<<

AFlcotraa Bvaostcaonliacrae MPeanliascoiltaa ndael 3S3i.n 9is1-124 Málaga, 209018

LA FLORA VASCOLARE DELLA PENISOLA DEL SINIS (SARDEGNA OCCIDENTALE)

Giuseppe FENU & Gianluigi BACCHETTA*

Centro Conservazione Biodiversità (CCB). Dipartimento di Scienze Botaniche. Università degli Studi di Cagliari v.le Sant’Ignazio da Laconi, 13. 09123 Cagliari (Italia) *Corresponding author: [email protected]

Recibido el 17 de noviembre de 2007, aceptado para su publicación el 18 de febrero de 2008 Publicado "on line" en marzo de 2008

RIASSUNTO. La flora vascolare della Penisola del Sinis (Sardegna Occidentale). Viene presentato lo studio della flora vascolare della Penisola del Sinis; in totale sono state rinvenute 760 unità tassonomiche e in particolare 615 specie, 134 sottospecie, 10 varietà e 1 ibrido, riferibili a 365 generi e 87 famiglie. Le sono risultate il gruppo sistematico dominante. Le famiglie più rappresentate sono: Poaceae (99 unità tassonomiche), e (85), (33), (27) e Orchidaceae (24). I generi con maggior numero di taxa sono: Trifolium (19), Silene (14), e Medicago (13), Ophrys (12), e Vicia (10), Plantago (9), Allium (8) e infine Lotus, e Vulpia (7). Il contingente delle endemiche (54 unità tassonomiche) è risultato pari al 8,97% della componente mediterranea e mostra una dominanza degli elementi sardo-corsi (33,33%) e secondariamente sardi (24,10%), i quali unitamente raggiungono il 57,43% del totale. La flora endemica è costituita da 31 specie, 17 sottospecie e 6 varietà, inquadrati in 38 generi e 22 famiglie. Le famiglie più rappresentate sono risultate le (10), Asteraceae e (5), Fabaceae (4), Alliaceae, e (3); il genere più ricco è risultato Limonium (10), seguito da Allium, Delphinium, Euphorbia, Scrophularia, Silene e Teucrium (2). E’stato elaborato un elenco dei taxa inseriti nelle liste rosse regionali d’Italia, al quale sono state aggiunte tutte le endemiche esclusive e le specie di importanza conservazionistica a livello regionale, per le quali vengono proposte le nuove categorie di protezione secondo i criteri della IUCN. Da tale analisi è emerso che sono presenti 12 unità tassonomiche gravemente minacciate, gruppo che include gran parte delle endemiche esclusive del territorio. Sulla base dei dati morfologici, geologici e bioclimatici relativi ai territori studiati, unitamente alle analisi di tipo floristico ed in particolare della componente endemica e d’interesse fitogeografico, viene proposto un inquadramento biogeografico a livello di sottosettore.

Parole chiave. Flora, diversità vegetale, endemiche, conservazione, biogeografia, Sardegna

ABSTRACT. The vascular flora of Sinis Peninsula (W ).The vascular flora of Sinis Peninsula (W Sardinia) has been studied; 760 taxa, 615 of which were , 134 subspecies, 10 varieties and 1 hybrid were found. They were included in 365 genera and 87 families. The Eudicots were dominant over the other systematic groups. The most represented families were: Poaceae (99 taxonomic units), Fabaceae and Asteraceae (85), Caryophyllaceae (33), Apiaceae (27) and Orchidaceae (24). The most represented genera were: Trifolium (19), Silene (14), Limonium and Medicago (13), Ophrys (12), Euphorbia and Vicia (10), Plantago (9), Allium (8) and, finally, Lotus, Ranunculus and Vulpia (7). 92 G. Fenu & G. Bacchetta

The contingent of endemics (54 taxonomic units) was 8,97% of the Mediterranean component showing the dominance of Sardinian-Corsican (33,33%) and in the second place Sardinian elements (24,10%), that together to reach 57,43% of the total. This flora consisted of 31 species, 17 subspecies and 6 varieties; 38 genera and 22 families were recognized. The most represented families were: Plumbaginaceae (10), Asteraceae and Lamiaceae (5), Fabaceae (4), Alliaceae, Euphorbiaceae and Ranunculaceae (3). The most represented genera were: Limonium (10) and Allium, Delphinium, Euphorbia, Scrophularia, Silene, Teucrium (2). Based on the taxa present in the regional Italian Red List, the species exclusive of Sardinia and important for the conservation has been included. For these species we proposed the news categories of preservation following the IUCN criteria. Our analysis, confirmed the presence of 12 taxa critically endangered as well as this group included the majority of exclusive endemism of the territory. According to the geomorphological, geological and bioclimatic data of the territories studied within the floristic analysis and in particular the endemic and phytogeographical component, we proposed the creation of new biogeographic subsector named Sinisico.

Key words. Flora, diversity, endemics, conservation, biogeography, Sardinia

INTRODUZIONE nel settore centro-occidentale della Sardegna e considerando l’Isola di Mal di Ventre, oltre Gli studi floristici finora realizzati per allo scoglio del Catalano, ha una superficie la Penisola del Sinis sono costituiti da complessiva di circa 170 chilometri quadrati ricerche condotte tra la metà degli anni 80 e e una estensione della linea costiera pari a la metà degli anni 90; ad oggi manca uno circa 75 Km. L’area oggetto di questo studio studio d’insieme di tutta l’area poiché le ricade amministrativamente nella Provincia analisi condotte in passato si sono focalizzate di Oristano e, procedendo da nord verso sud, su alcuni settori particolari della fascia nei comuni di Cuglieri, Narbolia, San Vero costiera: Isola di Mal di Ventre (Mossa et al., Milis, Riola Sardo e Cabras. 1984), Mari Ermi (Mulas, 1986), Capo Si caratterizza per la morfologia Mannu (Bocchieri et al., 1988), Torre Seu tipicamente sub-pianeggiante con rilievi che, (Mulas, 1993) e Capo San Marco (Bocchieri, solo sulle pendici basaltiche del Montiferru, Mulas, 1996). tendono ad elevarsi oltre i 200 metri. Tutta Obiettivo della ricerca è stato quello di l’area è ampiamente utilizzata per le colture fornire un elenco floristico completo della agrarie estensive ed intensive e per le attività fascia costiera e insulare della Penisola del zootecniche. Sinis, escludendo le aree urbanizzate e La Penisola del Sinis è ubicata ponendo come limite quello delle coltivazioni. all’estremità NW del Graben del Campidano Tale contributo vuole evidenziare la notevole ed è separata dall’area subsidente di Oristano diversità vegetale presente nell’area da faglie quaternarie di direzione N-S; queste determinata da numerosi taxa esclusivi, rari e faglie hanno dislocato le colate neotettoniche di rilevante interesse conservazionistico e basaltiche plio-pleistoceniche, che infatti vuole essere preliminare ad ulteriori ricerche affiorano a quote di 80 metri, ribassandole più approfondite al fine di individuare misure di oltre 300 metri (Cherchi et al., 1978). Le gestionali e di conservazione della diversità litologie affioranti nel territorio possono vegetale dei territori analizzati. essere schematicamente raggruppate in cinque unità di diverso significato Area di studio paleogeografico e strutturale. La Penisola del Sinis (fig. 1) è ubicata Il basamento ercinico che affiora Flora vascolare Penisola del Sinis 93

Figura 1. Carta indice dei territori della Penisola del Sinis. Index-map of the territories of Sinis Peninsula. esclusivamente nell’Isola di Mal di Ventre della falesia occidentale di Capo San Marco rappresenta, insieme al promontorio di Capo (Cherchi et al., op. cit.). Pecora, uno dei pochi affioramenti presenti I sedimenti del Miocene superiore lungo tutto il settore occidentale della affiorano abbondantemente in tutta la Sardegna ed è rappresentato da rocce Penisola e appartengono al Messiniano e in granitiche a grana medio-grossolana (Deriu, subordine al Tortoniano; questi ultimi sono Zerbi, 1964). Su tale basamento poggia il costituiti da argille grigio-scure indicanti un complesso calc-alcalino del Montiferru, che ambiente di deposito lagunare, mentre la chiude a nord la Penisola del Sinis (Forti, successione dei depositi messiniani viene Orrù, 1995). suddivisa in tre unità litostratigrafiche che Il basamento oligo-miocenico inferiore comprendono le argille marnoso-siltose è costituito da andesiti e tufi che affiorano (Formazione di Capo San Marco), seguite da nella parte NE della Penisola del Sinis; su calcari bianchi (calcari laminati del Sinis) e queste vulcaniti poggiano i sedimenti marini infine da calcari e calcari dolomitici del miocene inferiore, costituiti da (Formazione di Torre del Sevo). conglomerati poligenici seguiti da calcari I sedimenti del Pliocene inferiore sono organogeni ad Ostreae; sedimenti di questa rappresentati esclusivamente all’estremità di fase affiorano anche lungo costa, alla base Capo San Marco da breccie costitute da clasti 94 G. Fenu & G. Bacchetta messiniani, argille siltose, calcari argilloso- Maimoni e San Giovanni di Sinis. arenacei e arenarie argillose (Cherchi et al., In particolare merita una citazione il op. cit.). campo dunare di Is Arenas, tra i più estesi L’ultima unità è rappresentata delle della Sardegna, costituito da sedimenti di vulcaniti plio-pleistoceniche e dai depositi natura prevalentemente quarzosa e, in quaternari; le prime sono rappresentate da subordine, quarzoso-feldspatica. Nella parte colate basaltiche che ricoprono Capo San a mare antistante è presente una notevole Marco e lo scoglio del Catalano. spiaggia sommersa, limitata da affioramenti Il Quaternario è costituito principalmente discontinui di bancate di arenarie, sulle quali da formazioni eoliche tra le quali si distinguono si imposta una prateria a Posidonia oceanica quelle wurmiane, molto diffuse e composte da (L.) Delile molto estesa e densa (Forti, Orrù, arenaria ben cementata con intercalati op. cit.). numerosi livelli di paleosuoli argillosi di colore Altra particolarità è data dal sistema di rosso bruno, che nell’insieme vanno a costituire Capo Mannu, promontorio costituito la Formazione di Capo Mannu (Cherchi et al., prevalentemente da coste alte a falesia di op. cit.). natura calcarea miocenica, collegato alla Da segnalare la presenza della panchina terraferma da un tombolo di arenarie eoliche, organogena tirreniana che affiora lungo tutta che contribuisce a chiudere le zone umide la fascia costiera, cui seguono arenarie del complesso di Sa Salina Manna. organogene e le eolianiti a laminazione In generale, per quanto riguarda l’area incrocciata di Su Tingiosu. in esame e in modo particolare per la sua I depositi attuali sono costituiti da porzione meridionale, si può concludere che sabbie di spiaggia e sabbie eoliche sulle coste gli arenili sono il risultato di una componente e da limi e argille presso gli stagni e lungo i silicoclastica grossolana proveniente principali corsi d’acqua (Cherchi et al., op. dall’erosione dell’Isola di Mal di Ventre, e cit.). una componente carbonatica biogenica più Le coste del Sinis sono esposte fine derivante dall’accumulo di detriti all’azione dei venti e del moto ondoso, prodotti nelle praterie di P. oceanica (De vengono quindi modellate continuamente Falco et al., 2003). dall’azione del mare che demolisce le falesie Le analisi sulle tendenze evolutive degli ma allo stesso tempo accumula grandi arenili, realizzate negli ultimi anni, hanno quantità di sedimenti nei tratti di costa bassa. confermato che sono in atto fenomeni erosivi Consistenti depositi sedimentari, costituenti sulla totalità delle aree costiere, sia perché sia le spiagge sommerse che quelle emerse, il litorale è esposto a un idrodinamismo sono presenti nelle località di Is Arenas, elevato legato a un moto ondoso intenso, sia

Alt (m) Anni Temp. Gen Feb Mar Apr Mag Giu Lug Ago Set Ott Nov Dic Med diOsserv. 10 34 max 14,6 14,7 17,3 19,7 22,9 27,4 30,0 30,6 28,5 24,0 19,3 15,6 22,0 min 5,3 5,6 7,2 9,2 12,2 15,5 17,2 17,7 16,6 13,2 9,5 6,5 11,3 med 9,9 10,1 12,2 14,4 17,5 21,4 23,6 24,1 22,6 18,6 14,4 11,0 16,7

Tabella 1. Andamento delle temperature rilevate per la stazione di Santa Giusta. Temperature values from Santa Giusta meteorology station. Flora vascolare Penisola del Sinis 95 perché non si hanno apporti sedimentari viene riportato in tabella 2. dall’entroterra (De Falco, Piergallini, 2003). L’area del Sinis, per la configurazione e posizione geografica, è caratterizzata da Inquadramento climatico un’elevata ventosità; i venti dominanti sono Dal punto di vista climatico viene quelli provenienti dal IV quadrante evidenziato come nella Penisola del Sinis (maestrale e ponente), che spesso non vi siano stazioni meteorologiche per il raggiungono e superano la velocità di 25 m/ rilevamento di dati termici e pluviometrici. s, e in subordine quelli provenienti dal II e I dati relativi alle stazioni prossime indicano III quadrante (scirocco e libeccio). scarse precipitazioni nel corso dell’anno, Sulla base dei dati disponibili e concentrate in autunno-inverno, con un considerando dal punto di vista lungo periodo di aridità estiva; le metodologico quanto proposto da Rivas- temperature medie si mantengono elevate Martínez (1996) e Rivas-Martínez et al. durante tutto l’anno; i mesi più freddi sono (1999; 2002) è possibile per le aree in esame gennaio e febbraio, mentre quelli più caldi ipotizzare un bioclima Mediterraneo luglio e agosto (ENEA, 1990). pluvistagionale oceanico, con termotipo Per la stazione di Santa Giusta (tab. 1) i termomediterraneo inferiore-superiore e dati indicano temperature medie superiori a ombrotipo secco inferiore-superiore. 20°C nei mesi di giugno, luglio, agosto e settembre, mentre la media annua è di 16,7°C, con una media delle massime di MATERIALI E METODI 22°C e una media delle minime di 11,3°C. La media annua delle precipitazioni Le informazioni presenti in questo registrata per Santa Giusta è di 600 mm, lavoro derivano da una indagine queste risultano distribuite in 75 giorni bibliografica e dall’analisi dei campioni piovosi e si verificano soprattutto nel periodo d’erbario depositati presso il Dipartimento ottobre-dicembre, mentre sono del tutto di Scienze Botaniche di Cagliari (Herbarium assenti in luglio e agosto. Per la stazione di CAG), integrate con le osservazioni derivanti Riola Sardo si hanno valori medi delle da numerose escursioni in campo realizzate precipitazioni di 665 mm annui, concentrati tra gennaio 2003 e marzo 2007, durante tutte in soli 58 giorni; il periodo estivo è le stagioni dell’anno. caratterizzato da una accentuata e prolungata Per le unità tassonomiche a aridità, con annate nelle quali il periodo distribuzione mediterraneo-occidentale, sono secco si prolunga anche per otto mesi. stati visionati anche i campioni d’erbario L’andamento mensile delle precipitazioni per conservati presso il Jardì Botanic de Valencia le stazioni di Santa Giusta e Riola Sardo (Herbarium VAL) e l’erbario virtuale delle

Stazione Gen Feb Mar Apr Mag Giu Lug Ago Set Ott Nov Dic Med. Annua Santa Giusta 68 57 54 49 34 10 3 10 40 82 90 104 600 mm Riola Sardo 87 68 63 50 35 13 3 10 42 77 107 110 665 mm

Tabella 2. Andamento mensile delle precipitazioni per le stazioni di Santa Giusta e Riola Sardo. Monthly precipitation values from Santa Giusta and Riola Sardo meteorology stations. 96 G. Fenu & G. Bacchetta

