desdemona toni morrison rokia traoré peter sellars 2 3 Info Credits Desdemona genoeg – ook verlichtende verlossing. Othello Peter Sellars is generaties lang geïnterpreteerd als een indirecte, verkapte kritiek op de scheve ras- data / dates tekst / text senverhoudingen in westerse samenlevingen, di 11, wo 12, do 13 juni 2013 Toni Morrison Dit project is een literaire en muzikale en de bijbehorende vragen over (on)recht- Tue 11, Wed 12, Thu 13 June 2013 muziek / music samenwerking tussen de Amerikaanse vaardigheid. Juist vanwege de verontrus- locatie / venue Rokia Traoré schrijfster Toni Morrison en de Malinese tende complexiteit van het stuk kent Othello Muziekgebouw aan ’t IJ regie / direction muzikante Rokia Traoré. Een samenvloeien een opvoeringgeschiedenis waarin deze aanvang / starting time Peter Sellars van verschillende continenten, gedeelde en gelaagdheid vaak is gereduceerd tot een 20.30 u lichtontwerp / lighting design afwijkende histories, fantasierijke ‘andere soort poppenkast: de briljante, maar woeste, 8.30 pm James F. Ingalls werelden’ en de donkere, uitdagende en gevaarlijke zwarte man wordt besodemieterd duur / running time geluidsontwerp / sound design eindeloos fascinerende poëzie van William door een duivel aan zijn linkerzijde (het 2 uur, zonder pauze Alexis Giraud Shakespeares Othello. personage Iago), en een engel rechts van hem 2 hours, no interval cast (het personage Desdemona). taal / language Tina Benko Rokia Traoré, wonend en werkend in Bamako, Engels en Bambara met Nederlandse Rokia Traoré (Barbary) Mali, maakt deel uit van een nieuwe genera- Wat was er in Shakespeares tijd eigenlijk be- boventiteling ngoni tie Afrikaanse vrouwen. Ze is een krachtige kend over Afrika? En kende hij Afrikanen? English and Bambara with Dutch surtitles Mamah Diabate en dappere wereldburger die zich ontpopt Het is in ieder geval duidelijk dat de man die inleiding / introduction zang / vocals heeft als leider. Daarnaast is ze een muzikale zijn theater The Globe noemde, zeer door door by Bart Boone Fatim Kouyate erfgenaam van de griot-tradities – afkomstig dit continent was gegrepen. Ook bevatten 19.45 u Bintou Soumbounou van de koninklijke hoven van de Mandeans twee van zijn ‘multiculturele’ toneelstukken, 7.45 pm kora – en de eigenzinnige mix van Malinese mu- die zich afspelen in Venetië, Othello en de meet the artist Mamadyba Camara ziekstijlen, die de basis vormde voor de blues Koopman van Venetië, talloze referenties aan met with Peter Sellars en Rokia Traoré toneelmeester / stage manager in Noord-Amerika. Haar muziek is een rijke Afrika. wo 12 juni, na afloop van de voorstelling Anne Dechene collage van trans-Atlantische tradities met Wed 12 June, after the performance assistent toneelmeester / assistant een uniek vrouwelijk geluid. Het project Desdemona ontstond uit één moderator Bart Boone stage manager verbijsterende zin, die ergens opduikt aan website Janet Y. Takami Toni Morrison schrijft fantasierijke fictie als het eind van het vierde bedrijf van Othello. www.rokiatraore.net productie / production sprankelend eerbetoon aan de onderbelichte Voorafgaand heeft Othello Desdemona in Diane J. Malecki en verdwenen geschiedenissen van talloze ge- haar kamer opgezocht, en haar met vlijm- in opdracht van / commissioned by neraties mensen. Hun moed, worstelingen, scherpe bedreigingen de stuipen op het lijf Wiener Festwochen prestaties, passies, tragedies, beloningen en gejaagd. Na zijn vertrek vraagt Desdemona, Theatre Nanterre-Amandiers teleurstellingen zijn vaak niet in de officiële diep geschokt, haar gezellin Emilia om haar Cal Performances, Berkeley, California geschiedschrijving opgenomen, maar werken te helpen bij het voorbereiden op de nacht. Lincoln Center for the Performing Arts, door tot de dag van vandaag. In een staat van diepe, beangstigende en New York emotionele verwarring, die zal leiden tot haar spielzeit’europa | Berliner Festspiele Shakespeares Othello is een permanente gewelddadige dood, vertelt ze Emilia over Barbican, London provocatie. Al vier eeuwen lang belichaamt een liedje dat ze maar niet uit haar hoofd kan Arts Council London dit toneelstuk de meest invloedrijke en krijgen. Ze vertelt Emilia dat ze dit liedje London 2012 Festival zichtbare representatie van een zwarte man ooit leerde van haar moeders dienstmeid, wereldpremière / world premiere in westerse kunst. De tekst is doordrenkt Barbary, die tijdens het zingen stierf aan een Wenen, 15.5.2011 met zinspelingen, misinformatie, geheimen, gebroken hart. leugens, zelfbedrog, wreedheid en – vreemd

4 5 Met één zin schildert Shakespeare hier Morrison en Rokia Traoré kunnen we haar houden deze ideale vrouwen – Desdemona, verhalen. Wat was het duistere geheim, een hele reeks opzienbare beelden. Het eindelijk zelf ontmoeten. Ook Desdemona Virgilia, Cordelia – zich meestal koest. Maar waardoor Othello en Iago met elkaar woord ‘moeder’ wekt gelijk de belangstel- ziet haar weer terug. voor Toni Morrison is de ideale vrouw verre verstrengeld bleven in een band van haat ling – Shakespeares stukken zitten vol met van onderdanig en stil. In haar werk spreekt en wederzijdse afhankelijkheid? Wat waren mysterieuze, ‘ontbrekende vrouwen’, en Als jonge vrouw toonde Desdemona geen ze, en door te spreken onthult ze geheimen, de momenten van groot geluk, belofte en tegelijkertijd is dit de tweede en laatste keer interesse in de gebruikelijke aanbidders verlangens, dromen, maar ook haar eigen voldoening in de liefde tussen Desdemona dat Desdemonas moeder in het stuk wordt die gelieerd waren aan het Venetiaanse hof. tekortkomingen. De Desdemona van en Othello, voordat die bezoedeld werd door genoemd. Maar vooral de naam Barbary Dankzij een zwarte vrouw leerde zij ware lief- Shakespeare heeft een goddelijke perfectie, de buitenwereld? zorgt voor verrassende associaties. In het de kennen, en koos ervoor haar liefde voor maar Toni Morrison brengt haar terug tot taalgebruik in het Londen van de 17e eeuw een zwarte man te uiten. In het eerste bedrijf de menselijke maat. Ze geeft het personage Er is nóg een ‘stille vrouw’ in Shakespeares stond ‘Barbary’ voor Afrika. En dan in het van Othello vertelt Othello aan de Senaat van de ruimte om fouten te maken om uiteinde- stuk, die in de bewerking een nieuwe bijzonder de