81 80 Aves Acuáticas del Parque Nacional

  Aves Acuáticas del Parque Nacional Lauca

Aquatic Birds of Uma Jamach’inaka Parki Nasiwnal Lawka Uthiripan

Hernán Rojas Reyes Jorge Herreros de Lartundo 2006

UNIDAD DE GESTIÓN PATRIMONIO SILVESTRE CORPORACIÓN NACIONAL FORESTAL REGIÓN DE TARAPACÁ -

 Aves Acuáticas del Parque Nacional Lauca

Autores Hernán Rojas Reyes Guardaparque de Reserva Nacional Pampa del Tamarugal Dedica este libro a Cristina y Alonso

Jorge Herreros de Lartundo Encargado Regional de Fauna, CONAF

Unidad de Gestión Patrimonio Silvestre Corporación Nacional Forestal Región de Tarapacá - Chile

Primera edición, 2.000 ejemplares, Noviembre de 2006

Traducción al inglés Jerry Laker Agradecemos el generoso auspicio, Traducción al aymará que hizo posible la producción e impresión de este libro, Elsa Flores de Revisión: Teodoro Marka

Fotografía Jorge Herrreros de Lartundo Juan Aguirre

Diseño y Producción Gráfica Guillermo Feuerhake Compañía Minera

Impresión Cerro Colorado Ltda. Imprenta Salesianos

 A manera de presentación

Generalmente, las publicaciones especializadas Esta contextualización posibilita el reconoci- parecieran tener una vinculación acotada en miento “escalar” de los territorios (la casa, el exclusiva al círculo de interesados, de manera barrio, la población, la ciudad, y un sucesivo directa, respecto al tema abordado. etcétera), asumiendo la importancia que, para la cultura en general y para las personas en par- Este trabajo de la Corporación Nacional ticular, reviste el reconocerse, el reencontrarse y Forestal (CONAF), Región de Tarapacá, podría el religarse con lo propio. considerarse entre las ediciones mencionadas si no diera cuenta de un territorio determinado Entonces, Rojas y Herreros de Lartundo, con su –entendiendo como territorio el espacio destacado trabajo que nos permitimos presen- apropiado y transformado por la acción tar, nos ofrecen –en lo formal– un importante humana–, particular, específicamente singular. estudio de veintidós especies de aves acuáticas –residentes y visitantes– del Parque Nacional Como la dualidad y la reciprocidad con las Lauca. Pero, en el fondo, subyace el “don” an- que se ha estructurado la cosmovisión de los dino (dar, recibir, devolver), estructura indivisi- hombres y las mujeres que habitan lo que ble que permite, en definitiva, la preservación, llamamos “Parque Nacional Lauca”, este estudio la mantención y la permanencia de los ecosis- nos ofrece, también, una doble posibilidad de temas, asumiéndolos como consustanciales a la acercamiento: cultura.

Por un lado, el objeto de estudio (y objetivo Al fin de cuentas, como decía el escritor y primigenio) –las aves acuáticas del Parque, filósofo español del siglo XVII, Baltasar Gracián, Área Silvestre Protegida por el Estado chileno y “no todos los que ven han abierto los ojos, ni Reserva Mundial de la Biosfera– con una prolija todos los que miran ven”. observación y posterior descripción, que viene a enriquecer el conocimiento de la avifauna Jorge Torres Caballero acuática mundial, nacional y regional, al tiempo Director Regional CONAF Tarapacá que posiciona el territorio abordado como un importante “observatorio” natural en un ecosistema de características especiales.

Por otro, la contextualización que permitirá aproximarse a la comprensión holística del desarrollo de las culturas –en particular la desarrollada en la región centro sur andina–, toda vez su interrelación permanente entre todos y cada uno de los componentes de los ambientes naturales.

  Preservación del ecosistema de la Primera Región

Chile, larga y angosta faja de tierra de intere- No debemos olvidar que el Parque Nacional santes contrastes, riqueza cultural y gratas sor- Lauca fue declarado por la UNESCO como presas… Reserva de la Biosfera, con lo cual se reconoce la importancia de la riqueza natural que guarda en Conocer el de la provincia de su territorio. Y esta condición queda demostrada es, sin duda, una experiencia inolvidable. La con las cien especies de aves observadas en el magnificencia de su paisaje sobrecoge desde el Lago Chungará, de las cuales 22 son presentadas primer momento y llama a la reflexión. ¿Cómo en este libro. equilibrar el necesario desarrollo económico con la preservación de riquezas naturales? Como compañía nos sentimos orgullos de ser parte de este proyecto. La alianza estratégica con Éste ha sido, desde siempre, un tema relevante la Corporación Nacional Forestal, CONAF, nos para nuestra compañía. El compromiso con la ha permitido también contribuir a la formación seguridad, el medioambiente y el desarrollo de una cultura medioambiental en la Provincia sostenible es parte de los valores de Compañía de Iquique, específicamente en la comuna de Minera Cerro Colorado, que como empresa de Pozo Almonte. BHP Billiton, plasma en todo su quehacer la Política de Desarrollo Sostenible que rige su gestión y que Experiencias como el Programa Guardianes se compromete a largo plazo con su entorno. del Medio Ambiente, que desarrollamos en conjunto con CONAF y la Ilustre Municipalidad Con más de una década de operaciones en la de Pozo Almonte, es una apuesta al futuro, Primera Región, nos preocupamos de contribuir donde nuestros niños y niñas liderarán el a la protección de la biodiversidad, invirtiendo cambio necesario para que el respeto por las directamente en mejores procedimientos para áreas protegidas y el entorno natural sea una minimizar al máximo el impacto ambiental que realidad. el desarrollo de nuestro negocio pudiese oca- sionar. Además, apoyamos permanentemente El Parque Nacional Lauca es una de esas áreas iniciativas orientadas al fomento de las riquezas protegidas que nos ofrece una riqueza vegetal del particular ecosistema regional. y animal extraordinaria. Estamos seguros de que este texto será una importante guía para la “Aves Acuáticas del Parque Nacional Lauca”, de comunidad regional. Conocer el medio ambiente los autores Hernán Rojas Reyes y Jorge Herreros de nuestro norte es un deber y también un de Lartundo, es un aporte a la comunidad de Pa- privilegio, el cual les invito a disfrutar. rinacota y la Primera Región de Chile. Un pueblo debe conocer y valorar las riquezas naturales de Kevin O´Kane su entorno. Esto contribuirá a alcanzar un mejor Gerente General entendimiento de su esencia como cultura y, de Compañía Minera Cerro Colorado paso, permitirá asumir responsabilidades en la preservación de estos espacios, hoy no carentes de amenazas de extinción.   Indice de Contenidos Contents Kawkinqilqata uka yatiñataki

Prólogo 11 Preface 12 Pä waranqa mayani 13 Introducción 15 Introduction 16 Aka uñt’aña 17

El Parque Nacional Lauca 19 The Lauca National Park 19 Parki Nasiwnal Lawka 19

El Parque Nacional Lauca 20 Lauca National Park 20 Parki Nasiwnal Lawka 20 ¿Qué son las Reservas de Biosfera? 22 What is a Biosphere Reserve? 22 ¿Kunas aka uywiri uthasiñataki? 22 Ambientes acuáticos del Parque 24 The aquatic environments of the Park 23 Kunxamasa uywa uma utjiripa 23

Aves Acuáticas del Parque 31 Aquatic Birds of the Park 31 Uma Jamach`inaka Parki Nasiwnal Lawka Uthiripan 31 Familias presentes en el Parque 33 Families present in the Park 33 Uthiri jamach’inaka 33 Pimpollo 34 White tutfed grebe 34 Chhullumpi 34 Blanquillo 36 Silvery grebe 36 Chiliq Chiliq 36 Yeco 38 Olivaceous cormorant 38 Waq’anu 38 Huairavo 40 Black-crowned night heron 40 Wayrawu 40 Cuervo del pantano de la Puna 42 Puna ibis 42 Yarakaka 42 Flamenco chileno 44 Chilean flamingo 44 Parina, Paraiwana 44 Piuquén (Guallata, Ganso andino) 46 Andean goose 46 Wallata 46 Pato Juarjual 48 Crested duck 48 Unkhalla, Unkhalli 48 Pato Jergón Chico 50 Chilean teal 50 Jisk’a unkhalli 50 Pato Jergón Grande 52 Brown Pintail 52 Jach’a unkhalli 52 Pato Puna 54 Puna teal 54 Suni unkhalli 54 Pato Cortacorrientes 56 Torrent duck 56 Paris qanqata 56 Pato Rana de pico ancho 58 Ruddy duck 58 Chhullumpi 58 Tagüita del Norte 60 Common moorhen 60 K’ara k’ara 60 Tagüa andina 62 Slate-colored coot 62 Tawa tawa 62 Tagüa gigante 64 Giant coot 64 Jach’a tawa 64 Queltehue de la Puna 66 Andean lapwing 66 Liqi liqi 66 Chorlo de la Puna 68 Puna plover 68 Thanxkala 68 Caití 70 Andean avocet 70 Picaytuytu 70 Playero de Baird 72 Baird’s sandpiper 72 Phich’iphich’i 72 Pollito de mar tricolor 74 Wilson’s phalarope 74 Khakhakawallu 74 Gaviota andina 76 Andean gull 76 Qiwlla 76

Literatura consultada 78 Bibliography 78 Yatirinyatiña qilqatanakapa 78

 10 Prólogo

El norte de Chile es conocido ampliamente como los patos jergones y algunas taguas, que porque forma parte del desierto más árido del habitan desde el nivel del mar a los . Hay, mundo. Sin embargo, pocas personas (aunque lamentablemente, especies amenazadas de cada vez son más) conocen el particular am- extinción como los flamencos, la guayata y la biente que se encuentra en su zona andina. tagua gigante, cuya conservación depende de Pese a la gran altura de los Andes y gracias a la la mantención inalterada de los ambientes en configuración de las montañas y a la humedad que habitan, como los que aquí se mencionan proveniente de la amazonía tropical, se desa- en el Parque Nacional Lauca. Este libro es tam- rrolla aquí un frágil y complejo ecosistema, el bién un fruto fecundo del trabajo y del interés altiplano, que es compartido por Argentina, que Hernán Rojas y Jorge Herreros han puesto , Chile y Perú. En las extensas planicies en este ambiente, ambos dedicados por años a rodeadas por cerros y volcanes, ubicadas por observar y estudiar nuestras aves. sobre los 4.000 m de altitud, se desarrollan pas- tizales (aquí llamados coironales), matorrales Conocer y conservar nuestro altiplano es el de- (llamados tolares) y cuerpos de agua (lagos, ríos safío de autoridades, científicos, técnicos y de y bofedales); en los roqueríos además crecen los todos los chilenos en general y este libro es un duros cojines de la llareta. La vegetación y los primer paso en este camino. humedales sostienen una variada fauna de in- sectos, arácnidos, peces, anfibios, reptiles, aves J. C. Torres-Mura y mamíferos (y entre ellos animales domésticos Museo Nacional de Historia Natural típicamente andinos como la llama y la alpaca). De esta fauna destacan también las aves, que son un grupo familiar a los visitantes, principal- mente son diurnos, visibles y vocales (que gri- tan, chillan o cantan).

Este libro nos muestra las aves de los ambien- tes acuáticos, como una forma de comenzar a conocer, aprender a respetar y conservar este ambiente. Nos enseña sobre las diversas y lla- mativas aves que viven aquí, algunas de las cuales, como la tagua gigante y el pato puna, son exclusivas de esta zona altiplánica. Hay también especies que viven en la zona andina de todo Chile, como el pato juarjual y la ga- viota andina, otras más ampliamente repartidas

11 Preface

The north of Chile is widely known as having like the crested duck and the Andean gull, have the most arid climate in the world. Nevertheless, a distribution that stretches along the whole few people (though the number is growing) mountain range of Chile. Other species are are aware of the unique environment found in ubiquitous throughout Chile, like the Chilean the mountains that rise up from the Atacama teal and some of the coots, managing to make Desert. Adapted to the extreme conditions of use of the many different habitats from the sea the high Andes, which derives its moisture from level to the Andes. the tropical Amazon, and ultimately the Atlantic, rather than the nearby Pacific Ocean, there is a Conservation of the altiplano habitat is an urgent fragile and complex ecosystem, the altiplano. The priority. Several species are considered at risk of altiplano covers an area of some 250,000km², extinction, such as the flamingo, Andean goose which is shared by Argentina, Bolivia, Chile and and giant coot, which depend on the specific Peru. On these extensive plains, surrounded by conditions found in the altiplano wetlands like hills and volcanoes, at over 4,000 m.a.s.l., there those of the Lauca National Park. This book also are vast areas of arid grasslands (coironales), and represents the fruit of many years of patient low shrubs (tolares). The melting snow from observation by Hernán Rojas and Jorge Herreros the high peaks creates many rivers, and in the park. wetlands (bofedales). At yet higher altitudes, the unusual hard, green cushions of llaretal The challenge that now faces authorities, can be found among the rocks. The presence scientists, technical personnel and all Chileans of vegetation and availability of water support a alike, is to seek paths to future development that diverse fauna of insects, spiders, fish, amphibians, are consistent and compatible with the long- reptiles, birds and mammals (including typical term protection of this unique ecosystem. This Andean domestic animals, such as llamas and book is our small contribution to this goal. alpacas). The avifauna is particularly rich, and also relatively simple to observe, being mostly J. C. Torres-Mura visible during the day as well as vocal. National Museum of Natural History