Isole Baleari (http://herbarivirtual.uib.es/cas/ tirreniche insulari-nordafricane (ETI-NA) e index.html). mediterraneo occidentali insulari (EMOI), Per la nomenclatura delle famiglie delle come proposto da Bacchetta et Pontecorvo Angiospermae si è utilizzato l’ordinamento (2005). Per quanto riguarda le unità basato sul recente lavoro realizzato dal tassonomiche alloctone sono state utilizzate Angiosperm Phylogeny Group (2003; http:// le categorie proposte da Pysek et al. (2003). www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/). Relativamente ai taxa protetti e/o a Per la nomenclatura tassonomica si è rischio d’estinzione, sono state anche fatto riferimento principalmente a quanto specificate le diverse categorie utilizzate riportato da Conti et al. (2005); sono state dalla IUCN (IUCN, 1994, 2001, 2003; Conti inoltre consultate le seguenti opere: Med- et al., 1997; Pignatti et al., 2001; Scoppola, Checklist (Greuter et al., 1984-89), Flora Spampinato, 2005). Sulla base del lavoro di Europaea (Tutin et al., 1964-80, 1993), Flora campo, degli studi realizzati e dei dati d’Italia (Pignatti, 1982), Flora dels Päisos bibliografici, vengono proposte le modifiche Catalans (Bolòs, Vigo, 1984-2001), Flora alle categorie di protezione per i taxa Iberica (Castroviejo, 1986-2006), la endemici esclusivi e per quelli di interesse monografia‘“Le piante endemiche della conservazionistico presenti nella Penisola Sardegna” (Arrigoni et al., 1977-1991), del Sinis, secondo le indicazioni della IUCN quella di Marchetti (2004) per le Pteridofite (2001, 2006). e i lavori di Bateman et al. (2003) e Delforge Nell’elenco floristico viene riportata, per (2005) per le Orchidaceae. ogni unità tassonomica, la forma biologica, la Dal punto di vista tassonomico sono forma corologica e un indice numerico che stati inoltre utilizzati alcuni recenti contributi riassume la rarità in base alla distribuzione per i generi Limonium (Mayer, 1995; geografica, alla specificità ecologica e alla Arrigoni, Diana, 1999), Catapodium e dimensione delle popolazioni locali, secondo Desmazeria (Brullo et al., 2003), Ononis quanto proposto da Rabinowitz (1981) e (Angiolini et al., 2004), Pseudorlaya e Rabinowitz et al. (1986). In particolare Orobanche (Banfi et al., 2005) e Silene l’indice di rarità è composto da tre fattori che (Valsecchi, 1995). Per le abbreviazioni degli indicano se l’areale di distribuzione è ampio autori si è seguito Brummitt et Powell (W=wide) o ristretto (N= narrow), se la (1992). specie ha una alta specificità ecologica La forma e sottoforma biologica è stata (R=restricted) oppure è presente in diversi direttamente verificata in campo, si basa habitat ( B= broad) e infine se la dimensione sulla classificazione di Raunkiaer (1934) ed delle popolazioni locali è grande (L= è espressa secondo le sigle di Pignatti (op. somewhere large) oppure sempre di piccole cit.). dimensioni (S= everywhere small). Per le forme corologiche, oltre alle Per le specie alloctone viene indicata tra monografie utilizzate per la nomenclatura parentesi la regione d’origine. Le unità tassonomica, è stata seguita la classificazione tassonomiche segnalate precedentemente in proposta da Pignatti (op. cit.), modificata da letteratura, ma non ritrovate durante le nostre Brullo et al. (1996) per quanto riguarda i ricerche di campo ed erbario, vengono corotipi mediterranei. Per le endemiche si è precedute da un asterisco. Tutte le entità adottata la nomenclatura proposta da Arrigoni endemiche sono contrassegnate con un et Di Tommaso (1991), aggiungendo le doppio asterisco. I campioni d’erbario sono categorie delle endemiche sardo-sicule (ESS), stati depositati presso Herbarium CAG. Flora vascolare Penisola del Sinis 97

RISULTATI POSIDONIACEAE Posidonia oceanica (L.) Delile. I rad. Medit.-Atl. ISOETACEAE WRL. Isoëtes histrix Bory. G bulb. Medit.-Atl. NRS. POTAMOGETONACEAE EQUISETACEAE Althenia filiformis Petit subsp. filiformis. I rad. Equisetum ramosissimum Desf. G rhiz. Boreo- W Medit. NBL. Trop. WRS. RUPPIACEAE POLYPODIACEAE Ruppia maritima L. I rad/I nat. Boreo-Trop. Polypodium cambricum L. H ros. Euro-Medit. WRL. WBS. Ruppia cirrhosa (Petagna) Grande. I rad. Boreo- Trop. WBL. ASPLENIACEAE *Ruppia drepanensis Tinéo. T rept. SW Medit. Asplenium onopteris L. H ros. Euro-Medit. WBS. *Ruppia maritima L. subsp. brachypus (Gay) Love. I rad. Cosmop. CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L. subsp. macrocarpa ZOSTERACEAE (Sibth. et Sm.) Neilr. P caesp. Circum-Medit. Zostera marina L. I rad. Medit.Atl. WRL. WRL. Zostera noltii Hornem. I rad. Medit.-Atl. WRL. Juniperus phoenicea L. subsp. turbinata (Guss.) Nyman. P caesp. Medit.-Irano-Turan. WRL. CYMODOCEACEAE Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. I rad. Medit.- PINACEAE Atl. WRL. Pinus halepensis Mill. P scap. Nat. (Circum- Medit.). WRL. ALLIACEAE Pinus pinea L. P scap. Avv. (Circum-Medit.). Allium ampeloprasum L. G bulb. Circum-Medit. WRL. WRL. Allium chamaemoly L. subsp. chamaemoly. G EPHEDRACEAE bulb. Circum-Medit. WRS. Ephedra distachya L. subsp. distachya. NP. NW Medit. NRL. Allium commutatum Guss. G bulb. Circum- Medit. WRS. LAURACEAE **Allium parciflorum Viv. G bulb. Endem. SA- Laurus nobilis L. P caesp. Avv. (Euro-Medit.). CO. NRS. WBS. **Allium roseum L. var. insulare Gennari. G bulb. Endem. SA-CO. NBS. ARACEAE Allium sphaerocephalon L. G bulb. E Medit. Ambrosina bassii L. G rhiz. S Medit. NBS. WRS. Arisarum vulgare Targ. Tozz. G rhiz. Circum- Allium subhirsutum L. G bulb. Circum-Medit. Medit. WBL. WRL. **Arum pictum L. f. subsp. pictum. G rhiz. Allium triquetrum L. G bulb. W Medit. WRL. Endem. SA-CO. NBL. Narcissus bertolonii Par. G bulb. Circum-Medit. Lemna gibba L. I nat. Boreo-Trop. WRL. WRS. Narcissus tazetta L. G bulb. Circum-Medit. JUNCAGINACEAE WRS. Triglochin bulbosum L. subsp. barrelieri **Pancratium illyricum L. G bulb. Endem. SA- (Loisel.) Rouy. G bulb. Circum-Medit. WRL. CO-AT. NBS. Triglochin laxiflorum Guss. G bulb. Circum- Pancratium maritimum L. G bulb. Circum- Medit. WRL. Medit. WRL. 98 G. Fenu & G. Bacchetta

ASPARAGACEAE Anacamptis coriophora (L.) R.M. Bateman, Agave americana L. P caesp. Nat. (C America). Pridgeon et M.W. Chase. G bulb. Euro-Medit. WBS. WBS. Asparagus acutifolius L. G rhiz. Circum-Medit. Anacamptis longicornu (Poir.) R.M. Bateman, WBL. Pridgeon et M.W. Chase. G bulb. W Medit. Asparagus albus L. Ch frut. W Medit. WBS. WRS. Asparagus aphyllus L. Ch frut. Circum-Medit. Anacamptis papilionacea (L.) R.M. Bateman, WRL. Pridgeon et M.W. Chase. G bulb. W Medit. Asparagus stipularis Forssk. NP. Circum-Medit. WRL. WRL. Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. G bulb. Charybdis maritima (L.) Speta. G bulb. Circum- Medit.-Atl. NBL. Medit. WRL. Gennaria diphylla (Link) Parl. G bulb. Medit.- Charybdis undulata (Desf.) Speta. G bulb. S Atl. NBL. Medit. NBS. Neotinea lactea (Poir.) R.M. Bateman, Pridgeon Loncomelos narbonensis (Torn. in L.) Raf. G et M.W. Chase. G bulb. Circum-Medit. WRS. bulb. Euro-Medit. WRS. Ophrys arachnitiformis Gren. et Philippe. G Muscari comosum (L.) Mill. G bulb. Euro-Medit. bulb. Circum-Medit. WRS. WBL. Ophrys bombyliflora Link. G bulb –Circum- **Ornithogalum corsicum Jord. et Fourr. G bulb. Medit. WRS. Endem. SA-CO. NRL. Ophrys fusca Link subsp. fusca. G bulb. Circum- Ornithogalum umbellatum L. G bulb. Circum- Medit. WRL. Medit. WRS. Ophrys incubacea Bianca. G bulb. W Medit. **Prospero autumnale (L.) Speta var. corsica NBS. (Boullu) Briq. G bulb. Endem. SA-CO. NBS. Ophrys iricolor Desf. G bulb. Circum-Medit. Ruscus aculeatus L. Ch frut. Circum-Medit. WRS. WRL. Ophrys lutea Cav. G bulb. Circum-Medit. WRS. Urginea fugax (Moris) Steinh. G bulb. SW **Ophrys morisii (Martelli) Soò. G bulb. Endem. Medit. NBL. SA-CO. NBS. Ophrys neglecta Parl. G bulb. W Medit. NBS. Ophrys sicula Tineo. G bulb. Circum-Medit. ** minimus DC. G bulb. Endem. SA-CO- WRS. AT. NBL. Ophrys speculum Link. G bulb. Circum-Medit. Gladiolus communis L. subsp. byzantinus (Mill.) WRS. A.P. Ham. G bulb. Circum-Medit. WBS. **Ophrys subfusca (Rchb. f.) Hausskn. subsp. Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. G bulb. liveranii G. Orrù et M.P. Grasso. G bulb. Circum-Medit. WBS. Endem. SA. NRL. Iris pseudacorus L. G rhiz. Euro-Medit. WRS. Ophrys x sommieri Camus ex Cortesi [O. Romulea bulbocodium (L.) Sebast. et Mauri. G bombyliflora x O. neglecta]. G bulb. Circum- bulb. Circum-Medit. WRS. Medit. WRS. Romulea columnae Sebast. et Mauri. G bulb. Orchis anthrophophora (L.) All. G bulb. Medit.- Circum-Medit. WRS. Atl. NBS. Romulea ligustica Parl. G bulb. SW Medit. NBS. Orchis intacta Link. G bulb. Medit.-Atl. NBS. **Romulea requienii Parl. G bulb. Endem. SA- Serapias lingua L. G bulb. Medit.-Atl. NBL. CO (ITC). NRL. Serapias parviflora Parl. G bulb. Medit.-Atl. Romulea rollii Parl. G bulb. W Medit. NBS. NBS. Spiranthes spiralis (L.) Chevall. G rhiz. Medit.- ORCHIDACEAE Atl. NRS. Anacamptis collina (Banks et Sol. ex Russel) R.M. Bateman, Pridgeon et M.W. Chase. G XANTHORRHOEACEAE bulb. Circum-Medit. WBS. Asphodelus fistulosus L. H bienn. Circum-Medit. Flora vascolare Penisola del Sinis 99

WRS. POACEAE Asphodelus ramosus L. subsp. ramosus var. Aeluropus littoralis (Gouan) Parl. G rhiz. Medit.- ramosus. G rhiz. Circum-Medit. WBL. Irano-Turan. WBS. Agrostis stolonifera L. H rept. Circumbor. WBL. DIOSCOREACEAE Aira caryophyllea L. subsp. caryophyllea. T Heteranthera rotundifolia (Kunt) Griseb. I rad. scap. Medit.-Atl. NBL. Avv. (Neotrop.). WRL. Aira cupaniana Guss. T scap. W Medit. NBL. Tamus communis L. G rad. Medit.-Atl. NBL. Aira elegantissima Schur. T scap. Euro-Medit. WRL. SMILACACEAE Ammophila arenaria (L.) Link subsp. australis Smilax aspera L. NP. Circum-Medit. WBL. (Mabille) Laínz. G rhiz. Circum-Medit. WRS. Arundo donax L. G rhiz. Circum-Medit. WBL. ARECACEAE Arundo collina Ten. G rhiz. Circum-Medit. WRS. Chamaerops humilis L. NP/P scap. W Medit. Avena barbata Pott ex Link. T scap. Cosmop. NBL. WBL. Avena fatua L. T scap. Cosmop. WBL. CYPERACEAE Avena sativa L. T scap. Nat. (Eurasiat.). WBL. Bolboschoenus maritimus (L.) Palla - G rhiz. Avena sterilis L. T scap. Circum-Medit. WBL. Cosmop. WBL. *Brachypodium plukenetii P. Beauv. H caesp. Carex distachya Desf. H caesp. Circum-Medit. Medit. WRS. Brachypodium retusum (Pers.) P. Beauv. H Carex distans L. H caesp. Euro-Medit. WRS. caesp. Circum-Medit. WRL. Carex divisa Huds. G rhiz. Medit.-Atl. WRS. Briza maxima L. T scap. Circum-Medit. WBL. Carex estensa Gooden. H caesp. Boreo-Trop. Briza minor L. T scap. Circum-Medit. WBL. WBL. Bromus alopecuros Poir. T scap. Circum-Medit. Carex flacca Schreber subsp. serrulata (Biv.) WBL. Greuter. G rhiz. Medit.-Irano-Turan. WRS. Bromus diandrus Roth subsp. maximus (Desf.) Carex halleriana Asso. H caesp. Circum-Medit. Soó. T scap. Circum-Medit. WBL. WRL. Bromus hordeaceus L. T scap. Paleotemp. WBL. Cyperus capitatus Vand. G rhiz. Circum-Medit. Bromus hordeaceus L. subsp. thominei (Hardouin) WRL. Braun-Blanq. T scap. Euro-Medit. WBS. Cyperus laevigatus L. var. distachyos (All.) Coss. Bromus madritensis L. T scap. Medit.-Atl. NBL. et Durieu. G rhiz. Medit.-Irano-Turan. WRS. Bromus sterilis L. T scap. Paleotemp. WBL. Isolepis cernua (Vahl) Roem. et Schult. T scap. Bromus tectorum L. T scap. Paleotemp. WBL. Cosmop. WBL. Catapodium balearicum (Willk.) H. Scholz. T Schoenus nigricans L. H caesp. Boreo-Trop. scap. Circum-Medit. WBS. WBL. Catapodium rigidum (L.) C.E. Hubb. ex Dony Scirpoides holoschoenus (L.) Sojàk. G rhiz - s.l. T scap. Euro-Medit.-Irano-Turan. WBS. Euro-Medit.-Irano-Turan. WRL. Corynephorus divaricatus (Pourr.) Breistr. T scap. Circum-Medit. WBS. JUNCACEAE Crypsis aculeata (L.) Aiton. T scap. Paleotemp. Juncus acutus L. subsp. acutus. H caesp. Euro- WBL. Medit. WRL. Cutandia divaricata (Desf.) Benth. T scap. SW Juncus bufonius L. T caesp. Boreo-Trop. WBS. Medit. NBL. Juncus hybridus Brot. T caesp. Euro-Medit. Cutandia maritima (L.) W. Barbey. T scap. WRS. Circum-Medit. WRL. Juncus maritimus Lam. G rhiz. Euro-Medit. Cynodon dactylon (L.) Pers. H rept. Boreo-Trop. WRS. WBL. Juncus subulatus Forssk. G rhiz. Circum-Medit. Cynosurus cristatus L. H caesp. Paleotemp. WRL. WBS. 100 G. Fenu & G. Bacchetta