Noord-Afrikaanse piraten, de Venetië over het moment dat de liefde tussen lijk hiervan te leren, en wijzer te worden. dimensie krijgt: Emilia, de doodsbange en Berbers, die met grote regelmaat de Britse hem en Desdemona opbloeide. Dat gebeurde onderdanige vrouw van Iago (“I nothing, koopvaardijschepen kaapten en de blanke, toen hij haar talloze verhalen vertelde, over Shakespeares Othello speelt zich af in een but to please his fantasy.”). Ze komt in bijna Britse opvarenden de slavernij injoegen. zijn jeugd als kindsoldaat – ellendige histo- tijdspanne van slechts 2 dagen. Desdemona en elke scène voor, maar ze spreekt bijna nooit. ries over lijden, ommekeer, gemis, redding, Othello verklaren elkaar de liefde op maandag Zij is het enige personage in het stuk, die In 1600 trok een delegatie elegante geklede transformatie en onverwachte menselijke 2 uur ’s nachts. Ze worden meteen onderge- weet hoe de leugen over de zakdoek in elkaar ambassadeurs van het Berberse hof, allemaal grootmoedigheid. Kortom, verhalen over dompeld in een openbaar mediahuwelijk, en steekt – op ieder moment zou ze haar mond hooggeplaatste Afrikanen, naar Londen om ‘andere werelden’. En met het beeld van vrijwel gelijk belandt het stel in een emotioneel open kunnen doen om het onrecht en het te onderhandelen met Koningin Elizabeth. Barbary nog vers in ons geheugen kunnen slagveld. Op woensdagnacht heeft Othello naderende bloedbad te voorkomen. Deze gebeurtenis zorgde voor veel ophef we ons levendig voorstellen hoe Desdemona Desdemona vermoord. Vreemd genoeg biedt in de stad. Shakespeare schreef Othello in opgroeide met dezelfde vertelcultuur. het stuk weinig momenten van reflectie door Shakespeare schept zo, met dit personage, 1603 en was waarschijnlijk van dit voorval de personages. Het is toch opvallend dat de een belichaming van de collaboratieve stilte op de hoogte. Zijn gebruik van de naam Natuurlijk wilde Toni Morrison ook dit schrijver van Hamlet zijn hoofdfiguur ditmaal die schuldig is aan massamoord. Door niet Barbary impliceert dat het stuk, na Othello, soort verhalen schrijven. In de voorstelling slechts één monoloog van twaalf regels als de waarheid te vertellen probeert Emilia nóg een Afrikaans personage bevat. In het Desdemona schept Morrison een veilige overpeinzing meegeeft? Gedurende de rest in eerste instantie zichzelf te redden, maar eerste bedrijf neemt Shakespeare uitgebreid ruimte waar de doden aan het woord komen, van het stuk zien we deze zwarte man vooral door te blijven zwijgen gaat ze ten onder, op de ruimte om te tonen dat Desdemonas en kunnen vertellen over de dingen die onbe- ‘optreden’ ten overstaan van blanke toehoor- het moment dat de onvermijdelijke leugen ouders totaal niet begrijpen wat hun dochter spreekbaar waren toen ze nog in leven waren. ders, en krijgen we zeer weinig aanwijzingen uiteindelijk aan het licht komt. beweegt. Op het moment dat Desdemona Verder krijgen in haar werk de vrouwen in over zijn innerlijke gemoedstoestand. haar beroemde Willow Song zingt, in de Shakespeares stuk, en de personages in de Desdemona is weliswaar een bijzondere tiener, Het personage Cassio benadrukt de rol kalme, donkere en emotionele stilte van de marges, nét buiten de tekst, een eigen stem. maar haar stem wordt gesmoord voordat ze, van Othello als een inspirerende zwarte nacht, wordt er gesuggereerd dat Desdemona De moeders van Othello en Desdemona en wij als publiek, de kans krijgen om iets meer leider, juist door het contrast tussen de twee – deze fijnzinnige, briljante, dappere en ontmoeten elkaar - verborgen verhalen te weten te komen over haar gedachten en figuren. Cassio is een ambitieuze, gluiperige ruimhartige jonge vrouw – in feite is opge- worden gedeeld en vloeien voort uit hun gevoelens. In de wereld van Toni Morrison is beroepspoliticus zonder ruggengraat, die ge- voed door een Afrikaanse dienstmeid, met samenkomen. Desdemona echter niet langer een naïeve bak- bukt gaat onder een stevige drank- en seksver- Afrikaanse verhalen en Afrikaanse liederen. vis, maar een volwassen vrouw, gewapend met slaving. Othellos eerste daad als Gouverneur Voor Shakespeare was Desdemona een groot inzicht en de mogelijkheid om langzaam van Cyprus is Cassio ontslaan. Overigens Het personage Barbary is een van ideaal schepsel, net als Dantes Beatrice: een haar eigen illusies te ontdekken en los te laten. volledig terecht. Desdemona, met haar vrije Shakespeares krachtige en mysterieuze ‘ont- droombeeld van perfectie, een vrouw die geest en zachte aard, dringt bij Othello aan brekende vrouwen’ – hij schreef voor haar liefdevol reageert op uitbarstingen van grote In Desdemona wordt er een glimp onthuld op eerherstel, verlossing en zelfs vergeving geen dialogen, maar ze speelde een grote haat, diep wantrouwen en moorddadige van de mysteries in Shakespeares Othello, voor Cassio. Eerst privé, maar later ook in rol in zijn fantasie. In Desdemona van Toni leugens. In Shakespeares latere tragedies dankzij nieuwe inzichten en achtergrond- het openbaar. Shakespeares latere tragedies

6 7 english kennen altijd een bitter einde – de toekomst van het personage Desdemona een dialoog Desdemona What was the reality of Africa for Shakespeare? ziet er altijd slechter uit. Zie Hamlet: na de aan met de liederen, gezongen door Rokia Peter Sellars Did he know any Africans? Clearly the man dood van de gemankeerde, maar grote titel- Traoré, die rol van Barbary speelt. De enige who called his theater “The Globe” was inte- held wordt het volk opgezadeld met de oppor- liedteksten die niet afkomstig zijn van Traoré rested in Africa, and his two “multicultural” tunistische Fortinbras als heerser. En na de is Willow Song door Shakespeare, en de This project is a literary and musical colla- plays set in Venice, Othello and The Merchant dood van Othello wordt hij, ironisch genoeg, tegenhanger van dit lied, geschreven door boration between Toni Morrison and Rokia of Venice, are filled with references to Africa. als gouverneur opgevolgd door de middelma- Toni Morrison: Someone Leans Near. Traoré, moving across continents, shared This project grew out of an astonishing line tige en corrupte Cassio. Had Desdemona dan and divergent histories, imagined “other which appears late in Act 1v of Othello. Othello niet voor Cassio moeten