This book describes some of the birds normally found in the wetland habitats of Lauca National Park as an aid to the recognition of the value of this ecosystem and of the need for its continued conservation. It helps us to appreciate the diversity and beauty of the birds that live here. Some, like the giant coot and the puna teal, are only found in this part of the altiplano. Others,

12 Pä waranqa mayani

Aka Chile Markaxa suma uñt’atawa uka tawa, ukata jakañapa uka wali suma utj’iristan wasara uraqipan utjirisa. Ukhamarakisti k’ata pachanakampi, uka Parki Nasiwnal Lawka siwa. (Ancha tantasikirakiwa) jaqinaka uka uraqisti Ukhamaraki aka panka qilqata, uka yatirinakasti uñt’atarakiwa. Ukanxa jach’a qullunaka kunjama Hernan Rojas, Jorge Herreros jupampi, walja lurata suma uywasistañataki, ukasti pachaman maranaka yatiqapjatayna kunamas qamjapji wakisistatarakiwa, suni pata markanaka uka uka taqi jamach’inaka uñjata. Arjintina, Wuliwya, Chili, Piru, markampi utjatawa. Aka jach’a pampanaka, qullunakampi Uñt’aña, wali uñjaña suni pata taqi uraqi uñjata, aka 4000 m pata sayatawa, uka waña kunamasa aka pachax, jichhasti taqi ch’uxña alinaka, t’ulanaka, uma qutanaka, jilaqatanakan, amawta, yatirinaka, uñt’irinaka, juqhu ukhamasti yaritanaka uka qalanaka Chile markanxa utjirinakan munatapaw, uka uywasiwa. Aka uma utjiri mä pacha wawanaka qilqataxa mayiri thakiwa ukataki. uywasiwa, pumpuli jararankhu, chawllanaka, chhiwchinaka uywanaka, (qawra,allpachu). J. C. Torres-Mura Akasti ukhamax jamach’inaka utjakiriskiwa, Museo Nacional de Historia Natural ukasti purintatarakiwa, urunakana uñjayasiriwa, (warasipxi, q’asapxi,chhiwipxi).

Aka panka uñast’ayarakiwa, uma uywasita jamach’inaka, uka yatintañataki suma uywasiñatakiwa, uka pacha uñjasiñatakiwa. Ukata taqpacha jamach’inaka uñast’ayarakiw, uka suma jamach’inaka ukanxa utjirirakiwa, uka jach’a tawa uka suni qanqata, aka pata markanxa utjirirakiwa, uka jach’a pata markanakanxa, uka unkhalli, uka suni qiwlla pata utjirirakiwa, ukhamaraki taqi pachan utjirakiwa uka taqi unkhallinaka uka tawanaka, aka mama qutat aka pata pachan utjirirakiwa. Ukasti taqi jamach’inaka jiwañapa utjiwa, uka pariwana uka wallata wawa uka jach’a

13 14 Introducción

El Parque Nacional Lauca es un Área Silvestre A nivel mundial existen más de 700 especies de Protegida por el Estado que contiene uno de los aves acuáticas, agrupándose en los ambientes ecosistemas más interesantes y vulnerables del acuáticos que brindan alimento y protección, planeta. Es así como en esta gran variedad de estando entre elllos los del altiplano del norte de ambientes habitan distintas especias de flora y Chile, que entregan estas condiciones. Al interior fauna que han logrado adaptarse a condiciones del Parque Lauca hay más de 100 especies de tan extremas como las de la Puna. aves, este trabajo describe a 22 de estas aves, de las cuales 19 son residentes y 3 son visitantes. Ubicado al extremo noreste de la I Región de Estas últimas son especies migratorias que llegan Tarapacá, en su interior se ubican zonas de en los meses de primavera y verano, a excepción precordillera (sobre los 2500 msnm) y altiplano del cuervo de pantano que se puede observar (sobre los 3800 msnm), en este último se durante todo el año. encuentran grandes reservas de agua tanto subterráneas como superficiales entre las que Al visitar la zona no se presenta gran dificultad destacan los sistemas lacustres más altos del para observarlas en su habitat natural, el mundo. En torno a estas aguas superficiales conocerlas y proteger el ambiente en que habitan diversas especies de aves acuáticas, habitan es el objetivo de este trabajo. convirtiéndose en el componente de fauna silvestre más importante del Parque Nacional Lauca. Es justamente en el Lago Chungará en donde es posible observar un promedio mensual de 15.000 aves de diversas especies.

En los bofedales (humedales), ríos, lagunas y lagos del Parque Nacional Lauca, sobresalen taguas como la tagua gigante, que es la especie más abundante en el Lago Chungará. Otra especie que destaca es la gaviota andina, que revolotea activamente en diversos tipos de ambientes del Parque, a diferencia de los flamencos chilenos que descansan y se alimentan pausadamente en las lagunas de Parinacota, Cotacotani y a orillas del Lago Chungara. Otras son más escasas, como el pimpollo, el pato jergón grande, el pato rana de pico ancho y el pato cortacorriente. Este último es fácil de observar, durante el verano, en el río Taipicahue.

15 Introduction

The Lauca National Park is the most northerly part Worldwide there exist more than 700 species It is not difficult to visit the park neither to observe of the Chilean network of Protected Natural Areas. of aquatic birds, gathering in flocks in wetland these birds in their natural habitat. It is the objective It is representative of one of the most unique and environments that offer food and protection. In of this work to assist visitors in getting to know the vulnerable ecosystems on the planet. Within the the Lauca National Park, more than 130 species of birds and the environments they inhabit. park, there is a wide diversity of habitats and it is birds have been described. This booklet describes inhabited by species of flora and fauna which have only 22 of them, of which 19 are resident and developed an extraordinary capacity for survival 3 are visitors. The above mentioned birds are in the extreme conditions of the high Andean migratory species that come during spring and plateau. summer months, with the exception of the puna ibis (Plegadis ridgwayi), which can be observed all Located in the extreme north-east of the I Region year round. of Tarapacá, the park rises from the pre-cordillera, the Pacific slope of the Andes, between 2500- 3800m.a.s.l., up to the altiplano, whose volcanoes reach altitudes over 6000m.a.s.l. In this latter zone, there are extensive reserves of water. This is one of the highest lacustrine systems in the world. The lakes and wetlands support a diverse avifauna, which is the most notable component of the wildlife of the Lauca National Park. Observers at Chungara, for example, regularly record 15,000 birds per month of many species, both resident and migratory.

In the bofedals, rivers, lagoons and lakes of the Lauca National Park, we find the giant coot (Fulica gigantea), which is the most abundant resident of Lake Chungara. Another species is the Andean gull (Larus serranus) that forages actively in many different environments within the Park. In contrast, the Chilean flamingo (Phoenicopterus chilensis) is found only in the lagoons of Parinacota, Cotacotani and on the banks of Lake Chungara. Rarer species can also be regularly seen, such as the white tufted grebe (Rollandia Rolland), the brown pintail (Anas georgica), the ruddy duck (Oxyura ferruginea) and the torrent duck (Merganetta armata turneri). The latter is easily observed in the summer, by the Taipicahue River.

16 Aka uñt’aña

Aka Parki Nasiwnal Lawka arusita, mä Chile utjasiriwa ukhamaraki kimsa jamach’inaka markana uñjatawa, uka utjiripan suma munat jaya markanakata purintatawa. Aka kimsa utjirinja aka pachanxa. Ukhamaraki aka suma jamach’inaka jallupacha wawa puririwa, uka uraqinxa taxpacha uywiriñakasa uka alinaka yarakakanaka ukan utjirisa taqin uñjasitarakiwa uka uywanaka, sumakipiniwa jakasipxi aka suni tajpacha marana. pachanxa. Aka uñjasiri sarañatakixa janiw kuna ch’amakiti. Uka alajpachan uka patxa suni pacha, mayiri Saraña munata sarañakiwa, uka uñjasiña munata Tarapakä suyuna sata, ukankiwa. Uka manqha uñjasiñarakiwa, aka qilqata kunjamasa uywasiña aynachanxa, prikurtillira satarikiwa, (2.500 uka siwa. msnm suni pata) ukasti suni alaj pacha altiplanu satarakiwa (3.800 msnm suni pacha), akanxa wali uma utjiwa, uka manqhankiwa uka patapachankirakiwa, ukhamaraki ukaxa suma uywa utjirinsa aka suni pachana tukusitawa. Aka umanxa, juqhunakanxa muspa jamach’inaka utjiritayna, ukasti suma munat uywatanaka aka Parki Nasiwnal Lawkanxa. Uka Chhullunkhara quta mä 15.000 jamach’inaka utjiritayna, uka taqi kunjama jamach’inaka.

Uka juqhunakanxa (umani) jawira, quta uka quta Parki Nasiwnal Lawka, uka jach’a tawanaka muspa utjiriwa, uka Chhullunkhara Qutatanja. Ukhamaraki Parinanaka chilinus aka Paninaquta qutanxa suma utjiriwa, uka Qutaqutani uka aynacha Chhullunkharana Quta utjiritayna. Ukasti uka chhullumpi, jach’a unkhalli, uka chhullumpinaka uka paris qanqata . Uka suma uñjatarakiwa, aka jallu pachanxa aka taypiq’awa jawiranxa utijiriwa.

Aka pacha markanxa mä 700 uma jamach’inaka utjiwa, ukaxa tantasiriwa mä umanakan maq’asiñataka, uñjasiñataki ukata suma uywasiñataki ukanakan utjasiwa, ukhamaraki aka pata pachanxa, aymara markanaka wali suma uywasiwa. Uka manqha Parki Lawka markanxa pataka jamach’inaka uywasitaywa, aka qilqataxa pä tunka payani jamach’inakana uñjayiwa, ukanakaxa tunka llatunka jamach’inaka akana 17 18 El Parque Nacional Lauca The Lauca National Park Parki Nasiwnal Lawka

19 Parque Nacional Lauca Lauca National Park Parki Nasiwnal Lawka

El Parque Nacional Lauca se encuentra ubicado The Lauca National Park is located within the Aka Parki Nasiwnal Lawkanxa, Phuthiri kumuna, administrativamente en la comuna de , administration of the comuna of Putre, Parinacota Parinaquta Pruwinsya, Mayiri Suyu jupanakawa Provincia de Parinacota, Primera Región de Province, I Region of Chile. uñjapjiwa aka Chili markanxa. Chile. Initially, the park covered an area of 271,300 Ukaxa 271.300 iktarija uraqi mistutayna, uka La unidad fue creada inicialmente en una ha, and was known as “Lauca Forest Reserve” “Risirwa Juristal Lawka” sutipan churatayna, uka superficie de 271.300 hectáreas como “Reserva (Supreme Decree Nº 284 of the Department Tikritu Suprimu No 284 mistutayna. Ministiriw ti Forestal Lauca” a través del Decreto Supremo of Agriculture - April 20, 1965). Later, the Ajrikultura, aka pätunka uruna, awril phaxsina, Nº 284 del Ministerio de Agricultura del 20 classification as Forest Reserve was changed, aka 1965 marani uka pachanxa mistutayna. de abril de 1965. Posteriormente, mediante el and the area declared “Lauca National Park of Ukata, aka tikritu Suprimu No 270 aka 11 ajustuna, Decreto Supremo Nº 270 del 11 de agosto, del Tourism”, extending the area to 520,000 hectares uka ministiriwraki mistutayna, ukata ukhamaraki mismo ministerio, se desafecta de su calidad de (Supreme Decree Nº 270 of the Department of janiw Risirwa Juristal ukhamaniw ukata “ Parki Reserva Forestal y se declara “Parque Nacional Agriculture - August 11, 1970). Finally, in 1983, Nasiwnal uka Turismu Lawka “ ukhamaniw uka de Turismo Lauca” en un área de 520.000 the unit was divided and the present boundaries mistutayna aka 520.000 iktarinpi. Ukata uka hectáreas. Finalmente mediante el Decreto established, to form “Lauca National Park” with Tikritu Suprimu No 29 aka Ministiw ti Ajrikultura Supremo Nº 29 del Ministerio de Agricultura an area of 137,883 ha (Supreme Decree Nº 29 of aka 8 ti marsu ti 1983 ukanxa mistutayna del 8 de marzo de 1983 se desafecta parte de the Department of Agriculture - March 8, 1983). ukhamaraki kunjamaniw uraqipa sätarakiwa la unidad y se fijan nuevos límites, quedando ukasti “Parki Natswnal Lawka” 137.883 iktarin constituido como “Parque Nacional Lauca” en The Park is a member of the UNESCO World churatapanaiw. un área de 137.883 hectáreas. Network of Biosphere Reserves since 1981. Ukhamaraki uka Rit Muntyal uka Risirwa uywiri- El parque además forma parte integrante de La utjasiñataki ukankirikiwa. Red Mundial de Reservas de la Biosfera

20 21 ¿Qué son las Reservas de Biosfera? What is a Biosphere Reserve? ¿ Kunas aka uywiri uthasiñataki?

