OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BOBOLICE (122)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BOBOLICE (122)

Warszawa 2009

Autorzy: ALEKSANDER FRANKIEWICZ*, IZABELA BOJAKOWSKA*, PAWEŁ KWECKO*, ANNA PASIECZNA*, HANNA TOMASSI -MORAWIEC * , STANISŁAW MARSZAŁEK**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA – MAYKOWSKA* Redaktor regionalny planszy A: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: PRZEMYSŁAW KARCZ*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, 03-908 Warszawa, ul. Berezy ńska 39

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 r. Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ...... 10 1. Gaz ziemny...... 10 2. Kamienie drogowe i budowlane...... 12 3. Kruszywa naturalne...... 12 4. Surowce ilaste ...... 12 5. Torfy...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) ...... 14 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (P.Kwecko, A. Pasieczna) ...... 21 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów (S. Marszałek) ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ...... 36 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ...... 46 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz, S. Marszałek)...... 47 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Bobolice Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGE- OL SA w Warszawie, Zakład w Lublinie (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Ma- py geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2003 roku arkusz Bobolice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Marszałek, 2003). Celem mapy jest przedstawienie: stanu zagospodarowania i klasyfikacji złó Ŝ kopalin, perspektyw i prognoz wyst ępowania kopalin, zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ąza- nych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz ich eksploatacj ą, wybranych elementów hydrogeologicznych dla ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, obszarów i obiektów chronionych stanowi ących ograniczenia w gospodarce zło Ŝami kopalin, warunków podło Ŝa budowlanego, stanu chemicznego gleb i ich klasyfikacji, geochemii osadów wodnych i ich klasyfikacji, ob- szarów spełniaj ących kryteria lokalizacji składowisk odpadów, lokalizacji czynnych i zamkni ętych składowisk odpadów oraz uwarunkowa ń przyrodniczych dla planowania przestrzennego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w: Zachodniopomorskim Urzędzie Wojewódzkim Delegatura w Koszalinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska, Starostwie Powiatowym w Szczecinku, urz ędach gmin: Grzmi ącej i Bornym Sulinowie oraz w Urz ędzie Miasta i Gmi- ny w Szczecinku. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Koszalinie; Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Koszalinie; Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa SA – Oddział Zielonogórski Górnictwa Nafty i Gazu oraz dane, zebrane w Starostwach Powiato- wych: w Koszalinie i Szczecinku, urz ędach gmin, od u Ŝytkowników złó Ŝ i wizji lokalnej

3 w terenie. Wykorzystano równie Ŝ materiały z archiwów Pa ństwowego Instytutu Geologicz- nego oraz Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. W czasie zwiadu tere- nowego (listopad 2008 roku) zaktualizowano i zweryfikowano zebrane informacje. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkładzie topograficz- nym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfro- wej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ącej i uzupełnia- jącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Bobolice ograniczaj ą współrz ędne: 16°30´–16°45´ długo ści geograficznej wschodniej i 53°50´–54°00´ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do województwa zachodniopomorskiego, powia- tów: koszali ńskiego (miasto Bobolice, gminy Bobolice i Polanów) i szczecineckiego (gminy: Biały Bór, Grzmi ąca i Szczecinek). Siedziby powiatów i gmin, za wyj ątkiem Bobolic, le Ŝą poza granicami arkusza. Znaczna cz ęść obszaru arkusza Bobolice le Ŝy w obr ębie Pojezierzy: Drawskiego i Bytowskiego, wchodz ących w skład makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego. Na- tomiast południowo-wschodnia cz ęść badanego obszaru nale Ŝy do Doliny Gwdy, która jest cz ęś ci ą makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego. Pojezierza: Zachodniopomorskie i Południowopomorskie s ą makroregionami podprowincji – Pojezierza Południowobałtyckie (Kondracki, 2000), (fig.1). Granica mi ędzy Pojezierzem Drawskim i Bytowskim a Dolin ą Gwdy pokrywa si ę z głównym działem wodnym, przebiegaj ącym wzdłu Ŝ tzw. garbu pojeziernego. Natomiast granica mi ędzy obu pojezierzami została ostatnio przesuni ęta przez Kondrackiego (2000), na lini ę górnej Radwi. Pojezierze Drawskie charakteryzuje si ę bardzo urozmaicon ą, młod ą rze źbą postglacjal- ną, uformowan ą podczas fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia, zwłaszcza w okresie po- stoju i recesji l ądolodu. Powierzchni ę terenu tworzy wysoczyzna morenowa falista, rozdzie- lona w okolicy Bobolic gł ębok ą rynn ą subglacjaln ą, współcze śnie wykorzystan ą przez dolin ę rzeki Chociel. Rze źba wysoczyzny morenowej wzbogacona jest przez liczne formy glacjalne (moreny czołowe) i fluwioglacjalne (kemy, plateau kemowe), rynny subglacjalne oraz zagł ę- bienia po martwym lodzie.

Fig 1. Poło Ŝenie arkusza Bobolice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie (313) Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie (314) Makroregion Pobrze Ŝe Koszali ńskie (313.4) Makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie (314.4) Mezoregiony: 313.42 – Równina Białogardzka Mezoregiony: 314.44 – Wysoczyzna Łobezka 313.43 – Równina Słupska 314.45 – Pojezierze Drawskie 314.46 – Wysoczyzna Polanowska 314.47 – Pojezierze Bytowskie Makroregion Pojezierze Południowopomorskie (314.6) Mezoregiony: 314.66 – Pojezierze Szczecineckie 314.67 – Równina Charzykowska 314.68 – Dolina Gwdy 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie

Powierzchnia terenu łagodnie podnosi si ę od północnego-zachodu (84,7 m n.p.m. – dno doliny Chocieli) do wysoko ści 160–170 m n.p.m., na północnym zboczu garbu pojeziernego. Najwi ększe wysoko ści dochodzą do 206,3 m n.p.m., w okolicy Nowych Łozic. Na południe od garbu pojeziernego (i zasi ęgu moren czołowych fazy pomorskiej) powierzchnia terenu łagodnie opada w kierunku południowym i południowo-wschodnim do 139 m n.p.m. (okolice jeziora Wierzchowo). Dolin ę Gwdy tworz ą prawie płaskie powierzch-

5 nie równin akumulacji wodnolodowcowej, powstałe w czasie recesji l ądolodu fazy pomorskiej, wzbogacone o formy akumulacji szczelinowej (ozy), przetainowej (kemy) oraz liczne zagł ębienia po martwym lodzie. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza nale Ŝy do dzielnicy pomorskiej, gdzie pa- nuje klimat umiarkowany o przewadze wiatrów zachodnich, północno-zachodnich i północ- nych, du Ŝej wilgotno ści powietrza i średniej rocznej sumie opadów 600-700 mm. Średnia roczna temperatura wynosi około 7,5°C (Kondracki, 2000). Na obszarze pojezierzy wyst ępuj ą głównie gleby brunatne, rzadziej pseudobielicowe i płowe, wykształcone na glinach zwałowych. W dolinach rzecznych przewa Ŝaj ą gleby torfowe i mułowo-torfowe. Na piaszczystych powierzchniach równin sandrowych doliny Gwdy dominuj ą gleby pseudobielicowe. Grunty orne kompleksu Ŝytniego dobrego (32,7%) oraz Ŝytniego bardzo dobrego (24,2%) zgrupowane s ą w północnej, północno-zachodniej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W pozostałej cz ęś ci dominuj ą grunty kompleksu Ŝytniego słabego i najsłabszego. Lasy pokrywaj ą od około 50% powierzchni terenu w cz ęś ci północnej i północno- zachodniej do 55% w cz ęś ci wschodniej i południowo-wschodniej. Na obszarze arkusza Bo- bolice dominuj ą lasy świe Ŝe (68%) nad lasami mieszanymi (22%) i borami mieszanymi (7%), najcz ęściej: bukowo-dębowe, sosnowo-brzozowe lub sosnowe. Południowo-wschodni ą cz ęść arkusza porastaj ą przewa Ŝnie lasy mieszane, sosnowo-brzozowe z udziałem buka, d ębu oraz grabu. Pod wzgl ędem gospodarczym jest to rejon rolniczy z niewielkim udziałem przemysłu, głównie przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego, przeróbki drewna oraz wydobywania kopalin (gaz ziemny i torfy). Najwi ększe zakłady przemysłowe na obszarze arkusza to: „BHK-Plast” Bobolice, „Con- tema” w Bobolicach, „Cegielnia” w Łozicach, mleczarnia „Smakosz”, tartak „Emfos” w Drzewianach, kopalnia gazu w Wierzchowie, kopalnia torfu w Gr ąbczynie oraz gorzelnia w Wierzchowie. Do lat 90. funkcjonowały w Bobolicach wytwórnie win oraz zakłady dzie- wiarskie, aktualnie w stanie upadło ści. Sie ć komunikacyjna drogowa jest dobrze rozwini ęta. W Bobolicach krzy Ŝuj ą si ę drogi krajowe: nr 11 (Pozna ń – Szczecinek – Kołobrzeg) oraz nr 25 (Bydgoszcz – Biały Bór – Bo- bolice). Du Ŝe znaczenie maj ą równie Ŝ drogi wojewódzkie: nr 171 (Bobolice – Czaplinek, nr 205 (Bobolice – Darłowo) oraz nr 169 (Bobolice – Białogard). Przez teren arkusza obecnie nie przebiega Ŝaden szlak kolejowy.

6 III. Budowa geologiczna

Najnowszy obraz budowy geologicznej obszaru arkusza Bobolice przedstawili Marsza- łek i Szyma ński (2003a, b) w ramach opracowania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Powierzchni ę obszaru arkusza buduj ą utwory czwartorz ędowe, miejscami silnie zaburzone glacitektonicznie, z licznymi porwakami, krami oraz łuskami starszych osadów, głów- nie trzeciorz ędowych. Wgł ębna budowa geologiczna badanego obszaru jest do ść dobrze rozpoznana dzi ęki wierceniom badawczym w okolicy Bobolic (otwory: Bobolice 1, 2, 3), Drzewian (otwór Drzewiany 1) oraz Chociwla (otwór Chociwle 2). Wiercenia rozpoznawcze i poszukiwawcze za rop ą naftow ą i gazem ziemnym, wykonane w rejonie Wierzchowa poszerzyły zakres wiedzy o skomplikowanej budowie antyklinalnej struktury Bobolic i Wierzchowa. Najgł ębszy otwór wiertniczy Wierzchowo 4 przebił osady: czwartorz ędu, trzeciorz ędu, kredy, jury, permu, karbonu i został zako ńczony na gł ęboko ści 5016 m w utworach górnego dewonu. Cały badany obszar le Ŝy na przedpolu platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie ma- sywu Szczecinka zbudowanego z osadów paleozoiku podpermskiego, w obr ębie którego wy- ró Ŝnia si ę dwa pi ętra strukturalne. Ni Ŝsze pi ętro tworz ą silnie zaburzone osady ordowiku i dolnego syluru, wy Ŝsze – górnego syluru, środkowego i górnego dewonu oraz karbonu. Stropowe partie górnego pi ętra zostały nawiercone licznymi otworami w okolicy Bobolic, Drzewian i Wierzchowa. Syntetyczny profil geologiczny rozpoczynaj ą osady w ęglanowo-ilaste z wtr ąceniami gipsu, nale Ŝą ce do dewonu górnego. Ponad nimi wyst ępuj ą utwory karbonu wykształcone w postaci iłów i dolomitów, cz ęsto z wkładkami w ęgli oraz wapieni i piaskowców, o ł ącznej mi ąŜ szo ści od 520 do 881,5 m. Ponad wy Ŝej opisanymi osadami le Ŝy kompleks permsko-mezozoiczny, tworz ący nieckę pomorsk ą, poprzecinan ą licznymi uskokami o amplitudach zrzutów 100–200 m. Uskoki te wchodz ą w skład strefy dyslokacyjnej Koszalin–Chojnice, w obr ębie której wyró Ŝniaj ą si ę: antyklina Bobolic oraz obszar antyklinalny w rejonie Wierzchowa. Kompleks ten rozpoczy- nają utwory permu wykształcone w postaci osadów piaszczysto-ilastych i ewaporatowych czerwonego sp ągowca i cechsztynu, o mi ąŜ szo ści do 770 m. Ponad nimi wyst ępuj ą utwory triasu reprezentowane przez osady ilasto-piaszczyste z wkładkami wapieni, dolomitów oraz anhydrytów pstrego piaskowca, osady wapienno-dolomityczne wapienia muszlowego, iłowce

