Görüntülemek Için Tıklayın
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 1 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 40 Yayın Danışmanı Ömer Arısoy Koordinasyon Erdem Zekeriya İskenderoğlu Veli Koç Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl Editörler Ekrem Demirli Ahmet Hamdi Furat Zeynep Münteha Kot Osman Sacid Arı ISBN 978-605-66568-8-0 TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 20640 1. Baskı İstanbul, Şubat 2017 Kitap Tasarım Salih Pulcu Tasarım Uygulama Recep Önder Baskı-Cilt Seçil Ofset Matbaacılık Yüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbul Sertifika No: 12068 444 1984 www.zeytinburnu.bel.tr 2 Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 3 SUNUŞ 4 Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a Kıymetli okurlarımız, Anadolu, tarihin başından beri pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış kadim bir coğrafyadır. Bu kadim coğrafyada tarih boyunca nice devletler kurulup nicesi yıkılmıştır. Bin yıldır İslâm medeniyetinin merkezi sayıla- bilecek Anadolu, özellikle 600 yıl süren Osmanlı Devleti döneminde, üç kıtada bütün yolların kendisine çıktığı adalet ve merhamet odağı haline gelmiştir. Takdir edilir ki, onu yücelten, eşsizleştiren bu nitelikler, sadece savaş gücüyle, siyasi dehayla ya da “devlet kurma yeteneği”yle açıklanabi- lecek unsurlar değildir. Bir topluluğu medeniyetin merkezi yapan unsur- lar, esasen onun geçmişten tevarüs ettiği ilim ve fikir mirası ve kültürel birikimidir. Osmanlı Devleti, bu anlamda göz kamaştıran bir kültürel zen- ginliğe ev sahipliği etmiştir. Onu zenginleştiren ve bugün hala ufkumuzu açarak bize yol gösterecek olan bu müthiş birikimle olan temasımız son iki yüzyılda ne yazık ki talih- siz bir biçimde kesintiye uğramıştı. Kültürel kopuş, özgüven yitimi ve Batı karşısında duyulan kompleks yıllarca kendimizi, potansiyelimizi anlama- mıza engel olmuştu. Hamdolsun, kendi köklerimize karşı duyduğumuz bu anlamsız mahcubiyet hissi artık tükenmiştir. Hâl böyle olunca Osman- lı’nın ilim ve fikir dünyası üzerine hem Türkiye’de hem dünyada yapılan çalışmalar da hız kazanmıştır. Geçtiğimiz yıl İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ile birlikte icra ettiğimiz “Sahn-ı Seman’dan Darülfünun’a Os- manlı’da İlim ve Fikir Dünyası Sempozyumu” kanaatimce son zamanlarda bu alanda yapılmış en önemli ve heyecan verici faaliyetlerden birisidir. Yurt içi ve yurt dışından pek çok önemli ilim adamının katıldığı bu önemli sempozyum dizisinin ikincisine ev sahipliği yapmış olmaktan ve bu sem- pozyumda sunulan tebliğlerin kitaplaşarak kalıcı olduğunu görmekten büyük bir onur duyuyorum. Bu vesileyle sempozyumu birlikte icra etti- ğimiz İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesine, sempozyumun kıymet- li danışma ve yürütme kurulu üyelerine ve bizi şereflendiren bütün ilim adamlarına teşekkürü bir borç biliyorum. Murat Aydın Zeytinburnu Belediye Başkanı Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 5 Editörden İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler) üst başlığı ile düzenlenmekte olan sempozyum serisinin, İstanbul’un fethinden Süleymaniye Medreselerinin kuruluşuna kadarki dönemi içine alan birincisi 19-20 