opkomen? Ze moet Vierhonderd jaar later geven Toni Morrison en worlds”, and the darkly resonant, open-en- has just visited Desdemona in her bedroom het immers met de dood bekopen. Rokia Traoré een antwoord op Shakespeares ded poetry of William Shakespeare’s Othello. and threatened her with terrifying and pointed Othello, ze presenteren een aantal ontbre- Writing from Bamako, in Mali, Rokia Traoré menace. He leaves, and Desdemona, deeply Toni Morrison vult de leegtes en dichtelijke kende stukjes uit het verhaal, en bieden een is one of a new generation of African women, shaken, asks her companion, Emilia, to help dubbelzinnigheden in Shakespeares tekst breder perspectief. Vrouwen genieten nu a clear and courageous citizen of the world her get ready for bed. Entering an eerily aan met haar eigen gevoel voor onbespro- de vrijheid om vanuit het hart en hoofd te stepping forward into leadership, musical emotional twilight that will lead to her vio- ken waarheden. Rokia Traoré reageerde via kunnen spreken, en Afrika is allang geen heir to the griot traditions of the Mandean lent death, she tells Emilia that she can’t get e-mail op Morrisons groeiende verhaal. onbekend, bij elkaar gefantaseerd continent royal courts and the particular alchemy of a certain song out of her head. She learned Dat deed ze met liederen die de menselijke meer. De vrouwen spreken ons aan, over Malian music that gave birth to the blues in this song, she tells Emilia, from her mother’s vragen en metafysische kanten van het het graf heen. Ze zijn ouder geworden en North America. Her music is a rich blend maid, Barbary, who died while singing it, of a verhaal beantwoordden en verdiepten, maar geen onnozele tieners meer. In Afrikaanse of cross-Atlantic traditions in a distinctly broken heart. dan binnen een Afrikaanse context. Traorés tradities zijn de doden nog altijd zeer aan- feminine voice. In one line, Shakespeare has suddenly given werk zit vol Afrikaanse uitdrukkingen en wezig. Voor hen, zegt Toni Morrison, is er Toni Morrison has created fiction that ima- us a series of startling images. The appea- tradities. Zo refereert Dongori naar een doek geen onderscheid tussen verleden en heden. gines, evokes and honors the missing histo- rance of the word “mother” tips us off – geweven van doornen. Het is een klaagzang, Desdemona en Othello zien elkaar dan ook ries of generations whose courage, struggles, Shakespeare’s plays are filled with myste- en een beeld dat een bitter Afrikaans spreek- terug in het hiernamaals. Moeizaam, nederig achievements, loves, tragedies, fulfillments rious, missing women and this is only the woord oproept: je bruidsluier zal je lijkwade en vol berouw, ontstaat er ruimte voor ver- and disappointments have gone unrecorded, second reference to Desdemona’s mother in worden. In de interpretatie van Rokia Traoré zoening. De verontschuldigingen, die vier- but are still very much with us. the entire play. But it is the word “Barbary” wordt dit spreekwoord door jonge vrouwen honderd jaar op zich hebben laten wachten, Shakespeare’s Othello is a permanent pro- which triggers surprising associations. In juist herschreven, en claimen ze – strijdlus- worden eindelijk uitgesproken. In Desdemona vocation, for four centuries the most visible seventeenth-century London, “Barbary” tig, teder en respectvol – het recht op een heeft de tragedie niet het laatste woord. In portrayal of a black man in Western art. It is meant Africa. The Barbary pirates were andere toekomst. In het overrompelende een tijdloze ruimte, die het heden verlicht en a play seething with innuendo, misinforma- hijacking British vessels off the coast of refrein van Dianfa komen de woorden ‘dah’ doordrenkt, confronteert Des-demon-a haar tion, secrets, lies, self-deception, cruelty, and Africa, enslaving their white, British crews. en ‘kaicedrat’ voorbij, dit zijn vruchten met eigen demonen. Ze verzoent zichzelf met het strangely luminous redemption. In 1600, a delegation of ambassadors from een scherpe, bijtende smaak. En het nummer verleden en bereidt zich voor op een nieuwe It has been read by generations as a coded, the Barbary court, Africans of high degree, Kemeh Bourama biedt een klein voorbeeld toekomst. Niet langer alleen. indirect reference to the coded, indirect lay- splendidly dressed, arrived in London to ne- van de rijke, eeuwenoude griot-traditie. Op ers of justice and injustice that move across gotiate with Queen Elizabeth. That advent deze manier werden vroeger de belevenissen Peter Sellars racial lines in Western societies. Because the stirred much discussion in London. That van grote krijgers vastgelegd, bezongen en juni 2012 play is so intricate and ultimately disturbing, Shakespeare, writing Othello in 1603, uses the gevierd aan de koninklijke hoven van Ségou much of its performance history has reduced name “Barbary”, implies that there is another en Timboektoe. Deze orale, muzikale traditie it to a kind of puppet show of a brilliant but African character in his play. van heldendichten geeft ons een idee over hoe dangerously mad black man framed by a Shakespeare has already been at pains to de- in Afrika, in de tijd van Shakespeare, de lot- devil on his left (Iago) and an angel on his monstrate in Act I that Desdemona’s parents gevallen van Othello zouden zijn bezongen. right (Desdemona). don’t know their own daughter, and now as In de voorstelling gaan de gesproken teksten she sings her famous Willow Song, the quiet,