Cynosurus echinatus L. T scap. Circum-Medit. Lolium perenne L. - H caesp. Circumbor. WBL. WBL. Lolium rigidum Gaudin. T scap. Medit.-Irano- Cynosurus effusus Link. T scap. Circum-Medit. Turan. WBL. WBL. Melica ciliata L. subsp. ciliata. H caesp. Euro- Dactylis glomerata L. subsp. glomerata. H caesp. Medit. WBL. Paleotemp. WBS. Melica ciliata L. subsp. magnolii (Gren. et Godr.) Dactylis glomerata L. subsp. hispanica (Roth.) Husn. H caesp. W Medit. NBL. Nyman. H caesp. Circum-Medit. WBS. Melica minuta L. H caesp. Circum-Medit. WBL. Dasypyrum villosum (L.) P. Candargy. T scap. Parapholis filiformis (Roth) C.E. Hubb. T scap. Medit.-Irano-Turan. WBS. W Medit. NBL. Desmazeria sicula (Jacq.) Dumort. T scap. C Parapholis incurva (L.) C.E. Hubb. T scap. Medit. NBL. Medit.-Atl. NBL. Echinochloa colona (L.) Link. T scap. Boreo- Parapholis marginata Runemark. T scap. S Trop. WBL. Medit. NBL. Echinochloa crus-galli (L.) Beauv. T scap. Parapholis strigosa (Dumort.) C.E. Hubb. T scap. Boreo-Trop. WBS. Medit.-Atl. NBL. Elymus elongatus (Host) Runemark subsp. Paspalum distichum L. G rhiz. Nat. (Neotrop.). elongatus. H caesp. Euro-Medit. WBS. WBS. Elymus farctus (Viv.) Runemark ex Melderis Paspalum vaginatum Sw. G rhiz. Cosmop. WBL. subsp. farctus. G rhiz. Circum-Medit. WRS. Phalaris aquatica L. H caesp. Circum-Medit. Elymus repens (L.) Gould. subsp. repens. G rhiz. WRL. Paleotemp. WBL. Phalaris coerulescens Desf. H caesp. Circum- Elytrigia repens (L.) Desv. ex Nevski subsp. Medit. WRL. repens. G rhiz. Paleotemp. WBL. Phalaris minor Retz. T scap. Medit-Irano-Turan. *Festuca arundinacea Schreb. subsp. fenas WBS. (Lag.) Arcang. H caesp. Paleotemp. Phalaris paradoxa L. T scap. Circum-Medit. Gastridium ventricosum (Gouan) Schinz et WBS. Thell. T scap. Circum-Medit. WBS. Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. G Gaudinia fragilis (L.) P. Beauv. T scap. Circum- rhiz. Cosmop. WBL. Medit. WBS. Piptatherum caerulescens (Desf.) P. Beauv. H Hainardia cylindrica (Willd.) Greuter. T scap. caesp. W Medit. NBS. Circum-Medit. WBS. Piptatherum miliaceum (L.) Coss. subsp. *Haynaldoticum sardoum Meletti et Onnis. T miliaceum. H caesp. Medit.-Atl. WBL. scap. Circum-Medit. Poa annua L. T caesp. Cosmop. WBL. Hordeum marinum Huds. subsp. marinum. T Poa bulbosa L. H caesp. Paleotemp. WBS. scap. Circumbor. WBL. Poa infirma Kunt. T caesp. Euro-Medit. WBS. Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Link) Polypogon maritimus Willd. T scap. Medit.- Arcang. T scap. Circum-Medit. WRL. Irano-Turan. WRL. Hyparrhenia hirta (L.) Stapf subsp. hirta. H Polypogon monspeliensis (L.) Desf. T scap. caesp. Medit.-Trop. WRS. Medit.-Trop. WRL. Hyparrhenia sinaica (Delile) Llauradó ex G. Polypogon subspathaceus Req. T scap. Circum- López. H caesp. Medit.-Trop. WRS. Medit. WBS. Imperata cylindrica ( L.) P. Beauv. G rhiz. Puccinellia convoluta (Hornem.) Hayek. H Boreo-Trop. WBL. caesp. Circum-Medit. WBS. Lagurus ovatus L. subsp. ovatus. T scap. Circum- Rostraria cristata (L.) Tzvelev. T scap. Medit.- Medit. WBL. Irano-Turan. WRS. Lagurus ovatus L. subsp. vestitus (Messeri) H. Rostraria hispida (Savi) Dogan. T scap. W Medit. Scholtz. T scap. W Medit. NBS. WRS. Lamarckia aurea (L.) Moench. T scap. Medit.- Rostraria litorea (All.) Holub. T scap. Circum- Irano-Turan. WBL. Medit. WRS. Flora vascolare Penisola del Sinis 101

Setaria pumila (Poir.) Roem et Schult. T scap. WBS. Boreo-Trop. WBL. Glaucium corniculatum (L.) Rudolph subsp. Setaria verticillata (L.) P. Beauv. T scap. Boreo- corniculatum. T scap. Euro-Medit.-Irano- Trop. WBL. Turan. WRS. Setaria viridis (L.) P. Beauv. T scap. Circumbor. Glaucium flavum Crantz. H scap. Circumbor. WBS. WBS. Spartina versicolor Fabre. G rhiz. Medit.-Atl. Hypecoum procumbens L. subsp. procumbens. WRL. T scap. Medit.-Irano-Turan. WRS. Sporobolus virginicus Kunth. G rhiz. Circum- Papaver hybridum L. T scap. Paleotemp. WBS. Medit. WBL. Papaver rhoeas L. subsp. rhoeas. T scap. Stipa capensis Thunb. T scap. Circum-Medit. Paleotemp. WBL. WBS. Papaver setigerum DC. T scap. Circum-Medit. Trachynia distachya (L.) Link. T scap. Medit.- WBS. Irano-Turan. WBS. Triticum ovatum (L.) Raspail. T scap. Medit.- RANUNCULACEAE Irano-Turan. WBS. microcarpa DC. subsp. microcarpa. T Triticum ventricosum (Tausch) Cesati, Passerini scap. Circum-Medit. WBL. et Gibelli. T scap. W Medit. NBL. Anemone hortensis L. subsp. hortensis. G bulb. Vulpia bromoides (L.) Gray. T caesp. Boreo- Circum-Medit. WRL. Trop. WBL. cirrhosa L. P lian. Circum-Medit. WBS. Vulpia ciliata Dumort. T caesp. Circum-Medit. Clematis flammula L. P lian. Euro-Medit. WRS. WBS. **Delphinium longipes Moris. T scap. Endem. Vulpia fasciculata (Forssk.) Fritsch. T caesp. SA. NRS. Circum-Medit. WBS. **Delphinium pictum subsp. pictum Willd. H Vulpia geniculata (L.) Link. T caesp. W Medit. scap. Endem. SA-CO-BL-H. NRL. NBL. Nigella damascena L. T scap. Circum-Medit. Vulpia ligustica (All.) Link. T caesp. Circum- WBL. Medit. WBS. Ranunculus aquatilis L. I rad. Boreo-Trop. Vulpia myuros (L.) C.C. Gmel. T caesp. Boreo- WBS. Trop. WBL. Ranunculus bullatus L. H ros. N Medit. WRS. Vulpia sicula (C. Presl) Link. H caesp. W Medit. **Ranunculus cordiger Viv. subsp. diffusus NBL. (Moris) Arrigoni. H scap. Endem. SA-CO. NRS. TYPHACEAE Ranunculus muricatus L. T scap. Circum-Medit. Typha angustifolia L. subsp. angustifolia. G WBS. rhiz. Cosmop. WBS. Ranunculus parviflorus L. T scap. Medit.-Atl. Typha latifolia L. G rhiz. Cosmop. WRS. NBL. Ranunculus peltatus Schrank. I rad. Paleotemp. WBS. bastardii Boreau. T scap. Medit.-Atl. Ranunculus trilobus Desf. T scap. W Medit. NBL. NBL. Fumaria bicolor Sommier. T scap. Circum- Medit. WRS. AIZOACEAE Fumaria capreolata L. T scap. Euro-Medit. Carpobrotus acinaciformis (L.) L. Bolus. Ch WBS. frut. Nat. (Sudafr.). WBL. Fumaria densiflora DC. T scap. Circumbor. Carpobrotus edulis (L.) N.E. Br. Ch frut. Nat. WBS. (Sudafr.). WBL. Fumaria officinalis L. T scap. Paleotemp. WBS. Mesembryanthemum nodiflorum L. T scap. Fumaria parviflora Lam. T scap. Paleotemp. Medit.-Trop. WBS. 102 G. Fenu & G. Bacchetta

AMARANTHACEAE scap. Boreo-Trop. WBL. Amaranthus cruentus L. T scap. Avv. (Neotrop.). Cerastium glomeratum Thuill. T scap. WBS. Circumbor. WBS. Arthrocnemum macrostachyum (Moric.) Moris. *Cerastium pumilum Curtis. T scap. Euro-Medit. Ch succ. Medit.-Irano-Turan. WRL. Cerastium semidecandrum L. T scap. Cosmop. Atriplex halimus L. P caesp. Circum-Medit. WBS. WBL. Minuartia hybrida (Vill.) Schischk. subsp. Atriplex patula L. T scap. Circumbor. WBS. hybrida. T scap. Paleotemp. WBL. Atriplex portulacoides L. Ch frut. Circumbor. Minuartia mediterranea (Link) K. Maly. T scap. WBL. Circum-Medit. WBS. Atriplex prostrata Boucher ex DC. T scap. Paronychia argentea Lam. H caesp. Circum- Circumbor. WBS. Medit. WBS. Atriplex rosea L. T scap. Euro-Medit. WRS. Paronychia echinulata Chater. T scap. Circum- Bassia hirsuta (L.) Asch. T scap. Eurasiat. WBS. Medit. WBS. Bassia scoparia (L.) A.J. Scott subsp. scoparia. Petrorhagia prolifera (L.) P.W. Ball et Heywood. T scap. Avv. (Eurasiat.). WBL. T scap. Euro-Medit. WBS. Beta vulgaris L. subsp. maritima (L.) Arcang. T Polycarpon tetraphyllum (L.) L. subsp. scap. Euro-Medit. WBS. alsinifolium (Biv.) Ball. T scap. Medit.-Irano- Camphorosma monspeliaca L. Ch frut. Medit.- Turan. WRS. Irano-Turan. WBS. Polycarpon tetraphyllum (L.) L. subsp. Chenopodium album L. subsp. album. T scap. diphyllum (Cav.) O. Bolòs et Font Quer. T scap. Cosmop. WBL. Circum-Medit. WRS. Chenopodium ambrosioides L. T scap. Nat. Rhodalsine geniculata (Poir.) F.N. Williams. Ch (Neotrop.). WBL. suffr. W Medit. WRS. Chenopodium murale L. T scap. Boreo-Trop. apetala Ard. subsp. apetala. T scap. WBS. Paleotemp. WBS. Chenopodium urbicum L. T scap. Circumbor. Sagina maritima G. Don. T scap. Medit.-Atl. WBS. WBS. Chenopodium vulvaria L. T scap. Euro-Medit. Silene arghireica Vals. T scap. W Medit. NRL. WRL. **Silene beguinotii Vals. T scap. Endem. SA. Salicornia patula Duval-Jouve. T scap. Circum- NRS. Medit. WRL. Silene canescens Ten. T scap. Circum-Medit. Salsola kali L. subsp. kali. T scap. Circumbor. WBS. WBL. Silene coelirosa (L.) Godr. T scap. W Medit. Salsola soda L. T scap. Paleotemp. WBS. WBS. Sarcocornia fruticosa (L.) A.J. Scott. Ch succ. Silene colorata Poir. T scap. Circum-Medit. Boreo-Trop. WRS. WBS. Sarcocornia perennis (Mill.) A.J. Scott. Ch succ. Silene cucubalus Wibel. H scap. Subcosmop. Euro-Medit. WRL. WBL. Suaeda maritima (L.) Dumort. T scap. Cosmop. Silene gallica L. T scap. Euro-Medit. WBS. WRL. Silene latifolia Poir. H bienn. Circum-Medit. Suaeda vera J.F. Gmel. NP caesp. Medit.-Atl. WBS. WRL. Silene niceensis All. T scap. Circum-Medit. WBS. CACTACEAE Silene nocturna L. T scap. Circum-Medit. WBS. Opuntia amyclaea Mill. P succ. Nat. (Neotrop.). Silene nummica Vals. T caesp. C Medit. NBS. WBS. **Silene succulenta Forssk. subsp. corsica (DC.) Nyman. H scap. Endem. SA-CO. NRS. CARYOPHYLLACEAE Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. Arenaria serpyllifolia L. subsp. serpyllifolia. T tenoreana (Colla) Soldano et F. Conti. H scap. Flora vascolare Penisola del Sinis 103

Circum-Medit. WBL. Erben. Ch suffr. Endem. SA. NRS. *Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. **Limonium tharrosianum Arrigoni et Diana. vulgaris. T scap. Circumbor. Ch suffr. Endem. SA. NRS. Spergularia rubra (L.) J. et C. Presl. H caesp. Limonium virgatum (Willd.) Fourr. H ros. Euro- Subcosmop. WBS. Medit. WRL. Spergularia salina J. et C. Presl. T scap. Plumbago europaea L. Ch frut. Euro-Medit. Subcosmop. WBS. WBS. Stellaria media (L.) Vill. subsp. media. T rept. Cosmop. WBS. Stellaria pallida (Dumort.) Pirè. T scap. Euro- Emex spinosa (L.) Campd. T scap. Circum- Medit. WBS. Medit. WBS. Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert. T scap. Fallopia convolvulus (L.) Á Löve. T scap. Paleotemp. WBS. Circumbor. WBS. Polygonum aviculare L. T rept. Boreo-Trop. FRANKENIACEAE WBS. Frankenia hirsuta L. Ch suffr. Medit.-Irano- Polygonum maritimum L. Ch rept. Medit.-Atl. Turan. WRS. WBS. Frankenia laevis L. subsp. laevis. Ch suffr. *Polygonum patulum Bieb. T scap. Euro-Medit. Subcosmop. WBS. **Polygonum scoparium Req. ex Loisel. Ch frut. Frankenia pulverulenta L. subsp. pulverulenta. Endem. SA-CO. NRS. T scap. Medit.-Irano-Turan. WRS. bucephalophorus L. s.l. T scap. Circum- Medit. WBL. PORTULACACEAE Rumex conglomeratus Murray. H scap. Portulaca oleracea L. subsp. oleracea. T scap. Circumbor. WBL. Boreo-Trop. WBS. Rumex crispus L. H scap. Paleotemp. WBL. Rumex obtusifolius L. H scap. Boreo-Trop. PLUMBAGINACEAE WBS. Armeria pungens (Link) Hoffmanns. et Link. Ch Rumex pulcher L. H scap. Medit.-Atl. WBS. suffr. W Medit. NRS. **Limonium acutifolium (Rchb.) Salmon subsp. acutifolium. Ch suffr. Endem. SA-CO. NRS. africana Poir. P caesp. W Medit. NBS. **Limonium capitis-marci Arrigoni et Diana. Ch *Tamarix arborea Ehremb. ex Bunge. P caesp. suffr. Endem. SA. NRS. SE Medit. **Limonium cornusianum Arrigoni et Diana. Ch *Tamarix canariensis Willd. P caesp. SW Medit. suffr. Endem. SA. NRS. *Tamarix dalmatica Baum. P scap. E Medit. Limonium divaricatum (Rouy) Brullo. Ch suffr. L. P caesp. W Medit. NBS. W Medit. NRL. *Tamarix tetragyna Ehremb. NP. Medit.-Irano- **Limonium dubium (Andr. ex Guss.) Litard. H Turan. ros. Endem. SA-CO-SI. NRL. **Limonium glomeratum (Tausch) Erben. Ch SANTALACEAE suffr. Endem. SA-SI. NRL. Osyris alba L. NP. Circum-Medit. WRL. **Limonium lausianum Pignatti. Ch suffr. Thesium humile Vahl. T scap. Circum-Medit. Endem. SA. NRS. WRS. Limonium narbonense Mill. H ros. Circum- Medit. WBS. **Limonium oristanum Mayer. Ch suffr. Endem. caeruleum L. T scap. S Medit. WRS. SA. NRS. Sedum litoreum Guss. T scap. Euro-Medit. WRS. **Limonium pseudolaetum Arrigoni et Diana. Sedum rubens L. T scap. Medit.-Atl. WRS. Ch suffr. Endem. SA. NRS. Sedum sediforme (Jacq.) Pau. Ch succ. Circum- **Limonium tenuifolium (Bertol. ex Moris ) Medit. WRL. 104 G. Fenu & G. Bacchetta

