək səviyyədə yerinə yetirib. Nigar Əsgərova, fəlsəfə elmləri doktoru, dosent. Mənə elə gəlir ki, bu gün Azərbaycan musiqişünaslığının şah əsərlərindən birini dinləyirik və onu hamılıqla müzakirə edirik. Elə əsərlər var ki, bütün alimlər ona həsədlə baxırlar. Biz diqqətə layiq bir işlə tanış olduq. Bu iş mənə elə gəlir ki, vətənə olan, ölkəyə olan böyük məhəbbətdir, bir sevgidir. Tədqiqatın faktiki materialları bölməsinə baxanda məlum olur ki, o, Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək ustad və sənətkarlarla görüşüb və bundan sonra məlumatları qələmə alıb. Mən bu işin arxasında on dəfə çox iş görürəm. Çünki işi sistemləşdirəndə bizə məlum olur ki, bunun arxasında nə böyük zəhmət dayanıb... Rəna Məmmədova, AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor. Dissertasiyanın üstün cəhətlərini burada bütün çıxış edənlər qeyd etdilər. Mən ancaq onu deyə bilərəm ki, Səadət xanımın dissertasiyası və ümumən onun fəaliyyəti çox nadirdir. Belə ki, belə işlər postsovet məkanında yoxdur. Bunu çox əminliklə və dəqiqliklə sizə deyə bilərəm. Bu təkcə tarixşünaslıq, orqanoloji nöqteyi-nəzərdən yazılmış əsər deyildir. Burada Səadət xanım hər bir aləti insan qəlbinin daxili aləmi kimi qəbul edərək, onu xarakterizə edir. Çox diqqətə layiqdir ki, hər bir aləti Azərbay- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 283 can xalqının mentaliteti, zəngin mədəniyyətinin göstəricisi kimi qələmə alır. Bilirsiniz ki, hər bir tədqiqatçını alim saymaq olmaz. Səadət xanım əsl alimdir. Alimin cazibəsi onun təvazökarlığıdır. Son dərəcə təvazökar insan olan Səadət xanım, həmçinin təvazö- kar alimdir. Ona həmişə yanaşmaq olar, demokratikdir, həmişə bildiklərini hamı ilə bölüşdürməyə hazırdır. Bu isə onun öz sahə- sində böyük biliyə malik olmasını göstərir. Bununla belə, onun biliyi öz sahəsindən daha genişdir, çünki bu əsər tarix, orqanologiya, etnoqrafi ya və s. elm sahələrini əhatə edir... Ramiz Zöhrabov, sənətşünaslıq doktoru, professor. ... Bu insan bütün fəaliyyətini Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixinə, orqanoloji cəhətdən tədqiqinə həsr etmişdir. O, öz işinin fədaisidir. Artıq rus və Azərbaycan dillərində nəşr olunduğu kita- bının ingilis dilinə çevrilməsi məsələsinə baxılır. Eyni zamanda Tariyel müəllimin sözlərində bir həqiqət var. İnternet vasitəsilə bu daha tez yayılar və bilərlər ki, təqdim olunan alətlər bizim milli alətlərimizdir. Biz başqalarından götürməmişik, bizdən götürüblər. Bax bu bunun sübutu olardı... Onun iki sanballı kitabı dərc olun- muşdur. Bu kitablardan tədris vəsaiti kimi istifadə edilir. Onların elm üçün də böyük qiyməti vardır. Onun əsasında indi bir neçə alim alətşünaslığın müəyyən sahəsinin öyrənirlər. Məsələn, ancaq simli alətləri ayrıca araşdırırlar və ya nəfəs alətlərini daha geniş şəkildə işləyirlər. Amma bütün bu hamısı Səadət xanımdan gəlir, yəni bu bizim bütün alimlər üçün stolüstü kitabdır. Burada dedilər ki, bu sözün əsl mənasında elə ensiklopediyadır, yəni onun əsasında ensiklopediya da hazırlamaq olar və o da bizim böyük köməkliyimizə çatar. Səadət xanım kafedramızın ən aparıcı alimidir... İmruz Əfəndiyeva, sənətşünaslıq namizədi, dosent. Mən Səadət xanımın professional səviyyədə yazılmış əsərini yüksək qiymətləndiriəm, xüsusilə onun 1990-cı ildə Moskvada nəşr olunmuş “Azərbaycan instrumental musiqisi” kitabını qeyd etmək istəyirəm... Hesab edirəm ki, bu işdə ən qiymətlisi odur 284 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü ki, Səadət xanım burada istəklə və böyük zəhmətlə bütün ömrü boyu topladığı xalq musiqisi nümunələrini dərc etdirmişdir. Bu çox qiymətli kitabdır. Mən Səadət xanımı təbrik edirəm və hesab edirəm ki, onun yüksək professional səviyyədə yazılmış əsəri nəinki Azərbaycanda, habelə Respublikamızdan kənarda da geniş istifadə olunacaqdır... Sədr: ...Mən dissertasiya haqqında öz fi krimi bildirmək istə- yirəm. Bu yaxınlarda Heydər Camalla Vladimir Jirinovski ara- sında tok-şou göstərilirdi. Əlbəttə, Jirinovski qalib gəldi və sonda münsifl ər heyəti ona dedi ki, siz insan deyilsiniz, axmaqsız, həyasızsız və ona görə udursunuz. Bu dəhşətli bir nəticədir, bir həqiqətdir. Burda təvazökarlıqdan danışıldı. Biz tez-taz uduzuruq, çünki biz həddən çox təvazökarıq. Bu həyasızlığı, əlbəttə, bir bayraq kimi götürmək lazım deyil. Amma əgər mədəniyyətdə aqressiv bir siyasət olmasa, mədəniyyət ancaq hökumət konsert- ləri ilə ölçürüksə, Fuad Məmmədovun sözlərini sitat gətirirəm, burada həqiqət var. Mədəniyyətdə aqressiv siyasət apartılmalıdır, mədəniyyət günlərində konsertlər keçirməklə yanaşı, mühazirələr oxumaq, kitabları, musiqi alətlərini paylamaq lazımdır. Bu olmasa hər şey konsertlə bitəcək, konsertə qulaq asacaqlar, tərifl əyə- cəklər və dağılaşacaqlar. Burada hökumət tərəfi ndən çox dərin bir siyasət olmalıdır, biz də öz sözümüzü deməliyik. Misal üçün, son illər nə qədər elektron məhsullarımız yaradılıbdır: Üzeyir Hacıbəyov, Bakı Musiqi Akademiyası haqqında, yəni daha ak- tiv olmalıyıq, bu işə sponsorları cəlb etməliyik. Əgər hökumət- lə Bəstəkarlar İttifaqı, Bakı Musiqi Akademiyası və Mədəniyyət Nazirliyi bir yerdə işləməsək, Jirinovski kimi adamlar və həmçi- nin o tonallıqda çalan ermənilər həmişə udacaq, biz isə uduzaca- ğıq. Mənə o nəticə çox təsir etdi. Elmdə də, sənətdə də düzgün, həyalı, təvazökar adam uduzur. Bu çox dəhşətli bir nəticədir. Ona görə mən yenə deyirəm – nə yaxşı ki, bu gün müdafi ə yüksək səviyyədə keçdi... Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 285

LAYİHƏ

SƏADƏT ABUTALIB QIZI ABDULLAYEVANIN 17.00.02 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası haqqında Bakı Musiqi Akademiyası nəzdindəki B/D 02.151 Dissertasiya Şurasının

YEKUN RƏYİ Dissertasiya Şurası rəsmi opponentlərin, aparıcı təşkilatın rəylərini, avtoreferata verilən rəyləri, iddiaçının və şura üzvləri- nin dissertasiya işinin məzmunu, müddəaları və yenilikləri barədə çıxışları dinləyib müzakirə edərək aşağıdakı nəticələrə gəlir: Dissertasiya işində yazılı mənbələrə, maddi-mədəniyyət nü- munələrinə, ilk dəfə kitab əlyazmalarına çəkilmiş miniatür və muzey kolleksiyalarına, qocaman musiqiçilərin məlumatlarına əsaslanaraq Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə istifadə edilən 88 musiqi aləti (onlardan 32-i simli, 23-ü nəfəs, 16-ı membranlı və 17-i özüsəslənən alətlər qrupuna aid edilir) natura və şəkillərdə qeydə alınmışdır. Bu alətlərin solo və müxtəlif ansamblların tər- kibində səslənməsi, müasir Azərbaycan ərazisində məskunlaşan insanların yüksək və özünəməxsus musiqi mədəniyyətinə malik olmasının sübut edən amil kimi baxılır. Yaxın keçmişdə Azərbay- canda simli donqar, kamanlı çaqanaq və kəman, nəfəslə çalınan ağız qopuzun yayılması təsdiq edilir. Azərbaycan musiqi alətlərinin morfologiyası, erqologiyası, texniki və bədii ifadə imkanları dəqiq öyrənilmiş və onların Azər- baycan mühitində təşəkkül tapmasının göstəricisi sayılan ayrı-ay- 286 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü rı tərkib hissələrini və hazırlanma əməliyyatını adlandırmaq üçün işlədilən terminlər qeydə alınmışdır. Azərbaycan musiqi alətlərinin xalq və professional musiqi yaradıcılığında rolu, onların ənənəvi repertuarı müəyyənləşdiril- miş, xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşunun əsasları işlənilmisdir. Mərkəzi Asiya, Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin eynitipli musiqi alətlərinin müqayisəsi bu geniş regionda yayılan alətlərin ya- ranması, arealı və miqrasiyası haqqında ilkin nəticələr əldə edil- misdir. Azərbaycan musiqi alətlərinin gələcək tədqiqat və inkişaf istiqamətləri göstərilmişdır. Elmi nəticələrin dürüstlüyü istinad olunan yazılı mənbələr, maddi-mədəniyyət nümunələri, miniatür və muzey kolleksiyala- rı, çalğıçıların məlumatlarına əsasən toplanmış faktiki materiallar, müxtəlif çalğı alətlərində ifa olunan və müəlliﬁ n nota köçürdüyü xalq musiqi nümunələrinin təhlili ilə təsdiqlənir. İddiaçının Azərbaycan musiqi alətlərinin inkişaf tarixinə, quruluş, texniki və bədii ifadə xüsusiyyətlərinə, xalq çalğı alət- ləri orkestri üçün orkestrləmənin əsaslarını və instrumental xalq musiqisinə həsr olunmuş kitabları ali musiqi məktəblərində dərs vəsaiti kimi istifadə edilir. Dissertasiya Şurası işin əsas müddəa və nəticələrinin musiqi fənləri keçirilən bütün ali məktəblərdə istifadə olunmasını töv- siyə edir. İşdə baxılan məsələlər alətşünaslıq üzrə kompleks tədqiqat- ların aparılması və türkdilli xalqların mədəniyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində oxşar musiqi alətlərinin yaranma məkanını və miqrasiya istiqamətlərinin müəyyən etmək üçün zəmin ya- radır. Dissertasiya Şurası Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın doktorluq dissertasiyasının Azərbaycan Ali Attestasiya Komissi- yasının alimlik dərəcələrinin və elmi adların verilməsi qaydaları Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 287 haqqında Əsasnamənin 7.1 tələbinə uyğun, mühüm sosial-mə- dəni əhəmiyyət kəsb edən elmi problemin həllinə – Azərbaycan musiqi alətlərinin inkişaf tarixinə və musiqişünaslıq-orqanoloji cəhətdən tədqiqinə aid yeni iş kimi qiymətləndirir və bunu nəzərə alaraq qərara gəlir ki, onun müəlliﬁ 17.00.02 – Musiqi ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsinə layiqdir. İddiaçı Səadət Abdullayevanın dissertasiya işinin əsas məz- mununu, əsas müddəaları və nəticələri haqqında çıxışını, aparı- cı təşkilatın və rəsmi opponentlərin rəylərini dinləyib müzakirə edərək B/D 02.151 Doktorluq Dissertasiya Şurası

QƏRARA ALIR: 1. Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının tələblərinə cavab verir və onun müəlliﬁ 17.00.02 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi almağa layiqdir. 2. Səadət Abutalıb qızı Abdullayevaya sənətşünaslıq doktoru elmi dərəcəsi verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Pre- zidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası qarşısında vəsatət qaldırılsın.