Aralık 2014 tarihinde düzenlenmişti. Bu birinci sempozyumun tebliğleri 2015 yılında Klasik Yayınları tarafından ya- yınlandı. Aynı üst başlıklı ikinci sempozyum -ki elinizdeki kitap bu sempozyum teb- liğlerini içermektedir- Zeytinburnu Belediyesinin işbirliği ile 19-20 Aralık 2015 tarihinde Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezinde yapıldı. Bu sem- pozyumun tebliğleri yine Zeytinburnu Belediyesinin katkılarıyla ilim âle- minin istifadesine sunuluyor. Bu vesile ile tebliğ sahiplerine, İstanbul Üni- versitesi İlahiyat Fakültesine, Zeytinburnu Belediyesine ve bu kitabın yayın aşamasında emeği geçenlere teşekkür ederiz. Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 7 İÇİNDEKİLER AÇILIŞ KONUŞMALARI Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü 11 Prof. Dr. Mürteza Bedir İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı 13 AÇILIŞ PANELİ OSMANLI DÜŞÜNCESİNİ ANLAMAK Ömer Mahir Alper XVI. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar 15 Şükrü Özen 16. Yüzyıl Osmanlı Hukukunun Kaynakları 21 Ömer Türker 16. Yüzyılı İslâm Felsefe Geleneğine Eklemlemek 25 Himmet Taşkömür 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Düşünce Hayatı Üzerine Bazı Gözlemler 29 TEBLİĞLER 16. YÜZYILDA OSMANLI’DA BİLİM Tuncay Zorlu Tıp Bilgisinin Dolaşımı Açısından Süleymaniye Tıp Medresesi ve Dâruşşifası 37 Hüseyin Şen XVI. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Matematik ve Astronomi: Takiyüddîn İbn Ma‘rûf ve Sidretü’l-Müntehâ Adlı Eserinde Güneş Gözlemleri 47 TEFSİR-HADİS Mesut Kaya Osmanlı’da Entelektüel Dinamizm ve Hâşiye Yazıcılığı: Taşköprîzâde’nin Keşşâf Hâşiyesi Örneği 59 Mehmet Efendioğlu XVI. Asır Osmanlı Yönetiminde Sahâbe ve Ehl-i Beyt Hassâsiyeti 83 FIKIH Yunus Apaydın Kemalpaşazâde’nin “Tabakâtul’l-Fukahâ”sı Neyi Anlatıyor? 99 Fikret Karčić Hanefi Mezhebi Bosna’ya Nasıl Geldi?: Hasan Kafi Akhisari’nin Silsilesi Üzerine Bir Yorum 105 Süleyman Kaya Ebussuûd Efendi’nin Fetvalarını Doğru Anlamaya Doğru 115 8 Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a DİL BİLİMLERİ Timur Aşkan Yûsuf B. Hüseyin el-Kirmâstî ve Usûlü’l-Istılâhâti’l-Beyâniyye Adlı Eseri 127 Mücahit Küçüksarı - İbrahim Fidan XVI. Yüzyıl Osmanlı-Türk Âlimlerinin Arap Diline Katkısı -Hısım Ali Çelebi’nin Hayru’l-Kelâm Fi’t-Takassî ‘An Ağlati’l-‘Avâm Adlı Eseri Örneği- 151 Amina Šiljak Jesenković Şairin Dünyası 167 TARİH-EĞİTİM Yasin Meral Nasi-Mendes Ailesi ve İstanbul’da Reyna Nasi Matbaası 177 Mohammad Jaber Thalji Arapça Yazılmış Klasik Tarih Kitaplarında Süleymaniye Medreseleri Hicri 10. Asır (M.S. 16. Asır) 191 Ahmet Saim Arıtan Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin Dünyaya Örnek Eğitim Müessesesi: Enderûn Mektebi, Ehl-i Hiref, Mücellidân Bölüğü ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Cildciliği 201 Vecihi Sönmez Şerefhan el-Bitlisi ve Şerefnamesi 213 KELÂM-FELSEFE-TASAVVUF Necmi Derin Taşköprîzâde’de Zihnî Varlık Meselesi 227 Ekrem Demirli Osmanlı Düşüncesinin Ufku İmtizaç Devrinin Sorunlarıyla Malul Bir Düşünce Hayatı: Kemalpaşazâde’nin Mahiyetler Risalesi ve Öteki Risaleleri Üzerine Mülahazalar 235 Hacı Bayram Başer Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553) Örneği 245 TARİH-HUKUK