8 9 10 11 english dark, emotional still-point of the night, we ideal woman is not silent. Finally, she speaks. almost never speaks. She is the one person The dah and kaicedrat in the overwhelming are left to reflect that Desdemona – this And as she speaks, she reveals secrets, hopes, who knows the truth of the lie of the hand- refrain of Dianfa are fruits with a pungent, tender, brilliant, courageous, generous dreams, but also her own imperfections. kerchief – at any moment she could speak up acrid taste. The song Kemeh Bourama offers young woman – was raised by an African Shakespeare’s Desdemona is divine perfec- and prevent the injustice and bloodbath that a brief sample of the centuries’ old griot maid with African stories and African songs. tion, but Toni Morrison allows her to be overwhelm the play. tradition. This is the way that the exploits “Barbary” is one of Shakespeare’s powerful human, to make mistakes, and finally, with Shakespeare creates a portrait of silence that of great warriors were recorded, sung and and enigmatic “missing women” – he did not eternity stretching before her, to learn, and is complicit with mass murder, that hopes by celebrated in the courts of Segou and Tim- write for her, but he imagined her. In Toni then to understand. not uttering the truth to save its own skin, buktu, and we begin to hear the epic mode in Morrison and Rokia Traoré’s Desdemona, we Shakespeare’s play spans two days. but that will in fact become the next victim which Othello’s story would have been told meet her at last, and Desdemona meets her Desdemona and Othello elope Monday when the lie follows its inexorable course. in Africa in Shakespeare’s lifetime. again. night at 2 a.m., are thrust into a wild media- Shakespeare’s foil for Othello, the gifted, in- In performance, dialogues spoken by the As a young woman, Desdemona rejected the centric marriage as they travel in the public spiring black leader, is Cassio, an ambitious, actress playing Desdemona are in dialogue usual suitors from the Venetian court – it eye into a theater of war, and he has mur- glib, weak career politician with a crippling with songs sung by Rokia Traoré as was a black woman who taught Desdemona dered her by Wednesday night. The play addiction to alcohol and sex. Othello’s first “Barbary”. The only song lyrics not written how to love and now, Desdemona chooses strangely offers no one much room for act as Governor of Cypress is to fire him, by Rokia Traoré are Shakespeare’s Willow to offer her love to a black man. In Act 1 of reflection. It is pointedly odd that the author with cause. Desdemona, whose openness Song and the pendant which Toni Morrison Othello, Shakespeare has Othello tell the of Hamlet affords the title character in Othello of spirit urges rehabilitation, redemption, wrote in counterpoint to Shakespeare’s Venetian Senate that he and Desdemona fell only a single twelve-line soliloquy. For the and forgiveness, challenges her husband Willow Song, Someone Leans Near. in love as he told her stories – stories of his rest of the play, this black man is performing to reinstate Cassio, privately, and then in Four hundred years later, Toni Morrison youth as a child soldier, stories of suffering, in front of white people and we have very few public. Shakespeare’s mature tragedies strike and Rokia Traoré respond to Shakespeare’s reversal, privation, salvation, transformation, clues about his inner life. Desdemona is an a bitter note on their last page – the future Othello, offering some missing pieces and and unexpected human generosity. Stories astonishing teenager but is suffocated before will be even more bleak – after the flawed wider perspectives. Women now have the of “other worlds.” And with the image of she or we have a chance to learn her thoughts greatness of Hamlet we get Fortinbras. After scope to speak their minds and their hearts, “Barbary” lingering in our minds, we can or feelings. In Toni Morrison’s creation, Othello’s death the terrible irony is that he is and Africa is real, not just imagined. The now imagine that Desdemona could have Desdemona is no longer a teenager but a replaced as Governor by the mediocrity and women speak to us from the other side of grown up hearing some of those stories. mature woman with perspective and the op- venality of Cassio. Was Desdemona wrong the grave, older now, no longer teenagers. In And of course Toni Morrison wanted to portunity to gradually recognize and let go to support Cassio at the cost of her own life? African traditions, the dead are quite undead write those stories. In Desdemona, Toni of her own illusions. Toni Morrison responded to lacunae and and very present, and for them, as Toni Morrison has created a safe space in which And so in Desdemona, we begin to glimpse poetic ambiguities in Shakespeare and to her Morrison says, the past and the future are the dead can finally speak those things that some of the mysteries of Shakespeare’s own sense of unspoken truths. In commu- the same. Desdemona and Othello meet could not be spoken when they were alive. Othello with new insight in the light of nication with Toni by email, Rokia Traoré again in the afterlife. With difficulty, humi- And finally, the women inside Shakespeare’s deepened histories. What was the dark secret responded to Toni’s unfolding story with lity and remorse, a space of reconciliation is play and those in the shadows, just outside that held Othello and Iago in a bond of songs that answered or deepened the human created. The apologies that we have waited of it, find their voices: Othello’s mother and mutual dependency and hatred? What were questions and the metaphysical aspects in four hundred years to hear are finally spoken. Desdemona’s mother meet, and hidden his- the moments of happiness and promise and an African context. Her work references We are not simply left with tragedy. In a time tories are shared and begin to flow. Desde- fulfillment in the great love between Desde- African tropes and traditions. “Dongori” for outside of time that illuminates and infuses mona was Shakespeare’s ideal creation – like mona and Othello before it was tainted by example, refers to a woven cloth of thorns, the present, Des-demon-a confronts her Dante’s Beatrice, a vision of perfection, a the world? a lament and an image that evokes a bitter “demons,” reconciling the past, and now, no woman offering love and forgiveness in the One other “silent woman” in Shakespeare’s African proverb for young women: your longer alone, prepares a future. face of hatred, mistrust, and murderous lies. play enters into a new dimensionality: Emilia, bridal veil will be your funeral shroud. In In Shakespeare’s late tragedies, the ideal Iago’s terrified wife (“I nothing, but to Rokia Traoré’s new version, young women Peter Sellars woman – Desdemona, Virgilia, Cordelia please his fantasy.”). She appears in nearly rewrite that proverb and defiantly, tenderly June 2012 -- was mostly silent. For Toni Morrison, the every scene of Shakespeare’s play and she and respectfully claim a different future.