SƏADƏT ABUTALIB QIZI ABDULLAYEVAYA 17.00.02 – MUSİQİ SƏNƏTİ İXTİSASI ÜZRƏ SƏNƏTŞÜNASLIQ DOKTORU ALİMLİK DƏRƏCƏSİ VERİLMƏSİ HAQQINDA

ARAYIŞ İş № Bakı Musiqi Akademiyasının nəzdindəki B/D 02.151 Disser- tasiya Şurasının (Şuranın səlahiyyət müddəti – 15 dekabr 2005-ci il) 11 noyabr 2005-ci il tarixli (protokol № 4) iclasında Səadət 288 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Abutalıb qızı Abdullayevanın 17.00.02 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişü- naslıq-orqanoloji tədqiqatı” mövzusunda yazdığı dissertasiyanın müdafi əsi əsasında sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi veril- məsi haqqınla qərar qəbul edilmişdir. Səadət Abutalıb qızı Abdullayeva 1940-cı ildə anadan olmuş, azərbaycanlıdır. 1968-ci ildən sənətşünaslıq namizədidir. 1971-ci ildən Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasın- da (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. 1992-ci ildən indiyə kimi Bakı Musiqi Akademiyası- nın “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedra- sında professor vəzifəsində işləyir. Dissertasiya Bakı Musiqi Akademiyasının “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında yerinə yetirilmişdir. İddiaçının dərc edilmiş 36 işi, o cümlədən dissertasiyanın mövzusuna aid 28 işi vardır: 1. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. Bakı: Elm, 2000, 486 s., rus dilində; Bakı: Adiloğlu, 2002, 453 s., azərbaycan dilində; 2. Türk məkanında xalq çalğı alətlərinin müqayisəli öyrənil- məsinin ilkin nəticələri / Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələ- cəyinə. II Uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı: 2004, s. 333-338; 3. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında çalğı alətləri // Mu- siqi dünyası, 2004, № 3-4, s.170-177. Rəsmi opponentlər: sənətşünaslıq doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiysının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun “Mu- siqi nəzəriyyəsi və tarixi” şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Respub- likasının Əməkdar incəsənət xadimi, professor Zemfi ra Yusif qızı Səfərova, sənətşünaslıq doktoru, Gəncə Dövlət Universitetinin “Musiqi fənnləri” kafedrasının müdiri, professor Sevda Firudin qızı Qurbanəliyeva və pedaqoji elmlər doktoru, Azərbaycan Res- publikasının Təhsil Problemləri İnstitutunun baş elmi işçisi, Azər- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 289 baycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, professor, bəstəkar Oqtay Məmmədağa oğlu Rəcəbov dissertasiya haqqında müsbət rəy vermişdir. Aparıçı təşkilat: Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti öz müsbət rəyində göstərmişdir ki, S.Abdullayevanın dissertasiya işində ilk dəfə geniş şəkildə Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixi, dəqiq təsviri, hazıranma qaydaları, texniki-bədii imkanları, xalq və professional musiqi yaradıcılığında istifadəsi və oxşar alətlərlə müqayisəsi verilir. Musiqi alətlərinin inkişaf tarixinin bərpasında bütün mənbələrdən istifadə olunması, onların morfoloji və orqanoloji cəhətdən öyrənilməsinin dilin dialekt xüsusiy- yətlərini müəyyən etməyə imkan verməsi, Respublika regionları üzrə eyni musiqi alətinin adlarının dəyişməsi, azərbaycanlıların yığcam şəkildə yaşadığı bütün yerlərdə öz ənənəsinə malik aşıq ocaqlarının və onların məşhur təmsilçilərinin meydana gəlməsi qeyd olunur. Müəllif tərəfi ndən irəli sürülən eynitipli musiqi alətlərinin müqayisə konsepsiyasının Qafqaz, Ön və Orta Asiya, Yaxın Şərq, Hindistan, Çin və Aralıq dənizi ətrafında yaşayan xalqların ümu- mi və fərqlənən musiqi alətlərini müəyyən etməyə imkan ver- məsi göstərilir. Milli musiqi alətlərimizin erməni alətləri olması haqqında uydurma yazıların əsassızlığı, Şərq musiqi alətlərinin bütün türk dünyası hüdudunda öyrənilməsi vurğulanır. Musiqi alətlərinin etnoorqanoloji tədqiqatları ilə yanaşı onlarda ifa olunan musiqi ilə sıx əlaqədə baxılması təklif olunur. Müəllifi n əsərlərinin, xüsusən Azərbaycan və rus dillərində dərc olunmuş “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yasının alətşünaslığa çox mühüm töhfə olduğu və Respublikanın ali musiqi məktəblərində geniş istifadə olunması göstərilir. Dissertasiya işinin elmi nəticələrinin musiqi alətlərinin yaranma tarixi, inkişafı və miqrasiyası üzrə aparılan kompleks tə- dqiqatlarda, sıradan çıxmış alətlərin təsviri və şəkilləri onların 290 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü bərpasında mənbə kimi istifadə oluna bilməsi qeyd edilir. Musiqi-tarixi qarşılıqlı əlaqələr aspektində musiqi alətlə- rinin tədqiqatı Respublikanın elmi idarələri və ali musiqi mək- təblərində davam etdirilməsi və bu işə tarixçi, arxeoloq, etnoqraf və dilçilərin cəlb olunması tövsiyə olunur. Aparıcı təşkilatın qənaətinə görə işin yüksək elmi-nəzəri səviyyəsi, elmi yenilikləri və praktiki əhəmiyyəti onun doktorluq dissertasiyalarına qoyulan tələblərə tam cavab verir və onun müəllifi – S.A.Abdullayeva 17.00.02 – Musiqi ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsini almağa layiqdir. Dissertasiya və avtoreferat barədə Bakı Musiqi Akademi- yası, Azərbaycan Milli Konservatoriyası, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutu və Azərbay- can Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyindən 9 rəy gəlmişdir. Rəylərdə dissertasiya işinin aktuallığı, yenilikləri, elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyəti, milli musiqi alətlərimiz haqqında tam məlumat verən ilk ensiklopedik səciyyəli fundamental musiqi- şünaslıq-orqanoloji tədqiqat əsəri olması, iddiaçının Azərbay- can alətşünaslığının inkişafında və dərc olunmuş əsərlərinin unudulmuş alətlərin bərpasında rolu açıqlanır. Zəngin faktoloji mənbələrə əsasən alətlərin inkişaf tarixi, təsnifatı, morfologiya və erqologiyası, texniki və bədii imkanları, xalq məişətində və professional musiqi yaradıcılığında istifadə olunma xüsusiy- yətləri şərh edilir. Türkdilli xalqların oxşar alətlərinin müqa- yisəsi nəticəsində onların yaranma, miqrasiya məsələlərinin öyrənilməsi və musiqi alətlərimizim gələcək inkişaf yolları qeyd olunur. Rəylərdə S.Abdullayevanın sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsinə layiq olduğu göstərilmişdir. Müzakirədə iştirak etdilər: SSRİ-nin və Azərbaycan Res- publikasının xalq artisti, professor F. Bədəlbəyli, AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor R. Məmmədova, Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 291

Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, sənət- şünaslıq doktoru, professor R.Zöhrabov, sənətşünaslıq doktoru, professor T. Məmmədov, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor V.Adıgözəlov, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor A.Rzayev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq namizədi, professor E. Abasova, fəlsəfə elmləri doktoru N. Əsgərova, sənətşünaslıq namizədi S.Seyidova, pedaqoji elmlər namizədi J.Qədimova, sənətşünaslıq namizədi İ.Əfəndiyeva. Gizli səsvermə keçirilən zaman 17 nəfərdən ibarət dissertasiya şurasının iclasda iştirak edən 15 nəfər üzvündən (onlardan 4 nəfəri baxılan dissertasiyanın proﬁ li üzrə elmlər doktorudur) 15 nəfəri lehinə səs verdi, əleyhinə və etibarsız bülleten olmamışdır. Dissertasiya Şurası rəsmi opponentlərin, aparıcı təşkilatın rəy- lərini, dissertasiya və avtoreferata verilən rəyləri, iddiaçının və şura üzvlərinin dissertasiya işinin məzmunu, müddəaları və yenilikləri barədə çıxışlarını nəzərə alaraq aşağıdakı nəticələrə gəlmişdir: Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın 17.00.02 – Musiqi sənəti ixtisası üzrə “Azərbaycan musiqi alətlətinin tarixşünas- lığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” doktorluq disserta- siyası mühüm sənətşünaslıq əhəmiyyətli elmi problemin həllini təmin edən, tamamlanmış müstəqil tədqiqat işidir. Tədqiqatın aktuallığı. Musiqi alətlərinin xalq və bəstəkar- lıq yaradıcılığının inkişafında misilsiz rolunun nəzərə alaraq, onların səciyyəvi cəhətlərinin araşdırılması müasir musiqi- şünaslığın ən aktual problemlərindən sayılır. Buraya musiqi alətlərinin inkişaf tarixi və təşəkkülü, sistemləşdirilməsi, quru- luşlarının dəqiq təsviri və hazırlanma qaydaları, texniki-ifa və musiqi-ifadə imkanlarının tədqiqi, istifadə olunma xüsusiyyət- ləri və oxşar alətlərlə müqayisəsi aiddir. Tədqiqatın elmi yeniliyi. Dissertasiya işində yazılı mən- bələrə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə, ilk dəfə kitab əlyaz- 292 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü malarına çəkilmiş miniatür və muzey kolleksiyalarına, qocaman musiqiçilərin məlumatlarına əsaslanaraq Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə istifadə edilən 88 musiqi aləti (onlardan 32-i simli, 23-ü nəfəs, 16-ı membranlı və 17-i özüsəslənən alət- lər qrupuna aid edilir) natura və şəkillərdə qeydə alınmışdır. Bu alətlərin solo və müxtəlif ansamblların tərkibində səslənməsi, müasir Azərbaycan ərazisində məskunlaşan insanların yüksək və özünəməxsus musiqi mədəniyyətə malik olmasını sübut edən amil kimi baxılır. Yaxın keçmişdə Azərbaycanda simli donqar, kamanlı çaqanaq və kəman, nəfəslə çalınan ağız qopu- zunun yayılması təsdiq edilir. Azərbaycan musiqi alətlərinin morfologiyası, erqologiya- sı, texniki və bədii ifadə imkanları dəqiq öyrənilmiş və onların Azərbaycan mühitində təşəkkül tapmasının göstəricisi sayılan ayrı-ayrı konstruktiv elementlərini və hazırlanma əməliyyatını adlandırmaq üçün işlədilən terminlər qeydə alınmışdır. Azərbaycan musiqi alətlərinin xalq və professional musiqi yaradıcılığında rolu, onların ənənəvi repertuarı müəyyənləşdi- rilmiş, xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləmənin və partituradan oxunuşunun əsasları işlənilmişdir. Qərbi və Mərkəzi Asiya, Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin eynitipli musiqi alətlərinin müqayisəsi bu geniş regionda yayılan alətlərin yaranması, arealı və miqrasiyası haqqında ilkin nəti- cələr əldə edilmişdir. Azərbaycan musiqi alətlərinin gələcək tə- dqiqat və inkişaf istiqamətləri göstərilmişdir. Elmi nəticələrin dürüstlüyü istinad olunan yazılı mənbələr, maddi-mədəniyyət nümunələri, muzey kolleksiyaları, çalğıçıla- rın məlumatlarına əsasən toplanmış faktiki materiallar, müxtə- lif çalğı alətlərində ifa olunan və müəlliﬁ n nota köçürdüyü xalq musiqi nümunələrinin təhlili ilə təsdiqlənir. Tədqiqatın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. İddiaçının Azər- baycan musiqi alətlərinin inkişaf tarixinə, quruluş, texniki və Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 293 bədii ifadə xüsusiyyətlərinə, xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləmənin əsaslarına və instrumental xalq musiqisinə həsr olunmuş kitabları ali musiqi məktəblərində dərs vəsaiti kimi istifadə edilir. Dissertasiya Şurası işin əsas müddəa və nəticələrinin musiqi fənləri keçirilən bütün ali məktəblərdə istifadə olunmasını tövsiyə edir. İşdə baxılan məsələlər alətşünaslıq üzrə kompleks tədqiqat- ların aparılması və türkdilli xalqların mədəniyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində oxşar musiqi alətlərinin yaranma məka- nını və miqrasiya istiqamətlərini müəyyən etmək üçün zəmin yaradır. Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq Birdəfəlik Doktorluq Dissertasiya Şurası belə qərara gəlir ki, Səadət Abutalıb qızı Abdullayevanın “Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixşünaslığı və musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqatı” dissertasiyası yüksək elmi səviyyədə yazılmış yeni və orijinal tədqiqat əsəridir. Dis- sertasiya alimlik dərəcələrinin və elmi adların verilməsi qayda- ları haqqında Əsasnaməyə uyğundur. Odur ki, qəbul olunmuş rəy əsasında Birdəfəlik Doktorluq Dissertasiya Şurası Ali At- testasiya Komissiyası qarşısında Səadət Abutalıb qızı Abdul- layevaya 17.00.02 – Musiqi ixtisası üzrə sənətşünaslıq doktoru alimlik dərəcəsi verilməsi haqqında vəsatət qaldırır.

Birdəfəlik Doktorluq Dissertasiya Şurasının sədri, xalq artisti, professor F.Ş. Bədəlbəyli Birdəfəlik Doktorluq Dissertasiya Şurasının elmi katibi, sənətşünaslıq namizədi, dosent F.Ş. Əliyeva 30 noyabr 2005-ci il 294 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

YARADICILIĞI VƏ İNSANLARLA ÜNSİYYƏTİ BARƏDƏ HƏMKARLARININ BAXIŞLARI

MƏQSƏDYÖNLÜLÜK

Səadət Abdullayevanı illərdən bəri tanısam da hər dəfə onunla görüşəndə xarakterindəki yeni keyfi yyətləri aşkarlayıram. Son dərəcə sakit, təvazökar, istiqanlı bu qadın çoxdan bəridir ki, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının xalq musiqi tarixi və nəzəriyyəsi kafedrasının aparıcı müəllimlərin- dəndir. Hələ tələbə ikən Səadət milli musiqiyə, onların ayrı-ayrı janrlarına fəal maraq göstərirdi; ələlxüsus da milli mədəniyyə- timizin zəngin sərvətləri – qədim və müasir Azərbaycan çalğı alətlərinin öyrənmək, onlara dair yeni tədqiqatlar aparmaq işinə. Konservatoriyamızın professoru, milli musiqimizi dərindən bilən xalq artisti, bəstəkar Süleyman Ələsgərov onun diplom rəhbəri idi. Səadətin zəhmətsevərliyindən və tədqiqatlarının məqsədyön- lü olmasından razılıq edən Süleyman müəllim gənc musiqişüna- sın elmi-nəzəri fi kirlərini yüksək qiymətləndirirdi. Diplom işini müvəffəqiyyətlə müdafi ə edən Səadət Abdullayeva 1962-ci ildən başlayaraq Azərbaycan SSR Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun aspiranturasında oxudu. Bu dəfə elmi rəhbəri Azərbaycan musiqisinin böyük dostu, folklorşünaslıq sahəsində tanınmış professor Q.Z.Çxikvadze oldu. Yeri gəlmişkən, deyək ki, görkəmli alim azərbaycanlı musiqişünaslarının böyük bir nəslini yetişdirmişdir. Sənətşünaslıq namizədi alimlik dərəcəsinin almaq üçün Səadət xanım öz elmi axtarışlarını Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin təd- qiqi üzrə davam etdirirdi. Bununla əlaqədar o, akademiyamızın müxtəlif rayonlara təşkil etdiyi ekspedisiyaların fəal iştirakçısı oldu. Yeni tapılmış ən qədim musiqi alətləri üzərində inadkarlıqla işlədi. Gənc musiqişünas elmi və təcrübi axtarışlar nəticəsində Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 295 topladığı faktları dissertasiyasının materialı elədi. Onun dissertasiya müdafi ə etdiyi günü yaxşı xatırlayıram. Səadət həyəcan keçi- rirdi. Lakin ona tam aydın idi ki, tədqiqat apardığı işin əhəmiyyəti böyükdür və bu, Səadətin inamını daha da artırır, suallara dəqiq və maraqlı cavablar verirdi. Sənətşünaslıq namizədi olduqdan sonra həmin institutun “Musiqi” şöbəsində elmi işçi kimi çalışır. Orada işlərkən Səadət tez-tez ekspedisiyalarla Şamaxı, Şəki rayonlarına, Qarabağ zo- nasına gedir, topladığı material məqalələrinin və çıxışlarının əsa- sını təşkil edirdi. 1972-ci ildə “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” kitabı çapdan çıxır. Artıq bir il əvvəldən o öz iş yerini dəyişdirir və konservatoriyaya dəvət olunaraq alətşünaslığa aid məruzələr oxuyur, orkestrləşdirmə üzrə təcrübi kurslar aparır, diplom işləri- nin rəhbəri olur, öz tələbələrini respublika konfranslarına, müsa- biqələrinə hazırlayır. Belə forumlarda onun tələbələri maraqlı və məzmunlu məruzələrlə tez-tez çıxışlar etmişlər. “Musiqişünaslıq” bölməsində ən yaxşı tələbə elmi işləri üzrə münsifl ər heyətinin sədri kimi Səadət Abdullayeva digər elmi məktəblərlə yanaşı, konservatoriyamızda oxuyanların elmi işlərinin qiymətləndiril- məsi məsələsinə obyektiv yanaşır, eyni zamanda yaradıcılıq fəa- liyyətini davam etdirir. Məqalələri tez-tez “Elm və həyat”, “Lite- raturnıy Azerbaydjan” və “Qobustan” jurnallarında dərc olunur. ASE-nin səhifələrindəki Azərbaycan musiqi alətləri haqqında məqalələrinin (bu qəbildən 36 məqalənin müəllifi dir) tez-tez gör- mək mümkündür. Jurnalda çap etdirdiyi “M.F.Axundova məxsus xalq çalğı alətləri” (“Qobustan”), “Həyata qaytarılmış musiqi alətləri” (“Elm və həyat”), “Orta əsr Azərbaycanın bir musiqi aləti haqqında”, “Zərb və simli xalq çalğı alətlərimiz” və bir çox digər elmi məqalələrini xüsusi qeyd etməliyik. 1984-cü ildə isə “İşıq” nəşriyyatı rus dilində “Müasir Azərbaycan xalq çalğı alətləri” monoqrafi yasını çapdan buraxmışdır. Son illər dosent S.Abdul- layerva professor S.Ələsgərovla bir sıra ən müxtəlif metodik töv- 296 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü siyələr və proqramlar yaratmışdır. Bunlardan ikisi – “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləşdirmə” (1977) metodik tövsiyəsi xüsusilə təqdir olunmalıdır. İndi o, Süleyman müəllim- lə birgə konservatoriya tələbələri üçün fundamental kitab – on müəllif vərəqi həcmində “Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləşdirmə” adlı dərslik yaratmışdır ki, ondan orta ixtisas musiqi məktəbində oxuyanlar da istifadə edə biləcəklər. Nəşri gözlənilən dərslik tezliklə nəinki tələbələr, eləcə də müəllimlərə layiqli töhfə olacaqdır. S. Abdullayevanın yaradıcılıq və elmi planlarında nəzərdə tu- tulmuş hələ çox maraqlı məqalələrin və kitablarının çapdan çıxa- cağı ümidindəyik. Anadan olmasının 50 illiyi münasibətilə ona möhkəm cansağlığı və yeni yaradıcılıq nailiyyətləri diləyirik. İmruz Əfəndiyeva, musiqişünas “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1990, № 48, 7 dekabr, s. 7.