Vejdi Bilgin 16. Yüzyıl Fetvaları Çerçevesinde Toplumsal Olgulara Yaklaşım Açısından Müftülerin Tipolojik Analizi 257 Emine Arslan Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’nin Fetva Mecmûası ve Kaynaklarının Değerlendirilmesi 277 Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 9 AÇILIŞ KONUŞMALARI Değerli Belediye Başkanı, değerli katılımcılar, Osmanlı İmparatorluğu, tarihin gördüğü son cihanşümul imparatorluk- tur. Çeşitli dinlere, kültürlere ve ilim geleneklerine yüzyıllarca ev sahipli- ği yapan bu imparatorluğun insanoğlunun düşünsel mirasını nasıl, hangi yönlerden ve ne derecede beslediği akademik ilgiyi fazlasıyla hak eden bir konudur. Bu minvalde şu sorular sıklıkla sorulagelmiştir: Osmanlı toplumu bir bilim ve düşünce toplumu mudur? Osmanlı topraklarında bilgi ve değer üretilmiş midir, yoksa sadece mevcut bir miras mı tüketilmiştir? Son yıllarda Osmanlı düşünce geleneği üzerine yapılan akademik çalışma- lara baktığımızda kesinlikle biliyoruz ki: Osmanlı toplumu bir bilim ve düşünce toplumudur. Bununla beraber bu konu akademik çevrelerde canlılığını hâlen sürdür- mektedir. Zira Osmanlı toplumunun fikir üretimine sağladığı katkı tüm boyutlarıyla henüz tartışılmış değildir. Dolayısıyla bu alanda yapılacak ça- lışmalara ihtiyaç devam etmektedir. İşte bu ihtiyaca karşılık vermek üzere tertip ettiğimiz Sahn-ı Seman’dan Darü’l-fünun’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası isimli sempozyumun ikin- cisini dinlemek üzere bir araya gelmiş bulunmaktayız. Hatırlanacağı üzere “15. yüzyıl” alt başlığı ile sizlere sunduğumuz ilk sempozyum, İstanbul’un fethinden (1453) Süleymaniye Medreselerinin kuruluşuna (1557) kadar ge- çen dönemdeki Osmanlı ilim ve fikir dünyasını mercek altına almıştı. İkin- ci sempozyumun inceleyeceği tarih dilimi 16. yüzyıl olacak. Bu yüzyıl siyasi, kültürel ve bilimsel alanlarda Osmanlı İmparatorluğu’nun zirvesi kabul edilir. Bu dönemde Osmanlı topraklarında yaşayan ilim adamları kendinden önce gelen ilim ve fikir geleneğini temsil etmekle be- raber bu geleneğe köklü katkılar yapmıştır. Kısacası bu yüzyılda büyük bir düşünsel mirasın devamı olan fakat aynı zamanda özgün pek çok eser ka- leme alınmıştır. Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a 11 “Sahn-ı Semân’dan Dârulfunûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler -II- 16. Yüzyıl” isimli bu sempozyum bu devasa mirasın belki ancak bir parçasına ışık tutabilecek. Fakat bu katkının 16. yüzyıl Osmanlı fikir hayatının akedemik dünyaya takdiminde önemli bir hizmet göreceğini düşünüyorum. Sempozyuma destek veren Zeytinburnu Belediyesinin değerli Başkanı Mu- rat Aydın Bey’e, bu sempozyumun hayata geçmesini sağlayan İlahiyat Fa- kültesinin değerli dekanı Prof. Dr. Mürteza Bedir’e ve sempozyum düzenle- me kurulu üyelerine teşekkür ederim. Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü 12 Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a Değerli misafirler, Türkiye’de ve dünyada Osmanlı araştırmaları son yıllarda belirli bir mesafe katetse de ilim ve düşünce hayatına dönük entelektüel tarih çalışmalarının hâlâ emekleme düzeyinde olduğu söylenebilir. Dünyanın en uzun ömürlü imparatorluklarından biri olan Osmanlı Devleti’nin