Sedum stellatum L. T scap. Circum-Medit. WRL. pelecinus. T scap. Endem. SA-CO-AT-SI-ITM. Tillaea muscosa L. T scap. Euro-Medit. WRS. NBS. Tillaea vaillantii Willd. T scap. Boreo-Trop. Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt. H scap. WRS. Circum-Medit. WRS. Umbilicus gaditanus Boiss. G bulb. Medit.-Trop. Calicotome villosa (Poir.) Link. P caesp. Circum- WRS. Medit. WRL. Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy. G bulb. Coronilla scorpioides (L.) W.D.J. Koch. T scap. Medit.-Trop. WRS. Medit.-Irano-Turan. WBS. Cytisus villosus Pourr. P caesp. Circum-Medit. HALORAGACEAE WRS. Myriophyllum spicatum L. I rad. Boreo-Trop. Dorycnium herbaceum Vill. H scap. Euro-Medit. WBS. WRL. Dorycnium hirsutum (L.) Ser. Ch suffr. Circum- GERANIACEAE Medit. WRL. Erodium cicutarium (L.) L’Hér. T scap. ** corsica (Loisel.) DC. NP. Endem. SA- Paleotemp. WBS. CO. NBL. Erodium laciniatum (Cav.) Willd. T scap. *Hippocrepis biflora Spreng. T scap. Circum- Circum-Medit. WBS. Medit. Erodium moschatum (L.) L’Hér. T scap. Circum- Hippocrepis ciliata Willd. T scap. Euro-Medit. Medit. WBS. WBS. Geranium molle L. T scap. Paleotemp. WBS. Hippocrepis multisiliquosa L. T scap. W Medit. Geranium purpureum Vill. T scap. Paleotemp. WRS. WRL. Lathyrus aphaca L. T scap. Euro-Medit. WBL. Geranium robertianum L. T scap. Circumbor. Lathyrus cicera L. T scap. Circum-Medit. WBS. WBL. Lathyrus clymenum L. T scap. Circum-Medit. WBS. LYTHRACEAE Lathyrus ochrus (L.) DC. T scap. Circum-Medit. Lythrum hyssopifolia L. T scap. Paleotemp. WBS. WBS. Lotus angustissimus L. T scap. Euro-Medit.- Lythrum junceum Banks et Sol. H scap. Circum- Irano-Turan. WBS. Medit. WBS. Lotus conimbricensis Brot. T scap. Circum- Middendorfia borystenica (Schrank) Trautv. T Medit. WRL. scap. Euro-Medit. WBS. Lotus corniculatus L. H scap. Paleotemp. WBL. **Lotus cytisoides L. subsp. conradiae MYRTACEAE Gamisans. Ch suffr. Endem. SA-CO. NRL. Eucalyptus camaldulensis Dehnh. P scap. Nat. Lotus edulis L. T scap. Circum-Medit. WRL. (Australia). WBL. Lotus ornithopodioides L. T scap. Circum-Medit. Myrtus communis L. subsp. communis. P caesp. WBS. Circum-Medit. WRL. Lotus parviflorus Desf. T scap. Medit.-Atl. WRS. Lupinus gussoneanus Agardh. T scap. Circum- FABACEAE Medit. WBS. Acacia saligna (Labill.) H.L. Wendl. P caesp. Medicago doliata Carmign. T scap. Circum- Nat. (Australia). WBL. Medit. WBS. Anagyris foetida L. P caesp. Circum-Medit. **Medicago intertexta (L.) Mill. var. tuberculata WBS. Moris. T scap. Endem. SA. NRS. Astragalus boeticus L. T scap. Medit.-Irano- Medicago italica (Mill.) Fiori subsp. tornata (L.) Turan. WBS. Emb. et Maire. T scap. W Medit. NBS. Astragalus hamosus L. T scap. Circum-Medit. Medicago littoralis Loisel. T scap. Circum- WBS. Medit. WBS. **Astragalus pelecinus (L.) Barneby subsp. Medicago marina L. Ch rept. Medit.-Atl. WRS. Flora vascolare Penisola del Sinis 105

Medicago minima (L.) L. T scap. Euro-Medit. WRS. WBS. Trifolium glomeratum L. T scap. Medit.-Atl. Medicago murex Willd. T scap. Circum-Medit. WRL. WBS. Trifolium incarnatum L. subsp. molinerii Medicago orbicularis (L.) Bartal. T scap. Medit.- (Hornem.) Ces. T scap. Euro-Medit. WBS. Irano-Turan. WBS. Trifolium lappaceum L. T scap. Circum-Medit. Medicago polymorpha L. T scap. Medit.-Irano- WBS. Turan. WBS. Trifolium nigrescens Viv. T scap. Circum-Medit. Medicago praecox DC. T scap. N Medit. WRL. WBS. Medicago rigidula (L.) All. T scap. Circum- Trifolium pratense L. T scap. Paleotemp. WBL. Medit. WBS. Trifolium repens L. H rept. Circumbor. WBL. Medicago sativa L. H scap. Eurasiat. WBL. Trifolium resupinatum L. T rept. Circum-Medit. Medicago tuberculata (Retz.) Willd. T scap. WBS. Circum-Medit. WBS. Trifolium scabrum L. subsp. scabrum. T scap. Melilotus albus Medik. T scap. Euro-Medit.- Circum-Medit. WBL. Irano-Turan. WBS. Trifolium spumosum L. T scap. Circum-Medit. Melilotus officinalis (L.) Pallas. H bienn. WBS. Subcosmop. WBL. Trifolium squamosum L. T scap. Medit.-Atl. Melilotus siculus (Turra) Steud. T scap. Circum- WRL. Medit. WBS. Trifolium squarrosum L. T scap. Circum-Medit. Melilotus sulcatus Desf. T scap. Circum-Medit. WBS. WBS. Trifolium stellatum L. T scap. Medit.-Irano- Ononis minutissima L. Ch suffr. W Medit. WRS. Turan. WBL. Ononis natrix L. subsp. ramosissima (Desf.) Trifolium subterraneum L. T rept. Euro-Medit. Batt. H caesp. Circum-Medit. WBS. WBS. Ononis reclinata L. T scap. Circum-Medit. WBS. Trifolium tomentosum L. T rept. Circum-Medit. Ononis variegata L. T scap. Circum-Medit. WBS. WBS. Ononis viscosa L. subsp. breviflora (DC.) Tripodion tetraphyllum (L.) Fourr. T scap. Nyman. T scap. Circum-Medit. WBS. Circum-Medit. WRS. Ornithopus compressus L. T scap. Circum- Vicia benghalensis L. T scap. Circum-Medit. Medit. WBL. WBS. Pisum sativum L. subsp. biflorum (Raf.) Vicia lathyroides L. T scap. Euro-Medit. WBS. Soldano. T scap. Circum-Medit. WBS. Vicia lutea L. T scap. Circum-Medit. WBL. Scorpiurus muricatus L. T scap. Circum-Medit. Vicia parviflora Cav. T scap. Circum-Medit. WBL. WBS. Sulla capitata (Desf.) B.H. Choi et H. Ohashi. T Vicia pubescens (DC.) Link. T scap. Circum- scap. Circum-Medit. WBL. Medit. WBS. Sulla coronaria (L.) Medik. H scap. W Medit. *Vicia sativa L. subsp. macrocarpa (Moris) WBS. Arcang. T scap. Circum-Medit. Sulla spinosissima (L.) B.H. Choi et H. Ohashi. Vicia sativa L. subsp. nigra (L.) Ehrh. T scap. T scap. W Medit. WBS. Medit.-Irano-Turan. WBL. Trifolium angustifolium L. T scap. Circum- Vicia sativa L. subsp. sativa. T scap. Avv. Medit. WBL. (Medit.-Turan.). WBL. Trifolium arvense L. T scap. Euro-Medit.-Irano- Vicia villosa Roth. T scap. Euro-Medit. WBL. Turan. WBL. Vicia villosa Roth subsp. varia (Host) Corb. T Trifolium bocconei Savi. T scap. Circum-Medit. scap. Euro-Medit. WBS. WBS. Trifolium campestre Schreb. T scap. Euro-Medit. POLYGALACEAE WBL. Polygala monspeliaca L. T scap. Circum-Medit. Trifolium cherleri L. T scap. Circum-Medit. WBS. 106 G. Fenu & G. Bacchetta

**Polygala sinisica Arrigoni. Ch suffr. Endem. Linum trigynum L. T scap. Circum-Medit. WBS. SA. NRS. FAGACEAE arborescens L. Ch frut. W Medit. NBL. Quercus calliprinos Webb. P scap. E Medit. WRS. OXALIDACEAE Quercus ilex L. P scap. Circum-Medit. WRS. Oxalis pes-caprae L. G bulb. Avv. (S Africa). WBL. CLUSIACEAE Hypericum perfoliatum L. H scap. Circum- MORACEAE Medit. WBS. Ficus carica L. var. caprificus Risso. P scap. N Hypericum perforatum L. H scap. Paleotemp. Medit. WBS. WBS. RHAMNACEAE ELATINACEAE Rhamnus alaternus L. subsp. alaternus. P caesp. Elatine macropoda Guss. I rad. W Medit. WRS. Circum-Medit. WBS.

EUPHORBIACEAE ROSACEAE Chamaesyce peplis (L.) Prokh. T rept. Euro- Potentilla reptans L. H ros. Paleotemp. WRS. Medit. WBS. Rubus gr. ulmifolius Schott. NP. Euro-Medit. Chrozophora tinctoria (L.) A. Juss. T scap. WBL. Medit.-Irano-Turan. WRS. Sanguisorba rupicola (Boiss. et Reut.) A. Braun Euphorbia characias L. NP. W Medit. WBS. et C.D. Bouché. H scap. W Medit. NBL. Euphorbia dendroides L. NP. Circum-Medit. WRS. URTICACEAE Euphorbia exigua L. subsp. exigua. T scap. Parietaria judaica L. H scap. Euro-Medit.-Irano- Euro-Medit. WBS. Turan. WBS. Euphorbia helioscopia L. subsp. helioscopia. T Parietaria lusitanica L. subsp. lusitanica. T rept. scap. Paleotemp. WBS. Circum-Medit. WBS. Euphorbia lathyris L. H bienn. Nat. (Medit.- **Urtica atrovirens Req. ex Loisel. H scap. Turan.). WBS. Endem. SA-CO-AT. NBS. Euphorbia paralias L. Ch frut. Medit.-Atl. WRL. Urtica membranacea Poir. ex Savigny. T scap. Euphorbia peplus L. T scap. Circumbor. WBL. Circum-Medit. WBS. **Euphorbia pithyusa L. subsp. cupanii (Guss. Urtica urens L. T scap. Boreo-Trop. WBS. ex Bertol.) Radel-Sm. Ch suffr. Endem. SA- CO-SI. NRL. **Euphorbia pithyusa L. subsp. pithyusa. Ch Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch. T scap. Euro- suffr. Endem. SA-CO-AT-BL. NBS. Medit. WBS. Euphorbia pterococca Brot. T scap. W Medit. Brassica rapa L. T scap. Nat. (Medit.). WBS. WBS. Brassica tournefortii Gouan. T scap. Medit.- Euphorbia terracina L. T scap. Circum-Medit. Irano-Turan. WBS. WBS. Bunias erucago L. T scap. Euro-Medit. WBS. Mercurialis annua L. T scap. Paleotemp. WBS. Cakile maritima Scop. subsp. maritima. T scap. **Mercurialis corsica Coss. et Kralil. Ch suffr. Circum-Medit. WRL. Endem. SA-CO. NRS. Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. subsp. bursa-pastoris. H bienn. Cosmop. WBS. LINACEAE Capsella rubella Reut. T scap. Circum-Medit. Linum bienne Mill. H bienn. Medit.-Atl. WBS. WBS. Linum strictum L. subsp. strictum. T scap. Cardamine hirsuta L. T scap. Circumbor. WBS. Medit.-Irano-Turan. WBS. Diplotaxis viminea (L) DC. T scap. Circum- Flora vascolare Penisola del Sinis 107

Medit. WBS. MALVACEAE Erophila praecox (Steven) DC. T scap. Alcea rosea L. H scap. Nat. (ignota). WBS. Paleotemp. WBS. Althaea hirsuta L. T scap. Euro-Medit. WBS. Erophila verna (L.) Chevall. T scap. Paleotemp. Lavatera arborea L. H bienn. Circum-Medit. WBS. WBS. Eruca vesicaria (L.) Cav. T scap. Medit.-Turan. Lavatera cretica L. T scap. Circum-Medit. WBS. WBL. Lavatera olbia L. P caesp. W Medit. WRS. Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss. H scap. Lavatera trimestris L. T scap. Circum-Medit. Circum-Medit. WBS. WBS. Lepidium graminifolium L. subsp. Malva neglecta Wallr. T scap. Euro-Medit.-Irano- graminifolium. H scap. Euro-Medit. WBS. Turan. WBS. Lepidium graminifolium L. subsp. Malva nicaeensis All. T scap. Circum-Medit. suffruticosum (L.) P. Monts. Ch suffr. W WBS. Medit. WBS. Malva parviflora L. T scap. Circum-Medit. WBS. Lobularia maritima (L.) Desv. subsp. maritima. Malva sylvestris L. subsp. sylvestris. H scap. H scap. Circum-Medit. WBS. Euro-Medit. WBL. Malcolmia ramosissima (Desf.) Gennari. T scap. W Medit. WRL. THYMELAEACEAE incana (L.) R. Br. Ch suffr. W Medit. Daphne gnidium L. P caesp. Circum-Medit. WRS. WRS. Matthiola sinuata (L.) R. Br. H scap. Medit.-Atl. Thymelaea hirsuta (L.) Endl. NP. Circum-Medit. WRS. WRL. Matthiola tricuspidata (L.) R. Br. T scap. Thymelaea tartonraira (L.) All. subsp. Circum-Medit. WRL. tartonraira. NP. Circum-Medit. WRL. Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum. T scap. Euro-Medit. WBS. ANACARDIACEAE Rapistrum rugosum (L.) Arcang. T scap. Euro- Pistacia lentiscus L. P caesp. Circum-Medit. Medit. WBS. WBL. RESEDACEAE RUTACEAE Reseda alba L. H scap. Circum-Medit. WBS. Ruta chalepensis L. Ch suffr. Circum-Medit. Reseda lutea L. H scap. Euro-Medit. WBS. Reseda luteola L. H scap. Euro-Medit. WBS. WRL.

CISTACEAE ERICACEAE Cistus creticus L. subsp. eriocephalus (Viv.) Arbutus unedo L. P caesp. Medit.-Atl. WRS. Greuter et Burdet. NP. Circum-Medit. WRL. Erica multiflora L. NP. W Medit. NBL. Cistus monspeliensis L. NP. Circum-Medit. Erica scoparia L. P caesp. Circum-Medit. WRL. WBL. Cistus salviifolius L. NP. W Medit. WBL. Fumana laevipes (L.) Spach. Ch suffr. Circum- Anagallis arvensis L. subsp. latifolia (L.) Medit. WRL. Arcang. T rept. Boreo-Trop. WBS. Fumana thymifolia (L.) Spach ex Webb. Ch suffr. Anagallis arvensis L. subsp. parviflora (Hoffmanns. Circum-Medit. WRL. et Link) Arcang. T rept. W Medit. WBS. Helianthemum caput-felis Boiss. Ch suffr. SW Anagallis foemina Mill. T rept. Boreo-Trop. Medit. NRL. WBS. Helianthemum salicifolium (L.) Mill. T scap. Asterolinon linum-stellatum (L.) Duby. T scap. Euro-Medit. WRS. Circum-Medit. WRS. Tuberaria guttata (L.) Fourr. T scap. Euro-Medit. monspeliensis L. subsp. monspeliensis. H WBS. bienn. W Medit. NRL. 108 G. Fenu & G. Bacchetta