BİR MUSİQİŞÜNAS ÖMRÜNÜN SƏHİFƏLƏRİ Şərqin dünyaya öz baxışı, münasibəti var. Təvazökarlıq, iddialı olmamaq, böyüyün kiçiyi olmaq, Şərq xalqlarının ədəb kompleksinə daxil olan insani keyﬁ yyətlərin müsbət xüsusiyyətlərindən sayılıb. 1960-cı illərdə Üzeyir Ha- cıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında oxuyan tələbələrə məhz ədəb kateqoriyasından olan belə keyﬁ yyətləri aşılayırdılar. O dövrün tələbə və şagirdləri ailədə də bu tərbiyə- ni alırdılar. Abdullayeva Səadət Abutalıb qızı məhz bu dövrdə doğulub boya-başa çatmış, oxuyub yetkinləşmiş Azərbaycan musiqişünaslarındandır. Əsl mədəni insan simasına məxsus olan ağayanalıq (sözün yaxşı mənasında) Səadət xanımın daxilindən sezilir. Məhz onun bu aurasına görə onun yaxınları, həmkar- ları, tələbələri Səadət müəllimənin yanında özlərini sakit, təm- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 297 kinli, ürəkli, inamlı hiss edirlər. Özünə tələbkarlıq, həmişə öz üzərində işləmək bacarığı və hər işə ciddiyyətlə yanaşmasının nəticəsidir ki, musiqi elminin bir sahəsindən o biri sahəsinə atıl- madan, uzun illər boyu yorulmaq bilmədən, gənc yaşlarından seçdiyi, tamamilə öyrənilməmiş bir sahənin tədqiqi ilə məşğul olub, musiqi elminin alətşünaslıq bölümünü işıqlandırmışdır. Başıaşağılığımızın səbəbi kimi, biz çox vaxt həmyaşıdlarımız olan həmkarlarımızı layiqincə xarakterizə etmək üçün gur səs- lənən sözlərlə qiymətləndirməkdən ehtiyat edib çəkinirik. Biz bu məqalədə Səadət xanımın Azərbaycan musiqişünaslığındakı xidmətlərinə qiymət vermək üçün müəyyən qədər ürəkli danış- mağı özümüzə borc bilirik. Abdullayeva Səadət xanım Azərbaycan musiqi elminin layiqli nümayəndəsidir. Onun Azərbaycan alətşünaslığı sahəsin- də gördüyü işlər musiqi elmi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Səadət xanımı Azərbaycan orqanologiya elminin banisi hesab etmək olar. Çünki dahi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyələrinə sadiq olan həmkarımız ilk musiqişünasdır ki, Azərbaycan çalğı alət- lərinin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşdur. O, ömrünü bu işə sərf edərək, Azərbaycan rayonlarının ən ucqar kəndlərini belə birər- birər gəzərək, dürr dənələri kimi Vətənimizin müxtəlif ərazilərinə səpələnmiş, xalqımızın nadir çalğı alətləri haqqında məlumatları toplamış, bəzən də qədim çalğı alətlərinin özünü üzə çıxarmağa nəsib olmuşdur. Sonralar uzun illər boyu gərgin elmi araşdırma- lar nəticəsində Azərbaycan xalqının əsrlərdən xəbər verən qədim, zəngin çalğı alətləri xəzinəsi ilə oxucuları tanış etmişdir. Təkrarən çəkinmədən qeyd edirik ki, Səadət xanım Abdulla- yeva Azərbaycan musiqişünaslığında orqanologiya (alətşünaslıq) elminin metodoloji əsasını qoymuşdur. Həmişə müxtəlif çətinliklərlə rastlaşan ilk addım atanların ardınca başqaları da həmin mövzu ilə maraqlanmış, bu sahədə çalışmağa can atmışlar. Bu, elm aləminin qanunauyğunluğu- 298 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü dur və ilk tədqiqatçının uğuru kimi qiymətləndirilməlidir. Onu da qeyd etmək gərəkdir ki, sonradan həmin sahədə addım atan ikinci, üçüncü və s. davamçıların elmdə atdıqları addımlar artıq müəyyən qədər yüngülləşir, çünki əsaslanmaq üçün təməl quru- lub. Yeni davamçılar nəslinin yetişməsi müəyyən məktəbin ya- ranmasına dəlalət edir. Bütün çətinliklərlə üzləşən, əlində kiçik “şamla” zamanın, həyatın udduğu mədəniyyət ünsürlərini ilk dəfə üzə çıxaran alimlərin xidmətləri danılmazdır və onlar bütün xoş və gur səslənən sözlərə layiqdirlər. Bu gün Səadət xanım Abdullayeva Bakı Musiqi Akademiya- sının professorudur. Əlbəttə, onun bu dərəcəyə çatmasının səbə- bkarları əvvəl onun valideynləri, ailəsi və sonra müəllimləridir. Səadət Abdullayeva 1940-cı ilin 18 yanvarında əsl Bakı ziya- lısı ailəsində dünyaya göz açıb. Musiqini sevən valideynləri, onu Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdindəki orta ixtisas musiqi məktəbinə gətirirlər. 1957-ci ildə həmin məktəbi başa vurub, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası- na daxil olur, 1962-ci ildə Azərbaycan xalq musiqisi ixtisası üzrə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını bitirir və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda kiçik elmi işçi vəzifəsinə təyinat alır. Konservatoriyada ona həm xalq musiqisinin sirlərini, həm də müxtəlif musiqi dərslərini tədris edən müəllimlərinin adlarını Səadət xanım böyük ehtiramla yad edir. Səadət xanımın bu günkü uğurlarında onun müəllimləri – M.S.Ismayılovun, Ə.Bakıxanovun, S.Ələsgərovun, X.Məliko- vun, Elmlər Akademiyasında işləyərkən şöbə müdiri olmuş Q. Qasımovun, aspiranturada oxuduğu illərdə Sovet folklorşünas- lığının veteranlarından sayılan görkəmli alim Q.Z.Çxikvadzenin adlarını qeyd etməmək olmaz. Onların verdikləri bilik və mənəvi qida bu gün Səadət xanımın simasında göz qabağındadır (Allah dünyasını dəyişənlərə rəhmət eləsin). Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 299

1968-ci ildə o, sənətşünaslıq doktoru, Tbilisi Konservatoriya- sının kafedra müdiri, professor Q.Z.Çxikvadzenin rəhbərliyi al- tında sənətşünaslıq namizədliyi dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafi ə etmişdir. 1971-ci ildən bu günə kimi Səadət Abdullayeva Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında müəllimlik vəzifəsinin mürəkkəb mərhələlərini ad- dım-addım adlayaraq, əvvəl müəllim, sonra baş müəllim, dosent və nəhayət, professor vəzifəsinə kimi yüksəlmişdir. O, kafedrada “Azərbaycan xalq yaradıcılığı”, “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları”, “Orkestrləşdirmə” üzrə mühazirələr, həmçinin həmin fənn üzrə məşğələ fənlərini tədris edir. Bu uzun illər ərzində bir sıra musiqiçi-mütəxəssislərin yetişməsində və bir çoxunun elmə gəlməsində Səadət xanımın əməyi böyükdür. O, dörd sənətşünaslıq namizədinin rəhbəri olmuş və hal-hazırda da böyük səylə yeni aspirant və dissertantlara rəhbərlik edir. Hazırladığı mütəxəssislərin minnətdarlığını Səadət xanım ən böyük mükafat kimi qəbul edir. Həqiqətən, çox vaxt mürəkkəb bir hadisəyə çevrilən tələ- bə-müəllim münasibəti (xüsusən ixtisas kurslarında) özü-özlüyün- də tədqiqat obyektidir. Həmişə minnətdarlıqla yad edilən müəllim də onun fəaliyyətində bu tədqiqat obyektinin bir hissəsidir. Səadət Abdullayeva müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, elm sahəsində də mühüm işlər görür. Onun dərc olunmuş işləri ara- sında dərslik, dərs vəsaiti, proqramlar, metodik göstərişlər, monoqrafi yalar, müxtəlif vaxtlarda yazdığı və çıxış etdiyi elmi məqalə və məruzələr Azərbaycan musiqi tədrisi və elmi üçün böyük əhə- miyyət kəsb edir. Səadət xanımın “Həyata qaytarılmış musiqi alətləri (ud və qanun)” başlığı altında elmi məqaləsi 1988 ildə “Elm və həyat” jurnalının 7-ci nömrəsində dərc edilir. Həmin dövrdən başlayaraq, Səadət xanım müxtəlif jurnal, qəzet səhifələrində milli alətlərimiz haqqında maraqlı yazılar çap 300 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü etdirir. Hər yeni məqalədə onun bir professional kimi artması, püxtələşməsi nəzərə çarpır. Məqalələrin mövzu dərinliyi və rəngarəngliyi nəzəri cəlb edir – “Nizami poeziyasında Azərbaycan xalq musiqisinin janrlarının əksi” (“Nizaminin poetik fəlsəfəsi və musiqi dünyası” toplusu, Bakı, Elm, 1991); “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin öyrənilmə- sinin əsas istiqamətləri” (“Azərbaycan milli musiqisinin tədqiqi problemləri” elmi məqalələr toplusu, Bakı, 1992); “Rübabın izi ilə” (“Azərbaycan musiqisi. Tarix və müasir dövr” elmi məqalələr toplusu, Bakı, 1994); “Rud, bərbət və ud çalğı alətləri haqqında mühakimələr” (“Ekologiya, Fəlsəfə, Mədəniyyət” elmi məqalələr toplusu, 7-ci buraxılış. Bakı, 1995) və sairə məqalələrinin adını çəkə bilərik. Səadət xanımın elmi axtarışlarının nəticəsi olan kitabları alətşünaslıq və xalq musiqisi ilə məşğul olan mütəxəssis və tələ- bələrin əsas informasiya mənbəyinə çevrilmişdir – “Azərbay- can xalq çalğı alətləri” (Bakı, 1972), “Müasir xalq çalğı alətləri” (Bakı, 1984), “Azərbaycan instrumental musiqisi” (M., 1990), “Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tarixşünaslığı” (Bakı, 1991), “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tə- dqiqat)” (Bakı, 2000). Adlarından göründüyü kimi, bu əsərlər Azərbaycan çalğı alətlərinin müxtəlif problemlərinə həsr edilib. Əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Səadət Abdullayeva tərəfi ndən toplanmış böyük faktoloji material ilə yanaşı, maddi mədəniyyət abidələri, kitab miniatürləri, yazılı mənbələr və muzey nümunələri tədqiqat obyekti olaraq onun əsərlərinin əsasını təşkil edir. Toplanmış materialların sistemləşməsi, təsnifatı ilə yanaşı çalğı alətlərinin tariximizin ön çağlarından inkişafda olub, tə- kamül edərək günümüzə, dövrümüzə kimi gəlib çıxması, bəzən müxtəlif transformasiyalara uğramasını, alətlərin quruluşu, ha- zırlanma qaydaları, ölçüləri, səsdüzümüləri, qədimlərdə və indi- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 301 ki zamanda onların yerlərinin müəyyənləşməsi kimi məsələlər, eləcə də Azərbaycan çalğı alətlərinin izlərinin Yaxın Şərq və Orta Asiya xalqlarının mədəniyyətində axtarışlar və müqa- yisələr, yuxarıda adları çəkilən kitablarda öz əksinin tapır. Səadət xanımın elmi işlərinin praktiki əhəmiyyəti də böyükdür. BMA-nın nəzdindəki “Qədim Azərbaycan musiqi alətləri- nin bərpası və təkmilləşməsi” üzrə elmi tədqiqat laboratoriyası, burada qədim, unudulmuş alətlərin bərpası və səsləndirilməsi, nəhayət bu alətlərdən ibarət folklor ansamblının yaradılmasında onun səyi böyükdür. Səadət xanım Bəstəkarlar İttifaqının üzvü kimi, xalq musiqisinin, xüsusən qədim çalğı alətlərinin təbliği üçün hər im- kandan istifadə edərək, öz sənətinin vurğunu kimi çalışır. O, 2000-ci ildə Respublika Təhsil Nazirliyin Kollegiyasının qərarı ilə yüksək ixtisaslı musiqişünas kadrlarının hazırlanma- sında səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə Fəxri fərmanla təltif olunmuşdur. Bu gün Səadət xanımın həyatının əsl müdrik çağını yaşayır. Təbiətin hər fəslinin öz gözəlliyi olduğu kimi, insan ömrünün də xoşagəlməz, gərəksiz yaş mərhələsi yoxdur. Hər yaşın öz tələ- bi, öz üstünlüyü var. Biz Səadət xanıma uzun illər can sağlığı, həmişə həm daxilən, həm də zahirən cavan olmağı arzulayırıq.