7 i mułowce z wkładkami w ęgli brunatnych kajpru oraz osady piaszczysto-ilasto-dolomityczne retyku. Utwory jury, o maksymalnej mi ąŜ szo ści do 1248,5 m (w okolicy Chociwla) reprezentowane s ą przez osady piaszczysto-ilasto-mułowcowe lub piaszczysto-margliste. Osady kredy wyst ępuj ą w bezpo średnim podło Ŝu trzeciorz ędu. Utwory kredy dolnej zalegaj ą transgresywnie na osadach jury, ni Ŝsz ą cz ęść stanowi ą osady morskie (iły, margle), na których akumulowały osady piaszczyste pochodzenia śródl ądowego lub przybrze Ŝnego. Po- nad nimi zalega kompleks górnokredowych, morskich osadów w ęglanowych i w ęglanowo- ilastych z domieszk ą glaukonitu i materiału terygenicznego, o mi ąŜ szo ści od 605 m (okolice Bobolic) do 777 m (okolice Kwakowa). Osady trzeciorz ędowe na omawianym obszarze reprezentowane s ą przez utwory paleogenu i neogenu (rozpoznane wierceniami poszukiwawczymi za w ęglem brunatnym w okolicy Porostu). Utwory paleogenu (eocen, oligocen) wyst ępuj ą pod przykryciem młod- szych osadów (miocen). Szarozielonkawe mułki piaszczyste pochodzenia morskiego wieku eoce ńskiego le Ŝą bezpo średnio na opokach górnokredowych w postaci cienkich pokryw w okolicach Porostu. Utwory oligocenu zalegaj ą transgresywnie na starszych osadach trzeciorz ędowych (eocen) lub mezozoicznych (górna kreda). S ą to najcz ęś ciej iły, mułki i piaski z wkładkami w ęgla brunatnego. Utwory neogenu (głównie miocenu) buduj ą urozmaicon ą mor- fologicznie powierzchni ę podczwartorz ędow ą na całym obszarze opracowania. Osady miocenu ze wzgl ędu na wykształcenie litologiczne zaliczone zostały do „sambij- skiej formacji burow ęglowej” (Maksiak i in., 1974). W ich profilu wyró Ŝniono osady trzech cykli sedymentacyjnych. Tworz ą je najcz ęś ciej piaski, mułki i iły z wkładkami w ęgli brunatnych. Mi ąŜ szo ść osadów miocenu waha si ę od 95,4 do 144 m (okolice Porostu). Wy Ŝej opisane osady przykryte s ą przez utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści od 77 m (okolice Wierzchowa) do 142 m (okolice Porostu). W profilach wielu wierce ń stwierdzono wyst ępowanie zaburzonych glacitektonicznie osadów trzeciorz ędowo-czwartorz ędowych, tworz ących najcz ęś ciej łuski odkłute od podło Ŝa lub porwaki (Maksiak, Mróz, 1978). Osady czwartorz ędowe deponowane były w czasie zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz podczas okresów interglacjałów: mazowieckiego (wielkiego), lubelskiego i eemskiego, a tak Ŝe w holocenie.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Bobolice na Mapie Geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Go- gołka, Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorz ęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry i mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Zlodowacenia północnopolskie: 12 –piaski i mułki jeziorne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, i gliny moren czołowych, 21– piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 28 – gliny zwałowe i ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Ci ągi drobnych form rze źby: k – kemy, o – ozy, z – zasi ęg fazy pomorskiej

Z okresu zlodowace ń południowopolskich pochodz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz mułki zastoiskowe zlodowace ń nidy i sanu. Osady zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty) zdecydowanie dominują w profilach plejstocenu badanego obszaru, a mi ąŜ szo ść ich mo Ŝe si ęgać do 100 m. S ą to zastoiskowe mułki piaszczyste, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Współczesna rze źba obszaru arkusza jest przede wszystkim rezultatem działalno ści l ą- dolodu fazy pomorskiej stadiału górnego (leszczy ńsko-pomorskiego) zlodowacenia wisły

9 (Marszałek, Szyma ński, 2003b). Powstały wtedy najwa Ŝniejsze elementy rze źby terenu (wysoczyzna morenowa, moreny czołowe, kemy, równiny sandrowe). Na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe, piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe moren czołowych, pokrywy piaszczysto- Ŝwirowe lodowcowe, piaski, mułki i iły kemów i ozów. U schyłku fazy pomorskiej, po gł ębo- kim cofni ęciu si ę l ądolodu powstały tarasy nadzalewowe w dolinie Chocieli oraz mułki piaszczyste i piaski zagł ębie ń bezodpływowych. W holocenie trwała akumulacja osadów rzecznych wypełniaj ących dna dolin rzek: Cho- ciel, Debrzyca oraz ich dopływów. W dnach licznych jezior i w ich s ąsiedztwie osadzały si ę piaski, mułki i iły jeziorne, gytie oraz kreda jeziorna. Bardzo liczne zagł ębienia po martwym lodzie wypełniły si ę namułami i torfami.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Bobolice aktualnie udokumentowane jest sze ść złó Ŝ (tabela 1): jedno zło Ŝe gazu ziemnego, dwa zło Ŝa kruszyw naturalnych, zło Ŝe głazów narzutowych (kamienie drogowe i budowlane), zło Ŝe kopalin ilastych ceramiki budowlanej oraz zło Ŝe torfów (Gientka in., 2008).

1. Gaz ziemny

Zło Ŝe gazu ziemnego „Wierzchowo” znajduje si ę w utworach karbonu dolnego (wizen) i zostało udokumentowane na powierzchni 251,50 ha. Gaz ziemny wyst ępuje w serii pia- skowców arkozowych, pod ścielonych wapieniami piaszczystymi z wkładkami piaskowców oraz ni Ŝej ległymi iłowcami czarnymi. Nad piaskowcami arkozowymi le Ŝy seria dolomitów (podrz ędnie wapieni) piaszczystych i oolitowych, równie Ŝ gazono śnych, oddzielona od nich kilkumetrow ą seri ą ilast ą. Nad seri ą dolomitów zalegaj ą bezpo średnio utwory cechsztynu, stanowi ące ekran zło Ŝa. Gaz ziemny akumulował w pułapkach typu strukturalnego na gł ębo- ko ści od 2 963 do 3 060 m. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi śr. 97,0 m. Efektywna porowato ść skał zbiornikowych wynosi 3,6–11,4%, a temperatura zło Ŝa – 91,8°C. Gaz zawiera: metan (58,88%), azot (38,99%) oraz niewielkie ilo ści etanu i w ęglowodorów ci ęŜ kich. Warto ść opa- łowa gazu dochodzi do 6 216 kcal/m 3 (Hannes, Kucha ński, 1971; Mularczyk, Pyzik, 1984; Zoła, 1998).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wydobycie Wiek bilansowe Kategoria zagospoda- (w tys. t.; Zastosowanie Klasyfikacja Nr zło Ŝa Przyczyny Rodzaj kompleksu (w tys. t.; rozpoznania rowania * mln m 3; kopaliny złó Ŝ na Nazwa zło Ŝa konfliktowo ści kopaliny litologiczno- * mln m 3; złoŜa tys.m 3**) mapie. zło Ŝa surowcowego tys.m 3**) Klasy Klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1. Kępsko p, p Ŝ Q 2 214 C1* N - Sb, 4 B Gl, K 2. Stara Huta i (ic) Q 451** A + B Z - Scb 4 A - 3. Wierzchowo G C 25,80* A + B G 9,54* E 2 A -

4. Gr ąbczyn t Q 108,80 C1 G 6,23 Sr 4 A - 11 11 5. Wierzchowo gł Q 225 C1 Z - Sd 4 A -

6. Wierzchowo p Q 532 C1 N - Sb 4 A -

Obja śnienia: Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirami, gł – głazy narzutowe, G – gaz ziemny, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, t – torfy, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, C – karbon Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: A, B, C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie): C 1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z- zaniechane Rubryka 9: zastosowane kopaliny: E – energetyczne, Scb – surowce ceramiki budowlanej, Sb – surowce budowlane, Sd – surowce drogowe, Sr – surowce rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali kraju, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu.

2. Kamienie drogowe i budowlane

Zło Ŝe głazów narzutowych „Wierzchowo” (Bubie ń, 1962) zostało zlokalizowane w stre- fie moren czołowych fazy pomorskiej, na północ od miejscowo ści Wierzchowo. Przedmiotem eksploatacji były głazy narzutowe, przydatne po rozkruszeniu do budownictwa drogowego. Zło Ŝe ma powierzchni ę 2,62 ha, jego mi ąŜ szo ść wynosi od 1,8 do 8,7 m, średnio 5,3. Nadkład o mi ąŜ szo ści do 0,3 m stanowi gleba. Wytrzymało ść na ściskanie 76,1–193,4 ( śr. 132,8) Mpa, nasi ąkliwo ść 0,11–0,42% wagowych. Zgodnie z klasyfikacj ą złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony, zło Ŝe to zalicza si ę do klasy 4 – złó Ŝ powszechnych, natomiast ze wzgl ędu na ochron ę środowiska do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych.

3. Kruszywa naturalne

Zło Ŝa kruszyw naturalnych na terenie arkusza Bobolice naleŜą w zasadzie do dwóch kompleksów litologiczno-stratygraficznych czwartorzędu (utwory glacjalne oraz piaski i Ŝwiry moren czołowych), które ró Ŝni ą si ę miejscem ich wyst ępowania i jako ści ą. Na obszarze wyst ępowania piasków i Ŝwirów lodowcowych zaplecza moren czołowych fazy pomor- * skiej zlokalizowano zło Ŝe kruszywa naturalnego w kat. C 1 „K ępsko” (Fiłon, 1978). Na powierzchni 6,32 ha stwierdzono wyst ępowanie piasków o mi ąŜ szo ści od 5,5 do 29,7 m, średnio 18,35 m oraz utworów piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ szo ści od 3,7 do 26,7 m, średnio 16,0 m pod nakładem odpowiednio: piaski – od 0,3 do 10,0 m; piaski ze Ŝwirami – od 0,3 do 12,0 m. Seria piaszczysta charakteryzuje si ę zawarto ści ą: ziaren o średnicy do 2,5 mm w granicach od 71,8 do 94,8%, średnio 80,3%, pyłów mineralnych od 2,0 do 8,2%, średnio 5,1%. W serii piaszczysto-Ŝwirowej zawarto ść : ziaren o średnicy do 2,5 mm waha si ę od 49,8 do 68,4%, średnio 60,5%, pyłów mineralnych od 1,9 do 6,6%, średnio 3,8%. Zło Ŝe jest suche. Na południe od zabudowa ń wsi Wierzchowo, w obr ębie wzgórz moreny czołowej udokumentowano zło Ŝe kruszywa naturalnego w kat. C 1 „Wierzchowo” (Gumi ńska, 2001). Na obszarze o powierzchni 3,02 ha wyst ępuj ą piaski o mi ąŜ szo ści od 5,5 do 9,7 m, średnio 9,4 m, pod nadkładem gleby i piasków gliniastych o grubo ści od 0,3 do 1,7 m, średnio 0,6 m. Zło Ŝe jest suche. Zawarto ść ziaren o średnicy do 2,0 mm waha si ę od 78,1 do 85,8%, średnio 82,3%, natomiast zawarto ść pyłów mineralnych wynosi od 1,3 do 3,1%, średnio 2,2%.

4. Surowce ilaste

Na obszarze arkusza Bobolice udokumentowano tylko jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej w kat. A+B „Stara Huta” (Michniewicz, 1956). Zło Ŝe to zlokalizowano

12 na zachód od zabudowa ń wsi Stare Łozice, w obr ębie wzgórza kemu limnoglacjalnego. Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 11,05 ha. Przedmiotem eksploatacji s ą mułki i iły o mi ąŜ szo ści od 1,1 do 10,3 m, średnio 5,85 m, wyst ępuj ące pod nadkładem o grubo ści od 0,1 do 4,7 m, śred- nio 0,22 m. Zawarto ść margla ziarnistego waha si ę w granicach od 0,002 do 0,869%, a skurczliwo ść wysychania od 2,0 do 8,8%. Optymalna temperatura wypalania surowca to 850–950 oC. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione.