BORAGINACEAE scap. Circum-Medit. WBS. Anchusa azurea Mill. H scap. Euro-Medit.-Irano- filiformis (L.) Delarbre. T scap. Euro- Turan. WRS. Medit. WBL. * **Anchusa littorea Moris. T scap. Endem. SA Borago officinalis L. T scap. Circum-Medit. WBS. Cerinthe major L. T scap. Circum-Medit. WBL. arvensis L. T scap. Euro-Medit. WBS. Cynoglossum cheirifolium L. subsp. cheirifolium. Crucianella maritima L. Ch suffr. Circum-Medit. H bienn. W Medit. WBS. WRL. Cynoglossum creticum Mill. H bienn. Medit.-Irano- Galium aparine L. T scap. Paleotemp. WBS. Turan. WBS. Galium murale (L.) All. T scap. Circum-Medit. Cynoglossum officinale L. H bienn. Euro-Medit. WBS. WBS. Galium palustre L. H scap. Circumbor. WRS. arenarium Guss. H bienn. Circum-Medit. Galium spurium L. T scap. Euro-Medit.-Irano- WRS. Turan. WBS. Echium creticum L. H bienn. W Medit. WBS. Galium verrucosum Huds. T scap. Euro-Medit. Echium italicum L. H bienn. Euro-Medit. WBS. WBS. Echium plantagineum L. H bienn. Circum-Medit. ***Galium verrucosum Huds. var. halophilum WBL. (Ponzo) Natali et Jeanmonod. T scap. Endem. Echium sabulicola Pomel subsp. sabulicola. H SA-CO-AT-SI. scap. W Medit. WRS. Rubia peregrina L. subsp. peregrina. P lian. Heliotropium europaeum L. T scap. Euro-Medit.- Circum-Medit. WBL. Irano-Turan. WBS. **Rubia peregrina L. subsp. requienii (Duby) Myosotis arvensis (L.) Hill subsp. arvensis. T scap. Cardona et Sierra-Ràfols. P lian. Endem. SA- Euro-Medit. WRS. CO-ITM. NBS. Neatostema apulum (L.) I.M. Johnst. T scap. Sherardia arvensis L. T scap. Euro-Medit. WBL. Circum-Medit. WBS. Theligonum cynocrambe L. T scap. Circum- Medit. WBS. APOCYNACEAE Valantia hispida L. T scap. S Medit. WBS. Nerium oleander L. subsp. oleander. P caesp. Valantia muralis L. T scap. Circum-Medit. WBS. Circum-Medit. WBS. LAMIACEAE Ajuga iva (L.) Schreb. subsp. iva. Ch suffr. Blackstonia grandiflora (Viv.) Pau. T scap. W Circum-Medit. WBS. Medit. WBS. Ajuga iva (L.) Schreb. subsp. pseudoiva (DC.) Blackstonia perfoliata (L.) Huds. T scap. Euro- Briq. Ch suffr. SW Medit. WBS. Medit. WBS. Lamium amplexicaule L. T scap. Paleotemp. Centaurium erythraea Rafn. subsp. majus WBS. (Hoffmanns. et Link) Melderis. H bienn. W Lavandula stoechas L. subsp. stoechas. NP. Medit. WRL. Circum-Medit. WRS. **Centaurium erythraea Rafn. subsp. rhodense Lycopus europaeus L. H scap. Paleotemp. WBS. (Boiss. et Reut.) Melderis. T scap. Endem. SA- Marrubium vulgare L. H scap. Paleotemp. WBS. CO-SI-ITM. NRL. Mentha pulegium L. subsp. pulegium. H scap. Centaurium maritimum (L.) Fritsch. T scap. Euro-Medit.-Irano-Turan. WBS. Circum-Medit. WRL. **Micromeria filiformis (Aiton) Benth. subsp. Centaurium pulchellum (Sw.) Druce subsp. filiformis. Ch suffr. Endem. SA-BL. NRS. pulchellum. T scap. Circumbor. WRL. Micromeria graeca (L.) Benth. ex Rchb. subsp. Centaurium spicatum (L.) Fritsch. T scap. Circum- graeca. Ch suffr. Circum-Medit. WBS. Medit. WBS. Prasium majus L. Ch frut. Circum-Medit. WBS. Centaurium tenuiflorum (Hoffmanns. et Link) Rosmarinus officinalis L. NP. Circum-Medit. Fritsch subsp. acutiflorum (Schott) Zeltner. T WBL. Flora vascolare Penisola del Sinis 109

**Rosmarinus officinalis L. var. palaui O. Bolos Atl. WBS. et R. Mol. NP. Endem. SA-CO-BL. NRL. Linaria reflexa (L.) Desf. T rept. C Medit. WBS. verbenaca L. H scap. Medit.-Atl. WBS. Linaria triphylla (L.) Mill. T scap. W Medit. Sideritis romana L. subsp. romana. T scap. W WRS. Medit. WBS. Misopates orontium (L.) Raf. subsp. orontium. Stachis arvensis (L.) L. T scap. Euro-Medit. T scap. Paleotemp. WBS. WBS. Plantago bellardii All. T scap. Circum-Medit. **Stachys glutinosa L. Ch frut. Endem. SA-CO- WBL. AT. NBS. Plantago coronopus L. subsp. coronopus. T scap. Stachys ocymastrum (L.) Briq. T scap. W Medit. Circum-Medit. WBL. WBS. Plantago crassifolia Forssk. H ros. Circum- Teucrium capitatum L. subsp. capitatum. Ch Medit. WRL. suffr. Circum-Medit. WBS. Plantago lagopus L. T scap. Circum-Medit. *Teucrium fruticans L. NP. W Medit. WBL. **Teucrium marum L. subsp. marum. Ch frut. Plantago lanceolata L. H ros. Circumbor. WBS. Endem. SA-CO-AT-BL-H. NRL. Plantago macrorrhiza Poir. H ros. W Medit. **Teucrium subspinosum Pourr. ex Willd. Ch WBS. frut. Endem. SA-BL. NRS. Plantago major L. H ros. Cosmop. WBS. Plantago maritima L. H ros. Circumbor. WRL. OLEACEAE Plantago weldenii Rchb. T scap. Paleotemp. Olea europea L. var. sylvestris Brot. P caesp/P WBS. scap. Circum-Medit. WBL. Phillyrea angustifolia L. P caesp. Circum-Medit. SCROPHULARIACEAE WBL. **Scrophularia ramosissima Loisel. Ch suffr. Phillyrea latifolia L. P scap. Circum-Medit. Endem. SA-CO-BL-GA. NRL. WBL. **Scrophularia trifoliata L. H scap. Endem. SA- **Phillyrea media L. var. rodriguezii P. Monts. CO-AT. NBS. P caesp. Endem SA-CO-BL. NRL. Verbascum pulverulentum Vill. H bienn. Euro- Medit. WBS. OROBANCHACEAE Verbascum sinuatum L. H bienn. Circum-Medit. Bartsia trixago L. T scap. Circum-Medit. WBS. WBS. *Orobanche amethystea Thuill. subsp. amethystea. T par. Euro-Medit. VERBENACEAE Orobanche minor Sm. T par. Euro-Medit-Irano- Verbena officinalis L. H scap. Boreo-Trop. WBS. Turan. WRS. Orobanche sanguinea C. Presl. T par. W Medit. CONVOLVULACEAE WRS. Calystegia soldanella (L.) Roem et Schult. G Phelipanche mutelii (F.W. Schultz) Reut. T par. rhiz. Cosmop. WRL. Circum-Medit. WRS. Convolvulus althaeoides L. H scand. Circum- Parentucellia viscosa (L.) Caruel. T scap. Medit.- Medit. WBL. Atl. WBS. Convolvulus arvensis L. G rhiz. Paleotemp. WBS. PLANTAGINACEAE Cressa cretica L. Ch suffr. Cosmop. WRL. Kickxia commutata (Bernh. ex Rchb.) Fritsch. Cuscuta epithymum (L.) L. T par. Euro-Medit. H rept. Circum-Medit. WBS. WRS. Kickxia elatine (L.) Dumort. T scap. Euro-Medit. Cuscuta planiflora Ten. T par. Circum-Medit. WBS. WRS. Kickxia spuria (L.) Dumort. T scap. Euro-Medit. WBS. SOLANACEAE Linaria pelisseriana (L.) Mill. T scap. Medit.- Datura stramonium L. subsp. stramonium. T 110 G. Fenu & G. Bacchetta

scap. Boreo-Trop. WBS. Scandix pecten-veneris L. T scap. Euro-Medit. Hyoscyamus albus L. H bienn. Circum-Medit. WRS. WBS. Smyrnium olusatrum L. H bienn. Circum-Medit. Solanum nigrum L. subsp. nigrum. T scap. WBS. Boreo-Trop. WBS. Thapsia garganica L. H scap. Circum-Medit. Solanum sodomaeum L. NP. Nat. (Africa). WBS. WBS. Torilis arvensis (Huds.) Link subsp. purpurea APIACEAE (Ten.) Hayek. T scap. Circum-Medit. WBS. Ammi majus L. T scap. Circum-Medit. WBS. Torilis nodosa (L.) Gaertn. T scap. Euro-Medit.- Ammoides pusilla (Brot.) Breistr. T scap. Irano-Turan. WBS. Circum-Medit. WRS. Apium graveolens L. H scap. Paleotemp. WRS. ASTERACEAE Apium nodiflorum (L.) Lag. I rad. Paleotemp. Anacyclus clavatus (Desf.) Pers. T scap. Circum- WRS. Medit. WBS. baldense Turra. T scap. Euro-Medit. Andryala integrifolia L. T scap. Circum-Medit. WBS. WBS. *Bupleurum lancifolium Hornem. T scap. Anthemis arvensis L. subsp. incrassata (Loisel.) Medit.-Irano-Turan. Nyman. T scap. Circum-Medit. WBS. Bupleurum semicompositum L. T scap. Medit.- Anthemis maritima L. H scap. W Medit. WRL. Irano-Turan. WBS. Anthemis secundiramea Biv. T scap. C Medit. Crithmum maritimum L. Ch suffr. Medit.-Atl. WRS. WRL. Artemisia arborescens L. NP. Circum-Medit. Daucus carota L. subsp. carota. H scap. Euro- WBL. Medit. WBL. aquaticus (L.) Less. subsp. aquaticus. Daucus carota L. subsp. drepanensis (Arcang.) T scap. Circum-Medit. WBS. Heywood. H bienn. Circum-Medit. WBS. Bellis annua L. subsp. annua. T scap. Medit.- Daucus carota L. subsp. maritimus (Lam.) Batt. Atl. WBL. H bienn. W Medit. WBL. Bellis perennis L. H ros. Euro-Medit. WBL. Daucus carota L. subsp. maximus (Desf.) Ball. **Bellium bellidioides L. H ros. Endem. SA-CO- H bienn. Circum-Medit. WBS. BL. NRL. Daucus pumilus (L.) Hoffmanns. et Link. T scap. Calendula arvensis L. T scap. Euro-Medit. WBS. Circum-Medit. WBS. Carduus argyroa Biv. T scap. W Medit. WBS. spinosa L. H scap. Medit.-Atl. Carduus pycnocephalus L. subsp. pycnocephalus. WRS. H bienn. Medit.-Irano-Turan. WBS. Eryngium barrelieri Boiss. H bienn. Circum- Carlina corymbosa L. H scap. W Medit. WBL. Medit. WRS. Carlina lanata L. T scap. Circum-Medit. WBS. Eryngium campestre L. H scap. Euro-Medit.- Carlina racemosa L. T scap. SW Medit. WBS. Irano-Turan. WBS. Carthamus caeruleus L. H scap. Circum-Medit. Eryngium maritimum L. G rhiz. Medit.-Atl. WBS. WRL. Carthamus lanatus L. T scap. Medit.-Irano- Eryngium tricuspidatum L. H scap. SW Medit. Turan. WBS. WBS. calcitrapa L. H bienn. Medit.-Atl. **Ferula arrigonii Bocchieri. H scap. Endem. WBL. SA-CO. NRS. Centaurea melitensis L. T scap. Circum-Medit. Ferula communis L. H scap. Circum-Medit. WBS. WRL. Centaurea napifolia L. T scap. W Medit. WBS. Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum Centaurea sphaerocephala L. H scap. Circum- (Ucria) Cout. H scap. S Medit. WBS. Medit. WBS. Hydrocotyle ranunculoides L. f. G rhiz. Boreo- Chamaeleon gummifer (L.) Cass. H ros. S Medit. Trop. WRL. WBL. Flora vascolare Penisola del Sinis 111

Chamaemelum fuscatum (Brot.) Vasc. T scap. Circum-Medit. WRS. W Medit. WBS. Hypochaeris achyrophorus L. T scap. Circum- Chondrilla juncea L. H scap. Euro-Medit.-Irano- Medit. WRL. Turan. WBS. Hypochaeris glabra L. T scap. Euro-Medit. Cichorium intybus L. H scap. Paleotemp. WBS. WRS. Cirsium lanceolatum Hill. H bienn. Paleotemp. *Lactuca muralis (L.) Gaertn. H scap. Europ.- WBS. Caucas. Cirsium vulgare (Savi) Ten. H bienn. Paleotemp. Leontodon tuberosus L. H ros. Circum-Medit. WBS. WBS. Cladanthus mixtus (L.) Oberpr. et Vogt. T scap. Limbarda crithmoides (L.) Dumort. subsp. Circum-Medit. WBS. crithmoides. Ch suffr. Euro-Medit. WBS. Coleostephus myconis (L.) Cass. ex Rchb. f. T **Nananthea perpusilla (Loisel.) DC. T scap. scap. Circum-Medit. WBS. Endem. SA-CO. NRS. Crepis bellidifolia Loisel. T scap. W Medit. WBS. syriaca (L.) Cass. T scap. Circum- Crepis foetida L. H bienn. Paleotemp. WBS. Medit. WBS. **Crepis vesicaria L. subsp. hyemalis (Biv.) Onopordum illyricum L. subsp. illyricum. H Ces., Pass. et Gib. T scap. Endem. SA-SI. NRS. bienn. Circum-Medit. WBS. *Crepis vesicaria L. subsp. taraxacifolia Otanthus maritimus (L.) Hoffmanns. et Link (Thuill.) Thell. H scap. Euro-Medit. subsp. maritimus. Ch suffr. Circum-Medit. Cynara cardunculus L. H scap. Circum-Medit. WRL. WBS. Pallenis spinosa (L.) Cass. subsp. spinosa. H Dittrichia graveolens (L.) Greuter. T scap. bienn. Circum-Medit. WBS. Medit.-Irano-Turan. WBL. Phagnalon rupestre (L.) DC. subsp. annoticum Dittrichia viscosa (L.) Greuter. H scap. W Medit. (Jord. ex Burnat) Pignatti. Ch suffr. W Medit. WBL. WRS. Erigeron bonarensis L. T scap. Avv. (Neotrop.). Pulicaria odora (L.) Rchb. H scap. Circum- WBS. Medit. WRS. Erigeron canadensis L. T scap. Cosmop. WBS. Pulicaria sicula (L.) Moris. T scap. Circum- Erigeron sumatrensis Retz. T scap. Nat. Medit. WRS. (America Trop.). WBS. Reichardia picroides (L.) Roth. H scap. Circum- asteriscifolia (Lam.) Chrtek et Holub. T Medit. WBS. rept. Circum-Medit. WBS. Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertn. T scap. Filago gallica L. T scap. Euro-Medit. WBS. Circum-Medit. WBS. Filago pygmaea L. T rept. Circum-Medit. WBS. Scolymus hispanicus L. H bienn. Euro-Medit. Filago pyramidata L. T scap. Euro-Medit. WBS. WBS. Filago vulgaris Lam. T scap. Paleotemp. WBS. Scolymus maculatus L. T scap. Circum-Medit. Galactites elegans (All.) Soldano. H bienn. WBS. Circum-Medit. WBL. Senecio lividus L. T scap. Circum-Medit. WBS. Glebionis coronaria (L.) Spach. T scap. Circum- **Senecio transiens (Rouy) Jeanm. T scap. Medit. WBS. Endem. SA-CO. NRS. Glebionis segetum (L.) Fourr. T scap. Circum- Senecio vulgaris L. T scap. Paleotemp. WBS. Medit. WBS. Silybum marianum (L.) Gaertn. H bienn. Hedypnois cretica (L.) Dum. Cours. T scap. Circum-Medit. WBS. Circum-Medit. WBS. Sonchus asper (L.) Hill. T scap. Cosmop. WBS. Hedypnois rhagadioloides (L.) F.W. Schmidt. T Sonchus bulbosus (L.) N. Kilian et Greuter scap. Circum-Medit. WBS. subsp. bulbosus. G bulb. Circum-Medit. WBS. **Helichrysum microphyllum (Willd.) Camb. Sonchus oleraceus L. T scap. Boreo-Trop. WBS. subsp. tyrrhenicum Bacch., Brullo et Giusso. Sonchus tenerrimus L. T scap. Circum-Medit. Ch suffr. Endem. SA-CO-BL. NRL. WBS. Helminthotheca echioides (L.) Holub. T scap. Symphyotrichum squamatum (Spreng.) G.L. 112 G. Fenu & G. Bacchetta