Səadət Seyidova, İmruz Əfəndiyeva “Musiqi dünyası”, 2005, 1-2/ 23, s. 123-125; S.A.Seyidova. Seçilmiş məqalələri. Bakı, 2016, s. 101-106. 302 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

QAYĞIKEŞ İNSAN, GÖRKƏMLİ ALİM

Bu günlərdə Bakı Musiqi Akademiyasında yaxın dostum Səadət Abdullayevanın yubileyini keçirdik. İki şad xəbər bir-bi- rinə qovuşdu. Ötən ilin son aylarında Səadət xanımın Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası- nın qərarı ilə professor elmi adı təsdiq olundu. Bu şad xəbər ilk növbədə onun dostlarının, həmkarlarının, tələbələrinin ürəyin- cə oldu. Nəhayət, Səadət xanım gərgin, çətin və böyük zəhməti qiymətləndirildi. Əziz həmkarım maraqlı yaradıcılıq yolu keçib. Hələ tələbəlikdən o, milli musiqiyə, onun ayrı-ayrı janrlarına və xüsusən milli mədəniyyətimizin zəngin sərvətlərinin, o cümlədən qədim və müasir Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin öyrənmək, onlara dair yeni tədqiqatlar aparmaq işinə böyük maraq göstərir. Səadət xanım Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konser- vatoriyasının bitirən il onun diplom işinin rəhbəri, Respublikanın xalq artisti, professor S.Ələsgərov olur. Səadət xanımın zəhmətkeş- liyindən və tədqiqatlarının məqsədyönlü olmasından razılıq edən Süleyman müəllim istedadlı musiqişünasın elmi-nəzəri fi kirlərini yüksək qiymətləndirirdi. Diplom işini Səadət xanım uğurla müdafi ə edir. Artıq tələbəlik illəri arxada qalır, lakin o öz elmi işini davam etdirmək məqsədində idi. Məhz buna görə Səadət xanım 1962-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının nəzdində Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun aspiranturasına daxil olur. Onun elmi rəh- bəri görkəmli alim, folklorşünaslıq sahəsində tanınmış professor, sənətşünaslıq doktoru Q.Çxikvadze olur. Sənətşünaslıq namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün Səadət xanım öz elmi axtarışlarını milli çalğı alətlərinin tədqiqi üzrə davam etdirir. Bununla əlaqədar o, Memarlıq və İncəsənət İnstitutu- nun müxtəlif rayonlara təşkil etdiyi ekspedisiyaların fəal iştirak- çısı olur. S.Abdullayeva elmi və praktiki axtarışları nəticəsində Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 303 topladığı maraqlı musiqi materiallarını, informasiyanı gələcək dissertasiya işində istifadə edir. O, sənətşünaslıq namizədi olduqdan sonra həmin institutun Musiqi şöbəsində elmi işçi kimi çalışır. S.Abdullayeva tez-tez ekspedisiyalarla Şamaxı, Şəki rayonlarına, Qarabağ zonasına gedir və məsuliyyətlə topladığı material elmi məqalələrinin əsasını təşkil edir. 1972-ci ildə onun “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” kitabı çapdan çıxır. 1971-ci ildən başlayaraq S.Abdullayeva Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konser- vatoriyasında işləməyə başlayır (“Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında). O, alətşünaslığa aid müha- zirələr oxuyur, alətlər üzrə təcrübi kurslar aparır, tələbələri respublika konfranslarına, müsabiqələrə hazırlayır. Hazırda Səadət xanım Ü.Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasında bir sıra aspirantların elmi rəhbəridir. Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor R.Zöhrabov Səadət xanımın fəaliyyətini yüksək qiy- mətləndirərək yazır: “Səadət xanım bizim kafedranın aparıcı müəl- limlərindəndir və Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin tədqiqi işinə səmimiyyətlə qulluq edir. Uzun illərdir ki, bu işlə o məşğul olur. O, diplom işindən başlayaraq bu günə qədər Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin araşdırmaqla mütəmadi olaraq məşğuldur. Məhz bunun nəticəsidir ki, S.Abdullayeva bu gün, bu sahədə artıq bir neçə kita- bın müəllifi dir. Bu kitablar Bakıda, Moskvada çap olunub. Bizim tələbələr onun elmi işlərindən, kitablarından faydalanırlar. Mən xüsusilə onun 2002-ci ildə çap olunmuş “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqi-orqanoloji tədqiqat)” monoqrafi yasını qeyd etmək istəyirəm. Bu kitab onun əvvəlki izlərin ümumiləşdirməsinin nə- ticəsidir. Və Səadət xanımın xalq çalğı alətləri sahəsində tədqiqat işini nəzərə alaraq, AAK-sı ona professor adını vermişdir. Mən ona cansağlığı, yeni kitabların yazılmasını arzulayıram”. Səadət xanımın Moskvada çap olunan kitabı “Azebaydjans- kaya instrunentalnaya muzıka” adlanır (1990). Bu kitabın ən baş- 304 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü lıca elmi dəyəri ondan ibarətdir ki, burada elmi təhlildən əlavə, ifadəli və maraqlı not nümunələri də göstərilmişdir. Həmin nü- munələri vaxtilə Səadət xanım müxtəlif rayonlarda nota yazmış- dır. Burada hər alət üçün pyeslər və kompozisiyalar verilir (balaban, zurna, saz, kamança, tar). Digər alətlər üçün (nağara, dəf, qoşanağara) müəllif ritmik “naiqrışi” təqdim edir. Ümumiyyətlə, bu kitabın 90-cı illərdə Moskvada nəşr olunması böyük əhəmiy- yət kəsb edir. Çünki biz öz elmimizi, zəngin sərvətimizi, tədqiqat işlərimizi çap etməklə, bir daha öz qüdrətimizi, xalqımızın zəngin irsini dünyaya nümayiş etdirmiş oluruq. 1991-ci ildə S.Abdullayevanın “İstorioqrafi ya Azerbayd- janskix muzıkalnıx instrumentov” adlı dərs vəsaiti çap olunur. Bu kitabı müəllif Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Kon- servatoriyasına ithaf etmişdir. 1996-cı ildə o, S.Ələsgərovla birgə “Azərbaycan xalq çalğı alətləri və orkestrləşdirmə” kitabını yazır. Səadət xanımın ən böyük uğuru sayılan “Narodnıye muzıkalnıye instrumentı Azerbaydjana (muzikivedçesko-orqanoloqiçeskoye issledovaniye)” 2000-ci ildə çap olunur. Bu kitabın həm daxili və həm də zahiri materialı olduqca zəngindir. Kitabın rəssamı Fəd- lun Əfəndiyev də olduqca məharətlə, zövqlə və sənətkarlıqla üz cildini hazırlamışdır. Yaxşı yadımdadır, Heydər Əliyev sarayında tədbir keçirilirdi və orada yeni kitabların sərgisi açılmışdı. Bun- ların arasında qeyd etdiyim S. Abdullayevanın “Narodnıye muzı- kalnıye instrumentı Azerbaydjana” kitabına baxmaq üçün hamı növbəyə durmuşdu. Hamı maraqlanırdı ki, belə bir kitabı neçə əldə etmək olar? İki ildən sonra həmin kitab “Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqi-oraqanoloji tədqiqat)” adı ilə Azərbaycan dilində nəşr olundu. Səadət xanımın müntəzəm olaraq Azərbaycanda nəşr olunan jurnallarda – “Elm və həyat”, “Qobustan”, elmi toplulardan “Eko- logiya, Fəlsəfə, Mədəniyyət”, “İrs”, “Azərbaycan xalq və professional musiqisinin problemləri” və s. məqalələri çap olunub. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 305

S. Abdullayeva Bakı Musiqi Akademiyasında keçirilən elmi-nəzə- ri konfranslarda çıxış edir, aspirantları konfranslarda iştirak etməyə hazırlayır. S.Abdullayeva dövrü mətbuatda fəal çıxış edir – “Azər- baycan gəncləri”, ”Vışka”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Bakı” və s. Xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, S. Abdullayeva həmçinin xarici ölkələrdə (Moskva, Alma-Ata) nəşr olunan jurnallarda çıxış edib. Səadət xanımı BMA-nın tələbə və müəllim kollektivi çox istəyir, hörmət bəsləyir. BMA-nın tədris işləri üzrə prorektoru, professor O. Abasqu- liyev deyir: “Mən Səadət xanımı çoxdan tanıyıram. Biz Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbini bitirmişik. O olduqca ciddi, yüksək səviyyəli mütəxəssisdir, öz üzərində daima çalışır, yeni-yeni kitabları ilə musiqi mədəniyyətimizə töhfə gətirir. Mən hesab edirəm ki, S.Abdullayevanın məhz zəhmətinin və biliyinin nəticəsidir ki, o, bu yaxınlarda professor elmi adını almışdır. “Musiqi nəzəriyyəsi” kafedrasının professoru S. Seyidova Səadət xanım haqda çox səmimi sözlər dedi: Mən Səadət xanı- mın fəaliyyətini çox yüksək qiymətləndirirəm. O, respublikamı- zın musiqi orqanologiyasının banisidir. Mən bunu cəsarətlə, fərəh hissi ilə qeyd edirəm. O olduqca sədaqətli, səmimi dostdur, sadə insandır. Mən ona gözəl arzular diləyirəm. Birinci növbədə möh- kəm can sağlığı, həmişə işgüzar olsun və sonra doktorluq disser- tasiyasını tezliklə başa çatdırsın, müdafi ə etsin”. BMA-nın professoru V. Şərifova-Əlixanova Səadət xanımın fəaliyyətini çox yüksək qiymətləndirir: “Mən S.Abdullayevanın bütün kitablarının diqqətlə oxumuşam və həmişə bu tədqiqat iş- lərinə öz mühazirələrimdə istinad edirəm. Onun Moskvada nəşr edilmiş kitabı çox önəmli və faydalıdır, çünki “Azerbaydjanska- ya instrumentalnaya muzıka” kitabında Səadət xanım musiqi ilə yanaşı bütün xalq çalğı alətləri üçün özünün vaxtı ilə topladığı not materiallarını nümayiş etdirir. Səadət xanımın olduqca ay- dın, ədəbi yazı üslubu var. Ona görə də tələbələr oxuyarkən onun 306 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü dərsliklərinin materiallarını tez qavrayırlar. Mən Səadət xanımı təvazökar, olduqca sadə, səmimi insan kimi tanıyıram, ona böyük hörmətlə yanaşıram və arzu edirəm ki, dəyərli tədqiqat işlərinin sayını artırsın”. Açığını deyim ki, Səadət xanım haqqında bütün müəllim- lər, tələbələr ən yüksək fi kirdədirlər. Və mən istərdim ki, bizim magistraturadakı təhsil alan tələbələrin də fi kirlərini oxucuların diqqətinə çatdıram. Tarix-nəzəriyyə fakültəsinin II kurs magistr tələbəsi Leyla Əliyeva deyir: Səadət Abdullayeva çox gözəl mütəxəssis, qayğıkeş insan, görkəmli alimdir. Mən “Qobustan” jurnalında onun dərin mənalı, faktlarla çox zəngin olan “Mir- zə Fətəli Axundova məxsus xalq çalğı alətlərimiz”, “Səfi əddin Urməvinin ixtira etdiyi çalğı alətləri” məqalələrini, ”Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində isə – “Musiqili şeirlər (Mikayıl Müşfi q haqqında), “Molla Cumanın sazı” oxumuşam. Bu yaxınlarda mən daha bir qiymətli məqaləyə rast gəldim: “Aзербайджанские музыкальные инсрументы в миниатюрах “Хамсе” Низами”. Bu məqaləni isə “Ekologiya, Fəlsəfə, Mədəniyyət” adlı elmi topluda oxumuşam (Bakı, 4-cü buraxılış, 1994). Mən təhsilimi almaqla bərabər məktəbdə musiqi ədəbiyyatından dərs deyirəm, bu materialları istifadə edirəm. Evimdə S.Abdullayevanın bütün kitabları var, onları mən diqqətlə oxumuşam və istifadə edirəm. Yaxşı olardı ki, Səadət xanım belə dəyərli, yüksək professional səviyyədə yazılmış məqalələri bir toplu kimi çap olunsun. Mən magistraturanı bitirdikdən sonra onun jurnallarda, qəzetlərdə çap olunan məqalələrini və həmçinin elmi-nəzəri konfranslarda çıxış- larını toplamaq istəyirdim. Mən həm də Səadət xanımın televi- ziyada çıxışlarını dinləmişəm. Ona uzun ömür və fəaliyyətinin davam etdirərək çoxsaylı kitabların yazılmasını diləyirəm”. Əgər mən Ü.Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının bütün tələbələrinə yaxınlaşsaydım, onların hamısı ürəkdolusu ilə bu gözəl şəxsiyyət haqqında ən səmimi sözlərini deyərdilər. Bi- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 307 zim borcumuzdur ki, tələbələrimizə həmkarlarımızın, istedadlı musiqişünaslarımızın irsini açaraq tədqiq və təbliğ edək. Təəssüf- lər olsun ki, bunu hamı eləmir. Mən mehriban və təvazökar dos- tuma, iş yoldaşıma həmişə gümrah, mehriban, sadə olmağı, uzun ömür, yüksək nailiyyətlər və yeni monoqrafi yaların yazılmasını arzulayıram. İmruz Əfəndiyeva “Mədəni-Maarif”, 2005, № 7, s. 33-34.