Las Reservas de Biosfera son áreas de ecosistemas Biosphere Reserves are areas of terrestrial and Aka uywiri utjasiñaxa pachamaman terrestres y costeros reconocidas en el ámbito coastal ecosystems recognized internationally uywasitapaw, ukaxa jach’a markanakan internacional dentro del marco del programa within the framework of the programme “Man uñjasitawa ukaxa “ jaqi uywiri utjasiñataki” “Hombre y la Biosfera” (MAB) de la UNESCO. and the Biosphere” (MAB) of UNESCO. Together, ukhamaxa satawa akaxa UNESCO uñjasitawa. Entre todas ellas constituyen una Red Mundial. they form a global network of protected areas. Jupanakaxa Ritd Muntyal tantasitawa. Aka taqi Los distintos Estados presentan propuestas para Each Biosphere Reserve has three basic functions markanakaxa kunjamawa ukajasin uka sasiriwa su designación que deben satisfacer una serie that are complementary and reinforce each other. ukata uka Rit Muntyal ukaru mantiriwa. Uka de requisitos y condiciones antes de poder These functions are as follows: uywiri utjasiñataxa mä kimsa lurañapa utjiwa, incorporarse a la Red Mundial. Cada Reserva de ukaxa ch’amasa churiwa aka lurasistan akanxa. Biosfera tiene como fin tres funciones básicas • A conservation function – to contribute to the que se complementan y se refuerzan entre sí. conservation of landscapes, ecosystems, species • Luraña Pacha uñjaña, uka pacha uraqi Estas funciones son las siguientes: and genetic variation; uñjañapawa utji, kuna wawanaka uywasita uka uñjasiña utji. • La Función de Conservación, cuyo objetivo • A development function – to foster economic and es contribuir a la conservación de paisajes, human development which is socio-culturally and • Luraña Pacha aptasiri, uka wali suma ecosistemas, especies y diversidad genética. ecologically sustainable; aptasiñataki ukhamaraki suma utjañataki • La Función de Desarrollo, que pretende fomentar un desarrollo económico en el • A logistic function – to provide support for • Luraña kunjama lurasiña, uka yanapt’irinaka ámbito local, cultural, social y ecológicamente research, monitoring, education and information aka kunjama lurasistan, uywasitan aka pacha sostenible. exchange related to local, national and global suma wali aptasiñataki, aka uka taqpacha muntu issues of conservation and development. markanakaru. • La Función Logística, que proporciona el apo- yo para la investigación científica, el seguimien- Why are these required? ¿ Kunat uka munastan? to, la formación y educación ambiental, y el intercambio de información relativos a la con- • to preserve biodiversity. • Uywirinaka uñjasiñataki servación y el desarrollo sostenible en el ámbito • to support healthy ecosystems. • Pacha mama uñjasiñataki local, regional, nacional y global. • to learn about natural ecosystems and how • Pacha mamat yatintañataki ukax kunjama they are changing. mayja apnaqasiriwa. ¿Por qué las necesitamos? • to learn about traditional manners of uses of • Kunjamax utjaña uraqi uñjasiña • Para conservar la biodiversidad territory. • Ukax kunjama yatichaña yatintaña, jani • Para mantener ecosistemas sanos • to share knowledge on how to manage natural pachamamaru allipt’añataki • Para aprender sobre ecosistemas naturales y resources in a sustainable way. • Kunjama uka yanapt’aña aka pacha churata sobre cómo están cambiando • to cooperate in the solution of problems related uka uñjañataki. • Para aprender sobre modos tradicionales de to the use of natural resources. usos de territorio • Para compartir los conocimientos sobre cómo gestionar los recursos naturales de un modo sostenible • Para cooperar en la solución de problemas relacionados con el uso de los recursos naturales

22 Ambientes Acuáticos del Parque

The aquatic environments of the Park

Kunxamasa uywa uma utjiripa

23 Río Lauca Lawka Jawira

El río Lauca, se origina en el bofedal de The River Lauca originates in the Parinacota Lawka jawira, uka Parinaquta juqhuta mistutawa, Parinacota, en donde confluyen aguas bofedal and the Cotacotani lagoons. The river ukanxa Qutaqutani quta umapa misturakiwa. Uka provenientes principalmente de las Lagunas flows south at first, turning eastwards before jawiraxa alajat aynacharu saririwa, ukata qurpa Cotacotani. Desde su nacimiento el río escurre reaching Bolivian territory. tukuskan saririwa, ukhamaraki aka inti jalsuri en dirección Norte-Sur, y luego al traspasar los saririwa uka Wuliwya uraqiparu mant’iriwa. límites de la unidad, se desplaza al Este hasta The Parinacota bofedal is an extensive depression alcanzar territorio boliviano. which collects snowmelt from the nearby twin Juq’u Parinaquta jach’a uraqiwa, ukanxa uma volcanoes – Parinacota and . The slow- k’ata pamparakiwa ukhumaraki sarakiriwa, El Bofedal de Parinacota es una extensa moving waters produce meanders and extensive ukhumaraki jawiranaka misturakiwa, uka depresión sobre la que el agua escurre con lagoons. The principal watercourse arises from q’awanaka, uka qutanaka misturikiwa ukhamasti muy poca pendiente, produciendo meandros the outlet of the Cotacotani lagoon which strictly Parinaquta irpsutawa. Jupa umapa aka Tisawatiru y ensanchamientos lagunares, una de las cuales speaking is the source of the River Lauca. jawirat purintanitawa, ukhamaraki Qutaqutani es la laguna de Parinacota. El afluente principal quta umapa, ukasti aka umanakampi quta Lawka es el río Desaguadero, desagüe superficial de Water collecting in the Parinacota bofedal has to phuqasiriwa. la laguna grande de Cotacotani, por lo que en pass through a narrowing where the River Lauca sentido estricto corresponde al verdadero origen forms itself once more. There, a sluice-gate directs Taqi uma Parinaqutan Juqhupana purintatawa, del Lauca. some of the water to an artificial channel that jupaxa aka intijalsut tuqut mä q’awana leads to the hydroelectric plant in Chapiquiña. tantasitawa aka Lawka jawira mistuñapataki. Todas las aguas que confluyen al bofedal de Ukanxa mä q’awa uthiwa ukanxa umaxa Parinacota, se reúnen en su extremo occidental tantasitawa, ukata uka q’awata sariwa kanal en una angostura en la que se origina el río Lauca. artijisial Lawka sata, ukat Sintral itrulictrica Allí existe una bocatoma que capta las aguas Ch’apikiña ukaru manjtiwa. para permitir su conducción a través del canal artificial Lauca, hasta la Central Hidroeléctrica de Chapiquiña.

24 Río Lluta Lluta Jawira

Dentro del área del Parque, en su parte In the north-west of the park, a small section of Aka Parki manqhanti, alaj intijalsu, ukanki Lluta Noroccidental, se abarca solamente un extremo the River Lluta together with its tributary, the jawira mä sapa phujunki saririwa. Ukanki Phuthiri del curso medio del río Lluta. Dicho sector se River Putre, drain from the snow-capped Nevados marka khunuta qulluna (TAPAKA) uthiritayna, caracteriza por la presencia de los Nevados de Putre mountain. uka qulluxa aynacha manqha intijalsuna, ukanxa de Putre, el que en sus flancos Sur y Suroeste muspa jawiranaka misturiwa ukasti Lluta jawiraru da origen a varias vertientes que alimentan San Jose River sariwa ukhumaraki Phuthiri jawira sarakirakiwa. directamente al río Lluta o al río Putre, uno de sus afluentes importantes. The south-west section of the park is the San Jusi jawira catchment for the San José River which descends Río San José through the pre-cordillera before passing through Parki uraqina aka aynacha inti imantiri mä the desert to . jisk’a q’awa utjiwa, uka San Jusi jawirapawa. El área del parque en su extremo Suroriental Akanxa uraqi chanckha, q’awani, qullunirakiwa, incorpora sólo una pequeñísima parte de las ukaxa chinut chinuy qullu satawa, ukanxa jisk’a cabeceras de la cuenca del río San José. En este jawiranaka mistutanwa aka San Jusi jawirataki sector, el relieve accidentado y de cumbres está sarqatañataki. representado por la cadena precordillerana, en cuyos flancos occidentales se da origen a numerosas vertientes pequeñas que alimentan afluentes del río San José.

25 Río Taipicahue Taipicahue River Taypiq’awa Jawira

Este río se encuentra en el sector de las Cuevas The Taipicahue flows through the sector known Aka jawiraxa mä q’awa utjirisa ukankiwa, ukata y extiende su recorrido por los sectores de as Las Cuevas (The Caves). Later it joins the rivers Päqullu q’awana mistuwa aka Phuthiri markaru Pacoyo y Putre, para luego incorporarse como Pacoyo and Putre, as a tributary of the River Lluta. manti, ukat Lluta jawiraru mantji. Aka jawiraxa afluente del río Lluta. Este río atraviesa el bofedal The Taipicahue crosses the Las Cuevas bofedal, juqhunakaru mantiriwa ukata jallupachani uma formando meandros que aumentan su caudal forming meanders that increase their volume in muspa saririwa. en el periodo de lluvias. the rainy season.

26 Lago Chungara Lake Chungará Chhullunkhara Quta

El Lago Chungara se encuentra a una altura Lake Chungara is located at an altitude of Chhullunkhara qutaxa aka pata qullunna de 4517 metros de altura sobre el nivel del 4,517 m.a.s.l. It has a surface area of 21 km², ukankiwa, uka 4517 mitrusa uka mamaquchat mar, posee una superficie de 21 km2, una a maximum depth of 32 m, and holds some 400 pataxa ukankiwa, uka mä 21 km uma pataxaru profundidad máxima de 32 metros y un volumen million m³ of water. uraqipawa, aka 32 mitrusa manqharu umapa de agua almacenada de 400 millones de metros mantatawa ukhamaraki 400 junu mitrusa cúbicos. The lake is fed by water from the Chungara River kuwikus tanta umanikiwa. and from rainwater runoff. In addition, there are a La principal alimentación del Lago viene del río series of superficial channels that drain snow-melt Uka Quta umapa aka Chhunllunkara jawirat Chungara y directamente de las lluvias. Además from the surrounding volcanic peaks, Parinacota, jutaniwa, uka jallupachani umanakampiraki de una serie de cauces superficiales que drenan Quisiquisini, Quinsachata, Guallatire and Ajoya. It tantasirakiwa. Ukhumaraki taqi qullunakat las cumbres de los volcanes nevados que cierran is thought that a significant amount of this water jawiranakat, q’awa khununakampi, umapa la cuenca, tales como el Parinacota, Quisiquisini, also flows into the lake through numerous small mantarakiwa akasti Parinaquta, k’isik’isini, los Quinsachata, Guallatire y Ajoya. De acuerdo underground aquifers (napas). kimsachata, wallatiri Ajuya qullunaka. a la naturaleza del terreno que rodea al Lago, Ukhamaraki aka manqhapachana umanakapa debe suponerse una recarga de agua que The lake does not have a surface outflow. purintarakitawa, uka jak’anaka qutat qullunakaxa llega a él en forma de numerosos y pequeños Instead, water leaves the lake by evaporation and umapa manqhapachan sariritayna. aportes subterráneos que descienden de los underground drainage towards the Cotacotani faldeos de los volcanes en forma de napas poco lagoon system. Aka qutaxa janiwa umapa jawiran mistusin profundas. satiriripa utjiwa, umapasti pataru wañt’asiririwa ukhamaraki manqhapachata saririwa aka El Lago no presenta descarga superficial, Qutaqutani quta sari. la descarga se efectúa principalmente por evaporación y escorrentía subterránea hacia las lagunas de Cotacotani.

27 Lagunas Cotacotani Cotacotani Lagoons Qutaqutani quta

Las lagunas Cotacotani se sitúan a unos 4 km The Cotacotani lagoons are located about 4Km Aka qutaqutani quta mä 4 km uka Chhullunkhara al norte del Lago Chungara. La superficie de to the north of Lake Chungará. The combined quta jayankiwa. Uka juqhu umapani qutanaka agua de todas las Lagunas no supera los 10km2. surface area of all the lagoons is less than 10Km². janiw mä 10 km 2 utjiriritayna. Uka manqhaumapa La profundidad máxima de la laguna mayor The depth of the largest lagoon is about 20m, mä 20 mitrusakiniwa, ukhamaraki uma ispijupa es de 20 metros, y su espejo de agua queda and the water level is approximately 17m below aka 17 mitrusaniwa uka Chhunllunkhara qutapat aproximadamente a 17 metros más abajo que that of Lake Chungará. manqhasisan ukankiwa. el Lago Chungara. The lagoons are characterised by the many Uka juqhuna wali qutanakasa uñjasistana, Es característico de este cuerpo de agua la islands created by the shape of the ancient lava uka uraqipa ukhumawa siwa, ukana mä laq’a gran cantidad de islas o islotes que dislocan field below. Occasionally, during rainy periods, jawiranaka nayrapachani sariritayna. Uka las lagunas, esta morfología se debe al campo the water level rises, and the lagoons fuse with jallupachana qutanaka umampi tantasikiriwa. de lava que ellas ocupan. Ocasionalmente, en each other to form a larger lake. los periodos de lluviosos las lagunas suelen Aka Qutaqutani quta umapasti aka Parinaquta comunicarse entre sí. The Cotacotani lagoons drain towards the juqhuparu saririwa, uka pachamamani takhipa Parinacota bofedal after crossing a threshold, luratayna nayrapachana, uka chhaja Tisawatiru La laguna Cotacotani posee un desagüe where the water passes between blocks of lava. Jawirawa, uka mä 150 mitrusaniwa ukasti aka superficial hacia el bofedal de Parinacota, a través Here it is known as the River Desaguadero, which ma jisk’a juqhuru qalantiwa. de un umbral labrado entre los cerrillos de lava in less than 5Km drops about 150m before de bloque, dando origen al río Desaguadero, reaching a small waterfall that leads it into the que en menos de 5 km alcanza un desnivel de Parinacota bofedal. 150 metros aproximadamente para luego caer en un pequeño salto hacia el bofedal.