Nesom. T scap. Neotrop. WBS. WRS. Tolpis umbellata Bertol. T scap. Circum-Medit. Cytinus ruber Fourr. ex Fritsch. G rad. Circum- WBS. Medit. WRS. Tolpis virgata (Desf.) Bertol. H scap. Circum- Medit. WBS. Tripolium pannonicum (Jacq.) Dobrocz. subsp. DISCUSSIONE E CONCLUSIONI tripolium (L.) Greuter. H bienn. Euro-Medit.- Irano-Turan. WBS. La flora del Sinis risulta costituita da dalechampii (L.) F.W. Schmidt. H scap. Circum-Medit. WBL. 760 unità tassonomiche di cui 615 di rango Urospermum picroides (L.) Scop. ex F.W. specifico, 134 subspecifico, 10 varietale e 1 Schmidt. T scap. Circum-Medit. WBS. ibrido, appartenenti a 87 famiglie e 365 Xanthium orientale L. subsp. italicum (Moretti) generi. Tra le Angiospermae, le Eudicots Greuter. T scap. Nat. (America). WBS. costituiscono il gruppo sistematico di gran Xanthium spinosum L. T scap. Avv. (Sudamer.). lunga più numeroso con 549 taxa, riferibili WBS. a 57 famiglie e 259 generi; le Monocots contano invece 198 entità, appartenenti a 20 CAMPANULACEAE Campanula erinus L. T scap. Circum-Medit. famiglie e 96 generi. Le Pteridophyta e le WBS. Gymnospermae, con 4 e 5 taxa, Legousia hybrida (L.) Delabre. T scap. Euro- rappresentano rispettivamente lo 0,53% e lo Medit. WBS. 0,66% della flora. Tra le famiglie con il maggior numero di entità troviamo le Poaceae (99), seguite Centranthus calcitrapae (L.) Dufr. subsp. dalle Fabaceae e dalle Asteraceae (85); sono calcitrapae. T scap. Circum-Medit. WBS. inoltre significativi i valori delle **Dipsacus ferox Loisel. H bienn. Endem. SA- Caryophyllaceae (33), delle Apiaceae (27) e CO. NBS. *Dipsacus fullonum L. H bienn. Euro-Medit. delle Orchidaceae (24). Lonicera implexa Aiton subsp. implexa. P lian. Tra i generi con il maggior numero di Circum-Medit. WBS. entità troviamo Trifolium (19), Silene (14), Pycnocomon rutifolium (Vahl) Hoffmanns. et Limonium e Medicago (13), Ophrys (12), Link. T scap. W Medit. WRL. Euphorbia e Vicia (10), Plantago (9), Allium Sixalix atropurpurea (L.) Greuter et Burdet (8) e infine Lotus, Ranunculus e Vulpia (7). subsp. maritima (L.) Greuter et Burdet. H I dati dello spettro biologico bienn. Circum-Medit. WBS. confermano la mediterraneità dell’area con dentata (L.) Pollich. T scap. Euro- Medit. WBS. un valore molto elevato di terofite Valerianella microcarpa Loisel. T scap. Circum- (T=48,81%); questo dato sottolinea Medit. WBS. chiaramente l’accentuata e prolungata xericità della zona, associata a valori di Taxa la cui posizione tassonomica non è ancora temperatura media elevati. Ciò risulta in definita: linea con i dati di altre aree costiere della Sardegna, nelle quali la ventosità, le alte CYNOMORIACEAE temperature e quindi l’elevata Cynomorium coccineum L. subsp. coccineum. G rhiz. Medit.-Irano-Turan. WRS. evapotraspirazione determinano la massiccia presenza di specie a ciclo annuale. L’elevato RAFFLESIACEAE valore delle terofite indica inoltre la presenza Cytinus hypocistis (L.) L. G rad. Circum-Medit. significativa di ambienti sinantropici o Flora vascolare Penisola del Sinis 113 disturbati, dove si assiste ad una esplosione gravitazione mediterranea evidenzia la di specie effimere ad areale di distribuzione dominanza dei subelementi circum- ampio. mediterranei con 270 unità, seguiti da quelli Alle condizioni climatiche dell’area è euromediterranei (83) e dalle entità anche correlato il valore delle camefite endemiche (54). Interessante il dato relativo (8,03%); l’elemento che influisce su tale alle specie a gravitazione mediterraneo- aumento è il vento, tipicamente da Nord- atlantica (43) e ovest-mediterranea (75), che Ovest o Ovest. La percentuale di geofite forniscono importanti indicazioni rispetto (12,76%) appare invece legata all’uso alla correlazione tra la flora della placca antropico del territorio, tale dato offre una Sardo-Corsa e quella dei territori Catalani e chiara indicazione sullo stato di degrado Provenzali, a testimonianza degli antichi dell’area, determinato dall’utilizzazione a legami paleogeografici; tutto ciò conferma scopi agricoli dei terreni e secondariamente anche l’inquadramento biogeografico dei dalla pratica degli incendi. territori sardi all’interno della subregione E’ interessante notare come il dato biogeografica del Mediterraneo occidentale. relativo alle idrofite si mantenga Per quanto concerne la componente relativamente elevato (2,24%), per effetto endemica, si è ritenuto opportuno elaborare della presenza di numerosi stagni retrodunali i dati in maniera più particolareggiata poiché lungo tutta l’area e di pozze temporanee, la Sardegna, principalmente a causa molto diffuse soprattutto nel plateau dell’insularità, risulta ricca di taxa endemici, basaltico di Capo San Marco. tanto da essere considerata come uno dei Risulta molto basso il dato relativo alle principali hot spot di biodiversità del fanerofite (5,13%), in ragione del fatto che Mediterraneo (Médail, Quézel, 1997). Le le formazioni forestali sono praticamente indagini condotte hanno permesso di censire assenti e confinate in piccole aree marginali, 54 endemiti (tab. 3), 31 sono risultati di mentre la quasi totalità del territorio è rango specifico, 17 sottospecifico e 6 ampiamente utilizzata per le colture agrarie varietale, suddivisi in 22 famiglie e 38 e per le attività zootecniche. L’unica vera generi. eccezione è rappresentata dalla pineta Tra le famiglie più ricche in endemismi artificiale di Is Arenas, impiantata tra il 1950 troviamo le Plumbaginaceae (10), seguite da e il 1957 nell’ambito della realizzazione dei Asteraceae e Lamiaceae (5), Fabaceae (4), lavori di sistemazione idraulico-forestale Alliaceae, Euphorbiaceae e Ranunculaceae finalizzati a limitare la movimentazione delle (3). sabbie e favorire l’utilizzo agricolo dei Il genere che in assoluto presenta il terreni retrostanti. Tale imboschimento si maggior numero di unità tassonomiche estende lungo una fascia litoranea di circa 8 endemiche è Limonium (10); seguono poi Km e occupa una superficie di circa 1100 altri sei generi con 2 taxa ciascuno: Allium, ettari. Delphinium, Euphorbia, Scrophularia, Per gli aspetti corologici risulta Silene e Teucrium. Il dato delle dominante il gruppo delle specie Plumbaginaceae, e più nello specifico del mediterranee (79,21%), rispetto a tutte le genere Limonium, appare certamente altre componenti corologiche generali che connesso sia alla grande estensione costiera oscillano, in maniera assai limitata, tra valori del Sinis, sia alla notevole diversità litologica variabili dal 3,42 al 6,05%. e alla dominanza di coste rocciose. L’analisi corologica delle specie a L’analisi delle forme biologiche mostra 114 G. Fenu & G. Bacchetta

Unità tassonomica Forma biologica Forma corologica Unità biogeografica Allium parciflorum Viv. G bulb Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Allium roseum L. var. insulare Gennari G bulb Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Anchusa littorea Moris T scap Endem. SA Subprovincia Sarda Arum pictum L. f. subsp. pictum G rhiz Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Astragalus pelecinus (L.) Barneby subsp. pelecinus T scap Endem. SA-CO-AT-SI-ITM Superprovincia Italo-Tirrenica Bellium bellidioides L. H ros Endem. SA-CO-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Centaurium erythraea Rafn. subsp. rhodense (Boiss. et Reut.) Melderis T scap Endem. SA-CO-SI-ITM Superprovincia Italo-Tirrenica Crepis vesicaria L. subsp. hyemalis (Biv.) Ces., Pass. et Gib. T scap Endem. SA-SI Superprovincia Italo-Tirrenica Crocus minimus DC. G bulb Endem. SA-CO-AT Superprovincia Italo-Tirrenica Delphinium longipes Moris T scap Endem. SA Subprovincia Sarda Delphinium pictum subsp. pictum Willd. H scap Endem. SA-CO-BL-H Subregione Mediterraneo-occidentale Dipsacus ferox Loisel. H bienn Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Euphorbia pithyusa L. subsp. cupanii (Guss. ex Bertol.) Radel-Sm. Ch suffr Endem. SA-CO-SI Superprovincia Italo-Tirrenica Euphorbia pithyusa L. subsp. pithyusa Ch suffr Endem. SA-CO-AT-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Ferula arrigonii Bocchieri H scap Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Galium verrucosum Huds. var. halophilum (Ponzo) Natali et Jeanmonod T scap Endem. SA-CO-AT-SI Superprovincia Italo-Tirrenica Genista corsica (Loisel.) DC. NP Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Helichrysum microphyllum (Willd.) Camb. subsp. tyrrhenicum Bacch., Brullo et Giusso Ch suffr Endem. SA-CO-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Limonium acutifolium (Rchb.) Salmon subsp. acutifolium Ch suffr. Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Limonium capitis-marci Arrigoni et Diana Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Limonium cornusianum Arrigoni et Diana Ch suffr Endem. SA Subprovincia Sarda Limonium dubium (Andr. ex Guss.) Litard. H ros Endem. SA-CO-SI Superprovincia Italo-Tirrenica Limonium glomeratum (Tausch) Erben Ch suffr Endem. SA-SI Superprovincia Italo-Tirrenica Limonium lausianum Pignatti Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Limonium oristanum Mayer Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Limonium pseudolaetum Arrigoni et Diana Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Limonium tenuifolium (Bertol. ex Moris ) ErbenCh suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Limonium tharrosianum Arrigoni et Diana Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Lotus cytisoides L. subsp. conradiae Gamisans Ch suff Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Medicago intertexta (L.) Mill. var. tuberculata Moris T scap Endem. SA Subprovincia Sarda Mercurialis corsica Coss. et Kralil Ch suffr Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Micromeria filiformis (Aiton) Benth. subsp. filiformis Ch suff Endem. SA-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Nananthea perpusilla (Loisel.) DC. T scap Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Ophrys morisii (Martelli) Soò G bulb Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Ophrys subfusca (Rchb. f.) Hausskn. subsp. liveranii G. Orrù et M.P. Grasso G bulb Endem. SA Subprovincia Sarda Ornithogalum corsicum Jord. et Fourr. G bulb Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Pancratium illyricum L. G bulb Endem. SA-CO-AT Superprovincia Italo-Tirrenica Phillyrea media L. var. rodriguezii P. Monts. P caesp Endem SA-CO-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Polygala sinisica Arrigoni Ch suffr Endem. SA Sottosettore Sinisico Polygonum scoparium Req. ex Loisel. Ch frut Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Prospero autumnale (L.) Speta var. corsica (Boullu) Briq. G bulb Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Ranunculus cordiger Viv. subsp. diffusus (Moris) Arrigoni H scap Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Romulea requienii Parl. G bulb Endem. SA-CO (ITC) Provincia Sardo-Corsa Rosmarinus officinalis L. var. palaui O. Bolos et R. Mol. NP Endem. SA-CO-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Rubia peregrina L. subsp. requienii (Duby) Cardona et Sierra-Ràfols P lian Endem. SA-CO-ITM Superprovincia Italo-Tirrenica Scrophularia ramosissima Loisel. Ch suffr Endem. SA-CO-BL-GA Subregione Mediterraneo-occidentale Scrophularia trifoliata L. H scap Endem. SA-CO-AT Superprovincia Italo-Tirrenica Senecio transiens (Rouy) Jeanm. T scap Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Silene beguinotii Vals. T scap Endem. SA Subprovincia Sarda Silene succulenta Forssk. subsp. corsica (DC.) Nyman H scap Endem. SA-CO Provincia Sardo-Corsa Stachys glutinosa L. Ch frut Endem. SA-CO-AT Superprovincia Italo-Tirrenica Teucrium marum L. subsp. marum Ch frut Endem. SA-CO-AT-BL-H Subregione Mediterraneo-occidentale Teucrium subspinosum Pourr. ex Willd. Ch frut Endem. SA-BL Subregione Mediterraneo-occidentale Urtica atrovirens Req. ex Loisel. H scap Endem. SA-CO-AT Superprovincia Italo-Tirrenica Tabella 3. Elenco delle unità tassonomiche endemiche della Penisola del Sinis. List of the endemic taxa to Sinis Peninsula. Flora vascolare Penisola del Sinis 115 la prevalenza delle camefite (21 pari al l’inquadramento biogeografico dell’area 39,63%), seguite dalle emicriptofite (10 = nella regione biogeografica Mediterranea e 18,87%), secondariamente delle terofite e più nello specifico nella subregione del delle geofite (9 = 16,98), mentre le fanerofite Mediterraneo occidentale, superprovincia e le nanofanerofite rappresentano entrambe Italo-Tirrenica, provincia Sardo-Corsa e il 3,77% con 2 unità tassonomiche subprovincia Sarda (Ladero Alvarez et al., rispettivamente. Si osserva che il valore delle 1987; Bacchetta, Pontecorvo, op. cit.). camefite risulta molto più alto rispetto a Tra le unità tassonomiche endemiche quello rilevato per lo spettro biologico rivestono particolare importanza le 6 specie generale dell’intera flora (8,04%) e questo del genere Limonium esclusive del Sinis deve essere ricondotto alla elevatissima (Limonium capitis-marci, L. lausianum, L. diversità specifica rappresentata dal genere tharrosianum, L. oristanum, L. pseudolaetum Limonium. e L. tenuifolium), che confermano l’elevata Lo spettro biologico limitato alla diversità ed il pregio naturalistico dell’area componente endemica registra un netto calo indagata. In particolare, si sottolinea la delle terofite col 16,98% rispetto al 48,48% presenza di L. pseudolaetum, specie alofila dello spettro generale, confermando quanto esclusiva del Sinis, che vegeta ai margini già rilevato per aree limitrofe da Bacchetta delle depressioni umide retrodunali e risulta et Pontecorvo (op. cit.). Ciò avvalora il fatto inserita negli allegati della Diretiva Habitat che la gran parte degli endemiti non si 92/43/CEE come specie prioritaria. adattano con facilità agli ambienti Oltre alle suddette specie, risulta sinantropici o disturbati, dove invece si esclusiva del Sinis anche Polygala sinisica, assiste ad una esplosione di specie ad areale endemita presente solo nel promontorio di di distribuzione ampio. Va a questo proposito Capo Mannu, dove è stata censita nel 2007 rilevato come la gran parte dei taxa endemici una ridottissima popolazione di circa 70 terofitici siano al contrario caratteristici di individui riproduttori. La specie appare assai habitat altamente selettivi, quali quelli rara e a forte rischio di estinzione anche per psammofili, a conferma dell’elevato grado la progressiva scomparsa degli habitat in cui di specializzazione di tali unità si rinviene, determinata principalmente dalle tassonomiche. In particolare merita attività antropiche di trasformazione e sottolineare il fatto che diverse specie utilizzo del territorio che insistono sull’area. terofitiche degli ambiti dunali sono Sulla base dei nuovi dati P. sinisica, inserita intolleranti a qualsiasi fenomeno di tra le 50 specie del Mediterraneo a maggior modificazione e disturbo di tali habitat rischio di estinzione (Montmollin De, (Bacchetta, 2006). Strahm, 2005), secondo la categorie IUCN e Dal punto di vista corologico tra gli le recenti indicazioni metodologiche (IUCN, endemismi prevalgono gli elementi della 2006) viene catalogata come CR provincia biogeografica Sardo-Corsa [B1ab(ii)+2ab(ii)]. (33,33%) e secondariamente quelli della Non considerata nella suddetta sottoprovincia Sarda (24,10%), delle isole pubblicazione ma, in grave pericolo del Mediterraneo Occidentale (18,52%), d’estinzione risulta essere Anchusa littorea, delle isole Tirreniche (14,80%), dell’area specie non ritrovata durante la presente Tirrenica comprensiva delle coste italiche indagine e la cui ultima segnalazione per il (5,55%) e, infine le entità Sardo-Sicule Sinis, riferita all’area di Is Arenas, risale ai (3,70%). Questi dati confermano primi anni 80 (Valsecchi, 1980; Brambilla 116 G. Fenu & G. Bacchetta et al., 1982). La distribuzione attuale di sabbie marittime di Pula e a lungo inclusa in questa specie, ritenuta estinta sino a poco D. halteratum Sm. Tale entità, solo di recente tempo fa (Bacchetta, Pontecorvo, op. cit.) è rivalutata per la Sardegna (Bocchieri, Mulas, limitata all’area di Scivu-Piscinas (Arbus), op. cit.; Bacchetta, Pontecorvo, op. cit.; dove è presente una piccola popolazione che Bacchetta, op. cit.), segnalata da Bocchieri presenta oscillazioni demografiche et Mulas (op. cit.) a Capo S. Marco, in un consistenti interannuali (Bacchetta et al., numero esiguo di individui, è stata rinvenuta 2007). anche sulle sabbie attorno alla laguna di Riveste un rilevante interesse Mistras dove è presente una consistente Micromeria filiformis subsp. filiformis, popolazione. endemica delle Isole Baleari (Mallorca, Rivestono particolare importanza i Minorca e Ibiza) e della Sardegna, dove ritrovamenti di Rosmarinus officinalis var. risulta presente solo nella Penisola del Sinis palaui e Phillyrea media var. rodriguezii, in con tre stazioni (Mulas, 1984; Arrigoni, quanto varietà endemiche delle isole del 1986), che possono essere considerate Mediterraneo occidentale finora non facenti parte di un’unica popolazione in segnalate per la Sardegna e che quindi quanto non esistono barriere fisiche e risultano nuove per la flora italiana. genetiche. Tale entità veniva considerata sino Tra le nuove segnalazioni per l’area a pochi anni fa endemica anche della Corsica, merita un cenno il ritrovamento di Rubia più recentemente però Kerguélen (1987) ha peregrina subsp. requienii, endemismo rivalutato la var. minutilifolia Chodat tirrenico già segnalato per il Guspinese da elevandola al rango di sottospecie e Cardona et Sierra-Ràfols (1981). Questo considerandola endemica esclusiva della nuovo ritrovamento, conferma la presenza Corsica (Gamisans, Marzocchi, 1996), così del taxon nell’Isola e amplia l’areale di come risulta essere esclusiva dei calcari distribuzione sino ad oggi considerato mesozoici della Sardegna centro-orientale M. limitato al settore biogeografico Sulcitano- filiformis subsp. cordata (Bertol.) Pignatti Iglesiente. (Conti et al., 2005). Per quanto concerne le specie Merita una particolare citazione anche d’interesse fitogeografico, lo studio condotto la presenza di Nananthea perpusilla che, nel ha permesso di segnalare nuove entità per la Sinis, si rinviene solo nella parte occidentale Sardegna e confermare numerose specie di dell’Isola di Mal di Ventre. Nell’isola si cui si apportano dati aggiornati relativi rinvengono popolamenti omogenei, anche di all’areale di distribuzione e alla consistenza estensione notevole, in situazioni dove si delle popolazioni. creano tasche di suolo ricco in materia In particolare viene segnalata come organica e con elevato tenore in umidità nuova per la flora sarda Arundo collina, durante il periodo primaverile. La specie rinvenuta nella parte settentrionale di Is risulta meritevole di conservazione poichè Arenas, lungo il Rio Pischinappiu, e nei considerata un paleoendemismo con areale territori di Riola, Nurachi e Cabras, nei pressi relitto che presenta una graduale riduzione di piccoli corsi d’acqua. Questo ritrovamento nelle aree più settentrionali (Corrias, 1977; consente di ampliare l’areale della specie che Corrias, 1981). in Italia, secondo quanto riportato da Danin Tra le endemiche merita anche et al. (2005), veniva data per la parte centro- segnalare il ritrovamento di Delphinium meridionale della penisola e per la Sicilia. longipes, specie descritta dal Moris per le Riveste grande importanza il Flora vascolare Penisola del Sinis 117 ritrovamento di Lagurus ovatus subsp. nella parte meridionale del promontorio di vestitus, mai segnalato prima per la Sardegna Seu, ai margini del sentiero che porta alla e rinvenuto in un’unica popolazione di spiaggia di Abbarossa, il che consente di ridotte dimensioni nella parte meridionale ampliare ulteriormente l’areale di del campo dunare di Is Arenas. Questa distribuzione della specie. Queste stazioni, segnalazione contribuisce a meglio definire insieme a quelle segnalate nel Nord-Ovest la distribuzione di tale sottospecie, ad oggi della Sardegna per il sassarese (Nicotra, conosciuta in Italia esclusivamente per la 1898; Atzei, 1981; Bagella, Urbani, 2006) e Sicilia (Conti et al., op. cit.). Alghero (Valsecchi, 1981), sono le uniche Una citazione particolare merita note per la flora italiana. La presenza della Helianthemum caput-felis, specie inserita specie in diverse località lungo la costa negli Allegati della Direttiva 92/43/CEE, occidentale potrebbe essere indicativa di una segnalata nella parte più settentrionale del più ampia distribuzione lungo le aree costiere Sinis, nella zona compresa tra Is Aruttas e della Sardegna occidentale. Capo Mannu e costituente l’unica Si conferma la presenza di Gennaria popolazione per l’Italia (Arrigoni, 1971; diphylla, segnalata per diverse località del Pignatti et al., op. cit.). Nel corso degli studi nord Sardegna (Gennari, 1870; Barbey, di carattere biologico conservativo, è stato 1885; Vaccari, 1894, 1896; Desole 1956, possibile rinvenire alcuni esemplari della 1961; Bocchieri, 1996), per la pineta di Is specie anche lungo le falesie mioceniche del Arenas (Giotta, Piccitto, 1995) e per promontorio di Seu, ampliando quindi l’Iglesiente presso Fluminimaggiore l’areale della popolazione finora conosciuto. (Scrugli, Cogoni, 1995). Della specie è stata Tale stazione risulta fortemente minacciata rinvenuta una importante popolazione, per effetto della evoluzione geomorfologica all’interno della pineta di Is Arenas, dove della falesia, nella quale si sono verificati sono presenti diverse migliaia di individui ripetuti crolli e cedimenti. Allo stesso modo su una superficie di circa 20 ettari. Inoltre i nuclei presenti lungo le falesie di Su sono stati ritrovati individui isolati nelle Tingiosu sono costituiti da pochi individui, garighe costiere calcicole presso la località relegati in una fascia di 1-2 metri tra la di Sa Mesa Longa; tale ritrovamento appare falesia e la nuova strada panoramica; anche di elevato interesse in considerazione del in quest’area si segnalano negli ultimi anni fatto che la specie non risulta segnalata su numerosi crolli e frane che, in assenza di substrati carbonatici. interventi di conservazione adeguati, Altra specie d’interesse fitogeografico, potrebbero comportare una riduzione del la cui presenza in Italia appare limitata a numero di individui e dell’areale della specie pochissime località tirreniche costiere della in Sardegna. Liguria, Toscana, Campania, Calabria e Di particolare interesse è la presenza di Sicilia, è Coris monspeliensis subsp. Viola arborescens, già segnalata per la parte monspeliensis. Questo taxon in Sardegna settentrionale del promontorio di Seu risulta esclusivo della Penisola del Sinis, (Mulas, 1993) e Capo Mannu (Arrigoni, dove è stato osservato solo a Seu, soprattutto 1972; Bocchieri et al., op. cit.), ritrovata oggi nella parte più settentrionale del promontorio anche a Is Aruttas e in tutta l’area compresa dove si incontra la popolazione più tra Capo Mannu, Su Pallosu e Su Crastu consistente, e a Capo Mannu, dove risulta Biancu. Un ulteriore popolamento, costituito più sporadico a causa degli interventi di da 40 individui riproduttori, è stato ritrovato forestazione realizzati negli anni ottanta. 118 G. Fenu & G. Bacchetta