НАСТОЯЩИЙ ПPИМЕP Саадет Абдуллаева и ее вклад в научное становление национального музыковедения Имя уважаемого ученого-музыковеда и педагога Саадет Абдуллаевой стоит в ряду самых авторитетных столпов на- ционального музыковедения. Автор многочисленных и акту- ально-научных исследований, посвященных народным музы- кальным инструментам, педагог, воспитавший целую плеяду инструментоведов, член Союза композиторов Азербайджана, доктор искусствоведения и профессор Саадет Абдуллаева систематизировала сравнительно-методическую базу музы- кального инструментоведения Азербайджана. Труды и науч- ные изыскания С.Абдуллаевой послужили ценным фактоло- гическим материалом в составлении “Атласа музыкальных инструментов народов СССР” (1975), она автор инструмен- товедческих книг и монографий, посвященных народным музыкальным инструментам, ведущий исследователь совре- менного музыкального инструментария Азербайджана. С.Абдуллаева написала свыше 60 статей по различным вопросам народной музыки и инструментоведению, а из- данную Фондом Гейдара Алиева монографию “Народный музыкальный инструментарий” можно по праву назвать 308 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

источником данных по музыкальному инструментоведению Азербайджана. Опубликованная на русском (2000 год) и азербайджан- ском языках (2002 год) монография “Народный музыкаль- ный инструментарий Азербайджана” была посвящена 80-ле- тию Бакинской музыкальной академии. В книге на основе наследия средневековых музыковедов, классической поэзии, памятников материальной культуры, книжной миниатю- ры, музейной коллекции, записей путешественников и дру- гих источников впервые дается поэтапная история развития азербайджанских музыкальных инструментов. На примере универсальной классификации музыкальных инструментов, разработанной в трудах Хорнбостеля-Закса, С. Абдуллаевой была представлена систематика и описана морфология и эр- гология традиционных музыкальных инструментов. Автор, основываясь на памятники материальной культуры, пись- менные источники, книжные миниатюры и музейные экспо- наты, выявляет в Азербайджане распространение 88 разно- типных музыкальных инструментов. Прослеживает историю развития национальных музыкальных инструментов с эпохи восточной античности по настоящее время, приводит в та- блицах их обмеры, а также технические и художественно-вы- разительные возможности. Ценным вкладом С.Абдуллаевой в сохранение инстру- ментальной антологии азербайджанской музыки можно назвать нотные записи инструментальных наигрышей для различных народных инструментов. Изданная в Москве издательством “Музыка” (1990 год) под общей редакцией В.Петрова книга “Инструментальная музыка Азербайджа- на” включает редчайшие записи нотных материалов, кото- рые были собраны в сборнике и предоставлены С.Абдул- лаевой. Вступительная статья С.Абдуллаевой к этой книге Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 309

энциклопедически и лаконично высвечивает теоретическую структуру профессиональной и бесписьменной традиции азербайджанской музыки. Оригинальный и аутентический репертуар народно-духового музыкального инструментария Азербайджана сохранился отчасти благодаря именно экспе- дициям С.Абдуллаевой, которые она совершала по районам Азербайджана в начале 70-х. Так, в 1971 году в исполнении известных народных музыкантов Хасрата Гусейнова, Агаси Агасизаде, Алиша Мурадова, Габибилаха Джафарова, Маме- да Мамедова и др. С.Абдуллаевой были записаны наигрыши для тутека, балабана, зурны, тулума. В 1991 году С.Абдуллаева издала “Историографию азер- байджанских народных инструментов”. Допущенное Минис- терством народного образования Азербайджана в качестве учебного пособия для музыкальных вузов издание является настольной библиографией азербайджанского музыкального инструментоведения и составляет платформу для углубленной и научной разработки предмета национального инструменто- ведения. Научный редактор “Историографии” – композитор С.Алескеров – являлся духовным наставником С.Абдуллае- вой. А в 1977 году, в соавторстве с С.Алескеровым, в качестве учебно-методического пособия на азербайджанском языке, С.Абдуллаевой было издано методическое пособие “Орке- стровка для оркестра азербайджанских народных инструмен- тов”. Материал данного пособия по сей день не утратил своей актуальности и практической пользы, а изданная в 1996 году книга “Азербайджанские народные музыкальные инструмен- ты и инструментовка” на новом качественном уровне допол- нила мало исследованную и разработанную область инстру- ментовки национальных инструментов. Значительным вкладом в развитие фольклористики Азербайджана можно назвать изданную в 2007 году книгу 310 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

“Музыкальные инструменты в азербайджанском фолькло- ре”. С.Абдуллаева собрала и научно охарактеризовала прак- тически всю базу данных о музыкальных инструментах в устном народном творчестве Азербайджана. Стихотворные примеры из трудовых, календарно- и семейно-обрядовых пе- сен, включающих названия национальных музыкальных ин- струментов, были классифицированы и систематизированы в различных разделах представленной работы. Были рассмотрены названия и функциональное значение народных инструментов в героико-лирико-эпических поэ- мах – сказаниях-дастанах. Раскрыто и на фактологическом уровне интерпретировано содержание пословиц и погово- рок, народных изречений, в которых отражены особенности строения и тембрально-динамические свойства звучаний на- родных музыкальных инструментов. В книге изложены роль и место музыкальных инструментов в народных обрядовых и игральных представлениях, в ашигском творчестве и в во- кально-инструментальных мугамах. Материалы данной кни- ги были дополнены различными художественными иллюс- трациями национальных музыкальных инструментов. А изданная в 2010 году книга С.Абдуллаевой “Азербайд- жанская музыка и изобразительное искусство” органично развила стезю научно-художественных заключений и обоб- щила “галерею” почти всего изобразительно-музыкального наследия Азербайджана от прошлого к настоящему. Автор в десяти разделах “энциклопедии красок” охватывает и прое- цирует обновленное восприятие азербайджанской музыки в национальном изобразительном искусстве. Обстоятельно и креативно высвечиваются разделы о музыкальном фоль- клоре, о художественной модели легендарного “Деде Гор- гуда и гопуза” и об искусстве “Ашига и саза”. Рассматри- ваются художественно-эстетическое содержание “Мугама” Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 311

и аспекты визуального осмысления картинности в музыке профессиональной традиции. Пластика “Танца” акцентирует внимание на роли танцев в становлении личности, портрет- ный раздел “Исполнитель” обращает внимание на темы, еще не затронутые в изобразительном искусстве. В разделах же “Музыкальный инструмент” и “Ансамбль” в историческом ракурсе рассматриваются ансамбли из различных инстру- ментов, подчеркивается успешное продолжение традиции использования струнных, духовых и ударных инструментов. Научная и творческая деятельность С.Абдуллаевой, ее практический и педагогический опыт послужили плодот- ворной почвой для становления новой плеяды азербайджан- ских инструментоведов. Под руководством С.Абдуллаевой защитили кандидатскую диссертацию замечательные иссле- дователи музыканты Меджнун Керимов, Фуад Азимов, Иль- хам Наджафов, Тарана Алиева и др. В список инструментове- дов, исследующих тюркский музыкальный инструментарий, в последние годы активно включились и турецкие исследо- ватели. Так, под руководством С. Абдуллаевой успешно за- щитил кандидатскую диссертацию исполнитель на турецких духовых народных инструментах Махмут Карагенч. Как член Союза композиторов Азербайджана, профес- сор кафедры истории и теории азербайджанской народной музыки Бакинской Музыкальной Академии им. Уз.Гаджи- бейли С.Абдуллаева всегда принимает активное участие в общественной жизни страны, участвует в конференциях и симпозиумах, является оппонентом по защите кандидатских и докторских диссертаций. Скромная и аристократически интеллигентная, вежли- вая, всегда собранная и справедливая, она заметно выделя- ется в любом окружении, служит примером научной и нрав- ственной стойкости. 312 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Сегодня Саадет ханум Абдуллаева находится в расцвете своих научно-творческих сил. Мне как ее воспитаннику по исследуемой теме дороги ее объективность, честность суж- дений и глубокая порядочность натуры. Хочется пожелать талантливому ученому, педагогу и человеку здоровья и, ко- нечно же, неиссякаемой энергии в создании новых неизве- данных страниц в области азербайджанского инструментове- дения. Сейран Кафаров Газета “Зеркало”, 2013, № 16, 26 января, c. 27.