12 13 BIOGRAFIEËN dom. Sinds 2012 is ze writer in (onderdeel van de festiviteiten in China (1987) en The Death of Carnegie Mellon University’s Gotham City Improv en residence aan Oberlin College. rondom de 250e geboortedag Klinghoffer (1991). Voor Doctor Theatre Program en al bijna Lifegame (met het Britse Ook maakt ze deel uit van de van Mozart in Wenen) de perfor- Atomic (2005) en The Gospel 20 jaar actief op de podia van Improbable Theatre Company). Toni Morrison (1931) is een redactieraad van het tijdschrift mance Wat i . Haar meest recente According to the Other Mary New York. Recentelijk werd Filmrollen had ze onder meer in Amerikaanse schrijfster. In 1993 The Nation. album, Tchamantche (2008), is deed hij de regie en chreef hij zij onderscheiden met een Admission, The Avengers, Contest, ontving ze de Nobelprijs voor meer westers georiënteerd. Tij- bovendien het libretto. Ook Lucille Lortel Award voor haar Photo-Op, Puccini For Beginners de literatuur voor haar oeuvre; Rokia Traoré (1974) is een dens de eerste Songlines Music regisseerde hij de premières meesterlijke rol als Jacqueline en The Hungry Ghosts, en ze was zij is de laatste Amerikaan die Malinese zangeres, songwriter Awards in 2009 won Traoré in van de opera’s L’amour de loin Kennedy Onassis in het solostuk te zien in televisieseries als Ugly die eer ten deel viel. Morisson en multi-instrumentaliste. Haar de categorie Best Artist. In april (2000) en Adriana Mater (2006) Jackie van Elfriede Jelinek, dat Betty, Royal Pains, Law and Order, werd geboren als Chloe Anthony voorkeursinstrument is de gi- 2013 komt haar nieuwe album van Kaija Saariaho. In 1999 voor The Womens Project werd Chappelle’s Show, Unforgettable en Wofford en groeide op in Ohio. taar. Traoré maakt deel uit van uit, Beautiful Africa. ontving Sellars de Erasmusprijs geregisseerd door Tea Alagic. drie seizoenen van Showtimes’ Van 1949-1953 studeerde ze de Bambara-bevolkingsgroep en en in 2005 de Dorothy and Het is voor Benko een grote eer Brotherhood. letteren aan Howard University groeide op als dochter van een Peter Sellars (1957) is een Lillian Gish Prize. In 2009 te werken met Peter Sellars en in Washington D.C., en in 1955 diplomaat. Het is ongebruikelijk Amerikaans theater- en regisseerde hij een productie het afgelopen jaar samen met behaalde ze haar master aan dat leden van de adel, waartoe operaregisseur. Hij behaalde van Shakespeare’s Othello de fenomenale Rokia Traoré Cornell University in Ithaca, Traoré behoort, als musicus in 1981 zijn diploma aan de geïnspireerd op en gesitueerd in en de getalenteerde zangers en New York. Vervolgens doceerde optreden; niettemin begon ze universiteit van Harvard. In zijn het Amerika van de toentertijd musici Desdemona te hebben ze Engels aan verschillende in de jaren ‘90 in het openbaar laatste studiejaar regisseerde hij net verkozen president Barack mogen uitvoeren in Frankrijk, universiteiten. Van 1958 tot 1964 op te treden en in 1997 ging ze een productie van Händels Obama met Philip Seymour Duitsland en het Barbican was ze getrouwd met Harold een succesvolle samenwerking Orlando bij het American Hoffman in de rol van Iago. in Londen. Andere stukken Morrison, met wie ze twee kin- aan met de bekende Malinese Repertory Theatre in Cambridge, Sellars leidde in 1990 en 1993 waar zij de afgelopen tijd aan deren kreeg. Na haar scheiding musicus Ali Farka Touré, wat Massachusettes waarmee hij het Los Angeles Festival, in meewerkte zijn onder meer de werd Morrison redacteur bij haar veel bekendheid opleverde. nationale bekendheid verwierf. 2002 het Adelaide Arts Festival, wereldpremière van Katori Random House, waar ze een Traoré’s debuutalbum Mouneissa Van 1984 tot 1986 was hij en in 2003 de Internationale Halls nieuwste werk belangrijke rol speelde bij het verscheen in 1998 en werd artistiek directeur van het Theaterbiënnale van Venetië. In Whaddabloodclot!!!, Ivo van onder de aandacht brengen van lovend ontvangen; de kritiek American National Theater in 2006 was hij artistiek directeur Hove’s bejubelde productie van Afro-Amerikaanse literatuur. roemde haar frisse insteek en Washington D.C. Hij maakte van New Crowned Hope, het The Little Foxes bij de New York Als schrijfster debuteerde ze de ongewone combinatie van daar naam met de productie van festival ter gelegenheid van het Theatre Workshop, Wallace in 1970 met The bluest eye. Haar Malinese muziektradities en Sophocles’ AJAX, gestitueerd Weense Mozartjaar. Daar vroeg Shawns toneelstuk Marie and derde roman, Song of Solomon instrumenten, zoals de ngoni in het Pentagon. De voorstelling hij internationale kunstenaars Bruce bij The New Group, (1977), werd bekroond met de en de balafon. Van het album ging op tournee door Europa met uiteenlopende culturele Charles Mee’s Wintertime bij 2nd National Books Critics Circle werden in Europa meer dan en vormde het begin van zijn achtergronden voor nieuw Stage, en voorts Irena’s Vow, Not Award, en met Beloved won zij 40.000 exemplaren verkocht. internationale carrière. In 1991 werk te maken op het gebied About Nightingales en Top Girls in 1988 de Pulitzerprijs en de Haar tweede album, het geheel maakte hij zijn speelfilmdebuut van muziek, theater, dans, film, op Broadway. Haar eenakters American Book Award. Zwarte door Traoré zelf gecomponeerde met de stomme film The Cabinet beeldende kunst en architectuur. zijn digitaal gepubliceerd bij vrouwen spelen vaak een grote en gearrangeerde Wanita (2000), of Dr. Ramirez. Sellars vestigde Sellars is als hoogleraar verbon- IndieInk. Benko schreef en rol in haar werk. Behalve romans werd door de New York Times zijn reputatie als regisseur den aan de faculteit World Arts regisseerde voorstellingen heeft Morrison ook non-fictie, een van de albums van het jaar van diverse 20e-eeuwse en and Cultures van de University voor het 4th Street Theatre, toneelstukken, kinderboeken en genoemd. Op Bowmboï (2003) hedendaagse opera’s van onder of California in Los Angeles en Red