28 Lagunas de Parinacota y Chucuyo Parinacota and Chucuyo Lagoons Parinaquta uka Chukuyu qutanaka

En los bofedales de Parinacota y Chucuyo, se The Parinacota and Chucuyo lagoons are made Aka Parinaquta uka Chukuyu juqhunaka forma gran cantidad de lagunas de tamaño up of many small lakes of varied sizes and shapes. muspa qutanaka misturitayna, ukanakasti variable, algunas son estacionales y otras Some are seasonal and others permanent. It is jach’anaka, jisk’anaka utjarakiriwa, ukhamasti permanentes. La estacionalidad de éstas se the austral summer (December-February) when it ukanaka wañt’asikiriwa aka kuna pachan utji. relaciona con la temporada estival, que se rains the most in the altiplano. Uka juqhunaka aka kuna jallupacha utji ukan caracteriza por ser lluviosa. mistukirikiwa ukata pachaxa jallupachawa. The main permanent lakes are known as Destacan las lagunas permanentes Piyacota, Piyacota, Larancota and Chucuyo. The first of Uka umaqutanakasti aka P’iyaquta, Laramquta Larancota y Chucuyo. La primera se encuentra these is located to the northeast of the village of uka Chukuyu qutanakawa. Nayraqataquta aka ubicada al costado noreste del poblado de Parinacota, the second to the west, and the third Parinaquta mätuqut intijalsu ukankiwa, uka Parinacota, la segunda al costado oeste del to the north. Laranquta aynachatuqut ukankiwa, ukhumasti mismo poblado y la tercera al norte del poblado Chukuyuquta pata Chukuyumarkai ukankiwa. del Chucuyo.

29 30 Aves Acuáticas del Parque Nacional Lauca Aquatic Birds of Lauca National Park Uma Jamach`inaka Parki Nasiwnal Lawka Uthiripan

31 32 Familias presentes Families present Uthiri en el Parque in the Park jamach’inaka

Podicipedidae Podicipedidae Podicipedidae Zambullidores Grebes Chhullumpinaka

Phalacrocoracidae Phalacrocoracidae Phalacrocoracidae Cormoranes Cormorants Wajach’inaka

Ardeidae Ardeidae Ardeidae Garzas Herons Waq’ananaka

Threskiornithidae Threskiornithidae Threskiornithidae Cuervos de pantano Ibises Yarakakanaka

Phoenicopteridae Phoenicopteridae Phoenicopteridae Flamencos Flamingos Parinanaka(pariwanaka)

Anatidae Anatidae Anatidae Patos y gansos Ducks and geese Chullumpinaka, wallatanaka

Rallidae Rallidae Rallidae Taguas Coots Tawanaka

Charadiidae Charadiidae Charadiidae Chorlos Plovers Thanxqalanaka

Recurvirostridae Recurvirostridae Recurvirostridae Caitis Avocets Pikaytuytunaka

Scolopacidae Scolopacidae Scolopacidae Playeros Sandpipers Phichipichinaka

Laridae Laridae Laridae Gaviotas Gulls Qiwllanaka

33 Zambullidores Familia Anatidae

Pimpollo White tutfed grebe Chhullumpi Rollandia rolland Rollandia rolland Rollandia rolland

Descripción: Largo 27 cm. Presenta la cabeza Description: Length 27 cm. The white tufted Kunjamawa: Ukaxa 27 cm. Jach’awa. Ch’ara negra. Cara blanca con líneas negras. Dorso grebe has a black head and white face, with black p’iqini. Uñaqapaxa janq’uwa uka mä ch’ara pardo oscuro. Cuello y penacho pardos, vientre lines, a dark brown back, brown neck and crest, sintanakani. ch’umpi jikhanani,. Kunkasti blanco. En plumaje nupcial penacho auricular and a white belly. In its breeding plumage, the k’ak’apaxa ch’umpirakiwa, uka purakapaxa blanco con algunas plumas negras. Pico negro male has a white cheeks streaked with black. The janq’urakiwa. Phuyupaxa Janq’umpi y patas verde grisáceos. Iris rojo. beak is black, and the legs grey-green. Red iris. ch’arampiwa. Chhurupasti ch’arakiwa, kayusti ch’uxña chinchillampiwa. Narya manqhani Distribución dentro del Parque: Se observa Distribution in the Park: The white tufted wilarakiwa. en cuerpos de agua con abundante vegetación grebe prefers water bodies with abundant como el Lago Chungará, Lagunas Cotacotani, vegetation, like Lake Chungará, the Cotacotani Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka lagunas de Parinacota y Chucuyo. En la zona su lagoons, Parinacota and Chucuyo. The population muspa umani, ch’uxña alinakana utjiwa, ukana población es muy reducida. is very low in the park. utji; Chhullunkhara Quta, Qutaqutani Quta, Parinaquta Quta uka Chukuyu Quta. Uka Reproducción: Esta ave nidifica a fines de Reproduction: This bird nests in late spring and jamach’ixa ancha juk’akiwa. primavera y en verano. Construye sus nidos in summer. It constructs its nests with vegetation con material vegetal que obtiene dentro de las that it collects from the lake. It lays one or two Wawachisiri: Aka jamach’ixa junt’u pachan lagunas. Pone de uno a 2 huevos. No forman eggs. They do not form nesting colonies. k’awniriwa. Uka tapapaxa quta lawanakampi colonias de nidificación. lurt’asiri. Jupana k’awnapa mäya, payakiwa, janiwa muspa tapanaka tantasikiriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

34

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

35 Zambullidores Familia Ardeidae

Blanquillo Silvery grebe Chiliq Chiliq Podiceps occipitalis Podiceps occipitalis Podiceps occipitalis

Descripción: Largo 28 cm. Su coloración Description: Length 28 cm. Its coloration is Kunjamawa: Ukaxa 28 cm. Jach’awa. Uka es generalmente gris ceniza. Partes inferiores generally ash grey, white below. In breeding jamach’ixa ch’ixu saminiwa. Manqha purakapa blancas. Lado de la cabeza en plumaje nupcial plumage, the cheeks have fine grey feathers. The janq’urakiwa. P’qipa janq’urakiwa, pinachupa con un penacho de plumas finas color grisáceo. beak is thin, pointed, and black. The legs also are wilach’ikurakiwa. chhurupa kayumpisti Pico y patas negras, el pico es delgado y black. Red iris. ch’arakiwa chhurupa thuk’akiwa lawakintata. puntiagudo. Iris rojo. Wila nayrani. Distribution in the Park: The silvery grebe can Distribución dentro del Parque: Se observa be seen on Lake Chungará, the larger Cotacotani Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka muspa en cuerpos de agua del Lago Chungará, Lagunas lagoons and all lakes in the sectors of Parinacota, umani, ch’uxña alinakana utjiwa, ukana utji; Cotacotani y todas las lagunas importantes en Chucuyo and at the sluice-gate of the Lauca Chhullunkhara Quta, Qutaqutani Quta, uka el sector de Parinacota, Chucuyo y bocatoma River. taqpacha Parinaquta quta utjirinaka, Chukuyu del Río Lauca. Lawka jawira qallt’ji ukan utjiraki. Reproduction: Courtship and mating begins in Reproducción: El cortejo y apareamiento January. The group forms large colonies of up to Wawachisiri: Uka jallupacha pacha se inicia en el mes de enero agrupándose en 500 individuals, which are distributed in two or wawachiriwa uka muspa jamach’inakampi grandes colonias de hasta 500 ejemplares, las three sectors of Lake Chungará. Silvery grebes tantasiriwa, aka 500 jamach’inaka ukhamaraki, que se distribuyen en dos o tres sectores del can also be observed on the Cotacotani lagoons ukasti paya, kinsa uraqi utjiritayna aka Lago Chungará. También se observan en las and Larancota lagoon. The floating nests are Chhullunkara qutani. Ukhamaraki uka Lagunas Cotacotani y Laguna Larancota. Los constructed of aquatic plants, and anchored to Qutaqutani Qutana uka Laramquta Quta nidos están construidos con plantas acuáticas, the vegetation on the lake-bed. Each nest has utjiwa. tapachapa aka umana alinakampi son flotantes y están anclados a la vegetación 1-3 eggs. Hatching takes place in January and luratapawa, ukhamaraki tapapaxa qutana del fondo. Cada nido tiene entre 1 a 3 huevos. February, after which the colony disperses – the tuyuskiwa uka manqha alinakaru jitqatatawa. El nacimiento de los pollos se produce en los young being carried on the backs of their parents Jupana k’awnapa mäya kimsawa. Uka meses de enero y febrero, una vez nacidos los to more protected locations. chhiwchipa jallupacha phaxsina misturiwa, pollos la colonia se dispersa y los pollos son ukata chhiwchinaka mistuta aka jamach’nakaxa trasladados en la espalda de sus padres a lugares yaqha suyuru sarapxi, ukat chhiwchinakaparu más protegidos. jikhanaru khumuntata irpasiriwa, uka junt’u, khusa yaqha utanakaru.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

36

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

37 Cormoranes Familia Phalacrocoracidae

Yeco Olivaceous cormorant Waq’anu Phalacrocorax brasilianus Phalacrocorax brasilianus Phalacrocorax brasilianus

Descripción: Largo 73 cm. Cuerpo y patas de Description: Length 73cm. Body and legs are Kunjamawa: ukaxa 28 cm. Jach’a. Ukaxa color negro. El pico es de color café y en la black. The beak is brown, with a down-curving jamach’ija ch’ara kurpuni kayuni. chhurupaxa punta es curvo. Durante la época de cortejo el tip. In the mating season, the black plumage Wixruwa ch’umpi samirakiwa. Ukata color negro se torna más brillante y se adorna develops a bright sheen, with white feathers chhaxchhaña pachapana phuyunakapaxa khusa con plumas blancas en la base del pico. Los appearing around the base of the beak. Immature suma qhispiyapxiwa janq’u phuyanaka chhurupa inmaduros son de color café oscuro y los más birds are dark brown, the youngest being lighter k’achayji jisk’anaka wali ch’umpirakiwa ukata jóvenes de color pardusco con sus partes below. jach’anaka churirakiwa purakapa janq’urata. inferiores blanquecinas. Distribution in the Park: Yecos inhabit Lake Kawkinsa Parki manqhana utji: Aka Distribución dentro del Parque: Se Chungará, the Cotacotani lagoons, and all the jamach’inaka Chhullunkarana Quta, Qutaqutani encuentran en el Lago Chungará, Lagunas lagoons in the sector of Parinacota and Chucuyo, Quta, taqpacha Parinaquta Quta, Chukuyu, Cotacotani, y todas las lagunas en el sector in the Lauca River and all the water courses within Lawka jawira utjiriwa, ukhamaraki taqpacha de Parinacota y Chucuyo, en el Río Lauca y en the Park. Parki jawiranakana. todos los cursos de agua dentro del Parque. Reproduction: They nest around the northern Wawachisiri: Ukaxa Chhullunkarani Quta, Reproducción: Se reproducen en las lagunas lakes, along the east side of Lake Chungará, and wawachisiriwa, ukhamaraki Quta Qutani norte y este del Lago Chungará, también en on the islands of the Cotacotani lagoons. The quta. Jupanaka yaqha jamach’inakampi las islas de las Lagunas Cotacotani. Comparten nesting sites are often shared with other species. wawachisiriwa, aka awti pachan phaxsinakan el lugar de nidificación con otras especies. El The courtship and mating take place in August k’awnasiriwa, Aka junt’upachana jamach’inaka cortejo y apareamiento se realiza en los meses and September. The black chicks are born in misturiwa, ukasti chhiwchinaka ch’arakiwa. de agosto y septiembre. A comienzo de octubre October. nacen los primeros pollos, los cuales al nacer son de color negro.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