SƏADƏT ABDULLAYEVANIN ƏZİZ XATİRƏSİNƏ Görkəmli musiqişünas-alım, pedaqoq, sənətşünaslıq doktoru, professor Səadət Abdullayevanın Azərbaycan musiqişünaslığında özünəməxsus yeri vardır. İnamla demək olar ki, Azərbaycan musiqi elmində alətşünaslığın əsası Səadət Abdullayeva tərəﬁ ndən qoyulmuşdur. Onun milli alətşünaslığın inkişafındakı xidmətlə- ri, sanballı tədqiqat işləri, çap olunmuş elmi əsərləri, yetişdirdiyi mütəxəssislərin yüksək səviyyəsi bunu deməyə əsas verir. S.Abdullayeva 1940-cı ildə Bakıda ziyalı ailəsində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının məzunu idi (1962). Uzun illər boyu Üzeyir Haçıbəyli adına Bakı Musiqi Akademi- yasının “Azərbaycan musiqisinin və nəzəriyyəsi” kafedrasının professoru olmuşdur. Ömrünü musiqi elminə həsr etmiş Səadət xanımın alətşünaslıq sahəsindəki elmi tədqiqatları milli çalğı alətlərinin tarixşünaslığı, orqanologiyası, morfologiya və erqlogi- yası, Şərq musiqi arealında inkişaf perspektivlərinin öyrənilməsi ilə əlaqədardır, o cümlədən Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri üçün orkestrləmənin metodik əsaslarının işlənilməsi onun adı ilə bağlıdır. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 313

S.Abdullayeva “Azərbaycan xalq çalğı alətlər” (Bakı, 1972), “Современные азербайджанские музыкальные инструменты” (“Azərbaycan xalq çalğı alətləri”, Bakı, 1984), “Azərbaycan instrumental musiqisi” (Moskva, 1990), “Azər- baycan xalq çalğı alətləri (musiqişünalıq-orqanoloji tədqiqat) (Bakı, 2000, azərbaycan və rus dillərində), “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” (Bakı, 2007), “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” (Bakı, 2010), “Azərbaycan çalğı alətləri dünya- nı valeh edir” (Bakı, 2016, Azərbaycan, rus və ingilis dillə- rində) kimi monoqrafi yaların, çoxsaylı metodik vəsait və elmi məqalələrin, beynəlxalq və respublika elmi konfranslarının ma- raqlı məruzələrin müəllifi dir. Artıq neçə illərdir ki, etnomusiqişünasların masaüstü kita- bına çevrilmiş Səadət Abdullayevanın əsərlərinin informasiya tutumuna və elmi dəyərinə görə Azərbaycan xalq çalğı alətlə- ri haqqında “ensiklopedik məlumat kitabı” adlandırsaq, heç də səhv etmərik. Burada xalq çalğı alətlərinin tarixi, miqrasiyası, qədim və müasir növləri, quruluşu, ölçüləri, köklənməsi, akus- tikası, texniki və bədii imkanları, xalq ifaçılığında və bəstəkar yaradıcılığında tətbiqi, ümumiyyətlə, bu sahəyə aid olan bir çox məsələlər ən xırda detallarına qədər diqqətlə öyrənilmiş və oxucuya ətrafl ı surətdə, səlis elmi dildə çatdırılmışdır. Eyni zamanda, S. Abdullayevanın kitabları müxtəlif döv- rlərə aid xalq çalğı alətlərinin rəngarəng şəkilləri, musiqi ifa- çılarının fotoları və xalq çalğı alətləri uçun repertuardan not misalları ilə zəngindir. Bütün bunların musiqi elmi üçün böyük əhəmiyyəti vardır, həm tədqiqatçılara, həm də geniş oxucu küt- ləsinə zəngin musiqi irsimizi tanıtdırmaqda böyük rol oynayır. Səadət xanım Abdullayevanın nəşr olunmuş kitabları xalqı- mızın musiqi mədəniyyətinin tədqiqi yolunda atılan mühüm addımlardır. Müstəqil respublikamızın dünya orbitinə çıxdığı bir zamanda, görkəmli ifaçılarımızın səsinin dünya səhnələrin- 314 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü də gəldiyi bir vaxtda Azərbaycan xalq çalğı alətlərinə ildən-ilə artan marağı təmin edən, xalq çalğı alətləri haqqında hərtərəfl i bilik verən kitabların müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq yayıl- ması musiqi mədəniyyətimizin geniş miqyasda təbliğinə xidmət edə bilər. Səadət xanımın pedaqoji fəaliyyətində də alətşünaslıq əsas yer tuturdu, O, öz tədqiqatlarının müddəalarından tədris pro- sesində istifadə edərək, onları təcrübi əhəmiyyətini sınaqdan keçirirdi. Eyni zamanda, S.Abdullayevanın Bakı Musiqi Aka- demiyasının “Qədim musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdi- rilməsi” laboratoriyasının işində yaxından iştirak etməsi sayə- sində bir sıra musiqi alətləri rekonstruksiya edilərək, ifaçılıq praktikasına daxil edilmişdir. Əlbəttə ki, nüfuzlu alim və pedaqoq, gözəl və xeyirxah insan olan Səadət xanım Abdullayeva haqqında keçmiş zamanda da- nışmaq çox çətindir. Uzun illər birgə çalışdığımız “Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi” kafedrasında o, bizim üçün həm nümunə götürdüyümüz yoldaş, həm də yaxın dost idi. O, istər dissertasiya işlərinin müzakirəsində və müdafi əsində, istərsə də şəxsi həyatda sevincimizi və ya kədərimizi bölüşən böyük insan idi, hamımızın uğurlarına sevinir, öz dəyərli məs- ləhətlərini və köməkliyini əsirgəmirdi, O, cismən aramızdan getsə də, Səadət xanım Abdullayeva bizim yaddaşımızda, gələ- cək nəsil üçün qiymətli tədqiqatlarında yaşayır. Professor Cəmilə Həsənova Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı “Musiqi dünyası”, 2017, 1/70, s. 74-75. “Mezzo”, 2017, № 14, s.13. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 315

GÖRKƏMLİ ALƏTŞÜNAS ALİM SƏADƏT ABDULLAYEVANIN XATİRƏSİNƏ Baş redaktordan İnanmaq çətindir ki, gözəl alim, müəllim, nəcib və xeyirxah insan, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Səadət Abdul- layeva artıq aramızda yoxdur. Bu il mart ayının 12-də biz onu həmişəlik itirdik. Səadət xanım “Konservatoriya” jurnalının daimi müəlliﬁ və ən sadiq oxucularından biri idi. İşləməkdən, arayıb-axtar- maqdan qətiyyən usanmazdı. Bu mənada əsl alim idi. Hər gün yazırdı və həyatının mənasını bu gərgin işdə görürdü. Belə ol- masaydı çətin ki, Azərbaycanda alətşünaslıq üzrə ortaya qoy- duğu ilk fundamental tədqiqatları ərsəyə gətirə bilərdi. İndi hamımızın stolüstü kitabına çevrilmiş “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabı uzun illərin, çoxsaylı ekspedisiyaların və araş- dırmaların sayəsində meydana gəlib. Sənətinə, seçdiyi mövzu- ya vurğunluğun, böyük sevginin nəticəsi idi ki, üç dildə nəşr etdirdiyi son kitabına hətta belə bir pafoslu başlıq da qoymuş- du: “Azərbaycan xalq çalğı alətləri dünyanı valeh edir”. Belə- cə, tədqiq etdiyi milli alətlərimizin kamilliyinə, məxsusiliyinə, qədimliyinə, rəngarəngliyinə məftunluq hissi ilə yaşayıb-ya- radırdı Səadət xanım... İndi biz, əziz oxçularımızın bu böyüt alimin bizim jurnala təqdim etdiyi son məqalələrindən birini çatdırırıq. Ruhu şad olsun! Lalə Hüseynova, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor “Konservatoriya”. Elmi jurnal, 2017, № 1 (35), s. 4. 316 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

ORQANOLOQ ALİM SƏADƏT ABDULLAYEVANIN XATİRƏSİNƏ Tanınmış musiqişünas alim, Bakı Musiqi Akademiyasının professoru qocaman pedaqoq Səadət Abdullayevanın elmi yara- dıcılığı da çox geniş və məhsuldar olmuşdur. Bütün ömrünü musiqiyə, musiqi alətlərinin öyrənilməsinə həsr edən Səadət xanım milli musiqi elminə ciddi və sanballı işlə- ri ilə böyük töhfələr verərək Azərbaycan musiqi alətlərinin tarixi və nəzəri problemlərinin müxtəlif tərəﬂ ərini işıqlandırmışdır. Alimin müxtəlif illərdə üzərində çalışdığı məqalə və kitabları, tədris proqramları və dərs vəsaitləri göz önündə durur. Onun əsər- lərinin siyahısı çox genişdir. Bütün bunlar Səadət xanımın daim axtarışda olan bir tədqiqatçı-alım kimi fəaliyyətini sübut edir. Səadət xanım Abdullayevanı düşündürən və maraqlandıran problemlər dairəsi olduqca geniş olmuşdur. Burada onun çalğı alət- lərindən tutmuş Nizami Gəncəvi yaradıcılığında musiqi mövzula- rının, Azərbaycan təsviri sənətində, miniatür yaradıcılığında musiqi motivlərinin tədqiqinədək olan problemlər özünə cəlb etmiş və bu istiqamətlərdə o, dərin mənalı və maraq doğuran nəticələr əldə etmişdir. Onun müxtəlif dillərdə nəşr olunan kitabları nəinki ölkəmizdə, hətta ondan uzaqlarda da tanınmış və Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin təbliğində və tanınmasında böyük rol oynamışdır. Səadət xanım pedaqoji və elmi fəaliyyətini üzvi surətdə uz- laşdıraraq böyük uğurlar qazanmışdır. Onun yetişdirdiyi, rəh- bərlik etdiyi neçə-neçə dissertant və doktorant öz elmi işləri ilə Azərbaycan musiqişünaslığını daha da zənginləşdirmişlər. Gözəl, səmimi insan və yorulmaz tədqiqatçı olan Səadət xanımın əziz xatirəsi onu tanıyan hər bir kəsin qəlbində yaşayır. Rəna Məmmədova, AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 317

НЕСКОЛЬКО СЛОВ ВСЛЕД… Она была “настоящей” во всем. Мы не были ни друзьями, ни близкими знакомыми, ни даже соседями по дому, даче или по месту работы. Саа- дет ханым Абдуллаева была музыковедом, как и я, то есть просто моей коллегой по “цеху”. Но она была одной из тех немногих моих коллег, чьи профессиональные и человече- ские качества вызывали у меня, да и у всех, кто ее знал, безоговорочное уважение. Она была “настоящей” во всем. В ней не было ни грамма фальши, притворства или хитрости, которую у нас в народе обычно принимают за ум. Она была по-настоящему скром- на, как может быть скромен человек, не сознающий своей реальной ценности. Она была доброжелательна и проста в обращении, и совсем неамбициозна. И главное, она по-на- стоящему, серьезно занималась наукой. Она не старалась казаться ученым, но в действительности была им. Она занималась наукой ради самой науки, но не ради ученых степеней и профессорства. Как это доказать? Счи- тается, что индекс цитируемости тех или иных работ явля- ется показателем их научной ценности и актуальности. Но этот критерий не показателен для азербайджанской музы- кальной науки: у нас в списки использованной литерату- ры в первую очередь включают работы руководящих лиц по месту работы, рецензентов ВАК и, разумеется, членов ученого совета по защите диссертаций, вне зависимости от их реальной научной ценности или степени полезности для данного исследования. Работы тех, кто не относится к этой славной категории товарищей, могут иногда включаться в библиографические списки, но часто они просто использу- ются без кавычек и указания авторства. И чем больше объем 318 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