Circle, de New York Film een operalibretto geschreven. werkte ze samen met onder meer andere Olivier Messiaen, Paul curator in residence van het Academy en het Coconut Grove Daarnaast doceerde ze aan de het Kronos Quartet. Het album Hindemith en György Ligeti. Telluride Film Festival. Hij ont- Playhouse. in 2012 regisseerde State University of New York en werd bekroond met de pres- Deze werken werden onder meer ving een MacArthur Fellowship, ze tijdens het New York Interna- bekleedde ze van 1989 tot 2006 tigieuze BBC 3 World Music uitgevoerd bij Glyndebourne de Erasmusprijs, de Sundance tional Fringe Festival het een leerstoel aan Princeton Uni- Award. In 2004 speelde Traoré Festival, Lyric Opera of Institute Risk-Takers Award en toneelstuk Lou, gebaseerd op de versity. Ze kreeg verschillende op het WOMAD festival en vol- Chicago, De Nederlandse de Gish Prize. Sellars is lid van herinneringen van Lou Andreas eredoctoraten toegekend, onder tooide ze haar eerste concerttour Opera, Opéra National de de American Academy of Arts Salome. Momenteel werkt ze meer van Oxford University in door Noord-Amerika. In 2005 Paris, Salzburg Festival, San and Sciences. aan een stuk getiteld emptybelly 2005 en van Rutgers University trad ze op tijdens het concert van Francisco Opera en Santa Fe voor The Muse Project. Benko in 2011. In 2012 werd haar de Youssou N’dour and Friends Opera. Sellars heeft veelvuldig Tina Benko woont in New York doceert Drama, Samenspel hoogste civiele Amerikaanse in Genève en in 2006 maakte samengewerkt met componist City, waar ze werkzaam is als en Improvisatie aan Fordham onderscheiding toegekend, de ze in het festival New Crowned John Adams. Hij regisseerde actrice, schrijfster en docent. University. Zelf improviseerde Presidential Medal of Free- Hope van regisseur Peter Sellars de première van Adams’ Nixon Ze is afgestudeerd aan het ze in het kader van Theatersport, 14 15 BIOGRaphies She is currently a member of most recent album, Tchamantche Saariaho. In 2009 he directed and at the Barbican in London the editorial board of The Nation (2008), is more Western in a production of Shakespeare’s last year. Other recent theatre magazine. character. At the first Songlines Othello inspired by and set in the credits include the world premiere Toni Morrison (1931) is an Music Awards in 2009, Traoré America of newly elected Presi- of Katori Hall’s latest play American writer. In 1993 she Rokia Traoré (1974) is a Ma- won Best Artist. In April 2013 dent Barack Obama with Philip Whaddabloodclot!!!, Ivo Van Hove’s won the Nobel Prize for litera- linese singer, songwriter and her new album, Beautiful Africa, Seymour Hoffman in the role acclaimed production of The ture. She is the last American to multi-instrumentalist. Her in- will be released. of Iago. Sellars led the 1990 and Little Foxes at New York Theatre whom that honour fell. Morri- strument of choice is the guitar. 1993 Los Angeles Festivals; the Workshop, Wallace Shawn’s son was born as Chloe Anthony Traoré is a member of the ethnic Peter Sellars (1957) Peter Sellars 2002 Adelaide Arts Festival; and play Marie and Bruce at The New Wofford and grew up in Ohio. group of the Bambara and grew (1957) is an American theatre the 2003 Venice Biennale Group, Charles Mee’s From 1949-1953 she studied up as the daughter of a diplomat. and opera director. He gradu- International Festival of Theat- Wintertime at 2nd Stage, as well English literature at Howard It’s unusual for members of the ated from Harvard in 1981. In er. In 2006 he was Artistic Di- as Irena’s Vow, Not About University in Washington D.C. nobility, to which Traoré be- his last year there he staged a rector of New Crowned Hope, Nightingales, and Top Girls on In 1955 she earned her Master longs, to perform as musicians; production of Händel’s Orlando a festival in Vienna for which he Broadway. Her one act plays of Arts degree at Cornell Uni- nevertheless, she started to with the American Repertory invited international artists from have been digitally published versity in Ithaca, New York. perform in public in the 1990’s Theater in Cambridge, Mas- diverse cultural backgrounds through IndieInk and she has After graduation, she taught and in 1997 she embarked on a sachusetts, gaining him national to create new work in music, written and directed shows for English at various universities. successful collaboration with the recognition. From 1984 until theater, dance, film, the visual the 4th Street Theatre, Red From 1958 until 1964 she was well-known Malinese musician 1986, he was Artistic Director of arts, and architecture for the Circle, New York Film Academy, married to Harold Morrison, Ali Farka Touré, which consider- the American National Theater city’s Mozart Year. Sellars is a and Coconut Grove Playhouse. who she had two children with. ably raised her profile. Traoré’s in Washington D.C., where his professor in the World Arts and She directed the play Lou at the After her divorce Morrison debut album Mouneissa was landmark staging of Sophocles’ Cultures Department at UCLA 2012 New York International became an editor at Random released in 1998 to great critical AJAX, set at the Pentagon, and Resident Curator of the Fringe Festival based on the House, where she played a vital acclaim. The reviewers praised was invited to tour Europe and Telluride Film Festival. He is the memoirs of Lou Andreas role in bringing Afro-American her fresh treatment and unusual ignited the start of an interna- recipient of a MacArthur Fel- Salome and is creating a piece literature into the mainstream. combination of several Malinese tional career. In 1991 he made lowship, the Erasmus Prize, the called emptybelly for The Muse As a writer she debuted in 1970 music traditions and instru- his directorial debut in film with Sundance Institute Risk-Takers Project. Ms. Benko currently with The bluest eye. Her third ments, such as the ngoni and the the silent movie The Cabinet of Award, and the