38

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

39 Garzas Familia Ardeidae

Huairavo Black-crowned Wayrawu Nycticorax nycticorax night heron Nycticorax nycticorax Nycticorax nycticorax Descripción: Largo 56 cm. Presenta el dorso Kunjamawa: Jach’apa 56 cm. Aka jamachixa y lomo de color negro con brillo verdoso Description: Length 56cm. The back and rump are ch’ara jikhananiwa, ukhamasti ch’uxña metálico. La frente, las bridas y la garganta black, with a metallic green sheen. The forehead, ch’ijusiriwa. Ukhamaraki uñaqapa, kunkapa, son de color blanco crema. Pecho y abdomen cheeks and throat are creamy white. The lower janq’urakiwa. Pichusti purakasti janq’urakiwa. blanquecino. Las alas son de color gris. El pico body and wings are grey. The long beak is dark Ch’ixuwa, ch’iqapaxa janq’ullakiwa, es largo y de color amarillo oscuro. Las patas yellow. The legs are yellow. Adults have two long chhurupaxa ch’arq’illuwa. Kayupaxa son de color amarillo. Los adultos tienen dos white plumes that sweep back from the nape of q’illurakiwa. Jach’a jamach’inaka pä jach’a plumas largas de color blanco que nacen en la the neck. Younger birds are brown, with white phuyuniwa uka janq’urakiwa ukasti qhipan nuca. Los juveniles son de color café jaspeado and yellow flecks. p’iqipankiwa, Wayna jamach’inaka ch’umpiwa con blanco y amarillo. uka janq’umpi qillumpi. Distribution in the Park: The huairavo can Distribución dentro del Parque: Se observa be seen on the margins of all the water bodies Kawkinsa Parki manqhana utji: Jupaxa en todos los sectores del Parque asociados a in the park. In particular, Lake Chungará, the taqpacha Parki uma uraqina utjiriwa, uka cuerpos de agua, como en el lago Chungará, Cotacotani lagoons, Parinacota, Chucuyo and on Chhullunkara Qutana, Quta Qutani Qutana, Lagunas Cotacotani, lagunas de Parinacota y the Lauca River. Parinaquta Chukuyu quta uka Lawka jawirana. Chucuyo y en el Río Lauca. Reproduction: Courtship and mating take place Wawachisiri: Ukaxa awti pachana phaxsinakan Reproducción: El cortejo y apareamiento se between August and September. The chicks are k’awnasiriwa, uka awti tukusinkama realiza entre los meses de agosto y septiembre, hatched in October. Nests are concealed in the chhiwchinaka misturikiwa. Uka jamach’inaka en octubre ya se observan los pollos recién tolar on the Cotacotani lagoon islands and the k’awnapa jipt’asiriwa uka q’awa Chhullunkara nacidos. Nidifican en islas y acantilados en cliff-tops around Lake Chungará. The nest sites Quta, Qutaqutani qutana Jupanaka t’ulanakampi el Lago Chungará y Lagunas Cotacotani. are often shared with yecos and various ducks. k’awnasiriwa, ukanxa pusi jisk’a janq’ularama Construyen sus nidos en tolares donde ponen They lay up to four small sky-blue eggs. Newly k’awna k’awnasiriwa, uka qanalaramani. hasta cuatro huevos pequeños de color celeste. hatched chicks are grey. Uka chhiwchinakaxa ch’ixukiwa jisk’asina. Los pollos son de color plomo en su primera Uka waq’anu jamach’naka wawachtisiriwa etapa de vida. Pueden compartir el hábitat de mistuñataki. nidificación con Yecos y Patos.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

40

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

41 Cuervos de pantano Familia Threskiornithidae

Cuervo de pantano Puna ibis Yarakaka de la Puna Plegadis ridwayi Plegadis ridwayi Plegadis ridwayi Description: Length 60cm. The body of the puna Kunjamawa: Ukaxa 60 cm jach’awa. Uka ibis is either totally or almost black depending jamach’ijxa ch’arawa ukaxa tukuyasiñarakiwa Descripción: Largo 60 cm. Su cuerpo es on the time of year. The chest and flanks have kunjama pacha utji. Pichusti charapa ch’uxña totalmente negro o casi negruzco dependiendo a metallic green sheen. The legs are black. The llijt’irini. Jikhanapa ch’araniwa. Chhurupa de la época del año. Su pecho y flancos tienen beak is reddish, long and down-curving. The wilawa, uka wijrurakiwa. Wayna jamach’inakan un brillo verdoso metálico. Tarso de color negro. juvenile plumage is paler, with fine striations on Phuyupaxa pharawa, p’iqipa kunkapasti El pico es rojizo, largo y curvado. El plumaje de the head and neck. janq’usintani. los juveniles es más pálido, cabeza y cuello con finas estrías blancas. Distribution in the Park: Puna ibis are found Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa generally in flocks. They can be seen by the creeks Chhullunkara qutana, jawirana utjiriwa, Distribución dentro del Parque: Se that lead into Lake Chungará, in the Parinacota ukhamaraki Parinaquta, Chukuyu juqhuna. encuentran en las riveras del Lago Chungará, and Chucuyo bofedals. Recently, the numbers Aka pachanxa muspa uka jamach’i utjiwa, en el bofedal de Parinacota y Chucuyo. En los of this species appear to have increased in the aka Parkinxa. Ukhamaraki tamanakana últimos años se ha observado mayor presencia park. sarnaqasiriwa. de esta especie en el Parque. Generalmente se les ve en bandadas. Reproduction: There are no records of the puna Wawachisiri: Aka Lawka parkina, Jani yatitawa ibis nesting in the park. kunamasa k’awnasji aka jamach’ixa. Reproducción: No existen registros de nidificación de esta especie en el Parque.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

42

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

43 Flamencos Familia Phoenicopteridae

Flamenco chileno Chilean flamingo Parina, Paraiwana Phoenicopterus chilensis Phoenicopterus chilensis Phoenicopterus chilensis

Descripción: Largo 100 cm. Es de coloración Description: Length 100cm. The Chilean Kunjamawa: Ukaxa 100 cm jach’awa. Uka general blanco rosado. Las cobertoras son rojas flamingo is pinkish-white with red wing-tips that jamach’ixa phara wilawa. Jikhanaparu wila y tapan las plumas remeras negras. El pico es de cover the black tips of the secondary feathers mantaniwa ukasti ch’ara phuyuiniwa. chhurupa color blanco con la mitad apical negra. Patas when not in flight. The beak is white at the base, janq’uwa ukhamaraki ch’arakiwa. Kayupa larama largas de color azul verdoso, las articulaciones with a black tip. The long legs are greenish blue in ch’ujñatatawa, qunquripa kayupa wilawa. de las rodillas y membranas de sus patas son de colour with red knees and webs. The iris is yellow. Nayrapaxa q’illurakiwa. Wayna jamach’inakaxa color rojo. Iris de color amarillo. Los juveniles Juveniles are generally grey in coloration. qhana ch’ixuwa. son de coloración general plomo. Distribution inside the Park: The Chilean Kawkinsa Parki manqhana utji: Jupaxa Distribución dentro del Parque: Se observa flamingo is seen on the south, east and west aynacha Chhullunkara Quta, palqtapa jawira en el extremo sur del Lago Chungará, rivera shores of Lake Chungará, the sluice gate of the Lawka, Qutaqutani Quta, wampuni uka este y oeste en la bocatoma del río Lauca, Lauca River, the Cotacotani lagoons, and the Chukuyu juqhuna, utjiritayna. lagunas Cotacotani, Huambune y bofedales de Huambune and Chucuyo bofedals. Chucuyo. Wawachisiri: Jupaxa juk’akiwa wawacht’isiriwa, Reproduction: Flamingos occasionally nest in wampuni, Quta Qutani qutana, ukanxa pä pataka Reproducción: Se reproduce en pequeña colonies of some 200 individuals in the sector of jamach’inaka tapachasiriwa. Uka jamach’inaka escala en el sector de Huambune en las lagunas Huambune in the Cotacotani lagoons. Courtship aka jallupachan tapachasiriwa k’awnasiñataki Cotacotani, donde nidifica una colonia de and nest building begin in January. The chicks ukata jallupachan tukusiri chhiwchinaka doscientos ejemplares aproximadamente. El hatch in March, after which they are cared for mistusiriwa. Ukata chhiwchi wawanakaxa pá cortejo y confección de los nidos comienza by the parents for about two months. During the phaxsi mama tatapan uñjasitawa. Ukhamaraki en enero, los pollos nacen en marzo, el early rainy season, the colony is vulnerable to jallupacha uma k’awnapa aparsikiriwa ukata cuidado parental dura aproximadamente 2 rising water levels in the lagoon, which may force jamach’inaka sarjiriwa uka mayampiraki meses. Durante el comienzo del periodo de the colony to abandon the site or reconstruct tapachasiriwa. lluvia la colonia puede ser destruida por el flooded nests. aumento del nivel de agua en la laguna, lo que provoca el desplazamiento de la colonia o su reconstrucción.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

44

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

45 Gansos Familia Anatidae

Piuquén - Guallata - Andean goose Wallata Ganso Andino Chloephaga melanoptera Chloephaga melanoptera Chloephaga melanoptera Description: Length 76cm. The Andean goose Kunjamawa: Ukaxa 76 cm jach’awa. chhurupa has a red beak and legs. It is almost totally white, kayupa wilarakiwa. Uka jamach’i janq’uwa, uka Descripción: Largo 76 cm. Tiene el pico y with the exception of the wings and tail, which chhiqhapa wich’inkapa ch’arawa. Ispikulupa las patas rojas. Es casi totalmente blanco, a are both black. The wing coverts form a purple murturiyawa excepción de las alas y la cola que son negras. speculum. El espéculo es morado. Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa Distribution in the Park: Andean geese can Parinaquta juqhuna, Chhullunkara Qutana, uka Distribución dentro del Parque: Se be found around the bofedals of Parinacota, q’awa utjiritayna. Uka jamach’i aka jallupacha encuentra en los bofedales de los sectores de Chungará and Las Cuevas. In March and April, tukusina muspa tantasiriwa aka Chhullunkara Parinacota, Chungara y Las Cuevas. En los large flocks congregate on Lake Chungará, the Qutana, Quta Qutani quta ukhamaraki meses de marzo y abril se agrupan en grandes Cotacotani lagoons and Parinacota for moulting. Parinaquta Quta phuyupana machaqa bandadas en el Lago Chungará, Lagunas During this period, they cannot fly and are at phuyuntiriwa. Aka pachana janiw jaltiriwa ukata Cotacotani y laguna de Parinacota, para el increased risk of predation. kuna maq’asiña tukuptiriwa. cambio de plumaje. Durante este período no pueden volar y están más propensos a ser Reproduction: Nests are constructed of vegetation Wawachisiri: Uka waña lawanakampi alcanzados por sus depredadores. and feathers on hillsides, and in cliff crevices. Within phuyunakampi tapanakapa lurasiriwa ukasti the park, nesting occurs in the sectors of Casa warranku k’awnakarunaka utjisiriwa. Jupanakasti Reproducción: Construyen sus nidos con ve- Rosada and Juan Cruz, by the River Lauca and aka phara utana uka Juan de la Cruz uka Lawka getales y plumas y los ubican en las laderas de the gorge of the Taipicahue. Occasionally, Andean jawirana, Taypiq’awa q’awana k’awnasiriwa; los cerros, en grietas de acantilados. Nidifican geese have been known to nest in abandoned ukhamaraki aka thanta utanakaru k’awnakisiwa. en los sectores de Casa Rosada y Juan Cruz en dwellings. They lay from five to 10 cream-coloured K’awnapa aka phisqani uka tunka phara qillu el río Lauca y en la Quebrada de Taipicahue; en eggs. Once hatched, the chicks are transferred to k’awnasiriwa. Uka chhiwchipaxa mistusina aka algunas oportunidades ocupan casas abandona- rivers or lakes for protection. jawiranakan qutanakan apansitiriwa. das. Ponen entre cinco y diez huevos de color crema. Una vez que nacen los pollos son trasla- dados a ríos o lagunas.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

46

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

47 PATOS Familia Anatidae

Pato Juarjual Crested duck Unkhalla, Unkhalli Lophonetta specularioides Lophonetta specularioides Lophonetta specularioides