5. Torfy

Na obszarze omawianego arkusza udokumentowano w kat. C 1 jedno zło Ŝe torfów dla celów ogrodniczych „Gr ąbczyn” (Olszewski, 2002), zlokalizowane na północ od miejscowo- ści o tej samej nazwie. Zło Ŝe to składa si ę z dwóch pól (A i B) o ł ącznej powierzchni 3,54 ha. W polu A wyst ępuj ą torfy o mi ąŜ szo ści od 0,8 do 4,0 m, średnio 2,8 m, natomiast w polu B – o mi ąŜ szo ści od 2,3 do 4,6 m, średnio 4,0 m, pod nadkładem o grubo ści do 0,3 m. Stopie ń rozkładu waha si ę w granicach 20–60%, popielno ść od 0,9 do 41,8%, a odczyn pH 3,72-6,08. Zło Ŝe jest zawodnione. Zgodnie z klasyfikacj ą złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony, 5 złó Ŝ zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ powszechnych (oprócz zło Ŝa gazu ziemnego „Wierzchowo” – klasa 2), natomiast ze wzgl ędu na ochron ę środowiska do klasy A (zło Ŝa małokonfliktowe – mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń) kwalifikuje si ę 5 złó Ŝ, poza zło Ŝem „K ępsko”, zaliczo- nym do klasy B (zło Ŝa konfliktowe mo Ŝliwe do eksploatacji po spełnieniu okre ślonych wymaga ń) ze wzgl ędu na ochron ę gleb i krajobrazu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza Bobolice zwi ązany jest z wyst ępowaniem złó Ŝ: gazu ziemnego, torfów oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. Zło Ŝe gazu ziemnego „Wierzchowo” eksploatowane jest przez Polskie Górnictwo Naf- towe i Gazownictwo SA, Oddział Zielonogórski Górnictwa Nafty i Gazu w Zielonej Górze. UŜytkownik zło Ŝa posiada koncesj ę na eksploatacj ę gazu na obszarze i terenie górniczym o powierzchni 5 177 950 m 2, wa Ŝną do 21.06.2018 roku. Zło Ŝe eksploatowane jest od 1.01.1973 roku dwoma otworami eksploatacyjnymi. Wydobycie gazu w 2007 r. wynosiło 9,54 mln m 3. Zło Ŝe niewielkim fragmentem wchodzi na teren Obszaru Chronionego Krajobrazu „Je- ziora Szczecineckie”, jednak Ŝe eksploatacja otworowa nie powoduje Ŝadnych trwałych zmian

13 powierzchni terenu. Po zako ńczeniu eksploatacji odwierty zostan ą zlikwidowane, a teren na bie Ŝą co b ędzie zrekultywowany. Eksploatacja głazów narzutowych ze zło Ŝa „Wierzchowo” została zaniechana ze wzgl ę- du na trudno ści w wydobyciu i przeróbce kopaliny jak ą s ą głazy spojone z glin ą zwałową oraz ze wzgl ędu na ochron ę lasu porastaj ącego obszar zło Ŝa. Zło Ŝe to proponuje si ę przeznaczy ć do wybilansowania. Na obszarze arkusza Bobolice nie s ą eksploatowane zło Ŝa kruszyw naturalnych, chocia Ŝ w czasie wizji terenowej zauwa Ŝono „dzik ą” eksploatacj ę fragmentu zło Ŝa „K ępsko”. U Ŝyt- kownik zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wierzchowo” nie posiada jeszcze koncesji na wydobycie oraz ustanowionego obszaru i terenu górniczego. Zło Ŝe torfów „Gr ąbczyn” eksploatowane jest od 2002 roku przez Przedsi ębiorstwo Pro- dukcyjno-Usługowo-Handlowe SC Krzysztof Chrzanowski, Barbara Chrzanowska z siedzib ą w Szczecinku. Wła ściciel zło Ŝa posiada wa Ŝną do 30.10.2012 roku koncesj ę, ustanowione s ą obszar i teren górniczy o powierzchni 11 275 m 2. Eksploatacja prowadzona jest przy pomocy koparek, urobek transportowany jest do punktu przeróbki i pakowania przy pomocy ci ągnika i przyczep. W latach 1997 – 1999 wydobycie rosło od 3,0 do 11,0 tys. ton. W 2001 roku za- niechano eksploatowania torfów na podstawie koncesji z 1998 roku. Eksploatacj ę wznowiono w 2002 roku po zatwierdzeniu nowej dokumentacji i koncesji. W czasie wizji terenowej zauwa Ŝono „dzik ą” eksploatacj ę torfów na obszarze progno- stycznym nr XXIV. Eksploatacja surowców ilastych ceramiki budowlanej w zło Ŝu „Stara Huta” została zaniechana po śmierci wła ściciela w 2003 roku.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą do okre ślenia perspektyw surowcowych był arkusz Bobolice Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Marszałek, Szyma ński, 2003a, b), dane ze spra- wozda ń i orzecze ń geologicznych (Bajorek, Niedzielski, 1969a, b; Bałaj, 1979; Dudaronek, Stachurski, 1970; Gacek, 1973; Kirschke, 1981, 1982; Samocka, 1964; Sokołowska, 1972; Sokołowska, Pyzik, 1973; Solczak, 1973; Tchórzewska, Tylek, 1972; Ulatowski, 1986; Wojt- kiewicz, 1972) oraz oceny wyst ępowania surowców mineralnych i mo Ŝliwo ści ich wykorzy- stania zawarte w inwentaryzacjach złó Ŝ surowców mineralnych dla gmin znajduj ących si ę w granicach arkusza (Juszczak, 1996; Olszewski, 1997; Samocka, 1997a, b; S ędłak, 1997) uzu- pełnione informacjami od u Ŝytkowników złó Ŝ i obserwacjami własnymi w terenie.

14 Na terenie obj ętym arkuszem Bobolice znaczenie surowcowe maj ą przede wszystkim czwartorz ędowe kruszywa naturalne, torfy oraz kreda jeziorna. Za perspektywiczne z punktu widzenia mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ o zasobach bilansowych mog ą by ć uznane kopaliny na obszarach, gdzie wyst ępuj ą pod nieznacznym nadkładem, maj ą odpowiednio du Ŝą mi ąŜ szo ść i dost ępne b ędą do przyszłej eksploatacji (okolice Porostu, Gr ąbczyna). Niektóre obszary wyst ępowania osadów lodowcowych (okolice: K ępska, Kr ągłego, Gr ąbczyna oraz Wierzchowa) i wodnolodowcowych (okolice: Starego Wierzchowa i Dr ęŜ na) były przedmiotem bada ń zwiadowczych w przeszło ści. Wyniki tych prac daj ą podstaw ę do wyznaczenia obszaru prognostycznego „Stare Wierzchowo”, dla którego wyliczono szacunkowe zasoby w kategorii D 1 (tabela 2). W 1972 roku, w okolicy Starego Wierzchowa wykonano dwadzie ścia dwa wiercenia zwiadowcze o ł ącznym metra Ŝu 187,1 mb, w których w śród piasków stwierdzono wyst ępo- wanie serii piaszczysto-Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 9,5 m pod nadkładem 3,0–4,0 m piasków. Punkt piaskowy wynosi od 46–60%. Wyniki prac zwiadowczych zostały podsumo- wane w sprawozdaniu (Wojtkiewicz, 1972). W 1973 roku wykonano dwadzie ścia cztery wiercenia poszukiwawcze o ł ącznym metra Ŝu 284,7 mb. Na obszarze cz ęś ciowo pokrywaj ą- cym si ę z obszarem proponowanym w 1972 roku. Wyniki prac zostały zebrane w orzeczeniu geologicznym (Solczak, 1973). Na ich podstawie wyznaczono jeden obszar prognostyczny i 11 obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego (piaski i piaski ze Ŝwirami) w rejonie Gr ąbczyn-Stare Wierzchowo. W siedmiu otworach nawiercono piaski drobno- i średnioziar- niste, w śród których wyst ępuje seria piaszczysto-Ŝwirowa o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 6,2 m. Punkt piaskowy waha si ę od 56 do 60%, a zawarto ść pyłów mineralnych od 1,0 do 2,34%, średnio 1,71%. Na ich podstawie wyznaczono obszar prognostyczny „Stare Wierzchowo” (XXVIII – tabela 2) o szacunkowych zasobach 195,6 tys. m 3. W wyniku analizy bada ń surowcowych oraz kartograficznych (Marszałek, Szyma ński, 2003a,b) wyznaczono jeszcze 14 obszarów perspektywicznych kruszywa naturalnego w rejonach: K ępska (piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści 5,5-29,4 m), Bobolic (piaski o mi ąŜ szo ści do 36,3 m i piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści do 5,7 m), Porostu (piaski i piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ- szo ści 3,7-5,8 m), Nowych Łozic (piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści do 3,4 m), Wierzchowa (piaski o mi ąŜ szo ści do 1,8 m) oraz Linowa (piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści do 5,7 m). Na obszarze arkusza Bobolice, na podstawie danych zawartych w opracowaniu dotycz ą- cym potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) wyznaczono dwadzie- ścia siedem obszarów prognostycznych wyst ępowania torfów (I–XXVII – tabela 2) o łącznej powierzchni 98,2 ha i zasobach 2 327 tys. m 3.

15 Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Mi ąŜ szo ść komplek- Średnia kompleksu Zasoby w Rodzaj Nr obszaru Powierzchnia su Parametry grubo ść litolog.- kategorii D Zastosowanie kopali- 1 na mapie (ha) litolog.- jako ściowe nadkładu surowcow. (tys. T, kopaliny ny surow- (m) Od – do tys. M, 3* ) cow. średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 2,3% I 1,0 t Q 0,2 śr. 2,07 8,0 Sr rozkład – 25% popielno ść –7,5% II 1,0 t Q 0,2 śr. 3,33 3,33 Sr rozkład – 25% popielno ść –10% III 5,5 t Q 0,2 śr. 3,26 175,0 Sr rozkład – 30% popielno ść – 15% IV 2,0 t Q 0,2 śr. 2,09 42,0 Sr rozkład – 40% popielno ść –10% V 1,3 t Q 0,2 śr. 1,81 23,0 Sr rozkład – 25% popielno ść –8,6% VI 1,0 t Q 0,2 śr. 1,90 19,0 Sr rozkład – 29% popielno ść –1o% VII 2,8 t Q 0,2 śr. 2,18 60,0 Sr rozkład – 25% popielno ść –10% VIII 1,0 t Q 0,2 śr. 1,90 19,0 Sr rozkład – 37% popielno ść –10% IX 2,0 t Q 0,2 śr. 2,17 43,0 Sr rozkład – 35% popielno ść –11,8% X 2,5 t Q 0,2 śr. 3,67 92,0 Sr rozkład – 30% popielno ść – 10% XI 1,5 t Q 0,2 śr. 2,64 40,0 Sr rozkład – 30% popielno ść –12,5% XII 3,5 t Q 0,2 śr. 2,73 96,0 Sr rozkład – 30% popielno ść –15% XIII 2,8 t Q 0,2 śr. 2,09 57,0 Sr rozkład – 40% popielno ść –9% XIV 3,3 t Q 0,2 śr. 3,81 124,0 Sr rozkład – 35% popielno ść –2,6% XV 7.5 t Q 0,2 śr. 1,52 69,0 Sr rozkład – 31% popielno ść –5% XVI 2,3 t Q 0,2 śr. 1,74 13,0 Sr rozkład – 33% popielno ść –8,5% XVII 2,3 t Q 0,2 śr. 4,55 102,0 Sr rozkład – 60,0% popielno ść –15,1% XVIII 4,0 t Q 0,2 śr, 2,27 83,0 Sr rozkład – 40%0,2 popielno ść –8,8% XIX 1,3 t Q 0,2 śr. 2,05 26,0 Sr rozkład – 36% popielno ść –5,5% XX 3,5 t Q 0,2 śr. 3,43 137,0 Sr rozkład – 30% popielno ść –1-% XXI 4,0 t Q 0,2 śr. 3,43 137,0 Sr rozkład – 30% popielno ść –7,3% XXII 1,5 t Q 0,2 śr. 1,64 12,0 Sr rozkład – 25% popielno ść –10% XXIII 1,3 t Q 0,2 śr. 3,55 440 Sr rozkład – 30% popielno ść – 10% XXIV 1,3 t Q 0,2 śr. 4,09 51,0 Sr rozkład – 30% popielno ść – 5% XXV 4,5 t Q 0,2 śr. 3,86 174,0 Sr rozkład – 35%

16 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść –17,4% XXVI 26,0 t Q 0,2 śr. 2,05 531,0 Sr rozkład – 35% popielno ść –9,6% XXVII 7,5 t Q 0,2 śr. 1,95 143,0 Sr rozkład – 40% punkt piaskowy - śr. 56% – 60% XXVIII 1,7 pŜ Q zaw. pyłów miner. 2,0 – 5,3 1,0 – 6,2 195,6 Sb 1,0 – 2,34, śr. 1,71% zaw. CaCO – XXIX 2,0 kj Q 3 1,5 – 3,0 2,5 – 3,5 300,0 Sr 67,2 do 85,1%

Obja śnienia: Rubryka 3: t – torfy, pŜ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – kopaliny skalne rolnicze, Sb – kopaliny skalne kruszyw budowlane