Gish Prize, and teaches Drama, Collaboration, novel, Song of Solomon (1977), balafon. The album sold over Dr. Ramirez. Sellars has staged is a member of the American and Improvisation at Fordham was awarded the National Book 40,000 copies in Europe. Her operas at the Glyndebourne Academy of Arts and Sciences. University. She has performed Critics Circle Award. In 1988, second album Wanita (2000), Festival, Lyric Opera of Chi- Improvisation with Theatres- she won the Pulitzer Prize and which she wrote and arranged cago, Netherlands Opera, Opéra Tina Benko lives in New York ports, Gotham City Improv, and the American Book Award for entirely herself, was nominated National de Paris, Salzburg City where she is an actress, Lifegame – with the Improbable Beloved. Black women often play by the New York Times as one Festival, San Francisco Opera, writer, and teacher. She is a grad- Theatre Company, UK. Film a major role in her work. As well of its critics’ albums of the year. and the Santa Fe Opera, among uate of Carnegie Mellon Univer- credits include Admission, as novels, Morrison has also On Bowmboï (2003) she collabo- others, establishing a reputa- sity’s Theatre Program and has The Avengers, Contest, Photo-Op, written non-fiction, stage plays, rated with the Kronos Quartet, tion for bringing 20th-century been working on the New York Puccini For Beginners, The Hungry children’s books and an opera amongst others. The album was and contemporary operas to the stage for almost 20 years. She Ghosts. Television credits include libretto. She lectured at the State awarded the prestigious BBC stage, including works by Olivier was most recently nominated Ugly Betty, Royal Pains, Law and University of New York and Radio 3 World Music Award. Messiaen, Paul Hindemith, and for a Lucille Lortel Award for Order, Chappelle’s Show, from 1989 until 2006 she held Traoré played at the WOMAD György Ligeti. He has regularly her tour de force performance Unforgettable, and three seasons a Chair at Princeton University. festival in 2004 and completed collaborated with composer John as Jacqueline Kennedy Onassis on Showtimes’ Brotherhood. She received many honorary her first tour of North-Amer- Adams, directing the premiere in the solo play Jackie written doctorates, including a doctorate ica that same year. In 2005 of Adams’ Nixon in China (1987), by Elfriede Jelinek and directed from Oxford University in 2005 she performed at the Youssou The Death of Klinghoffer (1991), by Tea Alagic for The Womens and a doctorate from Rutgers N’dour and Friends concert in Doctor Atomic (2005), and The Project. Ms. Benko is honored to University in 2011. In 2012 she Geneva and in 2006 she staged Gospel According to the Other Mary work with Peter Sellars and to was awarded the highest civilian her performance Wat i at Peter (2013), also creating the libretto share the stage with the phe- award in the United States, the Sellars’ New Crowned Hope for the latter two works. Sellars nomenal Rokia Traoré and the Presidential Medal of Freedom. festival (part of the celebrations directed the premiere of the ope- talented singers and musicians Since 2012, she has been writer commemorating Mozart’s ras L’amour de loin (2000) and with whom she has performed in residence at Oberlin College. 250th birthday in Vienna). Her Adriana Mater (2006) by Kaija Desdemona in France, Germany, 16 17 HOLLAND FESTIVAL 2013 Slavernijverleden 2013, Houdt, H. Wolfert en R. Hoogendijk, J. Hopman, Het Holland Festival van het festival verwelkomen we The Brook Foundation, Fonds M. Brinkman A. Huijser, E. Hummelen, heeft ook uw steun u graag op speciale gelegen- Podiumkunsten, Prins Claus G. van der Hulst, P. Jochems, nodig: word Vriend heden en geven we u een blik directie Fonds, Prins Bernhard hartsvrienden Jan de Kater, J. Keukens, achter de schermen. Pierre Audi, artistiek directeur Cultuurfonds, Pro Helvetia, S. van Delft-Vroom, H. Doek, A. Ladan, M. Le Poole, Annet Lekkerkerker, zakelijk Goethe Institut, Institut W.M.M. van Ierschot, M. Leenaers, K. Leering, Help mee de bijzondere program- geefwet directeur Français France, Institut K. Kohlstrand, J. en M. Kuiper- T. Liefaard, A. Ligeon, mering mogelijk te maken. Dan Sinds 1 januari 2012 is het nog Français des Pays-Bas, Gerlach, M. Plotnitsky, T. Lodder, D. van der Meer, maakt ook u het Holland Festival! aantrekkelijker om het Holland bestuur Réseau Varèse P. Voorsmit, P. van Welzen en E. van der Meer-Blok, A. Mees- Festival te steunen vanwege de Martijn Sanders, voorzitter C. Lafeber Lubberman, A. de Meijere, liefhebber Geefwet die tot 1 januari 2018 van Renze Hasper, penningmeester hf business J. Melkert, E. Merkx, (vanaf € 45 per jaar) U ontvangt kracht is. De Geefwet houdt in Marjet van Zuijlen, secretaris Beam Systems, De Nederlandsche beschermers A. Nieuwenhuizen, dit programmaboek gratis, u dat giften aan culturele ANBI’s Mavis Carrilho Bank N.V., G&S Vastgoed, Lodewijk Baljon en Ineke R. Nieuwpoort, La Nube, krijgt voorrang bij de kaartver- met 25% verhoogd mogen worden Joachim Fleury ING Groep, Schut van de Ven Hellingman, A. van de Beek en Kay Bing Oen, B. Oremus, koop en korting op tickets. tot een maximum aan schenkin- Ben Noteboom Notariskantoor, Ten Have S. van Basten Batenburg, E. Overkamp en A. Verhoog, gen van € 5.000 per jaar. Schenkt Change Management, WPG S. Brada, Frans en Dorry C. van de Poppe, P. Price, E. van begunstiger u meer dan € 5.000, dan kunt u Het programma van het Holland Uitgevers B.V. Cladder-van Haersolte, Kommer de Putte, F. Racké, S. van de Ree, (vanaf € 250 per jaar of € 21 het resterende bedrag voor het Festival kan alleen tot stand en Josien Damen, J. Docter en Wessel Reinink, Thecla Renders, per maand) Uw bijdrage komt reguliere percentage (100%) komen door subsidies, bijdragen mediapartners E. van Luijk, H. Doek, L.M. Remarque-Van Toorn, rechtstreeks ten goede aan de aftrekken van de inkomsten- van sponsors en fondsen en door NTR, VPRO L. Dommering-van