Descripción: Largo 60 cm. Es el pato más Description: Length 60cm. This is the largest Kunjamawa: Ukaxa 60cm jach’awa. Aka grande del norte de Chile. Presenta una duck found in the north of Chile. The crested unkhallixa mä jach’awa aka Chili markanxa. coloración gris y café. De cola larga y puntiaguda. duck is grey and brown, with a long, pointed tail. Ukaxa ch’umpinpi ch’ixuwa . Wich’inkapa ari En su cabeza tiene un moño o cresta de color The crown is a darker brown than the rest of the jach’awa. P’iqipana mä chinutapa uka ch’amaka café más oscuro que el del cuerpo y pequeñas body, with small feathers that stand out from the ch’umpirakiwa uka janch’ipata, ukata jisk’a plumas sobresalientes. Espéculo rojo cobrizo. rest. The wing speculum is copper-coloured. Iris phuyiniwa. Uka jamach’ixa wila ch’ixuniriwa. Iris de color rojo. Los pollos son de color café red. Chicks are dark brown with yellowish stripes, Jamach’ipa ch’amaka ch’umpirakiwa mä q’illu oscuro con listas amarillentas, en estado juvenil becoming lighter brown with age. sintanakampi, nayra manqhapaxa vwilawani, cambia a café claro. Chhiwchinakaxa ch’ara q’illurakiwa ukata Distribution in the Park: The crested duck is waynakasti taqi ch’umpirakiwa Distribución dentro del Parque: Está present in all the water bodies within the Park; presente en todos los cuerpos de agua dentro in particular, Lake Chungará, the Cotacotani Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka del Parque, en el Lago Chungará, Lagunas lagoons, and the rivers Parinacota, Chucuyo, taqi uma juqhunakana Parki utjiriwa, uka Cotacotani, lagunas y ríos de Parinacota y Lauca and the Taipicahue in the sector of Las Chhullunkhara Qutana, Quta Qutani qutana Chucuyo; en todo el Río Lauca y en el Río Cuevas. Parinaquta Chukuyu jawiranaka; uka taqi Lawka Taipicahue sector Las cuevas. jawirana ukata taypiq’awa jawiranakaraki uka Reproduction: Reproduction takes place q’awananaraki. Reproducción: Se reproduce durante todo throughout the year, with a peak in activity in el año, pero este proceso se intensifica en spring. The crested duck constructs a nest of Wawachisiri: Ukaxa taqpacha marana primavera. Construye sus nidos sólo de plumas feathers on bofedals, islands and the banks of chhiwchipaxa mistusiriwa, ukhamaraki y los instala en bofedales, islas y riberas de ríos y rivers and lagoons. It lays up to 10 brown eggs. junt’upachana waljaki misturakiriwa. Uka lagunas. Pone hasta diez huevos de color café. tapachapa phuyunakakimpi lurasiriwa ukata juqhu ipnaqisiriwa, islanakana, jawirankana, qutakakana. Ukhamaraki tunka ch’umpi k’awna k’awnasiriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

48

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

49 PATOS Familia Anatidae

Pato Jergón Chico Chilean teal Jisk’a unkhalli Anas flavirostris Anas flavirostris Anas flavirostris

Descripción: Largo 38 - 43 cm. Cuerpo de Description: Length 38-43cm. The Chilean teal Kunjamawa: Ukaxa 38 - 43 cm jach’awa. coloración grisácea. El pecho y vientre son has a grey body. The chest and belly are off-white, Uka janch’ipa ch’ijuwa. Uka pichupa purakapa de color blanquecino. La cabeza y el cuello and the head and neck blackish, with brown aka q’anqurakiwa. Uka p’iqipa kunkapaxa negruzco con manchas café. El pico es de color spots. The beak is yellow, with a black ventral ch’arakiwa uka ch’umpinpirikiwa. Chhurupa amarillo con negro en la parte superior central. stripe. The legs lave a bluish colour. The speculum q’illukiptatawa uka ch’arampiwa taypina. Kayupa Patas azuladas. El espéculo es de color verde is metallic green or black, with cinnamon stripes. laramarakiwa. Uka jamach’ixa ch’uxña llijt’iriwa metálico o negrusco con franjas canela. Los The young are light brown. ukhamaraki ch’arakiptata uka nuwala sintampi. juveniles presentan una coloración general café Wayna jamach’inakaxa ch’umpinakawa. claro. Distribution in the Park: Chilean teal are found in the Lake Chungará, the Cotacotani, Parinacota Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa Distribución dentro del Parque: Se and Chucuyo lagoons, and in the rivers Taipicahue Chhullunkara Qutana, Qutaqutani Quta, uka encuentra en el Lago Chungará, Lagunas and Lauca. Parinaquta, Chukullu quta, Taypiq’awa uka Cotacotani y lagunas de Parinacota y Chucuyo, Lawka jawiranakana uthiriwa. en los ríos Taipicahue y Lauca. Reproduction: They nest throughout the year on rocks, cliffs and in former nest sites left by Wawachisiri: Ukaxa taqpacha pachani Reproducción: Nidifica durante todo el año, lo Andean flicker (Colaptes rupicola). However, k’awnasiriwa, ukata aka qalararakana hace en rocas, barrancos y nidos abandonados courtship and pairing is normally observed during q’awanakana, k’awna tapacha ipsutjipiñanakana de Pitio del Norte (Colaptes rupicola). No the months of October and November. Chilean uka Pitio del norte. Ukaraki junt’u pachana obstante, el cortejo y apareo se hacen más teal nest in the sector of Chucuyo, on the verge of k’awnasiriwa ukana uñjansiriwa. Jupa notorios en los meses de octubre y noviembre. the Arica - Tambo Quemado Highway. They lay tapachisiriwa aka Chukuyu uka ma tuqut Nidifica en el sector de Chucuyo al costado de between six and ten eggs. The chicks are black thakina Arikaru saraña uka Tamwu nakhata la carretera Arica Tambo Quemado. Ponen de with brown stripes. tapachiriwa. Jupanakaxa, suxta uka tunka k’awna seis a diez huevos. Los pollos son de color negro k’awnasiriwa. Uka chhiwchinaka ch’arawa con listas café. ukhamaraki ch’umpi sintaniwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

50

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

51 PATOS Familia Anatidae

Pato Jergón Grande Brown Pintail Jach’a unkhalli Anas georgica Anas georgica Anas georgica

Descripción: Largo 51 cm. Presenta una Description: Length 51cm. The brown pintail Kunjamawa: Ukaxa 51 cm jach’awa. coloración general pardo salpicado con pintas is speckled brown, with darker spots and lighter Uka jamach’ixa qhana ch’ikuwa ukata más oscuras, con la garganta más clara. Pico throat. The tail is pointed. ch’amaktatarakiwa, kunkaraki qhanakipta- amarillo con negro en la parte superior central. takakiwa. Chhurupaxa q’illurakiwa ukata Cola terminada en punta. Distribution in the Park: The brown pintail is ch’arampirakiwa uka taypinta. Wich’inkapaxa rarely seen, as the population is small and can be arikiptatawa. Distribución dentro del Parque: Es de easily confused with the Chilean teal. However, difícil observación ya que su población es muy the species can readily be distinguished by the Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa reducida y habitualmente es confundida con el pintail’s longer neck and long, pointed tail. They ch’amampiwa uñjañawa uka k’ata jamach’inaka Jergón Chico, pero se distingue de éste por el can be seen on Lake Chungará, the Cotacotani utjiritayna ukhamaraki jisk’a unkhallimpi cuello largo y su cola larga y aguda. Se observa lagoons, Chucuyo and Parinacota. pantjasiriwa, akaxa kunkapaxa jach’awa uka en el Lago Chungará, Lagunas Cotacotani, de wich’inkapa jach’arakiwa juch’una tukusji, Chucuyo y Parinacota. Reproduction: Nests are built on the islands Uka jamch’inaka uka Chhullunkhara qutana of Lake Chungará and the Cotacotani lagoons, Qutaqutani, Chukuyu uka Parinaquta utjiriwa. Reproducción: Construye sus nidos en las islas amongst the shrubs of the tolar and coiron grass del Lago Chungará y Lagunas Cotacotani, entre tussocks. Mating and reproduction take place Wawachisiri: Uka jamach’ixa Chhullukharana los tolares y paja brava. Se aparea y reproduce between August and October. Up to 10 eggs are qutana, Qutaqutani quta, tapasiriwa, uka entre los meses de agosto y octubre. Pone hasta laid. t’ulanakaru uka wichhunakaru. Ukasti awti diez huevos.. pachana tukusiri ukan jikhasiriwa ukata tunka k’awnanaxa k’awnachiriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

52

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

53 PATOS Familia Anatidae

Pato Puna Puna teal Suni unkhalli Anas puna Anas puna Anas puna

Descripción: Largo 48 cm. La mitad superior Description: Length 48 cm. The head of the Kunjamawa: Uka 48 cm jach’awa. P’iqi patapa de su cabeza es de color negruzco y la mitad puna teal is black above, with white below. The ch’arakiwa, ukasti aynachasti janq’urakiwa. inferior color blanco. El pico es de color azulado. beak has a bluish colour. The back is grey-brown, Chhurupaxa laramawa. Uka aynacha jikhanapaxa La parte inferior de la espalda es de color café and the sides of the body have thin black and ch’iku ch’umpirakiwa ukasti uka janchiphuyupa grisáceo y los lados del cuerpo con delgadas white striations. janq’u ch’arani juch’u sintaniwa. líneas blancas y negras. Distribution in the Park: It is most often to be Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa Distribución dentro del Parque: Se seen on Lake Chungará, but can also observed Chhullunkhara quta utiiriwa, ukhamaraki encuentra principalmente en Lago Chungará, on the Taipicahue, and the lakes of Cotacotani, Taypiq’awana jawira, Qutaqutani Quta, pero también se le observa en el río Taipicahue, Parinacota and Chucuyo. Parinaquta, Chukuyu utjisiriwa. Lagunas Cotacotani, de Parinacota y Chucuyo. Reproduction: Nests are constructed amongst Wawachisiri: Uka jamachixa uka t’ularu Reproducción: Construye sus nidos entre los the tolar and tussock grass of the islands of Lake wichhunakaru tapasiriwa, uka Chhullunkharani tolares y paja brava en las islas del Lago Chungará Chungará and the Cotacotani lagoons. Mating quta uka quta Qutaqutani quta. Uka jamach’ixa y Lagunas Cotacotani. El apareamiento y and reproduction take place between August and aka awti pachana tukusiri ukan jikhasiriwa. Uka reproducción se lleva a cabo entre los meses de October. Up to 10 eggs are laid. tunka k’awna k’awnasiriwa. agosto a octubre. Pone hasta diez huevos.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

54

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

55 PATOS Familia Anatidae

Pato Cortacorrientes Torrent duck Paris qanqata Merganetta armata Merganetta armata Merganetta armata

Descripción: Largo 43-46 cm. Esta especie po- Description: Length 43 - 46 cm. Torrent ducks Kunjamawa: Ukaxa 43 - 46 cm jach’awa. see un cuerpo y cola alargados con extremidades have a long body and tail and short legs. Males Aka jamach’ixa mä janch’ipa wich’inkapasti posteriores cortas. El resto de las características and females have markedly different plumage. jiskharpayañatawa, uka kayupaxa jisk’arakiwa. difieren entre hembra y macho. El macho pre- The male has a white head and neck, lined with Ukhamaraki qachusina urqusina mayjakirakiwa. senta la cabeza y el cuello de color blanco con black. The back has a striped black and white Aka urqusti p’iqipa kunkapa janq’urakiwa uka rayas negras. El dorso es de color blanco y negro; appearance, merging into grey above. The chest ch’ara sintaniwa. Qipatpa janq’u ch’arampiwa; la parte superior del lomo es gris. El pecho es is black and the abdomen a yellowish coffee uka pata jikhanapa ch’ixuwa. Pichupasti negro y el abdomen de color café amarillento colour, with cinnamon flecks. The female is lead ch’arakiwa purakapasti ch’umpi q’illurakiwa con estriaciones de color canela. La hembra es grey above, and red-brown below. The chest uka wari alqarakiniwa. Qachu jamach’xa de color plomo en su parte superior y su parte and abdomen have light grey streaks. The wings khana ch’ixurakiwa patasina uka aynacharu inferior es de color café rojizo. El pecho y abdo- and beak are reddish. Both sexes have blue-grey wilach’umpiwa. Uka pichupa purakapa men presentan estriaciones gris pálido. Las alas coverts and a brilliant green speculum, outlined mä ch’ixu khana sintaniwa. Chhiqhanaka, y el pico son de color rojizo. Ambos sexos tiene with reddish bands. Juveniles have a grey head, chhurupa wilarakiwa. Qachusti urqusti ch’ixu cubiertas alares gris azulado y espéculo verde and a white body, with striped flanks. larama chhiqhaniwa ukasti lliju ch’uxñarakiwa brillante limitado por bandas rojizas. Los juveni- ukhamaraki wila sintaniwa. Wayna jamach’inaka les tienen la cabeza gris, parte central blanca y Distribution in the Park: The torrent duck can p’iqipasti ch’ixurakiwa, uka taypina flancos listados. be found on the Lauca and Taipicahue rivers, and janq’urakiwa. on watercourses in Parinacota. Though present Distribución dentro del Parque: Se encuen- all year round, they are easier to observe between Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka Lawka tra en el río Lauca y Taipicahue, también en December and March, while the rivers are in jawirana Taypik’awa ukankiwa, ukhamaraki riachuelos de Parinacota. Se observan durante spate. Parinaquata jisk’a jawiranakana utjirakiwa. Uka todo el año, pero entre los meses de diciembre a taqpacha pachan utjiwa, uka jallu pachana uma marzo cuando los cursos de agua aumentan sus Reproduction: There are few records of the muspaniri uka jamach’ixa muspapiniwa. caudales son más fáciles de observar. reproductive habits of this species, as the population is so small. Nevertheless, the matings Wawachisiri: Uka janiwa muspa yatiñapa Reproducción: No se tienen muchos antece- that have been observed have taken place utjiwa kunjama wawacht’isiri, uka jamach’ixa dentes acerca del proceso reproductivo de esta between September and November. Grey torrent juk’akiwa. Ukhamaraki jupana jakañapa especie, dado que su esta población es muy re- duck chicks have been recorded on the Taipicahue junt’u pachana utjirikiwa, ukasti jallupachan ducida. Sin embargo los apareamientos que se in mid-December. chhiwchinaka misturikiwa uka Taypiq’awana. han podido observar se han registrado entre los meses de septiembre y noviembre, a mediados de diciembre se ha observado la presencia de po- llos de color plomizo en el sector de Taipicahue.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

