OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SZCZECINEK (160)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SZCZECINEK (160)

Warszawa 2009

Autorzy: Aleksander Frankiewicz, Izabela Bojakowska, Paweł Kwecko, Anna Pasieczna, Hanna Tomassi-Morawiec * , Marzena Małek** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Dariusz Grabowski* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Przemysław Karcz*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA w Warszawie, Zakład w Lublinie, ul. Budowlana 26, 20-469 Lublin

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ...... 11 1. Kruszywa naturalne...... 12 2. Kreda jeziorna ...... 14 3. Torfy...... 16 4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) ...... 19 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 26 VIII.Geochemia środowiska...... 30 1. Gleby (P. Kwecko,A. Pasieczna)...... 30 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 33 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 36 IX. Składowanie odpadów (M. Małek) ...... 37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ...... 49 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ...... 51 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ...... 59 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz) ...... 62 XIV. Literatura...... 64

I. Wst ęp

Arkusz Szczecinek Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie, Zakład w Lublinie (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2003 roku arkusz Szczecinek Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Małek, 2003). Celem mapy jest przedstawienie: stanu zagospodarowania i klasyfikacji złó Ŝ kopalin, perspektyw i prognoz wyst ępowania kopalin, zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ąza- nych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz ich eksploatacj ą, wybranych elementów hydrogeologicznych dla ochrony wód powierzchniowych i podziemnych, obszarów i obiektów chronionych stanowi ących ograniczenia w gospodarce zło Ŝami kopalin, warunków podło Ŝa budowlanego, stanu chemicznego gleb i ich klasyfikacji, geochemii osadów wodnych i ich klasyfikacji, ob- szarów spełniaj ących kryteria lokalizacji składowisk odpadów, lokalizacji czynnych i zamkni ętych składowisk odpadów oraz uwarunkowa ń przyrodniczych dla planowania przestrzennego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej treści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w Zachodniopomorskim Urzędzie Wojewódzkim Delegatura w Ko- szalinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska, Starostwie Powiatowym w Szczecinku, urz ędach gmin w Barwicach, Grzmi ącej, Białym Borze i Bornym Sulinowie oraz w Urz ędzie Miasta i Gminy w Szczecinku. Wykorzystano równie Ŝ materiały z archiwów Pa ństwowego Instytutu Geologicznego oraz Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. W czasie zwiadu terenowego (listopad 2008 roku) zaktualizowano i zweryfiko- wano zebrane informacje.

3 MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkładzie topograficz- nym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfro- wej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ącej i uzupełnia- jącej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Szczecinek wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 16°30 ′– 16°45 ′ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°40 ′–53°50 ′ szeroko ści geograficznej pół- nocnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar poło Ŝony jest w południowo- wschodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego, w powiecie szczecineckim (gminy: Szczecinek, Grzmi ąca, Barwice, Borne Sulinowo, Biały Bór i miasto Szczecinek). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2000) obszar arkusza Szczecinek poło Ŝony jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie na pograniczu ma- kroregionów: Pojezierze Zachodniopomorskie (mezoregion Pojezierze Drawskie) i Pojezierze Południowopomorskie (mezoregiony: Dolina Gwdy i Pojezierze Szczecineckie). Najwi ększa cz ęść obszaru (zachodnia i środkowa) nale Ŝy do Pojezierza Drawskiego. Północno-wschodnia cz ęść le Ŝy w Dolinie Gwdy, a południowo-wschodnia na Pojezierzu Szczecineckim (fig.1). Poło Ŝenie obszaru w strefie marginalnej zwi ązanej z postojem l ądolodu fazy pomorskiej zlodowacenia wisły decyduje o dominacji młodoglacjalnego typu rze źby. Wzgórza morenowe wznosz ące si ę do około 200 m n.p.m., s ąsiaduj ące z licznymi jeziorami rynnowymi i wytopiskowymi oraz rozległymi torfowiskami, a tak Ŝe lasy o starym drzewostanie tworz ą urozma- icony i malowniczy krajobraz. Pojezierze Drawskie to falista wysoczyzna morenowa. Przecinaj ą j ą dwa ci ągi wzgórz moreny recesyjnej fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Przebiegaj ą łagodnymi łukami z po- łudniowego-zachodu na północny-wschód przez okolice Radacza-Dal ęcina-Nowego Gonnego oraz Radomy śla-Przeradza-Kusowa. Wzgórza i pagórki tworz ą kulminacje terenu o wysoko- ści wzgl ędnej do 30 m i bezwzgl ędnej do 202,80 m n.p.m. (Polska Góra koło Dal ęcina). Mi ę- dzy ci ągami moren znajduj ą si ę równiny sandrowe oraz podmokłe obni Ŝenia wytopiskowe (najwi ększe o średnicy do kilku kilometrów), w których zachowały si ę liczne jeziora m.in.: Radacz, Wielimie, Wielatowo, Trzebiechowo i Jeziorki.