Particolare attenzione merita Quercus di conservazione. calliprinos, specie del Mediterraneo centro- Per quanto concerne le forme di rarità orientale che in Sardegna trova il limite di Rabinowitz si evidenzia la dominanza occidentale del suo areale; il comportamento delle entità riferite alla categoria WBS di questa specie in Sardegna è stato oggetto (326=44,29%), seguite dalle WBL di diversi studi di carattere tassonomico e (119=16,17%), WRS (105=14,27%) e WRL vegetazionale, soprattutto per il fatto che non (85=11,55%); in subordine si trovano invece si accompagna ad altre entità tipiche del le restanti quattro categorie con valori Mediterraneo orientale (Mossa, 1990). Nel oscillanti tra il 2,72 ed il 3,94%. Sinis gli individui di quercia spinosa si L’analisi dettagliata delle componenti ritrovano esclusivamente nell’area dunale di evidenzia come 101 unità tassonomiche Is Arenas e costituiscono i popolamenti piu (13,72 %) su un totale di 736 alle quali è settentrionali della specie in Sardegna. In tale stato possibile assegnare un indice, sono ad area non si osservano formazioni forestali, areale ristretto (NRS, NRL, NBS, NBL). probabilmente a causa del degrado e della Emerge inoltre il dato considerevole delle frammentazione degli habitat forestali unità tassonomiche ad elevata specificità psammofili determinata dai lavori che ecologica (236 taxa, pari al 32,06%), riferite portarono alla piantumazione della pineta alle categorie NRS, NRL, WRS e WRL. artificiale. Questi dati confermano quanto già esposto Tra le specie d’interesse fitogeografico in merito alla presenza di habitat a gravitazione occidentale, meritano un estremamente selettivi, quali quelli cenno Armeria pungens ed Ephedra psammofili, rupicoli ed alofili; il tutto distachya. La prima risulta segnalata da permette inoltre di enfatizzare l’effetto di Bocchieri et al. (op. cit.) per le zone sabbiose diversi fattori limitanti quali l’aerosol e le zone retrodunali della parte più marino, la ventosità e la prolungata aridità settentrionale dell’area di Capo Mannu, dove estiva. oggi rimangono solo pochi individui per Un ulteriore dato interessante riguarda effetto delle modificazioni legate alle attività la taglia delle popolazioni presenti; in turistiche di tipo balneare che hanno subito particolare ben 483 unità tassonomiche gli habitat psammofili. La seconda risulta (65,62%), riferite alle categorie NRS, NBS, gravemente minacciata in tutta Italia e WRS e WBS, presentano popolazioni di segnalata in Sardegna solo per i sistemi dimensioni ridotte a parziale conferma dunali della Costa Verde compresi tra Scivu dell’autonomia floristica della Penisola del e Pistis e alcune aree della fascia costiera Sinis rispetto ai territori circostanti, Nord-Occidentale. Nonostante la specie sia considerazione che permette di avvalorare apparentemente diffusa nei territori di studio, ulteriormente l’individuazione di un è in pericolo e in forte regressione se si sottosettore biogeografico indipendente. considera che circa 40 anni fa occupava In ultimo si fornisce un elenco (tab. 4) “.aree vaste anche un ettaro e più.” (Desole, di tutti i taxa inseriti nelle liste rosse 1965), mentre attualmente appare circoscritta regionali d’Italia (Conti et al., 1997), a piccoli nuclei fortemente frammentati. Gli recentemente riviste da Scoppola et interventi di bonifica a scopo agricolo, hanno Spampinato (op. cit.). Per tutte le endemiche portato a una drastica riduzione dell’habitat esclusive e per quelle di notevole importanza di questa specie, per la quale appare conservazionistica a livello regionale, necessario impostare una adeguata strategia vengono altresì proposte le nuove categorie Flora vascolare Penisola del Sinis 119 di protezione, elaborate secondo i criteri e insulari del Mediterraneo occidentale, che le linee guida stabiliti dalla IUCN (1994; consentono di inquadrare l’area a livello di 2001; 2003; 2006) e sulla base del lavoro provincia (Sardo-Corsa) e subregione realizzato per l’endemoflora dell’Iglesiente biogeografica (Mediterranea occidentale). (Bacchetta, Pontecorvo, op. cit.). Per una completa analisi che consenta di Dalla tabella 4 emerge che nelle liste individuare un settore biogeografico a cui rosse regionali del 1997 sono presenti 40 riferire il Sinis, si ritiene comunque unità tassonomiche, di cui 2 CR (gravemente necessario completare le indagini nei restanti minacciate), 3 EN (minacciate), 12 VU territori del Campidano. In prima analisi si (vulnerabili), 20 LC/LR (a minor rischio) e considera che quanto proposto da Bacchetta 3 per le quali non si hanno dati sufficienti et Pontecorvo (op. cit.) per il Sulcis- (DD). Sulla base delle liste rosse nazionali Iglesiente, possa vedere una conferma della aggiornate da Scoppola et Spampinato (op. presenza di un settore biogeografico cit.), vengono incluse invece 28 unità Campidanese che si estende lungo tutto il tassonomiche; in particolare le specie graben del Campidano, dal Golfo degli gravemente minacciate salgono a 5, 4 Angeli sino a quello di Oristano. In tale ottica risultano minacciate, 11 vulnerabili, 7 a certamente è possibile fin d’ora individuare, minor rischio e per 1 sola unità tassonomica all’interno di un settore Campidanese, un non si hanno sufficienti informazioni. sottosettore Sinisico, sulla base dei criteri Le analisi condotte hanno permesso di proposti da Rivas-Martínez et al. (1999; verificare il reale stato di minaccia per tutte 2002). Tale sottosettore si differenzia dai le specie della flora ed in particolare per restanti territori del Campidano per la quelle inserite nelle liste rosse regionali e presenza di unità geolitologiche esclusive nazionali. In base a ciò sono state modificate quali la Formazione di Capo San Marco, i le categorie per 10 specie ed elaborate calcari laminati del Sinis, la Formazione di secondo i criteri della IUCN (2006), quelle Torre del Sevo e la Formazione di Capo relative a 3 specie precedentemente non Mannu, una morfologia peculiare e in grado considerate (Limonium cornusianum, L. di distinguere la Penisola del Sinis dai oristanum e Micromeria filiformis subsp. restanti territori pianeggianti e lagunari del filiformis). Sulla base delle modifiche Golfo di Oristano, oltre a condizioni di effettuate si evidenzia come il numero di oceanicità climatica, testimoniate anche da unità tassonomiche gravemente minacciate una componente vegetale del tutto assente sia considerevolmente aumentato e oggi pari nei territori limitrofi (es. Gennaria diphylla). a 12; viene inoltre sottolinaeta la presenza Dal punto di vista della diversità vegetale, in tale gruppo della gran parte dei taxa la presenza di ben 6 specie endemiche endemici esclusivi della Penisola del Sinis. esclusive e di numerosi taxa d’interesse Il presente studio ha consentito di fitogeografico a gravitazione occidentale (es. definire i territori indagati, oltrechè dal punto Micromeria filiformis subsp. filiformis, Coris di vista floristico, dal punto di vista monspeliensis subsp. monspeliensis, biogeografico. Emerge, infatti, da un lato una Helianthemum caput-felis, Lagurus ovatus ricca componente di unità tassonomiche subsp. vestitus, Phillyrea media var. esclusive dell’area che contribuiscono a rodriguezii, Rosmarinus officinalis var. differenziare il territorio da quelli circostanti; palauii), presenti in Sardegna solo per i da un altro la significativa presenza territori indagati, dimostrano l’elevato grado percentuale di taxa comuni con i territori di autonomia floristica e giustificano ancor 120 G. Fenu & G. Bacchetta