W okolicy: Głodowej, Drzewian, Opatówka, Starych Łozic w latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych ubiegłego wieku wykonano szereg wierce ń i sondowa ń poszukiwawczych za kred ą jeziorn ą z wynikiem negatywnym. W otworach stwierdzono brak kredy jeziornej (Dudaronek, Stachurski, 1970; Sokołowska, 1972; Tchórzewska, Tylek, 1972; Ulatowski, 1986). W rejonie Nowych Łozic, Kr ągłego i Sławna były prowadzone prace zwiadowcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej z wynikiem negatywnym. Nawiercone osady ilaste nie spełniały jako ściowych i ilo ściowych warunków bilansowo ści (Bajorek, Niedzielski, 1969 a,b). W rejonie Bobolic i Porostu wykonano dwa wiercenia poszukiwawcze za w ęglem brunatnym oraz szereg bada ń geofizycznych (geoelektryka, grawimetria), które nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Wyniki bada ń okazały si ę negatywne (brak lub mała mi ąŜ szo ść warstw w ęglono śnych) (Kasi ński, Twarogowski, 1989; Ciuk, Piwocki, 1990).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza Bobolice le Ŝy w dorzeczu Pars ęty. Wyra źnie wi- doczny w rze źbie terenu dział wodny I rz ędu ogranicza południowy zasi ęg dorzecza Pars ęty. Pozostała cz ęść badanego obszaru le Ŝy w dorzeczu Gwdy (Czarnecka i in., 1989). Główn ą rzek ą odprowadzaj ącą swoje wody poprzez Radew do Pars ęty jest przepływaj ą- ca przez Bobolice rzeka Chociel. Rzeka ta, maj ąca swe źródła w okolicy Porostu, płynie pocz ątkowo w kierunku zachodnim wykorzystuj ąc dolin ę wód roztopowych, powstał ą u schyłku fazy pomorskiej, przed Bobolicami skr ęca na północny zachód by opu ści ć teren arkusza

17 w okolicy Głodowej. Rzeka Łozica, maj ąca swe źródła w okolicy Nowych Łozic, płynie pocz ątkowo w kierunku południowo-wschodnim, przepływaj ąc przez jezioro Łozice zmienia swój bieg na południowy zachód, od miejscowo ści Łozinka w kierunku Strze Ŝysławia płynie gł ęboko wci ętą dolin ą ze stromymi brzegami, ł ącz ąc si ę z wypływaj ącą z jeziora Trzebiecho- wo rzek ą Perznic ą. Dorzecze Chocieli i Łozicy jest rozdzielone działem wodnym drugiego rz ędu. Północno-wschodnia cz ęść arkusza jest odwadniana przez rzek ę Debrzyc ę wraz z do- pływem Ł ęczn ą. Gwda wypływaj ąca w Starym Wierzchowie z jeziora Wierzchowo po kilku kilometrach opuszcza badany obszar wpadaj ąc do jeziora Smol ęsko. Jezioro Wierzchowo jest zasilane przez dwie rzeki: Stró Ŝkę (uj ście w okolicy Gr ąbczyna) i Bielec (uj ście w okolicy Dr ęŜ na). W tej cz ęś ci dorzecza Gwdy nie wyró Ŝniono działów wodnych wy Ŝszych rz ędów (II i III). Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą liczne jeziora, najcz ęś ciej pochodzenia polodowcowego. Najwi ększym z nich jest jezioro Wierzchowo o powierzchni 731 ha i maksymalnej gł ęboko ści 26,5 m, le Ŝą ce na przedpolu moren czołowych fazy pomorskiej. Ł ączy si ę z nim w ąskim kanałem jezioro Dr ęŜ no o powierzchni 102 ha i gł ęboko ści do 25 m. Bardzo liczne s ą jeziora rynnowe, tworz ące całe ci ągi w dnach rynien subglacjalnych. Jeden ci ąg tworz ą jeziora: Trzebie ń (Mały, Średni i Wielki – powierzchnia 44,24 ha), Chlewienko, Pniewo (powierzchnia 29,66 ha), Pniewek oraz Kacze le Ŝą ce w rynnie o rozci ągło ści północny za- chód – południowy wschód. Jezioro Chlewie Wielkie (powierzchnia 54,9 ha, gł ęboko ść 12 m) wraz z jeziorami: Piekiełko I i II tworz ą ci ąg w dnie równole Ŝnikowej rynny subglacjalnej Sępólno – Bobolice. Do grupy jezior rynnowych nale Ŝy zaliczy ć tak Ŝe jeziora: Damskie, Dębno Małe (Małe Damskie) oraz K ępa. Druga grupa jezior, przewa Ŝnie płytkich, niekiedy o bardzo urozmaiconej linii brzego- wej, cz ęsto zarastaj ących, reprezentowana jest przez jeziora: Kiełpino (powierzchnia 49,4 ha), Przybyszewskie (Przybyszewo, Prype ć – powierzchnia 26,51 ha, gł ęboko ść 4,6 m), Wierz- chówko (powierzchnia 89 ha, gł ęboko ść 8 m) oraz Jeziorki (Trzebiechowo Małe – powierzchnia 28 ha). Najwy Ŝej poło Ŝonym jeziorem jest Płociczno (175,5 m n.p.m.), pozostałe le Ŝą na wysoko ści mi ędzy 139 – 165 m n.p.m. Wody powierzchniowe płyn ące na obszarze arkusza nie s ą monitorowane przez WIO Ś Raport..., 2006). Najbli Ŝszy punkt monitorowania zało Ŝony jest na rzece Perznica, powy Ŝej Grzmi ącej (poza obszarem arkusza), w którym w 2001 roku stwierdzono wody III klasy ze wzgl ędu na stan sanitarny, zawarto ść azotynów i azotu oraz własno ści fizykochemiczne (Ra- port..., 2002).

18 Monitoringiem obj ęte były cztery jeziora znajduj ące si ę na obszarze arkusza. S ą to jeziora: Chlewie Wielkie, Wierzchowo, Dr ęŜ no oraz Damskie, których wody reprezentuj ą II klas ę czysto ści (Raport..., 2002).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Bobolice według podziału hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1995) nale Ŝy do regionu V – pomorskiego. Na omawianym obszarze rozpoznane i ujmowane s ą głównie wody w utworach czwartorz ędowych i mioce ńskich (trzeciorz ędowych) (Kreczko, Prussak, 2004). Wody pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą w czterech poziomach spełniaj ących kryteria głównych poziomów u Ŝytkowych: dwóch mi ędzymorenowych, podmorenowym i czwartorz ędowo-trzeciorz ędowym. Pierwszy (górny mi ędzymorenowy) poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami san- drowymi i piaszczystymi osadami podmorenowymi zlodowacenia wisły. Poziom ten stanowi główne źródło zaopatrzenia w wod ę w południowej, centralnej i północnej cz ęś ci arkusza. Jego strop znajduje si ę na gł ęboko ści 15–50 m (100–130 m n.p.m.). Mi ąŜ szo ść poziomu waha si ę od 2 do powy Ŝej 40 m (w cz ęś ci północnej) i 4–35 m (w cz ęś ci południowej). Wydajno ści potencjalne studni najcz ęś ciej wynosz ą 10–30 m 3/h, lokalnie przekraczaj ą 70 m 3/h. Jest to w wi ększo ści poziom wód swobodnych zasilany poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Drugi (dolny mi ędzymorenowy) poziom wodono śny składa si ę z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich. Wyst ępuje wzdłu Ŝ północnej granicy arkusza. Mi ąŜ szo ść poziomu generalnie mie ści si ę w przedziale 5–48 m. Jest to w wi ększo ści poziom wód o zwierciadle swobodnym lub słabo napi ętym, którego strop znajduje si ę na wysoko ści 60–100 m n.p.m. Z uwagi na zaburzenia glacitektoniczne warunki wyst ępowania wód podziemnych s ą bardzo zró Ŝnicowane. Zasilanie nast ępuje poprzez przes ączanie pionowe przez utwory słabo przepuszczalne rozdzielaj ące warstwy wodono śne. Wydajno ści potencjalne studni najcz ęś ciej wynosz ą 10-50 m 3/h, lokalnie przekraczaj ą 50 m 3/h. Trzeci (podmorenowy) poziom wodono śny zwi ązany jest z seri ą osadów piaszczystych zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ącą na wysoko ści 50–80 m n.p.m. Spełnia rol ę głównego poziomu u Ŝytkowego w centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Mi ąŜ- szo ść tego poziomu waha si ę w granicach 10-30 m. Jest to poziom wód naporowych przykry- ty warstwami glin. Zasilany jest poprzez przes ączanie pionowe z wy Ŝszych poziomów. Wy- dajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę w granicach 30–70 m 3/h, miejscami przekraczaj ą

19 70 m3/h. Zwierciadło wód jest nachylone w kierunku zachodnim ku dolinie Pars ęty i połu- dniowo-wschodnim ku dolinie Noteci. Czwarty poziom zwi ązany jest z osadami czwartorz ędowymi i trzeciorz ędowymi. War- stwa wodono śna składa si ę z poł ączonych, w wyniku procesów glacitektonicznych, pozio- mów dolnego mi ędzymorenowego i podmorenowego z trzeciorz ędowym. Jest to poziom wód naporowych, którego strop znajduje si ę na gł ęboko ści 30-80 m. Poziom mioce ński (trzeciorz ędowy) ma podrz ędne znaczenie i jest słabo rozpoznany. Został nawiercony i przebadany w jednym otworze w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski mioce ńskie wyst ępuj ące na gł ęboko ści 100–180 m. Na mapie przedstawiono 6 uj ęć wód podziemnych o wydajno ści powy Ŝej 50 m3/h. Naj- wi ększ ą wydajno ść (55,0 m 3/h) stwierdzono w studni komunalnej zlokalizowanej we wsi Wierzchowo. Wydajno ści rz ędu 50 m 3/h stwierdzono we wsi Chociwle. Wi ększymi uj ęciami przemysłowymi na omawianym terenie s ą uj ęcia w Bobolicach: w Okr ęgowej Spółdzielni Mleczarskiej, wytwórni win i zakładzie spo Ŝywczym (99,0–52,0 m 3/h). Chemizm wód poziomów u Ŝytkowych przedstawia si ę nast ępuj ąco: sucha pozostało ść: 3 3 do 300 mg/dm , twardo ść ogólna: 140–450 mgCaCO 3/dm , odczyn (pH) 7,2–7,8, zawarto ść : – 3 2– 3 3 2+ Cl od 4,0 do 76,0 mg/dm , SO 4 od 2,0 do 160,0 mg/dm , Fe od 0,01 do 3,0 mg/dm , Mn od 0,01 do 0,4 mg/dm 3, amoniak od 0,02 do 1,6 mg/dm 3, azotany od 0,02 do 4,0 mg/dm 3. Na obszarze arkusza nie obserwuje si ę znacznych zmian chemizmu wód wywołanych antropopresj ą (amoniak i azotany). Pod wzgl ędem jako ściowym wody podziemne na tym terenie nale Ŝą do klasy II (IIa i IIb) (Kreczko, Prussak, 2004). Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990) w granicach arkusza znajduje si ę fragment czwartorz ędowego GZWP nr 120 – zbiornik mi ędzymorenowy Bobolice oraz GZWP nr 126 – zbiornik czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy Szczecinek (fig. 3). Nie posiadaj ą one jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej. Na terenie arkusza zlokalizowany jest punkt regionalnej sieci monitoringu zwykłych wód podziemnych w Bobolicach, w którym badane wody osi ągaj ą klas ę IIa.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Bobolice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP o charakterze porowym, 4 – jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 118 – Zbiornik mi ędzymorenowy Polanów, czwartorz ęd (Q ); 119 – Zbiornik (QPM) Mostowo, czwartorz ęd (Q), 120 – Zbiornik mi ędzymorenowy Bobolice, czwartorz ęd (Q), 126 – Zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd-trzeciorz ęd ( Q, Tr ).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt-

21 kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 122 – Bobolice, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach na dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 122 – na arkuszu 122 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Bobolice – Bobolice Polski 4) Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 –<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–49 26 27 Cr Chrom 50 150 500 3–9 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–70 39 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–5 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–14 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–9 5 3 Pb Ołów 50 100 600 6–22 12 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,13 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 122 – Bobolice 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 6 ze stanu faktycznego, 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rol nych Pb Ołów 6 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza 122 – Bobolice do poszczególnych grup u Ŝyt- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 6 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km.