заимствований, тем меньше шансов на то, что их источник будет назван. Надо сказать, это нередко делается не столько “из вредности”, сколько из-за отсутствия ясных представле- ний о научной этике и конкретного умения работать с источ- никами, то есть, в сущности из-за научного бескультурья. Доказательством научной ценности и актуальности тех или иных исследований служит их реальная востребован- ность в обществе, то, насколько они отвечают интересам и нуждам азербайджанской науки, образования и развития национального культурного сознания. Конечно, это доволь- но тонкая материя, и здесь существует обширное поле для всяческих спекуляций и “приписок”. Но посмотрите, какие научные работы вы непременно хотите иметь в своей до- машней коллекции книг, потому как идеи, мысли и факты, содержащиеся в них, обогащают ваше знание предмета ис- следования и вызывают цепную реакцию дальнейших науч- ных гипотез и разработок? В моей комнате нет свободного места для книг. Книги лежат на подоконнике, комоде, на обеденном столе, на жур- нальном столике, не говоря уже о переполненных книжных шкафах и полках. Иногда возникает желание избавиться от многих из них, но только не от ее работ. Все книги Саадет ханым Абдуллаевой, включая ее последнюю, прекрасно из- данную книгу “Азербайджанские музыкальные инструмен- ты очаровывают мир” (Баку, 2016), останутся в моей домаш- ней библиотеке или уедут со мной, если мне когда-нибудь доведется уехать отсюда. Я не занимаюсь специально из- учением азербайджанских музыкальных инструментов, но, тем не менее, трудно сосчитать, сколько раз в своей работе я обращалась к ее капитальному труду “Азербайджанские народные инструменты” (Баку, 2000). Трудно переоценить информативную, научную и культурную ценность этой ра- Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 319

боты, как и других ее книг – “Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət” (Баку, 2010), “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” (Баку, 2007). Я думаю, нет ни одного азербайджанского исследователя, занимающегося вопросами музыкальной органологии, который бы прошел мимо ее исследований. Работы Саадет ханым Абдуллаевой являются основополага- ющими трудами в этой области азербайджанской науки, а ее книга “Азербайджанские народные инструменты” - одной из самых ценных среди работ азербайджанских музыкове- дов, созданных в период с последней трети ХХ века по на- стоящее время. Вряд ли в ближайшие 10-15 лет, а может, и того более, появится другой, более масштабный труд в этой области. Такие работы не создаются в одночасье, их невоз- можно быстренько слепить; они, как правило, забирают у ученого большой кусок его жизни и энергии и потом долго отдают эту энергию другим людям. Мы не были ни друзьями, ни близкими знакомыми, ни даже соседями по дому, даче или по месту работы, то есть нас, казалось бы, не связывали какие-либо эмоциональные узы. Но когда я думаю о том, что ее больше нет, испытываю в душе боль и дискомфорт, как словно потеряла близкого человека. Собственно, она, вероятно, и была близким мне человеком - близким по духу, по отношению к Делу, настоя- щим ученым и коллегой по цеху. Санубар Багирова Газета “Каспий”, 2018, 14 марта, с. 10. 320 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

GERCƏKLƏŞMƏYƏN ARZULARI Səadət Abdullayeva musiqişünaslığın əsas tədqiqat istiqamət- lərindən olan, mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsini təşkil edən çalğı alətlərinin hərtərəfl i öyrənilməsini ən aktual məsələlərdən biri hesab edirdi. Azərbaycanın milli sərvəti kimi dəyərləndirdiyi çalğı alətlərinə, xalqın düşüncəsini, hissini, zövqünü təcəssüm et- dirən, mənəvi dünyanın və musiqi mədəniyyətinin inkişaf səviy- yəsinin mühüm göstəricisi, dünya miqyasında mədəniyyətimizi təbliğ edən ən mühüm vasitə sayırdı. Etnoorqanoloji tədqiqatların nəticələrinin milli mədəniyyət- lərin qarşılıqlı təsiri prosesi kontekstində sistemli təhlilinə böyük ehtiyac olduğunu qeyd edirdi. Düşünürdü ki, Azərbaycan ərazi- sində yayılan çalğı alətlər haqqında yazılı mənbələr yetərincədir. Onları aşkar etmək və tədqiqata cəlb etmək musiqişünasların ən ümdə vəzifəsi olmalıdır. Maddi-mədəniyyət abidələrinə, müxtəlif dillərdə yazılan kitablara, xüsusən klassik poeziyaya, kitab miniatürlərinə böyük önəm verirdi. Çünki o, bu zəngin mənbələrdə hələ də çalğı alətlə- rinə aid məlum olmayan çoxlu sayda faktların olmasına əmin idi. Əksəriyyəti böyük ensiklopediyaçı alim olan orta əsr musiqişü- nasların risalələrinə üstünlük verirdi. Belə ki, bu əsərlərdə çalğı alətlərinin quruluş xüsusiyyətləri, onların səslənməsi və akusti- kası haqqında səhih məlumatlara rast gəlmək mümkün idi. Ona gərə də orta əsrlərdə yaşamış Şərq musiqişünas və fi losofl arının əsərlərini daha geniş şəklidə tədqiq etmək istəyirdi. Mənbələr sırasında klassik poeziya nümunələrini də çox önəmli sayırdı. Çünki onlar çalğı alətlərinin yayılmasını, növ- lərini, xarici görünüşünü, quruluşunu, səslənməsini, insana təsir gücünü müəyyən etməyə imkan verirdi. Orta əsr şairlərimimizin zəngin irsinin hələ də tam dərc olunmamasını nəzərə alaraq, on- ların da tədqiqinə böyük ehtiyac olduğunu duyurdu. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 321

Klassik şairlərimizin əsərlərini bir daha gözdən keçirdərək, onların musiqi aləmini, yaradıcılıqları əsasında bəslənən musiqi əsərlərini geniş oxucu kütləsinə təqdim etmək istəyirdi. Təsviri sənət nümunələrinin (rəssamların çəkdiyi şəkillər, xü- susən kitab miniatürləri) çalğı alətlərinin öyrənilməsində mühüm mənbə təşkil etməsini vurğulayırdı. Klassik poeziya nümunələ- rindən fərqli olaraq, çalğı alətlərinin xarici görünüşünü, ölçüləri- ni, quruluş xüsusiyyətlərini, çalınma tərzini bilavasitə miniatürlər əsasında öyrənmək mümkün idi. Bundan başqa, şəkillərə görə çalğı alətlərinin duet, trio, ansambl şəklində istifadə edilməsini və onların tərkibini müəyyən etmək olurdu. Ona görə də Şərq in- cəsənətinə həsr olunan albomlarda verilən və hələ də araşdırılma- yan yeni miniatür rəsm əsərlərini tədqiqata cəlb etmək istəyirdi. “Qədim musiqi alətləri ansamlı”nın bədiii rəhbəri Munis Şərifovun səsləndirdiyi çəğanənin özünəməxsus səslənməsini nəzərə alaraq, onun tədris olunması məsələsini günümüzün ən aktual məsələlərindən biri hesab edirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalında musiqi və çalğı alətlərlə əlaqə- dar çəkilən rəsmləri yeni tədqiqat obyekti kimi araşdırmaq istə- yirdi. Bir də, işıq üzü görmüş “Azərbaycan folklorunda çalğı alət- ləri” kitabını genişləndirərək, “Azərbaycan folklorunda musiqi və çalğı alətləri” adla nəşr etdirmək istəyirdi. Şəxsi həyatına gəldikdə isə, o da başqa analar kimi, övladlarını xoşbəxt görmək istəyirdi. Böyük nəvəsi Sevincin quracağı ailəyə sevinc bəxş edəcəyini, kiçik nəvəsi Kənanın isə orta məktəbi başa çatdırıb sevdiyi sənəti üzrə instituta daxil olmasını arzulayırdı. La- kin ürəyindən keçən bütün istəklərə insan nail ola bilmir. Nə etmək olar. Həyatin öz qanunları var.. Həyat isə davam edir... İnanırıq ki, hər şey onun arzuladığı kimi olacaq. 322 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

SƏADƏTLƏ XOŞ GÜNLƏRİNİ KEÇİRMİŞ AİLƏ ÜZVLƏRİ VƏ YAXINLARI

Valideynləri.

Həyat yoldaşıyla. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 323

Nəvəsi Sevinclə.

Nəvəsi Kənanla. 324 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

Qızı Nigarla.

Qızı Nərmin ailəsiylə. Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 325

Böyük qızının ailəsiylə.

Bacıları Sevil və Gülnazla. 326 Çalğı alətlərilə bağlı yaradıcılıq ömrü

BAŞLIQLAR

Ön söz ...... 3 Həyat və yaradıcılığının əsas tarixləri ...... 8 Təhsil illəri, elmi və pedaqoji fəaliyyəti ...... 14 Ömrünün önəmli günləri ...... 57 Haqqında ...... 62 Əsərlərinin, tədris-metodiki və elmi-kütləvi işlərinin siyahısı ...... 88 Kitablarının şərhi ...... 99 “Azərbaycan xalq çalğı alətləri” kitabının nəşri və təqdimatı ...... 127 Kitablarına yazılan rəylər ...... 140 Rəhbərlik etdiyi namizədlik (fəlsəfə doktoru) dissertasiyaları ...... 183 Dissertasiya işlərinə opponentlik ...... 184 Elmi redaktoru olduğu kitablar və dərs vəsaitləri ...... 185 Elmi yenilikləri ...... 186 Tədqiqat işlərinin tətbiqi əhəmiyyəti ...... 191 Azərbaycan alətşünaslığı və təsviri sənət üzrə tövsiyələri .....193 Musiqimizə və çalğı alətlərimizə aid ﬁ kirləri ...... 198 Tədqiqatçıların S.A. Abdullayevanın elmi işləri ilə əlaqədar qeydləri ...... 205 Elmi nəticələrinə istinadlar ...... 221 Səadət Abdullayevanın xatirəsinə 327

Namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının dəyərləndirilməsi ...... 235 Yaradıcılığı və insanlarla ünsiyyəti barədə həmkarlarının baxışları ...... 294 Gerçəkləşməyən arzuları ...... 320 Səadətlə xoş günlərini keçirmiş ailə üzvləri və yaxınları ...... 322 ÇALĞI ALƏTLƏRİLƏ BAĞLI YARADICILIQ ÖMRÜ (Səadət Abdullayevanın xatirəsinə)

Texniki redaktor: Bяdii redaktor: Dizayn vя тяртибат: Щцсейн КЯРИМOV Fяхри ВЯЛИЙЕV Sяdaqяt КЯРИМOVA

Чапа имзаланмышдыр: 25.12. 2018. Юлчц: 60х90 1/16. Чап вяряги: 20,5. Сифариш: 296/18. Сай: 100 ядяд.

Бакы, Az1122, H.Зярдаби пр. 78 Тел: 4977021 / Faks: 4971295 Nяшriyyat-Poliqrafiya Е-почту: [email protected] Мяrkяzi