BINOMIO SCIENTIFICO IUCN 1997IUCN 2005 IUCN PROPOSTA Althenia filiformis Petit subsp. filiformis LR (LC) VU Anchusa littorea Moris EN CR CR [B1 ab(i, ii, iii, v) + 2ab(i, ii, iii, v)] Armeria pungens (Link) Hoffmanns. et Link VU VU Atriplex rosea L. VU Bassia hirsuta (L.) Asch. VU Centaurium pulchellum (Sw.) Druce subsp. pulchellum DD Ceratophyllum demersum L. VU Coris monspeliensis L. subsp. monspeliensis VU EN [B1 ab(i, ii, iii, v) + 2ab(i, ii, iii, v)] Crepis vesicaria L. subsp. hyemalis (Biv.) Ces., Pass. et Gib. DD Cressa cretica L. EN Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. DD Cynomorium coccineum L. LR (LC) VU Cynosurus cristatus L. EN Delphinium longipes Moris EN [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Delphinium pictum Willd. subsp. pictum LR (LC) Elatine macropoda Guss. CR Ephedra distachya L. VU CR [A1c + 2; B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Eryngium barrelieri Boiss. LR (LC) Euphorbia lathyris L. LR (LC) Ferula arrigonii Bocchieri LR (LC) LR Gennaria diphylla (Link) Parl. VU VU Geranium robertianum L. VU Helianthemum caput-felis Boiss. LR (LC) LR VU [A1c + 2; B1ab(i, ii, iii, iv) + 2ab(i, ii, iii, iv)] Hydrocotyle ranunculoides L. f. VU EN Isoëtes histrix Bory LR (LC) Limonium capitis-marci Arrigoni et Diana EN EN CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Limonium cornusianum Arrigoni et Diana VU [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Limonium lausianum Pignatti VU VU CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Limonium oristanum Mayer CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Limonium pseudolaetum Arrigoni et Diana VU VU CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Limonium tenuifolium (Bertol. ex Moris) Erben LR (LC) LR DD Limonium tharrosianum Arrigoni et Diana LR (LC) LR CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Matthiola sinuata (L.) R. Br. LR (LC) Micromeria filiformis (Aiton) Benth. subsp. filiformis CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Nananthea perpusilla (Loisel.) DC. LR (LC) LR EN [B1ab(i, ii, iii, iv, v) + 2ab(i, ii, iii, iv, v)] Narcissus tazetta L. LR (LC) Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze DD EN Pancratium maritimum L. LR (LC) Parapholis marginata Runemark VU Pinus pinea L. LR (LC) Polygala sinisica Arrigoni CR CR CR [B1ab(i, ii, iii, iv, v) c(iv) + 2ab(i, ii, iii, iv, v) c(iv) + D] Quercus calliprinos Webb LR (LC) Ranunculus cordiger Viv. subsp. diffusus (Moris) Arrigoni CR. CR Romulea ligustica Parl. CR Salicornia patula Duval-Jouve LR (LC) Silene succulenta Forssk. subsp. corsica (DC.) Nyman VU Scrophularia ramosissima Loisel. LR (LC) LR Teucrium subspinosum Pourr. ex Willd. subsp. subspinosum LR (LC) LR Urginea fugax (Moris) Steinh. LR (LC) VU Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert VU Viola arborescens L. VU VU Tabella 4. Elenco taxa inseriti nelle liste rosse della IUCN e proposti per la tutela in Sardegna. List of Sardinian preservation taxa included in the IUCN red list. Flora vascolare Penisola del Sinis 121 di più la creazione di un sottosettore ARRIGONI, P.V. -1971- Helianthemum caput- biogeografico. felis Boiss. (2n=24) nuovo reperto per la flora Per quanto concerne la tutela della italiana. Webbia 26(1): 237-243. diversità vegetale, si ritiene importante ARRIGONI, P.V. -1972- Nuovi reperti di alcune specie rare o notevoli della flora sarda. elaborare corrette strategie di conservazione, Webbia 27(1): 273-279. sia in situ che ex situ, per tutte le specie che ARRIGONI, P.V. -1986- Le piante endemiche rientrano in categorie a elevato grado di della Sardegna: 181. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. rischio o vulnerabilità, quali Polygala 25: 159-163. sinisica, Viola arborescens, Helianthemum ARRIGONI, P.V. & P.L. DI TOMMASO -1991- caput-felis, Coris monspeliensis subsp. La vegetazione delle montagne calcaree della monspeliensis, Ferula arrigonii, Nananthea Sardegna centro-orientale. Boll. Soc. Sarda perpusilla, Ephedra distachya, Armeria Sci. Nat. 28: 201-310. pungens, Delphinium longipes e per le specie ARRIGONI, P.V. & S. DIANA -1999- Karyology, chorology and bioecology of the endemiche del genere Limonium. Queste Limonium (Plumbaginaceae) in Sardinia. misure di tutela sarebbero peraltro in linea Biosystems 133(1): 63–71. con gli strumenti già previsti, quali il parco ARRIGONI, P.V., I. CAMARDA, B. CORRIAS, regionale “Sinis-Montiferru” (Legge S. DIANA CORRIAS, E. NARDI, M. Regionale 31/89), l’Area Marina Protetta RAFFAELLI & F. VALSECCHI -1976/1977/ “Penisola del Sinis-Isola di Mal di Ventre” e 1991- Le piante endemiche della Sardegna: la presenza di ben 8 proposti Siti di 1-202. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 16-28. Importanza Comunitaria, 4 Zone di ATZEI A.D. -1981- Segnalazioni floristiche Protezione Speciale per gli uccelli istituite e italiane:53. Inform. Bot. Ital. 12(1): 71. BACCHETTA G. -2006- Flora vascolare del una quinta in corso di istituzione della rete Sulcis (Sardegna Sud-Occidentale, Italia). Natura 2000. Guineana 12: 1-350. BACCHETTA, G. & C. PONTECORVO -2005- Contribution to the knowledge of the endemic RINGRAZIAMENTI. Un ringraziamento vascular flora of Iglesiente (SW Sardinia- all’Area Marina Protetta “Penisola del Sinis. ). Candollea 60(2): 481-501. Isola di Mal di Ventre”, e in particolare al BACCHETTA, G., A. COPPI, C. PONTECORVO direttore Bruno Paliaga, per aver promosso tale lavoro e messo a disposizione i dati in possesso; & F. SELVI -2007- Systematics, phylogenetic un ringraziamento particolare a Simona Pallanza, relationships and conservation of the taxa of Giorgio Massaro e Luca Loria per l’aiuto nella Anchusa () endemic to Sardinia raccolta dei dati e la partecipazione alle (Italy). Systematic and Biodiversity (in press). escursioni. BAGELLA, S. & M. URBANI -2006- Vascular flora of the calcareus outcrops in North- Western Sardinia (Italy). Webbia 61(1): 95- BIBLIOGRAFIA 132. BANFI, E., G. GALASSO & A. SOLDANO - ANGIOLINI, C., F. FRIGNANI & M. LANDI - 2005- Notes on systematics and for 2004- Alcune note su Ononis viscosa L. e O. the Italian vascular flora. 1. Atti Soc. It. Sci. breviflora DC. in Italia. Inform. Bot. Ital. Nat. 146 (II): 219-244. 36(1): 168-174. BARBEY, W. -1885- Florae sardoae ANGIOSPERM PHYLOGENY GROUP -2003- compendium. Ed. Bridel, Lausanne. An update of the Angiosperm Phylogeny BATEMAN, R.M., P. M. HOLLINGSWORTH, Group classification for the orders and J. PRESTON, L. YI-BO, A.M. PRIDGEON families of flowering plants: APG II. Bot. J. & M.W. CHASE -2003- Molecular Linn. Soc. 141(4): 399-436. phylogenetics and evolution of Orchidinae 122 G. Fenu & G. Bacchetta

and selected Habenariinae (Orchidaceae). Roma. Bot. J. Linn. Soc. 142: 1-40. CORRIAS, B. -1977- Ad floram italicam notulae BOCCHIERI, E. -1996- L’esplorazione botanica taxonomicae et geobotanicae. 21. Nananthea e la principali conoscenze sulla flora perpusilla (Loisel.) DC. Webbia 31(1): 43-48. dell’arcipelago della Maddalena (Sardegna CORRIAS, B. -1981- Le piante endemiche della nord-orientale). Rend. Sem. Fac. Sci. Univ. Sardegna: 93. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 20: Cagliari 66(suppl.): 1-305. 282-286 BOCCHIERI, E. & B. MULAS -1996- DANIN, A., G. DOMINA & F.M. RAIMONDO Phytogeographic studies in the Sinis -2005- Prime osservazioni ecologico- peninsula (C.W. Sardinia): Capo S. Marco. distributive su Arundo collina Ten. (Poaceae) Flora Mediterranea 6: 119-147. in Italia. Inform. Bot. Ital. 37(2): 1167-1170. BOCCHIERI, E., B. MULAS & G. AVENA - DELFORGE, P. -2005- Guide des Orchidées 1988- La flora della Penisola di Capo Mannu d’Europe, d’Afrique du Nord et du Proche- (Sardegna centro-occidentale). Webbia 42(2): Orient. 3° édition. Delachaux et Niestlé, 201-225. Paris. BOLÒS, O. & J. VIGO -1984/2001- Flora dels DERIU, M. & M. ZERBI -1964- Notizie sulla Països Catalans, 1-4. Editorial Barcino, costituzione geopetrografica dell’Isola di Mal Barcelona. di Ventre. Ateneo Parm., Acta Nat. 35: 113- BRAMBILLA, C., G. CANEVA, G. DE MARCO 143. & L. MOSSA -1982- Analisi fitosociologica DESOLE, L. -1956- Nuove stazioni di della seriazione psammofila costiera nella Coeloglossum diphyllum Fiori in Sardegna Sardegna Meridionale. Ann. Bot. (Roma) 40: Isola madre. Nuovo Giorn. Bot. Ital 63: 257- 69-96. 282. BRULLO S., M. GRILLO & A. GUGLIELMO - DESOLE, L. -1961- La vegetazione. In Ricerche 1996- Considerazioni fitogeografiche sulla sull’Arcipelago de La Maddalena. Mem. Soc. flora iblea. Boll. Acc. Gioenia Sci. Nat. 29: Geogr. Ital. 25: 89-186. 45-111. DESOLE, L. -1965- Distribuzione geografica del BRUMMITT, R.K. & C.E. POWELL (Eds.) - genere Ephedra in Sardegna: 3° nota. Ephedra 1992- Authors of plant names. Royal Botanic distachya L. (dal Golfo di Oristano Gardens, Kew. all’Arcipelago della Maddalena). Bull. Ist. CARDONA, M.A. & E. SIERRA-RÀFOLS - Bot. Univ. Sassari 7(3): 3-57. 1981- Contribución al estudio del genero ENEA -1990- Indagine sulla situazione Rubia. I. Táxones mediterráneo-occidentales ambientale delle aree destinate a riserve y macaronésicos. Anales Jard. Bot. Madrid marine: “Penisola del Sinis- Isola di Mal di 37(2): 557-575. Ventre”. La Spezia. CASTROVIEJO, S. (Ed.) –1986/2006- Flora FORTI, S. & P. ORRU -1995- Geomorfologia iberica. Plantas vasculares de la Penìnsula costiera e sottomarina della Penisola del Sinis Ibérica e Islas Baleares. 1-8, 10, 14, 21. Real (Sardegna Occidentale). Boll. Soc. Geol. It. Jardin Botànico. C.S.I.C, Madrid. 114: 3-21. CHERCHI, A., A. MARINI, M. MURRU & E. GAMISANS, J. & J.F. MARZOCCHI -1996- La ROBBA -1978- Stratigrafia e paleoecologia flore endémique de la Corse. Edisud, Aix en del Miocene Superiore della Penisola del Provence. Sinis (Sardegna Occidentale). Riv. Ital. GENNARI, P. -1870- Florula di Caprera. Nuovo Paleont. 84(4): 973-1036. Giorn. Bot. Ital. 2: 90-145. CONTI, F., A. MANZI & F. PEDROTTI -1997- GIOTTA C. & M. PICCITTO -1995- Neue Liste rosse regionali delle piante d’Italia. Angaben zur verbreitung einiger Sardischer WWF, Società Botanica Italiana, Camerino. Orchideen. Journ. Eur. Orch. 27(2): 285-295. CONTI, F., G. ABBATE, A. ALESSANDRINI & GREUTER, W., H.M. BURDET & G. LONG C. BLASI- 2005- An Annotated Checklist of (Eds.) -1984/89- Med-Checklist, 1, 2, 4. the Italian Vascular Flora. Palombi Editore, Conserv. et Jard. Bot. Genève, Genève. Flora vascolare Penisola del Sinis 123

IUCN -1994- IUCN Red List Categories. IUCN Ermi” (Cabras, Sardegna centro-occidentale). Species Survival Commission. IUCN, Gland Rend. Sem. Fac. Sci. Univ. Cagliari 56(2): 27- and Cambridge. 41. IUCN -2001- IUCN Red List Categories and MULAS, B. -1993- La flora del promontorio di Criteria: Version 3.1. IUCN Species Survival Torre del Sevo (Sardegna Centro- Commission. IUCN, Gland and Cambridge. Occidentale). Webbia 47(2): 259-276. IUCN- 2006- Guidelines for using IUCN Red List NICOTRA, L. -1898- La Viola arborescens L. Categories and Criteria. IUCN-SSC, Gland, nella Flora d’Italia. Malpighia 12: 238-240. Switzerland and Cambridge, UK. PIGNATTI, S. -1982- Flora d’Italia, 1-3. KERGUÉLEN, M. -1987- Données Edagricole, Bologna. taxonomiques, nomenclaturales et PIGNATTI, S., P. MENEGONI & V. chorologiques pour une révision de la flore GIACANELLI (Eds.)- 2001- Liste rosse e blu de France. Lejeunia, Nouv. Sér. 120: 263. della flora italiana. ANPA, Roma. LADERO ALVAREZ, M., T.E. DÍAZ PYSEK, P., D.M. RICHARDSON, M. GONZALEZ, A. PENAS MERINO, S. REJMÁNEK, G.L. WEBSTER, M. RIVAS-MARTÍNEZ & C. VALLE WILLIAMSON & J. KIRSCHNER- 2004- GUTIÉRREZ -1987- Datos sobre la Alien plants in checklists and floras: towards vegetación de las Cordilleras Central y better communication between taxonomists Cantábrica. Itin. Geobot. 1: 3-147. and ecologist. Taxon 53(1): 131-143. MARCHETTI, D.- 2004- Le Pteridofite d’Italia. RABINOWITZ, D. -1981- Seven forms of rarity. Ann. Mus. civ. Rovereto, Sez.: Arch. St., Sc., In SYNGE H. (Ed.)- The biological aspects nat. 19(2003): 71-231. of rare plants conservation. Chichester, U.K. MAYER, A. -1995- Comparative study of the RABINOWITZ, D., S. CAIRNS & T. DILLON - coastal vegetation of Sardinia (Italy) and 1986- Seven forms of rarity and their Crete () with respect to the effects of frequency in the flora of the British Isles. In human influence. IHW-Verlag (Libri Botanici, SOULÈ, M.E. (Ed.)- Conservation Biology: vol 15), Munchen. the Science of Scarcity and Diversity. MÉDAIL, F. & P. QUÉZEL -1997- Hot-spots Sunderland, Massachusetts. analysis for conservation of plant biodiversity RAUNKIAER, C. -1934- The life forma of plants in the . Mediterranean and statistical plant geography. Univ. Oxford, plant biodiversity 84(1): 112-127. Oxford. MONTMOLLIN DE, B. & W. STRAHM (Eds.)- RIVAS-MARTÍNEZ, S. -1996- Clasificación 2005- The Top 50 Mediterranean Island bioclimática de la tierra. Folia Botanica Plants: wild plants at the brink of extinction, Matritensis 17: 1-32. and what is needed to save them. IUCN/SSC RIVAS-MARTÍNEZ, S., D. SANCHEZ-MATA & Mediterranean Islands Plant Specialist Group. M. COSTA -1999- North American boreal and IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, western temperate forest vegetation UK. (Syntaxonomical synopsis of the potential MOSSA, L. -1990- La vegetazione forestale del natural plant communities of North America, campo dunale di Bugerru-Portixeddu II). Itin. Geobot. 12: 5-316. (Sardegna occidentale). Ann. Bot., Studi sul RIVAS-MARTÍNEZ, S., T.E. DÍAZ, F. Territorio 48(7): 291-306. FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, J. IZCO, J. MOSSA, L., A. SCRUGLI & G. MILIA -1984- LOIDI, M. LOUSÃ & A. PENAS- 2002- Flora e vegetazione dell’Isola di Mal di Ventre communities of Spain and (Sardegna centro-occidentale). Rend. Sem. . Itin. Geobot. 15(1): 5-432. Fac. Sci. Univ. Cagliari 54: 119-142. SCOPPOLA, A. & G. SPAMPINATO (Eds.)- MULAS, B. -1984- Micromeria filiformis (Aiton) 2005- Atlante delle specie a rischio di Bentham in Sardegna, specie nuova per la estinzione. In SCOPPOLA, A. & C. BLASI flora d’Italia. Webbia 37(2): 237-242. (Eds.) (2005) Stato delle conoscenze sulla MULAS, B. -1986- La flora dello stagno di “Mari flora vascolare d’Italia. Palombi Editore, 124 G. Fenu & G. Bacchetta

Roma. VACCARI, A. -1894- Flora dell’Arcipelago di SCRUGLI, A. & A. COGONI -1995- Primo Maddalena (Sardegna). Malpighia 8: 227- reperto di Gennaria diphylla Parl. per la 277. Sardegna meridionale. Giorn. Bot. Ital. VACCARI, A. -1896- Supplemento alla Flora 129(2): 185. dell’Arcipelago di Maddalena. Malpighia 10: TUTIN, T.G., V.H. HEYWOOD, N.A. BURGES, 521-534. D.M. MOORE, D.H. VALENTINE, S.M. VALSECCHI, F. -1980- Le piante endemiche WALTERS & D.A. WEBB -1993- Flora della Sardegna: 80. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. Europaea, 1. Cambridge University Press, 19: 323-326. Cambridge. VALSECCHI, F. -1981- Segnalazioni floristiche TUTIN. T.G., N.A. BURGES, A.O. CHATER, italiane: 46. Inform. Bot. Ital. 11(3): 327. J.R. EDMONDSON, V.H. HEYWOOD, D.M. VALSECCHI, F. -1995- Indagini sistematiche, MOORE, D.H. VALENTINE, S.M. tassonomiche e corologiche nel gruppo WALTERS & D.A. WEBB -1964/1980- Flora “Silene colorata Poir. S. sericea All. S. Europaea, 1-2-3-4-5. Cambridge University canescens Ten.”. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. Press, Cambridge. 30: 447-476.