22 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści arsenu, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów nie-

23 zabudowanych Polski. Wi ększ ą warto ść median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, oraz nikiel. Wyst ępowanie wi ększych zawarto ści tych pierwiastków wi ąŜ e si ę z ich obfito ści ą w skałach macierzystych gleb utworzonych z najmłodszych osadów czwartorz ędu, najmniej przemytych i zasobniejszych w metale w stosunku do piaszczystych utworów Ni Ŝu Polskiego. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyj- ne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące

24 w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., (1994)

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad-

25 ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Wierzchowa, Studni i Kiełpina. Osady tych jezior charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jeziora Studnica odnotowano podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu i rt ęci, w osadach jeziora Wierzchowa – znacz ąco podwy Ŝszon ą zawarto ść – arsenu, cynku, ołowiu i rt ęci, a w osadach jeziora Kiełpino – cynku, kadmu, miedzi i ołowiu. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem arsenu w osadach jeziora Wierzchowo oraz ołowiu w osadach jeziora Kiełpino, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Wierzchowo ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie arsenu oraz osady jeziora Kiełpino ze wzgl ędu na zawarto ść w nich ołowiu stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w wodzie. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu (tabela 5). Powinny by ć jednak sygna- łem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawar- to ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Studnia Wierzchowo Kiełpino Pierwiastek (Dr ęŜ no, Sztygnic) (1997 r.) (2003 r.) (2000 r.) Arsen (As) 25 15 7 Chrom (Cr) 16 8 14 Cynk (Zn) 146 77 236 Kadm (Cd) 1 0,8 2 Mied ź (Cu) 16 13 42 Nikiel (Ni) 14 7 15 Ołów (Pb) 81 29 96 Rt ęć (Hg) 0,25 0,128 0,03

26 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu północ- południe, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 pro- dukowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 15 nGy/h do około 51 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni Ŝ- sza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 23 do około 42 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 35 nGy/h. W obydwu profilach zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą podobne i do ść wyrównane (przewaŜaj ą warto ści z przedziału: 30–40 nGy/h) co świadczy o tym, Ŝe gliny zwałowe (dominuj ące wzdłu Ŝ profilu zachodniego) cechuj ą si ę zbli Ŝonymi warto ściami promieniowania gamma do utworów wodnolodowcowych (występuj ących wzdłu Ŝ profilu wschodniego).

27 122W PROFIL ZACHODNI 122E PROFIL WSCHODNI

28 28

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Bobolice (na osi rzędnych opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 4,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,4 do 3,5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 05 marca 2007 r.) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfi- kacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych ty- pów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych ty- pów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 6), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

29 − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier grun- towych lub syntetycznych uszczelnie ń, − wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 6), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą (b), ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego (p), ochrony wód podziemnych (w). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy

30 o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowa- niu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Bobolice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kreczko, Prussak, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Bobolice bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miasta Bobolice, − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha le Ŝą ce na zachód, południe i wschód od Bobolic oraz w okolicy Wierzchowa, Starego Wierzchowa i Sławna, − powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w obr ębie dolin rzek: Chociel, Debrzyca, Ł ęczna, Perznica, Stru Ŝki oraz Gwdy, − tereny: źródliskowe, zabagnione i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Chocieli (okolice Głodowej i Bobolic), Debrzycy (okolice Drze- wian), Ł ęcznej (rejon Le śnogóry), Perznicy (okolice Kwakówka), Stru Ŝki (okolice Gr ąbczyna), Gwdy (okolice Starego Wierzchowa) oraz okolice Gr ąbczy ńskiego Młyna, Dr ęŜ na, Łysej Góry, Trzebinia, Łozic, Godzisławia i Czech, − obszary mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych licznych jezior (m.in. Wierzchowo, Chlewe Wielkie, Trzebie ń, Pniewo, Piekiełko I i II, Dr ęŜ no, Przybyszewskie, Trzebiecho- wo, Damskie i Płociczno oraz cały szereg mniejszych zbiorników wytopiskowych),

31 − tereny istniej ących rezerwatów przyrody oraz ich otulin: „Buczyna”, „Jez. Szare”, Jez. Piekiełko”, „Jez. Kiełpino” oraz „Jez. Gł ębokie”, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (zbocza doliny Chocieli w okolicy Bobolic, Głodowej i Porostu), − strome odcinki zboczy dolin: Perznicy, Debrzycy i Łęcznej oraz tereny rozległych wzgórz moreny czołowej w okolicy Wierzchowa i ozów (Jame ńskie Góry) zagro Ŝone procesami geodynamicznymi (Grabowski i in., 2007), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 ( tereny: „Ostoja Drawska” PLB 320019, „Dorzecze Pars ęty” PLH 320007, „Jeziora Szczecineckie” PLH 320009, „Bobolickie Jeziora Lobeliowe” PLH 320001, „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli” PLH 320022 oraz „Jezioro Bobi ęcinskie” PLH 320040).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach wyst ępowania gruntów spoistych, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t speł- niaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6). Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe z okresu zlodowacenia Wisły, które mog ą stanowi ć barier ę izolacyjn ą wył ącznie dla składowisk odpadów oboj ęt- nych. Gliny te wyst ępuj ą na znacznej cz ęś ci powierzchni arkusza. Najwi ększe rozprzestrze- nienie maj ą w cz ęś ci północnej w okolicach: Ró Ŝan, Głodowej, Nowosiółek, Bobolic, Cho- ciwla, Radwanek, Drzewian i K ępska, oraz cz ęś ci południowo-zachodniej w rejonach: Czech, Kr ągłego Sławna i Trzebiechowa (Marszałek, Szyma ński, 2003 a,b). S ą to gliny fazy pomorskiej, buduj ące powszechnie wysoczyzny morenowe. Najcz ęś ciej s ą silnie piaszczyste, wap- niste, w cz ęś ci stropowej mocno zwietrzałe. W stropie miejscami wyst ępuj ą gliny ablacyjne z bardzo zró Ŝnicowanym materiałem skalnym, miejscami przechodz ące w piaski gliniaste z licznymi Ŝwirami i głazami, co obni Ŝa ich potencjalne wła ściwo ści izolacyjne. Mi ąŜ szo ść opisanych glin jest zmienna i osi ąga maksymalnie do około 46,5 m, w okolicy Janowca gdzie mo Ŝliwe jest wyst ępowanie w sp ągu starszych glin. W miejscach, gdzie gliny zlodowacenia Wisły le Ŝą bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego, dochodzi od 40 m (okolice Ró Ŝan) do 100 m w rejonie K ępska. W okolicach Chlebowa i Drzewian wyznaczono obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdzie opisywane gliny przykryte s ą piaszczysto-Ŝwirowymi osadami o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m.

32 Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Bobolice (Marszałek, Szyma ński, 2003 a,b) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpie- nia glin zwałowych stanowi ą preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów obo- jętnych. W obr ębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyj ętych ogranicze ń warunkowych. Na omawianym obszarze ograniczenia warunkowe obejmowały: − strefy ochrony ONO i OWO wyró Ŝnione na mapie obszarów głównych zbiorników wód podziemnych dla zbiornika mi ędzymorenowego Bobolice (GZWP nr 120) oraz zbiornika Szczecinek (GZWP nr 126), które mog ą ulec zmianie w przyszło ści po opracowaniu dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika, − obszary w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miasta Bobolice, − tereny ochrony przyrody w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Okolice śy- dowo-Biały Bór”.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Pod k ątem mo Ŝliwo ści lokalizacji składowisk odpadów komunalnych były rozpatrywa- ne iły i mułki limnoglacjalne kemów wyst ępuj ące w cz ęś ci południowo-zachodniej w okolicach: Starych Łozic, Kr ągłego i Wierzchowa. Z powodu du Ŝej zmienno ści litologicznej tych utworów (głównie obecno ść licznych wkładek piaszczystych) nale Ŝy obszary te uzna ć jako predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, o zmiennych wła ściwo- ściach izolacyjnych. Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach będzie wymagała wykonania dodatkowych zabezpiecze ń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowano jedno składowisko odpadów w Bobolicach. Odpady składowane s ą w wyrobisku o nieuszczelnionym dnie, nie jest prowadzona te Ŝ kon- trola jako ści wód na przyległym do składowiska terenie. Składowisko jest poło Ŝone w obr ębie obszaru bezwzgl ędnie wył ączonego z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki, wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe, o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 46,5 m, s ą ogólnie korzystne. Mo Ŝ- liwe jest tu jednak bezpo średnie posadowienie wył ącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Najlepsze do lokalizacji inwestycji mog ącej negatywnie oddziaływa ć na stan środowiska wy- daj ą si ę tereny poło Ŝone w cz ęś ci północno-zachodniej (okolice Ró Ŝan i Nowosiółek) oraz

33 północno-wschodniej (okolice Drzewian i K ępska), gdzie mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego, zbudowanego z glin zwałowych kilku zlodowace ń mo Ŝe dochodzi ć do 100 m. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych, zlokalizowane s ą w rejonach wyst ępowania czwartorz ędowego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Na omawianych terenach poziom czwartorz ędowy nawiercono na gł ęboko ściach od 15 do 50 m. W obr ębie obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk wyznaczono bardzo niski, niski, rzadziej średni stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu wodono śnego (Kreczko, Prussak, 2004 a,b).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko na terenie niezagospodarowanego zło Ŝa kruszywa naturalnego „K ępsko” nie rokuje wielkich perspektyw na ewentualn ą lokalizacj ę składowiska odpadów ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary i poło Ŝenie na obszarze chronionym. Niewielkie dzikie wyrobiska poło- Ŝone na zachód od Bobolic oraz na południe od Porostu tak Ŝe raczej nie spełniają oczekiwa ń wymaganych dla przyszłych składowisk ze wzgl ędu na niewielkie rozmiary i brak warstwy izolacyjnej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne i hy- drogeologiczne. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, któ- rych wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Bobolice zanalizowane zostały z pomini ęciem terenów, na których z racji prawnej ochrony ich funkcji przyrodniczej nie przewiduje si ę zagospodarowania budowlanego. Na omawianym obszarze dotyczy to kom- pleksów le śnych, terenów gruntów ornych o glebach klas I–IVa, rezerwatów przyrody, obsza- rów udokumentowanych złó Ŝ mo Ŝliwych do eksploatacji sposobem odkrywkowym, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zieleni urz ądzonej, a tak Ŝe obszarów o ju Ŝ istnie- jącej zwartej zabudowie. Na podstawie interpretacji map: topograficznej, geologicznej i hydrogeologicznej wydzielone zostały obszary korzystne i niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo. Jako korzystne dla budownictwa zakwalifikowano obszary wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych lub gruntów niespoistych średniozag ęsz- czonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść do zwierciadła wody gruntowej jest wi ększa ni Ŝ 2 m p.p.t. S ą to obszary wyst ępowania osadów lodowcowych (gliny zwałowe) na obszarze wysoczyzny morenowej (okolice: Bobolic, Gło- dowej, Chociwla, Czechów, Sławna, Łozic, Drzewian), wodnolodowcowych (okolice: Poro- stu, Gr ąbczyna, Wierzchowa, Starego Wierzchowa, Dr ęŜ na oraz Linowa). Grunty spoiste akumulowane w czasie zlodowacenia północnopolskiego nale Ŝy traktowa ć jako nieskonsoli- dowane. Niekorzystne warunki dla budownictwa wyst ępuj ą na obszarach gruntów słabonośnych (antropogenicznych, organicznych, niespoistych – luźnych, spoistych – plastycznych) na wszystkich terenach, na których poziom wody gruntowej pojawia si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, na obszarach zalewanych w czasie powodzi, podmokłych i zabagnionych oraz obszarach o spadkach terenu powy Ŝej 12% (zbocza doliny Chocieli na północ od Bobolic). Nieko- rzystne warunki dla budownictwa panuj ą przede wszystkim w licznych obni Ŝeniach po martwym lodzie, wypełnionych osadami organicznymi (torfy) lub organiczno-mineralnymi (na- muły) zlokalizowanymi szczególnie na wysoczy źnie morenowej, w dnach dolin rzecznych (Chociel, Debrzyca, Ł ęczna, Perznica, Łozica) oraz na obszarach bagien i torfowisk wokół licznych jezior (m.in. wokół jezior: Wierzchówko, Przybyszewskie, Kiełpino). Niekorzystne warunki budowlane panuj ą w obszarach osuwiskowych (okolice Sławna) tak Ŝe na obszarach predysponowanych do wyst ąpienia osuwisk wyznaczonych w północnej i południowej cz ęś ci omawianego terenu (Grabowski i inni, 2007 a,b).