Rongen, M. Robben, B. Robbers, internationale programmering belasting. De voordelen van de gewaardeerde steun van u, E. Flores d’Arcais, E. Granpré A. Schneider, H. Schnitzler, van het Holland Festival. Als de Geefwet gelden voor alle ons publiek. donaties Moliere, E.H. Horlings, G. Scholten, C. Schoorl, Begunstiger heeft u recht op belastingplichtigen (particulieren De genereuze, meerjarige ver- J. Houwert, Luuk H. Karsten, E. Schreve-Brinkman, vrijkaarten en andere aantrek- en bedrijven) en zijn van toepas- subsidiënten bintenis van de Governors is van R. Katwijk, R. Kupers en C.W.M. Schunck, P. Smit, kelijke privileges. sing op zowel eenmalige als Ministerie van Onderwijs, groot belang voor de internatio­ H. van Eeghen, J. Lauret, G. Smits, I. Snelleman, periodieke schenkingen. Cultuur en Wetenschap nale programmering van het A. van der Linden-Taverne, A. Sonnen, C. Teulings, jonge begunstiger Gemeente Amsterdam Holland Festival, met name de H. en I. Lindenbergh-Sluis, H. Tjeenk Willink, I. Tjoa, (vanaf € 250 per jaar of € 21 per voordeel van een Europese Commissie Programma internationale coproducties. F. Mulder, G. van Oenen, H.B. van der Veen, R. Verhoeff, maand) Voor Jonge Begunstigers periodieke schenking Cultuur (2007-2013) Ook de belangrijke bijdrage van H. Pinkster, H. Sauerwein, C. van der Vlies, F. Voorsluis- selecteren we drie voorstellingen Een eenmalige gift is beperkt de Vrienden van het Holland R. van Schaik en W. Rutten, Spanhoff, A. Vreugdenhil, die je niet mag missen. We organi- aftrekbaar voor de belasting. Het Het Holland Festival is lid Festival en HF Business komt K. Tschenett, P. Wakkie, W. Vroom, A. Wertheim, seren ontvangsten waar je andere totaal van de giften op jaarbasis van Réseau Varèse, Europees rechtstreeks ten goede aan de R.R. Walstra, A. van Wassenaer, M. Willekens, M. van Wulfften Jonge Begunstigers, maar ook dient hoger te zijn dan 1% netwerk voor de creatie en internationale programmering. T. Winkelman, O.L.O. en Palthe, M. Yazdanbakhsh, kunstenaars en Governors van (drempel) en kan tot maximaal promotie van nieuwe muziek, Tineke de Witt Wijnen-Jansen P. van der Zant, P. van Zwieten het Holland Festival ontmoet. 10% (plafond) van het inkomen gesubsidieerd door het Culturele governors Schoonhoven en N. Aarnink worden afgetrokken. Een perio- Programma van de Europese G.J. van den Bergh en C. van den beschermer dieke gift is een gift waarbij voor Commissie. Bergh-Raat, R.F. van den Bergh, begunstigers jonge begunstigers (vanaf € 1.500 per jaar of € 125 een periode van ten minste vijf W.L.J. Bröcker, J. van den Broek, M. Beekman, I. van den Bercken, Kai Ament, J.A. de Groot, per maand) Als dank voor uw opeenvolgende jaren een gelijke hoofdbegunstiger Jeroen Fleming, J. Fleury, E. Blankenburg, Co Bleeker, G. Schunselaar, David van Traa, aanzienlijke bijdrage aan de uitkering wordt gedaan, vastge- SNS REAAL Fonds V. Halberstadt, H.J. ten Have en A. Boelee, K. de Bok, Jan Bouws, H. Verhagen, Vivian van der internationale programmering legd in een perio­dieke akte. De G.C. de Rooij, J. Kat en E. Bracht, G. Bromberger, Weide, M. van Zijll Langhout van het Holland Festival ont- gift is volledig aftrekbaar zonder sponsors en fondsen B. Johnson, Irina en Marcel van D. de Bruijn, M. Daamen, vangt u een uitnodiging voor de aftrekdrempel of aftrekplafond. Rabobank Amsterdam, Poecke, Ton en Maya Meijer- J. Dekker, J. Drupsteen, anonieme schenkers openingsvoorstelling en voor Stichting Ammodo, Bergmans, Sijbolt Noorda en Chr. van Eeghen, J. van der Ook dankt het Holland Festival exclusieve bijeenkomsten, naast Wilt u ook Vriend van het Clifford Chance LLP, Mieke van der Weij, Robert Jan Ende, Ch. Engeler, E. Eshuis, anonieme schenkers. vrijkaarten en andere privileges. Holland Festival worden? Ga DoubleTree by Hilton, en Mélanie van Ogtrop- E. Goossens-Post, E. de Graaff- voor meer informatie en een Westergasfabriek/ Quintus, Françoise van Van Meeteren, D. Grobbe, liefhebbers hartsvriend aanmeldformulier naar MeyerBergman, Automobiel- Rappard-Wanninkhof, A. Ruys J. Haalebos, J. Hennephof, Het Holland Festival dankt (vanaf € 5.000 per jaar) Als www.hollandfestival.nl/ steun bedrijf Van Vloten, Turing en M. Ruys-van Haaften, M. Henriques de Castro, 646 Liefhebbers voor hun steun Hartsvriend van het Holland HF / hfvrienden of neem Foundation, Stichting M. Sanders, A.N. Stoop en G. van Heteren, L.D.M.E. van en bijdrage. Festival nodigen we u uit om vrijblijvend contact op Leonie Dioraphte, VSBfonds, S. Hazelhoff, Tom de Swaan, Heteren, B. van Heugten, dichter bij de makers te komen. Kruizenga, hoofd development Stichting Herdenking S. Tóth, Elise Wessels-van S. Hodes, Herma Hofmeijer, Met gelijkgestemden en gasten op 020 – 788 21 18. 18 19 colofon / colophon meer / more

Holland Festival Die Meistersinger von Nürnberg Piet Heinkade 5 Richard Wagner 1019 BR Amsterdam De Nederlandse Opera tel. +31 (0)20 – 7882100 di 4-zo 23 juni fax +31 (0)20 – 7882102 Tue 4–Sun 23 June [email protected] Het Muziektheater Amsterdam www.hollandfestival.nl Tragedy of a Friendship tekst/ text Jan Fabre, Moritz Eggert, Peter Sellars Vlaamse Opera vertaling, bewerking / za 15, zo 16 juni translation, adaption Sat 15, Sun 16 June Daniël Bertina Stadsschouwburg Amsterdam fotografie / photography Mark Allan/Barbican Troparion & Suster Bertken vertaling / translation Rob Zuidam Margriet Agricola di 18, wo 19 juni eindredactie en opmaak / Tue 18, Wed 19 June editorial and lay-out Muziekgebouw aan ’t IJ Holland Festival Opera in het park: ontwerp omslag / design cover Opera in het park: Maureen Mooren Die Meistersinger von Nürnberg druk / printing De Nederlandse Opera Tuijtel, Hardinxveld- do 20 juni Giessendam Thu 20 June Oosterpark

When the mountain changed its clothing Heiner Goebbels, Vocal Theatre Carmina Slovenica di 25, wo 26 juni Tue 25, Wed 26 June Westergasfabriek Zuiveringshal West

© Holland Festival, 2013 Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival. 20