56

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

57 PATOS Familia Anatidae

Pato Rana de pico ancho Ruddy duck Chhullumpi Oxyura jamaisencis Oxyura jamaisencis Oxyura jamaisencis

Descripción: Largo 47 cm. El macho tiene Description: Length 47cm. Male ruddy ducks Kunjamawa: Uka 47 cm jach’apawa. Uka cabeza y cuello negro con mentón blanco. have a black head and neck, and white chin. The urqupa p’iqipaxa kunkapa ch’arakiwa uka Mejillas con manchas dispersas blancas. Parte cheeks have dispersed white spots. The back and uñanaqapa janq’urakiwa. Uka pata kunkani, anterior del cuello, pecho y abdomen moteado rump are chestnut red. The nape, chest and body pichupaxa purakapa ch’umpirakiwa ch’ixumpi de café grisáceo y negro. Cola negra y rígida are speckled grey-brown and black. The stiff, ch’arampi. Wich’inpakasti lawjama ch’ararakiwa. que suele ser llevada en posición elevada. Tiene black tail is usually cocked vertically. The beak Uka chhurupa jach’arakiwa laramawa. Qachusti pico grande y ancho de color azul. La hembra is large, wide and blue in colour. Female ruddy patapa ch’ixurakiwa ukani ch’arakiwa. Uka hembra tiene sus partes superiores café con ducks have brown upper parts spotted and barred aynacharu wila ch’umpirakiwa ukhumaraki manchas y barras negras. Partes inferiores café with black. Below, they are reddish brown, lighter uñaqakasti pharakiptatawa. Uka chhurupaxa rojizo con zonas más claras en la cara. Pico de towards the head. Beak is grey. uqiwa. color plomo. Distribution in the Park: The population of Kawkinsa Parki manqhana utji: Aka Distribución dentro del Parque: La mayor ruddy ducks is primarily to be found on Lake jamach’inaka uka Chhullunkhara qutana parte de la población se encuentra en el Lago Chungará, and the Cotacotani, Parinacota and ukhamaraki Qutaqutani quta, Parinaquta, Chungara, Lagunas Cotacotani y lagunas de Chucuyo lagoons. Chukullu qutana akan qamjamji. Parinacota y Chucuyo. Reproduction: Nesting takes place during the Wawachisiri: Aka jamch’ixa aka Chhullunkhara Reproducción: Nidifican en las islas del Lago winter on the islands of Lake Chungará and the qutana uka Qutaqutani qutana utjiriwa. Jupana Chungará y Lagunas Cotacotani. Su nido lo Cotacotani lagoons. The nests are covered with tapasichiriwa aynaqa t’ulanakaru wichhunakaru construye debajo de tolares y pajonales, lo feathers, and constructed underneath the tolar uka phuyunakampi tapacht’asiriwa. Jupaxa cubre con plumas. Pone de 4 a 8 huevos de and tussock of coironal. Between 4 and 8 eggs pusi paqalqu k’awnasiriwa k’awnapaxa color blanco invierno. are laid. janq’urakiwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

58

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

59 Taguas Familia Rallidae

Tagüita del Norte Common moorhen K’ara k’ara Gallinula chloropus Gallinula chloropus Gallinula chloropus

Descripción: Largo 36 cm. Su plumaje es Description: Length 36cm. The common Kunjamawa: Ukaxa 36 cm jach’apawa. Jupana de coloración negro azulado más claro en moorhen is blue-black, with white bands on the phuyupaxa ch’arakiwa qhana laramampi las partes inferiores. Bandas blancas en los flanks. The coverts beneath the tail are white, uka aynacha janchipaxa. Ukhamaraki costados. Subcaudales blancos con notable with a noticeable black division. Frontal shield janq’unakampirakiwa. Uka janq’urakiwa ukhama división negra. Escudo de color rojizo. Patas is red. Legs are yellow. Juveniles are grey, with a ch’arampi. Uka jamch’ixa wilawa. Kayupaxa de color amarillo. Juvenil de coloración general white throat and roseate beak. q’illurakiwa. Wayna ch’uxurakiwa, kunkapa pardusco con garganta blanca y pico rosáceo. janq’urakiwa, chhurupasti phara janq’uwa. Distribution in the Park: The moorhen can Distribución dentro del Parque: Habita usually be found on the River Lauca near the Kawkinsa Parki manqhana utji: Ukaxa normalmente en el río Lauca en el sector village of Chucuyo, and is an occasional visitor Lawka jawirana utjiwa aka jak’a Chukuyu frente al poblado de Chucuyo y es un visitante on Lake Chungará. markana ukhamaraki aka Chhullunkhara qutaru ocasional en el Lago Chungará. purirakiriwa. Reproduction: Nests only in the vicinity of the Reproducción: Nidifica sólo en las lagunas de Lauca sluice-gate, opposite Chucuyo village, in Wawachisiri: Uka jamach’inaka aka palqtapi la bocatoma del río Lauca frente al poblado de small colonies during August–October. Between Lawka jawirana tapachirija aka jak’a Chukuyu Chucuyo. La nidificación la hace en pequeños 2 and 4 eggs are laid. markana . Jupa k’ata tamanakampi tapachisirija grupos entre los meses de agosto y octubre. uka aka awti pacha tukusini. Jupanakaxa paya Ponen de 2 a 4 huevos. uka pusi k’awnasiriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

60

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

61 Taguas Familia Rallidae

Tagua Andina Slate-colored coot Tawa tawa Fulica ardesiaca Fulica ardesiaca Fulica ardesiaca

Descripción: Largo 43 cm. De coloración Description: Length 43cm. The slate-coloured Kunjamawa: Ukaxa 43 cm jach’awa. Uka general gris pizarra, cabeza y cuello negro. Pico coot has a slate-grey body, with black neck ch’ixurakiwa p’iqipasti kunkapasti ch’arakiwa. de color blanco con lados amarillos, escudo and head. The beak is white, with yellow sides. Chhurupa janq’urakiwa uka q’illumpi, una frontal de color rojo oscuro, patas y pecho Frontal shield is bulbous and dark red. Legs and uñjata suma wilapiniwa, kayupa pichupa gris azulado, las patas son grandes con dedos breast are blue-grey. The feet are large with ch’ixumpi laramampiniwa, kayupa jach’awa largos. long toes. luk’anapasti jach’arakiwa.

Distribución dentro del Parque: Habita en Distribution in the Park: The slate-coloured Kawkinsa Parki manqhana utji: Jupaxa el Lago Chungará, Lagunas Cotacotani, lagunas coot lives around Lake Chungará, the Cotacotani aka Chhullunkhara qutana, Quta Qutani quta, de Parinacota y Chucuyo. lagoons, Parinacota and Chucuyo. Parinaquta uka Chukulluna utjiriwa.

Reproducción: Nidifican en plataformas Reproduction: They nest on Lake Chungará, Wawachisiri: Jupanaxa aka umaru flotantes que construyen con algas del Lago and the lagoons of Cotacotani, Parinacota and tapacht’isiriwa uka t’ulanakampiwa aka Chungará, lagunas Cotacotani, de Parinacota, Chucuyo, and the Lauca sluice-gate. Nests are quta Chhullunkarani, quta Qutaqutani, uka Chucuyo y en Lagunas de la bocatoma del Río floating platforms constructed from aquatic Parinaquta, Chukuyu uka Quta palqtapi Lauca. Ponen de 5 a 7 huevos color ocre con weeds. They lay five to seven ochre eggs, Lawka jawirana ukankiwa. Ukhamaraki phisqa, pintas de color café oscuro o grises. speckled with dark brown or grey. paqalqu k’awnasiriwa, uka phara ch’umpirakiwa ukhamasti ch’ixurakiwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

62

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

63 Taguas Familia Rallidae

Tagua gigante Giant coot Jach’a tawa Fulica gigantea Fulica gigantea Fulica gigantea

Descripción: Largo 64 cm. Cabeza y cuello Description: Length 64cm. The giant coot has Kunjamawa: Ukaxa 64 cm jach’awa. P’iqipasti negro, resto del cuerpo de color gris apizarrado a black head and neck. The rest of the body is kunkapasti ch’arakiwa, uka janchi phuyumpi oscuro. Pico rojo oscuro con punta amarilla. dark blackboard grey. The beak is dark red, with ch’arach’ixurakiwa. Chhurupa wilaraki uka Escudo frontal amarillo limón con líneas a yellow tip. Frontal shield is lemon yellow with aripastin q’illumpiwa. Uka uñjasistan khana medianas blancas. Patas rojas. white lines. Red legs. q’illurakiwa ukaraki sich’i janq’umpiwa. Kayupasti wilawa. Distribución dentro del Parque: Se Distribution in the Park: Giant coots can encuentra en el Lago Chungara, Lagunas be found on Lake Chungará, and the lakes of Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka Cotacotani, de Parinacota y Chucuyo y Cotacotani, Parinacota, Chucuyo, and the Lauca jamch’ixa aka Chhullunkharani, quta Qutaqutani bocatoma del Río Lauca. river sluice-gate. quta, Parinaquta uka Chukuyu palqtapi Lawka jawirana utjasiskiwa. Reproducción: Nidifican en plataformas Reproduction: They nest on Lake Chungará, and flotantes que construyen con algas del Lago lagoons of Cotacotani, Parinacota and Chucuyo, Wawachisiri: Jupanakaxa tapachisiriwa aka uma Chungará, lagunas de Cotacotani, de Parinacota, and the Lauca sluice-gate. Nests are floating t’ulanalampinaka uka Chhullunkharana Quta de Chucuyo y de la bocatoma del Río Lauca. platforms constructed from aquatic weeds. The Qutaqutani qutana uka Parinaquta, Chukuyu Ponen de 4 a 6 huevos color blanco invierno con 4-6 eggs are brilliant white with small brown uka Lawka palqtapina jipt’asiriwa. Jupaxa pintas de color café. Se reproducen todo el año spots. Reproduction can take place throughout the pusi suxta k’awna k’awnasiriwa uka janq’u pero intensifican este proceso en los meses de year, but it’s most intensive between August and ch’umpi pintitampina. Jupanakaxa taqipacha agosto a diciembre. December. pachani wawacht’isiriwa ukasti junt’u pachana muspapiniriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

64

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

65 Chorlos Familia Charadriidae

Queltehue de la Puna Andean lapwing Liqi liqi Vanellus resplendens Vanellus resplendens Vanellus resplendens

Descripción: Largo 32 cm. Tiene el pico rojo Description: Length 32cm. The Andean lapwing Kunjamawa: Ukaxa 32 cm jach’awa. Chhurupa con amarillo en la base y negro en su punta, iris has a black beak, with a yellowish base. Iris is wila q’illumpiwa ukaxa aripana ch’arakiwa. Jupa rojo, pecho, cuello y cabeza grises, el resto del red. Chest, neck and head are grey, and the rest nayrani wilawa, pichupasti, kunkapasti uka vientre es de color blanco invierno. En las alas of the belly is white. The back and wings are dark p’iqipasti ch’ixurakiwa. Uka phuyujanchipaxa posee un espolón de color rojo que utiliza para grey, with an iridescent green and metallic brown janq’urakiwa, Uka chhiqhapastinsa mä phuyupa defenderse, cobertoras con brillo verde metálico sheen. The wings have a red spur that is used for wilarakiwa ukampi jark’t’asiriwa. Jupa phuyupa pardo con reflejos verdosos. Patas rojas. defence. Red legs. lliju ch’uxñawa uka khana ch’umpirakiwa ukaru ch’uxñatatari. Kayupa wilarakiwa. Distribución dentro del Parque: Habita en Distribution in the Park: The Andean lapwing los bofedales y riveras del Lago Chungará, en los inhabits the bofedals and shores of Lake Chungará, Kawkinsa Parki manqhana utji: Uka bofedales de Parinacota y Chucuyo y en la rivera the bofedals of Parinacota and Chucuyo and jamach’inaka aka juq’una jawiranakana utjiriwa del Río Lauca hasta Misitune. around the Lauca river, as far as Misitune. uka Chhullunkhara Quta, uka Parinaquta Chukuyu qutana uka Lawka jawirana uka Reproducción: Construye su nido en pequeñas Reproduction: Eggs are laid in small depressions Misitunina. depresiones en los bofedales del Chungará y in the ground in the Chungará and Parinacota Parinacota. Pone de 2 a 4 huevos de color blanco bofedals. The 2-4 eggs are off-white with small Wawachisiri: Aka jamach’inakaxa uka ocráceo con pequeñas pintas de color marrón. brown spots. juqhunakaru jisk’anakaru tapachisiriwa aka Chhullunkhara Parinaquta ukankiwa. Jupanaka paya pusi k’awna k’awnasiriwa uka janq’urakiwa ch’umpirakiwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

66

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

67 Chorlos Familia Charadriidae

Chorlo de la Puna Puna plover Thanxkala Charadrius alticola Charadrius alticola Charadrius alticola