35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Cały obszar arkusza Bobolice pod wzgl ędem geobotanicznym nale Ŝy do pasa równin przymorskich i wysoczyzn pomorskich, krainy Pojezierza Pomorskiego (Okr ęg Wałecko – Drawski). Wi ększo ść gleb wyst ępuj ących na terenie arkusza to gleby brunatne, rzadziej pseudobielicowe na glinach zwałowych, tylko w południowo-wschodniej cz ęś ci badanego obszaru przewa Ŝaj ą gleby pseudobielicowe na piaskach sandrowych. W dolinach rzecznych najcz ęściej spotyka si ę gleby torfowe lub mułowo-torfowe. Gleby chronione zajmuj ą głównie północno- zachodni ą, zachodni ą i południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza oraz pojedyncze, mniejsze połacie terenu w okolicy: Drzewian, K ępska, Opatówka, Gr ąbczyna oraz Wierzchowa. Lasy zajmuj ą około 50% powierzchni arkusza. Najwi ększy kompleks le śny ci ągnie si ę we wschodniej cz ęś ci arkusza. W cz ęś ci zachodniej du Ŝe kompleksy le śne wyst ępuj ą od Ostrówka, Łozic a Ŝ po Nowosiółki i Chlebowo oraz na zachód od Sławna. Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie Obszaru Chronione- go Krajobrazu „Okolice śydowo – Biały Bór” (powierzchnia całkowita 12 350 ha) ustanowionego w 1975 roku. Obejmuje on obszar o bardzo urozmaiconej rze źbie terenu powstałej w czasie ostatniego zlodowacenia z licznymi wzniesieniami i dolinami rzecznymi, w du Ŝej mierze poro śni ęty lasami sosnowymi, sosnowo-bukowymi i świerkowymi. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru wchodzi w obr ęb Obszaru Chronionego Krajo- brazu „Jeziora Szczecineckie” (OCHK-JSz), ustanowionego w 1975 roku, na obszarze około 18 000 ha. Znaczn ą cz ęść obszaru pokrywaj ą kompleksy le śne tworzone głównie przez zespo- ły sosnowego lub sosnowo-brzozowego boru mieszanego. Do najcenniejszych zbiorowisk ro ślinnych nale Ŝy torfowisko typu wysokiego „Wielkie Błota” z typowymi dla tego środowi- ska gatunkami (m.in.: rosiczki, torfowce oraz modrzewnice). Jezioro Wierzchowo, uwa Ŝane jest za jedno z najpi ękniejszych jezior szczecineckich, posiada wiele walorów przyrodniczo – turystycznych. Okolice Porostu obfituj ą w obszary prawnie chronione rangi rezerwatów. Najwi ększym z nich jest rezerwat florystyczny „Jezioro Kiełpino” o powierzchni 49,38 ha utworzony w 1974 roku w celu ochrony lobeliowego jeziora. Jezioro otacza las bukowo-sosnowy, od północy torfowisko wysokie z typow ą ro ślinno ści ą (przy brzegu piaszczystym lobelia, brze Ŝyca), a od po- łudnia torfowisko z cennymi gatunkami ro ślin (m.in. ponikło błotne, skrup bagienny). Kolejne rezerwaty – „Jezioro Piekiełko” (o powierzchni 9,95 ha) i „Jezioro Szare” (o powierzchni 8,3 ha) znajduj ą si ę bli Ŝej Porostu, na północny wschód od wsi, w pobli Ŝu

36 le śniczówki Chociwle. Oba jeziora to typowe sk ąpo Ŝywne zbiorniki lobeliowe, śródle śne. Jezioro Piekiełko mimo niewielkich rozmiarów jest do ść gł ębokie (26 m), pochodzenia ryn- nowego, z typow ą flor ą oligotroficzn ą (lobelia, poryblin, brze Ŝyca). Jezioro Szare, którego wody s ą koloru stalowoszarego z lekkim odcieniem zielonkawym od północy otacza torfowisko kotłowe z owado Ŝern ą rosiczk ą. Na północ od Porostu zlokalizowano rezerwat le śny „Buczyna” o powierzchni 9,77 ha ustanowiony w 1984 roku w celu ochrony zespołu buczyny pomorskiej ze świerkami, oraz 70 gatunków ro ślin naczyniowych. Przy wschodniej granicy znajduje si ę cz ęść rezerwatu florystycznego „Jezioro Głębo- kie” (o powierzchni 8,87 ha) ustanowionego w 1977 roku w celu ochrony jeziora lobeliowego ze stanowiskami reliktowymi lobelii Dortmanna, brzeŜycy jednokwiatowej oraz poryblinu jeziornego. Pozostała cz ęść tego obszaru (na wschód od nasypu kolejki w ąskotorowej) jest chronio- na jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina rzeki Chocieli” o powierzchni 72,5 ha ustanowiony w 1995 roku. Na terenie omawianego arkusza proponuje si ę jeszcze utworzenie 12 rezerwatów. Świadectwem pobytu l ądolodu fazy pomorskiej są bardzo liczne głazy narzutowe, cz ę- sto przekraczaj ące 1,5 m średnicy, w dwóch przypadkach obj ęte ochron ą prawn ą jako pomniki przyrody (okolice Starych Łozic). Prawnej ochronie podlegaj ą liczne pomniki przyrody Ŝywej, najcz ęś ciej pojedyncze drzewa lub grupy drzew, cz ęsto w parkach podworskich lub na starych cmentarzach ewange- lickich (Rejestr..., 2008). Na terenie arkusza znajduje si ę 60 u Ŝytków ekologicznych, a planowane jest utworzenie kolejnych 32 u Ŝytków. Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych oraz zespołów przyrodniczo-krajobrazowych przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Numer obiektu Formy Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ma- ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) pie 1 2 3 4 5 6 Bobolice L – „Buczyna” 1 R Spokojne 1984 Koszalin (9,78) Bobolice Fl – „Jezioro Szare” 2 R Porost 1974 Koszalin (8,28)

37 1 2 3 4 5 6 Bobolice W – „Jezioro Piekiełko” 3 R Porost 1965 Koszalin (9,95) Szczecinek Fl – „Jezioro Kiełpino” 4 R Gr ąbczyn 1974 Szczecinek (49,38) Biały B ór Fl – „Jezioro Gł ębokie” 5 R Linowo 1977 Szczecinek (8,87) Bobolice 6 R Buszynko * W – „Jezioro Trzebie ń” Koszalin Bobolice 7 R Buszynko * Fl – „ śurawie Mszary” Koszalin Bobolice 8 R Drzewiany * L – „Wapienny Las” Koszalin Bobolice 9 R Drzewiany-Zarzewie * T – „Zarzewie” Koszalin Bobolice 10 R Bobolice * Fl – „ Ł ąki Pełnikowe” Koszalin Bobolic e Fl – „Pełnik europejski 11 R Bobolice * Koszalin w Bobolicach” (44,66) Bobolice T – „ Źródliskowe Trawerty- 12 R Opatówek * Koszalin ny” Bobolice W – „Jezioro Czarne 13 R Porost * Koszalin koło Porostu” Bobolice 14 R Porost * W – „Jezioro Pniewo” Koszalin Bobolice 15 R Stare Łozice * Fl – „Jezioro Łozice” Koszalin Bobolice 16 R Porost * Fl – „G ągole Oko” Koszalin Grzmi ąca 17 R Sławno * L, Fl – „Rw ące Strugi” Koszalin PŜ – grupa drzew: 3 lipy Bobolice 18 P Głodowa 1995 drobnolistne, buk zwyczaj- Koszalin ny, d ąb szypułkowy Bobolice 19 P Drzewiany 1995 PŜ – lipa drobnolistna Koszalin Trzebie ń (Nadl. Bobolice, Bobolice 20 P 1992 PŜ – buk zwyczajny obr ęb Bobolice, oddział 409) Koszalin Porost Bobolice 21 P 1995 PŜ – 3 lipy drobnolistne (d. cmentarz ewangelicki) Koszalin Czechy Grzmi ąca PŜ – grupa drzew: 22 P 1995 (cm. ewangelicki) Szczecinek 19 świerków pospolitych Bobolice 23 P Stare Łozice 1992 Pn – G Koszalin Bobolice 24 P Stare Łozice 1992 Pn – G Koszalin Szczecinek 25 P Wierchowo 1998 PŜ – buk pospolity Szczecinek Wierzchowo Szczecinek 26 P 1998 PŜ – d ąb szypułkowy (grodzisko) Szczecinek Wierzchowo Szczecinek 27 P 1998 PŜ – d ąb szypułkowy (grodzisko) Szczecinek Szczecinek 28 P Obr ęb Gr ąbczyn 2003 PŜ – grusza pospolita Szczecinek PŜ – grupa drzew: 4 buki Szczecinek 29 P Obr ęb Gr ąbczyn 2003 zwyczajne i d ąb szypułkowy Szczecinek zro śni ęte ze sob ą Szczecinek 30 P Gr ąbczyn park 2003 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek

38 1 2 3 4 5 6 Szczecinek PŜ – d ąb szypułkowy, 31 P Gr ąbczyn 2003 Szczecinek lipa drobnolistna PŜ – grupa drzew: 4 buki Szczecinek 32 P Obr ęb Gr ąbczyn 2003 zwyczajne zro śni ęte odziom- Szczecinek kami Przy brukowanej drodze Szczecinek 33 P 2003 PŜ – buk pospolity 2 km od Gr ąbczyna Szczecinek Szczecinek 34 P Dr ęŜ no 1995 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Szczecinek 35 P Dr ęŜ no 1995 PŜ – klon zwyczajny Szczecinek Szczecinek 36 P Dr ęŜ no 1995 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Grzmi ąca 37 P Sławno 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Grzmi ąca 38 P Sławno 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Grzmi ąca 39 P Sławno 1992 PŜ – sosna pospolita Szczecinek Szczecinek 40 P Trzebiechowo 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Szczecinek PŜ – buk zwyczajny, 41 P Wierzchowo 1989 Szczecinek 3 daglezje Trzebiechowo Szczecinek 42 P 1989 PŜ – d ąb szypułkowy (le śn. Sokolniki) Szczecinek Szczecinek 43 P Stare Wierzchowo 1989 PŜ – klon zwyczajny Szczecinek Droga z Dobrociech do Gło- Bobolice 44 P * PŜ – aleja klonowa dowa Koszalin Bobolice PŜ – grupa drzew: 4 jesiony 45 P Ró Ŝany * Koszalin wyniosłe Bobolice 46 P Droga z Bobolic do Gozdu * PŜ – aleja jesionowa Koszalin Stare Borne Bobolice Pn – głazowisko, 47 P * (przy polnej drodze) Koszalin powierzchnia 10x6 m Bobolice 48 P Drzewiany * PŜ – lipa drobnolistna Koszalin Bobolice 49 P Kępsko * PŜ – aleja klonowo-lipowa Koszalin Bobolice 50 P Kępsko * PŜ –dąb szypułkowy Koszalin Polanów 51 P Jezioro Płociczno * PŜ – czere śnia Koszalin Bobolice 52 P Bobolice * PŜ – aleja lipowa Koszalin Bobolice 53 P Trzebie ń * PŜ – lipa drobnolistna Koszalin Bobolice 54 P Opatówek * PŜ – d ąb szypułkowy Koszalin Bobolice 55 P Łozice * PŜ – lipa drobnolistna Koszalin Wierzchowo Szczecinek 56 P (przy jeziorze Trzebiecho- * PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek wo) Stare Wierzchowo Szczecinek 57 P * PŜ – jałowiec pospolity (nad jeziorem Ł ąkowym) Szczecinek Bobolice bagno – „Jezioro Ciche” 58 U Dobrociechy 1999 Koszalin (0,53)

39 1 2 3 4 5 6 Bagna – obszary źródliskowe Bobolice 59 U Dobrociechy 1999 Chocieli Koszalin (3 pola-2,88) Bobolice Bagna – oczka dystroficzne 60 U Dobrociechy 1999 Koszalin (2 pola-5,96) Bagno – torfowisko przej- Bobolice 61 U Chociwle 1999 ściowe Koszalin (2,08) Bobolice Bagno – oczko śródpolne 62 U Chociwle 1999 Koszalin (0,42) Bobolice Bagno – jeziorko śródpolne 63 U Chociwle 1999 Koszalin (3,53) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 64 U Chociwle 1999 Koszalin (3,20) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 65 U Chociwle 1999 Koszalin (0,27) Buszynko Bobolice Bagno – le śne pła mszarne i 66 U 1999 (jeziora Trzebi ńskie) Koszalin rozlewiska (2 pola-16,26) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 67 U Buszynko 1999 Koszalin (1,81) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 68 U Buszynko 1999 Koszalin (4,04) Bagno – mszar wysokotor- Bobolice 69 U Buszynko 1999 fowiskowy Koszalin (2,16) Bobolice Bagno – oczko śródpolne 70 U Drzewiany 1999 Koszalin (0,88) Bagno- torfowisko polige- Bobolice 71 U Drzewiany 1999 niczne Koszalin (3,20) Bagno – zarastaj ące oczko Bobolice 72 U Drzewiany-Zarzewie 1999 dystroficzne Koszalin (1,09) Bobolice Bagno – oczko śródle śne 73 U Drzewiany-Zarzewie 1999 Koszalin (0,85) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 74 U Zarzewie-Kępsko 1999 Koszalin (1,18) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 75 U Nowosiółki-Chlebowo 1999 Koszalin (0,55) Bobolice Bagno – oczka dystroficzne 76 U Nowosiółki-Chlebowo 1999 Koszalin (2 pola-1,18) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 77 U Chociwle 1999 Koszalin (0,56) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 78 U Chociwle-Buszynko 1999 Koszalin (1,19) Bagno – odwodnione torfo- Bobolice 79 U Porost 1999 wisko mszarne Koszalin (0,37) Bobolice Bagno – oczko dystroficzne 80 U Trzebie ń 1999 Koszalin (1,43) Bagno – rozległy śródpolny Bobolice kompleks torfowisk wyso- 81 U Drzewiany 1999 Koszalin kich (2 pola-13,69) Bobolice Bagno – eutroficzne oczka 82 U Drzewiany 1999 Koszalin wodne (2 pola-1,06) Bobolice Bagno – oczka śródle śne 83 U Drzewiany 1999 Koszalin (1,65)