Descripción: Largo 17 cm. Pico y patas Description: Length 17cm. Beak and legs are Kunjamawa: Ukaxa 17 cm jach’awa. negras. Frente blanca con bordes negros. Partes black. Forehead is white, separated from the light Chhurupa, kayupaxa ch’arawa. Uñaqaxa inferiores blancas y superiores castaño, corona y brown crown and nape by a black band. Lower parapa janq’urakiwa ch’arampi muyukiptata. nuca de color café claro. No presenta collares o body is white, and the back and wing coverts, Uka aynacharu janch’ipa janq’urakiwa patarusti si existen son incompletos o difusos. chestnut brown. The puna plover does not suma ch’umpisti, pata pi’qina phara ch’umpiwa. normally have neck rings, or if present they are Janiwa nikuna kunkana kullarisa muyuta utjiwa, Distribución dentro del Parque: Habita incomplete or diffuse. ukasti utjiritan janiwa uñt’asiriwa. en las riveras del Lago Chungara, Parinacota y Chucuyo, en el río Lauca a través de toda su Distribution in the Park: The puna plover can Kawkinsa Parki manqhana utji: Jupaxa extensión dentro del Parque, y en los bofedales be found on the shores of Lake Chungará, in the utjiriwa aka Chhullunkhara Quta; Parinaquta asociados a cuerpos de agua de la pampa de bofedals of Parinacota and Chucuyo, along the Quta Chukuyu, aka Lawka jawirana ukana taqi Chucuyo y del sector de Las Cuevas. entire length of the Lauca river within the Park, Parkina utjiritansa ukhamasti juqhunaraki uka and in the bofedals associated with the water pampa uma Chukuyu uka q’awanakaru. Reproducción: No se ha observado la bodies of Pampa Chucuyo and Las Cuevas. reproducción de la especie en el Parque. Wawachisiri: Uka jamaach’iti jani yatiwa Reproduction: There are no records of this species kunasa k’awnasirixa reproducing in the park.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

68

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

69 Caitis Familia Recurvirostridae

Caití Andean avocet Picaytuytu Recurvirostra andina Recurvirostra andina Recurvirostra andina

Descripción: Largo 46 cm. Presenta su cabeza, Description: Length 46cm. The Andean avocet Kunjamawa: Ukaxa 46 cm jach’awa. Jupana cuello y dorso de color blanco, alas y espalda de has a white head, neck and body, and black back p’iqipaxa, kunkapa aynachkama janq’urakiwa, color negro. Pico negro y curvo hacia arriba. Iris and wings. Beak is black and up-curving. Iris red. chhiqhapa jikhanapa ukaxa ch’arakiwa. de color rojo. Patas zancudas azuladas. Long bluish legs. Chhurusti pataru k’umt’ayatawa. Nayrapa wilakirakiwa . Kayupasti laramawa. juch’usa. Distribución dentro del Parque: Habita en Distribution in the Park: The Andean avocet aguas poco profundas en la zona sur del Lago can be observed in the shallow waters of the south Kawkinsa Parki manqhana utji: Jupaxa Chungara, en las lagunas más pequeñas de shores of Lake Chungara, the smaller lagoons janiw uma mankha utjirikiti, uka aynacha Cotacotani, Parinacota y en el Río Lauca entre of Cotacotani, and Parinacota, and in the River Chhullunkhra Quta, uka jisk’a qutanakaxa el sector de Parinacota y Chucuyo. Lauca between Parinacota and Chucuyo. Qutaqutani quta. Parinaquta aka Lawka jawira uka Parinaquta uka Chukuyu oraqina. Reproducción: Construye su nido con material Reproduction: It constructs a nest of vegetation, vegetal como pasto y pequeños palitos y los ubica such as grass and small twigs, in depressions in Wawachisiri: Aka jamach’xa uka jisk’a en depresiones de los bofedales. Pone hasta 4 the bofedal. It lays up to 4 speckled brown eggs. lawanakampi alinakampi tapachisiriwa ukasti huevos de color pardo jaspeado. Para defender Brooding adults defend the nest by feigning injury aynacha juqhunakaru apantixa. Jupaxa pusi su nido ante la presencia de un depredador, esta to distract would-be predators. k’awna k’awnasiriwa ukaraki phara ch’ixuwa. ave simula estar herida y corre para atraer hacia Tapa jark’t’asiñataki usu illapata tukusiriwa ukata ella la atención y alejar del peligro a su nido. t’ixu saririwa akata jark’t’asiwa jawsasina ukata janiwa tapachapa jark’t’asiriwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

70

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

71 Playeros Familia Scolopacidae

Playero de Baird Baird’s sandpiper Phich’iphich’i Calidris bairdii Calidris bairdii Calidris bairdii

Descripción: Largo 18 cm. Pico y patas negras. Description: Length 18cm. Legs and beak black. Kunjamawa: Ukaxa 18 cm jach’awa. Partes superiores pardo oscuro con estrías más Back and wing coverts are dark brown with lighter Chhurupa kayupaxa ch’arawa. Ukaxa pataparu claras. Mentón y parte alta del cuello blanco flecks. The chin and upper neck are white. Chest ch’umpirakiwa, uka uñaqapa, kunkapaxa invierno. Pecho pardo estriado con poco is buff-coloured with feint striping. Lower body janq’urakiwa. Pichusti phara ch’mpiwa uka contraste. Ceja poco evidente. Abdomen y and sides are white. sip’isip’ini janq’urakiwa. Narra pichhusti flanco blanco invierno. k’atakiwa. Purakaxapa janq’urakiwa. Distribution in the Park: Baird’s sandpiper Distribución dentro del Parque: Habita las are seen along the shores of Lake Chungará, the Kawkinsa Parki manqhana utji: uka riveras del Lago Chungará, lagunas Cotacotani, lakes of Cotacotani, Parinacota and Chucuyo, the jamach’ixa Chhullunkhara Quta jawirana de Parinacota y Chucuyo, riveras del Río Lauca banks of the Lauca river and around small ponds utjasiriwa, Qutaqutani Quta uka Parinaquta y en pequeñas lagunas en los bofedales de in the Parinacota and Chucuyo bofedals. Chukuyu, Lawka jawira ukhamasti jisk’a Parinacota y Chucuyo. qutanakaru uthasikiriwa uka juqhunakampi aka Reproduction: Though present all year round in Parinaquta markana uka Chukuyumpi. Reproducción: Especie migratoria que nidifica the park, Baird’s sandpiper is a migratory species, en el hemisferio norte. En la zona se observa su nesting in the northern hemisphere. Wawachisiri: Aka jamach’ixa taqi pacha presencia todo el año. akanxa utjiriwa, ukata tapachasitaki uka jayaru saririwa uka alaxa markanakaru saririwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

72

Fotografía: Jorge Herreros de Lartundo Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

73 Pollitos de mar Familia Scolopacidae

Pollito de mar tricolor Wilson’s phalarope Khakhakawallu Steganopus tricolor Steganopus tricolor Steganopus tricolor

Descripción: Largo 23 cm. Pico negro, largo Description: Length 23cm. The black beak is Kunjamawa: Ukaxa 23 cm jach’awa. y puntiagudo. Pecho y abdomen blanco, dorso long and pointed. Chest and abdomen are white. Chhurupasti ch’arawa sayt’u ariwa. gris. Patas negras. Generalmente cuando visita The back is grey, and the legs black. Normally, Pichustapa purakapa janq’urakiwa, uka la zona lo hace con su plumaje de reposo, con Wilson’s phalarope is seen in the park with its qhipaxa ch’ixurakiwa. Kayupasti ch’arakiwa. las alas y el dorso descolorido y gastado. non-breeding plumage - the wings and back Aka jamach’ixa purinisan suma phuyupaxa faded and dull. jutaniriwa, uka chhiqhapa jikhanapa pharkiptata Distribución dentro del Parque: Habita en thantakiptata. aguas poco profundas en toda la rivera del Lago Distribution in the Park: Wilson´s phalarope Chungará, lagunas de Cotacotani, de Parinacota can be seen in deep waters around the shores of Kawkinsa Parki manqhana utji: uka y de Chucuyo. Generalmente se les encuentra Lake Chungará, and the lagoons of Cotacotani, jak’a umaru utjiriwa uka Chhullunkhara Quta asociados a Caitís y Flamencos. Parinacota and Chucuyo. It is often seen in jawirani, quta Qutaqutani Quta, uka Parinaquta association with Andean avocets and flamingos. Chukuyu. Uka jamach’ixa pikaytuyumpi Reproducción: Esta es una especie migratoria uñjasiriwa parinakampiraki. que nidifica en el hemisferio norte Reproduction: This is a migratory species that nests in the northern hemisphere. Wawachisiri: Uka jamach’ija uka alax markanakana tapachisiriwa ukaru sarikiririrwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

74

Fotografía: Juan Aguirre Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

75 Gaviotas Familia Laridae

Gaviota andina Andean gull Qiwlla Larus serranus Larus serranus Larus serranus

Descripción: Largo 45 cm. Su cuerpo es de Description: Length 45cm. The Andean gull has Kunjamawa: Ukaxa 45 cm sayt’uwa. Uka color gris pálido y blanco. Cabeza de color a light grey and white body, and a black head. jamach’ixa khana ch’ixuwa janq’urakampi . negro. El pico y las patas son de color carmesí The beak and legs are dark crimson. During Piq’ipa ch’arakiwa. Chhurupa kayupa suma oscuro. Durante el período de invierno su the winter period, its plumage is almost white, wilawa. Uka awti pachana phuyupa janq’ukiwa plumaje es de color casi blanco incluida la including the head, except for some black feathers ukhamaraki piq’ipasti, uka nayrapana ch’ara cabeza, salvo algunas plumas de color negras behind the eye. phuyuniwa. detrás del ojo. Distribution in the Park: It is possible to Kawkinsa Parki manqhana utji: uka Distribución dentro del Parque: Se le puede observe Andean gulls around almost all the water jamach’ixa taqi juqhunakana uka Parkina observar en casi todos los cuerpos de agua del bodies of the Park, especially Lake Chungará, the utjiriwa, akanakaxa muspaniwa; Chhullunkhara Parque, destacan el Lago Chungará, lagunas de lagoons of Cotacotani, Parinacota and Chucuyo, quta, Qutaqutani Quta, uka Parinaquta Cotacotani, de Parinacota y de Chucuyo, y en and along the River Lauca. Chukuyumpi, ukhamasti aka jawira Lawkana. el río Lauca. Reproduction: Andean gulls reproduce between Wawachisiri: Aka jamach’ixa junt’upachana Reproducción: Se reproduce entre los meses de September and November. The species takes wawacht’asiriwa. Aka jamach’inaka taqpacha septiembre y noviembre. Esta especie aprovecha advantage of old nests that have been left by tapanaka utjirisana uka mistunakata todos aquellos nidos que han sido abandonados other species, such as the giant coot, or olivaceous apnaqasikiriwa, uka jach’a Tawa, wak’anu por otras especies como Tagua Gigante, Yeco o cormorant or it simply lays its eggs on the ground. ukhamaraki pamparuraki k’awnakisiriwa. simplemente pone sus huevos en el suelo. Pone Two to four eggs are laid, which are green with Uka paya, pusi k’awna wawacht’iriwa ukapa de 2 a 4 huevos de color verde con pintas café. brown spots. ch’uxñarakiwa ch’umpi ch’ixurakiwa.

Mes / Month / Phaxsi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En el Parque/ In the Park / Parkina Reproducción / Reproduction / Wawachisiri

76

Fotografía: Ernesto Núñez Aristi Bofedales / Bofedals / Juqhunaka Residente / Resident / Utjirinaka Lagunas / Lakes / Qutanaka Ríos / Rivers / Jawiranaka Visitante/ Visitor / Purintirinaka

77 78 Literatura consultada Bibliography

Araya, B. & G. Millie. 1996. Guía de campo de las aves de Chile. Septima edición. Editorial Universitaria, Santiago, Chile.

Araya, B., M. Bernal, R. Schlatter & M. Salaberry. 1995. Lista patrón de las aves de Chile. Editorial Universitaria, Santiago, Chile.

Canevari, M., P. Canevari, G. Carrizo, G. Harris, J. Rodriguez & R. Straneck. 1991. Nueva guía de las aves de Argentina. Tomo I. Fundación Acindar. Buenos Aires. Argentina.

Goodall, J., A. Johnson & R. Phillipi. 1946 y 1951. Las Aves de Chile. Tomos I y II. Platt Ediciones. Buenos Aires.

Hayman, P., J. Marchant & T. Prater. 1986. Shorebirds and identification guide to the waders of the world. Houghton Mifflin Co.

Madge, S. & H. Burn. 1988. Waterfowl, an identification guide to the duck, geese and swands of the world. Houghton Mifflin Company, Boston.

Rocha, O. & C. Quiroga. 1996. Aves de la reserva nacional de fauna andina Eduardo Avaroa, Guía de campo ilustrada. Museo Nacional de Historia Natural. , Bolivia.

Rottman, J., G. Egli, J. Aguirre, C. Estades & Ch. Tala. 1995. Guía de identificación de aves de ambientes acuáticos. Unión de Ornitologos de Chile (UNORCH).

Venegas, C. 1994. Aves de Magallanes. Ediciones de la Universidad de Magallanes. Punta Arenas, Chile.

CONAF. 1986. Plan de manejo del Parque Nacional Lauca. Documento de Trabajo Nº 82.

79 80 80 82