40 1 2 3 4 5 6 Bobolice Bagno – oczka śródle śne 84 U Drzewiany 1999 Koszalin (0,48) Bobolice Bagno – torfowiska mszarne 85 U Nowe Łozice 1999 Koszalin (2 pola-1,68) Bagno – odwodnione torfo- Bobolice 86 U Nowe Łozice 1999 wisko mszarne Koszalin (1,68) Bagno – cz ęś ciowo odwod- Bobolice 87 U Nowe Łozice 1999 niane torfowiska mszarne (2 Koszalin pola-2,39) Bobolice Bagno – oczka dystroficzne 88 U Nowosiółki 1999 Koszalin (0,88) Bobolice Łąki wilgotne i trz ęś licowe 89 U Łozice 1999 Koszalin (2,35) Bagno – rozlewisko z rozwini ętym na powierzchni płem Bobolice 90 U Łozice 1999 mszarnym i stanowiskiem Koszalin rosiczki okr ągłolistnej (5,74) Bagno – kompleks bagien- Bobolice nych lasów olszowych, szu- 91 U Chociwle 1999 Koszalin warów i ł ąk (7,43) Bobolice Łąki podmokłe i szuwary 92 U Porost 1999 Koszalin turzycowe (3 pola-13,24) Bobolice Bagno – torfowiska wysokie 93 U Porost 1999 Koszalin (6,61) Bagno – eutroficzne oczko Bobolice 94 U Porost 1999 wodne Koszalin (1,10) Bobolice Bagno – torfowisko wysokie 95 U Porost 1999 Koszalin (1,42) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 96 U Porost 1999 Koszalin (1,02) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 97 U Porost 1999 Koszalin (0,53) Bagno – odwodnione torfo- Bobolice 98 U Porost 1999 wisko mszarne Koszalin (1,01) Bobolice Bogate florystyczne ł ąki 99 U Stare Łozice 1999 Koszalin (0,76) Kompleks lasów bagiennych Bobolice 100 U Stare Łozice 1999 i ł ąk wokół jeziora Łozice Koszalin (6 pól – 24,10) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 101 U Stare Łozice 1999 Koszalin (0,37) Bagno – jeziorko dystroficz- Bobolice 102 U Stare Łozice 1999 ne z płem mszarnym Koszalin (2,46) Bobolice Bagno – kotłowe torfowisko 103 U Stare Łozice 1999 Koszalin mszarne (0,31) Bobolice Bagno – jeziorko dystroficzne 104 U Stare Łozice 1999 Koszalin (0,29) Szczecinek Pozostało ści ekosystemów 105 U Gr ąbczyn – Linowo 1999 Szczecinek (12 pól-22,96) Bagno – rozległy obszar Bobolice 106 U Porost 1999 mokradeł Koszalin (7,85)

41 1 2 3 4 5 6 Bobolice Bagno – mokradło 107 U Porost 1999 Koszalin (1,20) Bagno – torfowisko przej- Bobolice 108 U Porost 1999 ściowe Koszalin (2,95) Bagno – oczko śródle śne Bobolice 109 U Porost 1999 pokryte grzybieniem Koszalin (1,44) Bobolice Bagno – rozległe pło mszarne 110 U Porost 1999 Koszalin na wodach jeziorka (2,40) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 111 U Porost 1999 Koszalin (1,58) Bobolice Bagno – oczko śródle śne 112 U Porost 1999 Koszalin (1,16) Bagno – eutroficzny zbiornik Bobolice 113 U Porost 1999 wodny Koszalin (5,02) Bobolice Bagno – mokradło śródle śne 114 U Porost 1999 Koszalin (0,52) Bobolice Bagno – torfowisko mszarne 115 U Porost 1999 Koszalin (1,10) Biały Bór „Zbiornik śródle śny i torfo- 116 U Linowo 2000 Szczecinek wisko wysokie koło Linowa” Biały Bór „Torfowisko niskie na połu- 117 U Linowo 2000 Szczecinek dnie od Linowa” Bobolice 118 U Gozd * „Kumak” – oczko śródpolne Koszalin Bobolice 119 U Gozd * „Pumila” – oczka śródpolne Koszalin Bobolice Torfowisko z ro ślinno ści ą 120 U Chociwle * Koszalin mszarn ą „Drzewiany” – zbiornik Bobolice 121 U Drzewiany * dystroficzny z ro ślinno ści ą Koszalin wodną i torfowiskow ą Bobolice „Rozlewisko nad Drzewia- 122 U Drzewiany * Koszalin nami” Bobolice „Liliowe Oczko” 123 U Drzewiany * Koszalin – zbiornik dystroficzny Bobolice 124 U Chociwle * „Torfowisko Chociwle” Koszalin „Zalewajka”– oczko dystro- Bobolice 125 U Chociwle * ficzne i przylegle torfowiska Koszalin mszarne „Trzebie ń Wielki, Bobolice 126 U Chociwle-Buszynko * Średni i Mały” Koszalin - jeziora dystroficzne Bobolice „Kociołek” – jezioro z ro- 127 U Porost * Koszalin ślinno ści ą lobeliow ą Bobolice „Goleszany” 128 U Goleszany * Koszalin – zbiornik dystroficzny Bobolice „Wietrzno” – jezioro z ro- 129 U Zarzewie * Koszalin ślinno ści ą lobeliow ą Bobolice „Jezioro Porost 130 U Porost * Koszalin (Chlewie Wielkie)” Bobolice „Jezioro Chlewienko” – 131 U Porost * Koszalin z ro ślinno ści ą lobeliow ą Bobolice 132 U Porost * „Jezioro Pniewko” Koszalin

42 1 2 3 4 5 6 Bobolice „Jezioro Kacze” – 133 U Porost * Koszalin z zespołem lilii wodnych „Kumokowe Mokradła” – Bobolice 134 U Stare Łozice * kompleks rozlewisk i mokra- Koszalin deł Bobolice „Janowiec” – ro ślinno ść 135 U Janowiec * Koszalin łąkowa i torfowiskowa Szczecinek Propozycja powi ększenia 136 U Gr ąbczyn-Kiełpino * Szczecinek uŜytku nr 105 na 3 polach Szczecinek 137 U Gr ąbczyn-Kiełpino * „Jezioro Małe Kiełpino” Szczecinek Szczecinek „Wełniany Mszar” – torfowi- 138 U Gr ąbczyn-Kiełpino * Szczecinek sko mszarne Bobolice „śubrowo” – jezioro z ro- 139 U Porost * Koszalin ślinno ści ą mszarn ą Bobolice „Brzezina” 140 U Porost * Koszalin – brzezina bagienna Bobolice „Jezioro Ciemne” 141 U Porost * Koszalin – jezioro dystroficzne Grzmi ąca „Oczko wodne zarastaj ące 142 U Czechy * Szczecinek olsz ą i trzcin ą” Grzmi ąca „Oczko wodne poro śni ęte 143 U Czechy * Szczecinek gęst ą trzcin ą” Szczecinek „Świerkowe Bagno” – torfo- 144 U S Sław ęcice * Szczecinek wisko wysokie Dr ęŜ no Szczecinek „Dr ęŜ no” – kompleks olsów 145 U * (przy jeziorze Dr ęŜ no) Szczecinek torfowcowych i ł ąk Szczecinek „Jezioro dystroficzne koło 146 U Orawka * Szczecinek Łysej Góry” Grzmi ąca „Zalana ł ąka ze znacznym 147 U Sławno * Szczecinek udziałem trzcin” Dolina strumienia na połu- Szczecinek 148 U * „Jar Kwakówki” dnie od Kwakowa Szczecinek Wierzchowo Szczecinek „Wielkie Błoto koło Wierz- 149 U * (przy jeziorze Wierzchowo) Szczecinek chowa” „Zespół przyrodniczo-krajob- Bobolice razowy „Dolina rzeki Cho- 150 Z Bobolice 1995 Koszalin cieli” (72,5) Zespół przyrodniczo- Bobolice krajobrazowy „Dolina rzeki 151 Z Bobolice-Chlebowo * Koszalin Chocieli” (powi ększenie istniej ącego ZPK) Zespół przyrodniczo- Szczecinek 152 Z Jezioro Wierzchowo * krajobrazowy „Jezioro Szczecinek Wierzchowo” Wokół jez. Trzebiechowo i Szczecinek Zespół przyrodniczo-krajob- 153 Z * jez. Jeziorki. Szczecinek razowy „Trzebiechowo” Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek Zespół przyrodniczo-krajob- 154 Z * Wierzchowo Szczecinek razowy „Jame ńskie Góry”

Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Rubryka 5: * – obiekt projektowany lub proponowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, W – wodny; Fl – florystyczny; T – torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

43 Według systemu ECONET (Liro (red.), 1998) na obszarze obj ętym arkuszem Bobolice znajduje si ę zachodni fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym 9M – obszar Pojezierza Kaszubskiego. Obliguje to miejscowe władze do ochrony: lasów, ro ślinno- ści hydrofilnej, ł ąkowej i gleb organicznych.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Bobolice na tle systemu ECONET (Liro (red.), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 2M – Obszar Wybrze Ŝa Bałtyku, 6M – Obszar Pojezierza Drawskiego, 9M – Obszar Pojezierza Kaszubskiego. 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym: 5K – Obszar Gwdy 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym: 5m – Pojezierza Szczecineckiego 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym: 4k – Pars ęty, 5k – Radwi, 6k – Grabowej, 7k – Wieprzy. 5 – jeziora

W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduj ą si ę: obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Drawska” oraz pi ęć obszarów specjalnej ochrony siedlisk: „ Jeziora Szczecineckie”, „Bobolickie Jeziora Lobeliowe”, „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli”, „Jezioro Bob ęci ńskie” oraz „Dorzecze Pars ęty” (tabela 8).

44 Tabela 8 Wykaz proponowanych obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru punktu obszaru Powierzchnia Typ Kod w obr ębie arkusza i symbol Długo ść Szeroko ść obszaru obszaru obszaru oznaczenia na mapie geograficzna geograficzna (ha) Kod Województwo Powiat Gmina E N NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ostoja Drawska Grzmi ąca, F PLB320019 16°08’03’’ 53°35’26’’ 139 754,52 zachodniopomorskie szczecinecki (P) PLOG2 Biały Bór Bobolice, koszali ński Dorzecze Pars ęty K PLH320007 16°03’44’’ 53°56’44’’ 27 710,43 PLOG2 zachodniopomorskie (S) Szczecinek, szczecinecki Grzmi ąca Jeziora Szczecineckie E PLH320009 16°35’59’’ 53°49’38’’ 6 479,19 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki Szczecinek (S)

45 45 Bobolice, koszali ński Bobolickie Jeziora Polanów

E PLH320001 Lobeliowe 16 ś40’21’’ 53°57’3’’ 4 759,27 PLOG2 zachodniopomorskie

(S) Biały Bór, szczecinecki Szczecinek Dolina Radwi, E PLH320022 Chocieli i Chotli 16°39’14’’ 54°02’04’’ 21 861,73 PLOG2 zachodniopomorskie koszali ński Bobolice (S) Jezioro Bob ęci ńskie PLOG2 Bobolice, K PLH320040 16°47’38’’ 53°59’43’’ 3 383,26 zachodniopomorskie koszali ński (S) PLOB1 Polanów

Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk,

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Bobolice najstarsze ślady osadnictwa pochodz ą z paleolitu (epoka kamienna) i neolitu (epoki: br ązu i Ŝelaza). W wielu miejscach (m.in. w okolicy: Drzewian, Bobolic, Trzebienia, Porostu) znaleziono pozostało ści osad lub siedlisk z okresu epoki ka- mienia, b ędących świadectwem osadnictwa plemion prowadz ących gospodark ę typu zbierac- ko-my śliwskiego ze stopniowym przechodzeniem na typ gospodarki rolno-pasterskiej. Dalszy rozwój osadnictwa miał miejsce w epoce br ązu oraz w okresie halsztackim (kultura łu Ŝycka i pomorska). Najstarsze stanowiska archeologiczne, zaznaczaj ące si ę w krajobrazie grodziska w Bobolicach (nizinne, pier ścieniowate – nad rzek ą Chociel), Orawce (wy Ŝynne) oraz Wierz- chowie (nizinne) pochodz ą z VIII–IX wieku. Natomiast przejawami osadnictwa z okresu IX– XII wieku s ą grodziska w: Bobolicach (wy Ŝynne – przy drodze do Grzmi ącej), Drzewianach (wy Ŝynne, pier ścieniowate), Głodowej (wy Ŝynne, pier ścieniowate), Poro ście (wy Ŝynne) oraz Gr ąbczynie (wy Ŝynne – na półwyspie jez. Wierzchowo). Wszystkie wymienione grodziska s ą obj ęte ochron ą prawn ą. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilkaset stanowisk archeologicz- nych. S ą to najcz ęś ciej ślady osadnictwa, rzadziej osady – o małej lub średniej warto ści po- znawczej. Na mapie naniesiono tylko stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznaw- czej, wyszczególnionych w „Rejestrze archeologicznego zdj ęcia Polski (AZP)” (2001). Osada, która dała pocz ątek dzisiejszym Bobolicom, powstała we wczesnym średnio- wieczu, na wa Ŝnym szlaku handlowym ł ącz ącym Wielkopolsk ę z Kołobrzegiem, przy brodzie na rzece Chocieli, wzmiankowana była ju Ŝ w 1262 roku. Na pocz ątku XIV wieku rozwijaj ąca si ę osada znajdowała si ę we władaniu czterech rodów rycerskich (Wedlów, Speningów, Sa- nil Ŝów i Kameków). W 1339 roku biskup kamie ński Fryderic von Eickstadt odkupił 3 z 4 cz ęś ci Bobolic i rok pó źniej nadano osadzie prawa miejskie. Po wielokrotnych zmianach wła- ścicieli, w 1652 roku miasto zostało przej ęte przez Brandenburgi ę. Prawdziwy rozwój nast ąpił dopiero w drugiej połowie XIX stulecia. Przyczyniła si ę do tego budowa drogi do Koszalina oraz nadanie rangi miasta powiatowego. Przed wybuchem wojny (w 1939 roku) mieszkało w Bobolicach ponad 6 tysi ęcy osób, działały trzy fabryki maszyn rolniczych, fabryka silników elektrycznych oraz du Ŝe zakłady włókiennicze. Wyzwolenie miasta przez wojska radzieckie zostało okupione znacznymi stratami (ponad 70%) w zabudowie i infrastrukturze komunalnej. Zniszczony został stary plan zabudowy, ocalało niewiele dawnych budowli, m.in. neogotycki ko ściół pod wezwaniem Wniebowzi ęcia NPM z 1886 roku, kilka kamienic oraz bu- dynek szpitala powiatowego.

46 Godnym zobaczenia jest pi ęknie poło Ŝony na zachodnim brzegu jeziora Trzebiechowo zespół pałacowo-parkowy z drugiej połowy XIX wieku. Neogotycki pałac, z pi ęknymi ster- czynami i kwadratow ą wie Ŝą otoczony jest 8-hektarowym parkiem z licznymi drzewami po- mnikowymi. Do ciekawszych zabytków architektury sakralnej naleŜy zaliczy ć przede wszystkim: ko- ściół o konstrukcji szachulcowej pw. św. Teresy (z 1816 roku) w Drzewianach, neoroma ński ko ściół p.w. Matki Boskiej Cz ęstochowskiej (z 1870 roku) w Głodowej oraz neogotycki ko- ściół pw. Wniebowzi ęcia N.M.P., (z XVIII wieku) w Wierzchowie. Warto tak Ŝe wspomnie ć o zespołach dworskich lub ich pozostało ściach w Głodowej, Kępsku, Nowosiółkach i Ró Ŝanach. Wiele parków podworskich jest obj ętych ochron ą prawn ą, nale Ŝą do nich parki w Gło- dowej, K ępsku, Nowosiółkach, Radwankach, Ró Ŝanach, Kazimierzu, Trzebiechowie, Wierz- chowie oraz Gr ąbczynie (Rejestr..., 2002). W Bobolicach znajduj ą si ę dwa pomniki tak zwanej „wdzi ęczno ści” wojskom radziec- kim.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bobolice ma charakter typowo rolniczy z niewielkim udziałem przemy- słu wydobywczego (gaz ziemny, torfy) i przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego (mleczarnie, mie- szalnie pasz) i le śnego (tartaki). Gaz ziemny eksploatowany jest systemem otworowym w kopalni „Wierzchowo”, niepowoduj ącym degradacji środowiska. Poza nim obecnie eksploatowane jest zło Ŝe torfu „Gr ąbczyn”. Du Ŝy obszar arkusza pokrywaj ą gleby chronione wy Ŝszych klas bonitacyjnych (I – IVa), jednak Ŝe upadek prawie wszystkich pa ństwowych gospodarstw rolnych spowodował ugoro- wanie du Ŝych obszarów gruntów ornych, miejscami zalesianych. Wody podziemne eksploatowane s ą w 6 uj ęciach o wydajno ści powy Ŝej 50 m 3/h głównie w dawnych pa ństwowych gospodarstwach rolnych Du Ŝym walorem przyrodniczym s ą lasy i jeziora, w znacznym stopniu chronione przez wyst ępowanie w ich granicach: rezerwatów, u Ŝytków ekologicznych, obszarów chronionego krajobrazu oraz zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Walory przyrodnicze jak i krajobrazowe powinny by ć wła ściwie zagospodarowane i wykorzystane dla rozwoju turystyki i rekreacji. W przyszło ści projektuje si ę stworzenie Szczecinecko-Polanowskiego Parku Krajobrazowego oraz obj ęcie ochron ą prawn ą całej doliny Chocieli poprzez powstanie obszaru chronionego krajobrazu. Mniejsze obszary o ró Ŝno-

47 rodnych warto ściach przyrodniczych b ędą chronione przez utworzenie zespołów przyrodniczo-krajobrazowych: „Jezioro Wierzchowo”, „Trzebiechowo” i „Jamie ńskie Góry”. W dalszej perspektywie przewiduje si ę obj ęcie ochron ą rezerwatow ą doliny rzeki Ł ęcz- nej, jeziora śubrowo oraz trawertynów okolic Opatówka. Na obszarze obj ętym arkuszem Bobolice tereny preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w cz ęś ci północnej i południowo-zachodniej. Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia Wisły, osi ągaj ące mi ąŜ- szo ść do 46,5 m (w cz ęś ci północno-zachodniej i północno-wschodniej warstwę izolacyjn ą tworz ą poziomy ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 100 m). Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BAJOREK J., NIEDZIELSKI A., 1969a – Orzeczenie geologiczne z bada ń przeprowadzonych w rejonie Szczecinek – Człuchów w celu udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej w miejscowo ściach: Wierzchowo, Grzmi ą- ca, Barwice, Loty ń, Okonek. Centr. Arch. Geol., Warszawa. BAJOREK J. NIEDZIELSKI A., 1969b – Sprawozdanie geologiczne z bada ń przeprowadzonych w rejonie Koszalin – Białogard w celu udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej. Centr. Arch. Geol., Warszawa. BAŁAJ G., 1979 – Zestawienie wyników bada ń geologiczno-poszukiwawczych z terenu RDP Szczecinek, woj. koszali ńskie. Arch. Geol. Zachodniopom. Urz. Woj. Deleg. Zam., Koszalin. BUBIE Ń E., 1962 – Karta rejestracyjna zło Ŝa głazów narzutowych „Wierzchowo”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Map of Brown Coal Deposits and Prospect Areas in Poland. Centr. Arch. Geol., Warszawa. CZARNECKA H. (red.), 1989 – Podział hydrograficzny Polski cz ęść II. Mapa w skali 1:200 000. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. DUDARONEK W., STACHURSKI E., 1970 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej dla celów nawo Ŝenia gleby przeprowadzonych w rejonie powiatów: Koszalin, Białogard i rejonów przyległych. Arch. Geol. Zachodnio- pom. Urz. Woj. Deleg. Zam. Koszalin.

48 FIŁON D., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „K ępsko” gm. Bobolice, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. GACEK K., 1973 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych oraz ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w pow. Szczecinek – rejon „Wierzchowo”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. GIENTKA M. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny.

GUMI ŃSKA A., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wierzchowo” (forma uproszczona). Centr. Arch. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 a – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. CAG PIG, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 b – System Osło- ny Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. CAG PIG, Warsza- wa. HANNES A., KUCHA ŃSKI J., 1971 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Wierzchowo” w kat. A+B w rejonie Szczecinka. Centr. Arch. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1996 – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Polanów woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. KASI ŃSKI J., TWAROGOWSKI J., 1989 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ węgla brunatnego w rejonie Porost, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. KIRSCHKE J., 1981 – Orzeczenie geologiczne z wierceń za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Kr ągłe”. Arch. Geol. Zachodniopom. Urz. Woj. Deleg. Zam. Koszalin. KIRSCHKE J., 1982 – Orzeczenie geologiczne z prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym „Gołogóra”, miejscowo ść Gołogóra, gm. Polanów, woj. koszali ńskie. Arch. Geol. Zachodniopom. Urz. Woj. Deleg. Zam. Koszalin. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hy- drogeol. i Geol. In Ŝ. AGH, Kraków.

49 KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Pa ństw. Wyd. Nauk. Warszawa. KRECZKO M., PRUSSAK E., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Bobolice. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., (red), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1995. ECONET Polska. Wyd. Fundacja ICUN – Poland, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa . MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAKSIAK S., MRÓZ W., NOSEK M., 1974 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Wyd. A i B – ark. Szczecinek. Inst. Geol. Warszawa. MAKSIAK S., MRÓZ W., 1978 – Czwartorz ęd środkowej cz ęś ci Pojezierza Pomorskiego. Biul. Inst. Geol. nr 300, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MARSZAŁEK S., 2003 – Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Bobolice. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MARSZAŁEK S., SZYMA ŃSKI J., 2003a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – ark. Bobolice (122). Centr. Arch. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., SZYMA ŃSKI J., 2003b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 – ark. Bobolice (122). Centr. Arch. Geol., Warszawa. MICHNIEWICZ A., 1956 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej ceg. „Stara Huta” w Starych Łozicach. Centr. Arch. Ge- ol., Warszawa. MULARCZYK A., PYZIK M., 1984 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa gazu ziemnego „Wierzchowo”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. OLSZEWSKI J., 1997 – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Biały Bór, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

OLSZEWSKI J., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu „Gr ąbczyn” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

50 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy In- stytut Geologiczny, Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim, 2002. WIO Ś w Szczecinie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim, 2006. WIO Ś w Szczecinie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. REJESTRY archeologicznego zdj ęcia Polski (AZP). 2001. Wojewódzki O środek Dokumenta- cji Zabytków, Szczecin. REJESTR pomników przyrody województwa zachodniopomorskiego, 2008 – Wojewódzki Konserwator Przyrody, Szczecin, Delegatura w Koszalinie. REJESTR zabytków województwa zachodniopomorskiego, 2002. Wojewódzki O środek Do- kumentacji Zabytków, Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. SAMOCKA B., 1964 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych na terenie cegielni „Stara Huta”. Centr. Arch. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1997 a – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Bobolice, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1997 b – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy i miasta Szczecinek, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. SĘDŁAK E., 1997 – Inwentaryzacja w układzie administracyjnym złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska na obszarze gminy Grzmi ą- ca, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

51 SOKOŁOWSKA H., 1972 – Sprawozdanie z prac geologicznych zwiadowczych wykonanych za kred ą jeziorn ą w rejonie powiatu Szczecinek. Centr. Arch. Geol., Warszawa. SOKOŁOWSKA H., PYZIK E., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kred ą jezior- ną w rejonie powiatu Miastko. Arch. Geol. Zachodniopom. Urz. Woj. Deleg. Zam. Koszalin.

SOLCZAK E., 1973 – Orzeczenie z wykonanych wierce ń poszukiwawczych w kat. C 2 za kruszywem naturalnym w rejonie „Stare Wierzchowo”, pow. Szczecinek, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., TYLEK K., 1972 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych przeprowadzonych za zło Ŝem kredy jeziornej na obszarze pow. Koszalin. Centr. Arch. Geol., Warszawa. ULATOWSKI S., 1986 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w rejonie Polanowa, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOJTKIEWICZ J., 1972 – Sprawozdanie z wykonanych wierce ń poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w NE cz ęś ci powiatu Szczecinek i w S cz ęś ci powiatu Miastko, woj. koszali ńskie. Centr. Arch. Geol., Warszawa. ZOŁA K., 1998 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Wierzchowo” – dodatek nr 2. Centr. Arch. Geol., Warszawa.