4 Dolin ę Gwdy (północno-wschodnia cz ęść obszaru) od południa ogranicza rozległa misa wytopiskowa jeziora Wielimie. Jest to równina sandrowa zbudowana z piaszczysto- Ŝwirowych osadów wód roztopowych (ze schyłku fazy pomorskiej) o mniejszym zró Ŝnico- waniu hipsometrycznym ni Ŝ obszary s ąsiednie. Kulminacje terenu osi ągaj ą tu wysoko ści 149,70 (Smol ęska Góra) – 159,0 m n.p.m. (Płociczna Góra). S ą to pagórki akumulacji szczelinowej o wysoko ści wzgl ędnej do 12–17 m. Rze źbę sandru urozmaica tak Ŝe, wci ęta do około 7 m p.p.t., dolina Gwdy (o przebiegu południkowym) oraz kilka rynien polodowcowych (o przebiegu zbli Ŝonym do równole Ŝnikowego) zaj ętych w wi ększo ści przez jeziora m.in.: Spore, Płociczno, Białe, Smol ęsko, Jamen i St ępie ńsko. Okolice miasta Szczecinek to niewielki (północny) fragment Pojezierza Szczecinec- kiego z systemem w ąskich jezior rynnowych: Trzesiecko, Wilczkowo i Lipno. Obszar ma charakter pagórkowatej wysoczyzny moreny dennej, której powierzchnia osi ąga wysoko ści 145–155 m n.p.m. Kulminacje terenu osi ągaj ą 159,20 (Marientron w Szczecinku) – 164,80 m n.p.m. (w Mi ękowie). Wysoko ści bezwzgl ędne na omawianym obszarze wynosz ą od 91,50 m n.p.m. w dolinie Pars ęty (przy uj ściu Kłudy) do 202,80 m n.p.m. Polska Góra – morenowe wzgórze koło Dal ę- cina. W środkowej cz ęś ci obszaru (od Nowego Gonnego do Pars ęcka) oraz koło Radomy śla przewa Ŝaj ą słabe gleby bielicowe na podło Ŝu piaszczysto-Ŝwirowym. Obszary wysoczyznowe zbudowane z glin zwałowych i utworów gliniasto-piaszczystych (okolice: Świ ętna, Mosiny, Radacza, Kolonii Pars ęcko i Kolonii Dal ęcino) pokrywaj ą dobre gleby brunatne i pseudobie- licowe – w wi ększo ści chronione, zaliczone do III–IV klasy bonitacyjnej. W obni Ŝeniach wytopiskowych wypełnionych osadami mineralno-organicznymi (wokół jezior: Radacz, Trze- siecko i Wielimie) oraz w dolinach rzek Gwdy i Parsęty wyst ępuj ą podlegaj ące ochronie bardzo dobre gleby ł ąkowe. Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza nale Ŝy do dzielnicy pomorskiej, gdzie pa- nuje klimat umiarkowany o wyra źnych wpływach oceanicznych, co charakteryzuje si ę du Ŝą wilgotno ści ą powietrza, stosunkowo chłodnym latem i łagodn ą zim ą. Przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne. Średnia roczna suma opadów wynosi 600–700 mm. Najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ( średnia temperatura -2,9°C ), najcieplejszym natomiast lipiec ( średnia +16,2°C ). Temperatura maksymalna mie ści si ę w granicach 32,1 do 33,1°C , a minimalna od -18,6 do -19,2°C. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,5°C. Liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 50–60 dni, a okres wegetacyjny trwa do 200 dni (Kondracki, 2000).

Fig 1. Poło Ŝenie arkusza Szczecinek na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie (313) Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie (314) Makroregion Pobrze Ŝe Koszali ńskie (313.4) Makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie (314.4) Mezoregiony: 313.42 – Równina Białogardzka Mezoregiony: 314.44 – Wysoczyzna Łobezka 314.45 – Pojezierze Drawskie 314.47 – Pojezierze Bytowskie Makroregion Pojezierze Południowopomorskie (314.6) Mezoregiony: 314.65 – Równina Wałecka 314.66 – Pojezierze Szczecineckie 314.67 – Równina Charzykowska 314.68 – Dolina Gwdy 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie

Około 1/3 powierzchni porastaj ą lasy – przewa Ŝnie sosnowe (na równinach sandrowych w zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru) i mieszane (na wysoczyznach morenowych w południowej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru) z du Ŝym udziałem buków, d ębów i jaworów. Nad jeziorami Wilczkowo i Trzesiecko oraz Wielatowo zachowały si ę lasy bukowo-dębowe. Pod wzgl ędem gospodarczym jest to teren typowo rolniczy z duŜym udziałem gospodarki le śnej. Wi ększo ść gruntów rolnych po likwidacji PGR-ów jest dzier Ŝawiona przez pry-

6 watnych wła ścicieli, którzy zakładaj ą du Ŝe gospodarstwa hodowlane (np. we wsi Trzcinno, Skotniki, Dal ęcinko, D ębowo, Bugno). Sprzyja temu znaczny udział ł ąk i pastwisk w struktu- rze u Ŝytkowania ziemi. Podstawowym kierunkiem produkcji rolnej jest jednak uprawa zbó Ŝ (głównie Ŝyta) i ziemniaków. Najwi ększym skupiskiem ludno ści jest licz ący około 42 tysi ęcy mieszka ńców Szczeci- nek. Pozostałe miejscowo ści to wsie licz ące najcz ęś ciej po 100–200 mieszka ńców. Do wi ęk- szych nale Ŝą : Skotniki, Radacz (po około 400 mieszka ńców) i Pars ęcko (około 1000 mieszka ńców). Szczecinek – siedziba starostwa – to lokalny o środek gospodarczo-administracyjny. Znajduj ą si ę tutaj zakłady przemysłowe (małej i średniej wielko ści) bran Ŝy: spo Ŝywczej (wy- roby mleczarskie, cukiernicze, przetwórstwo rybne), elektrotechnicznej (aparatura o świetle- niowa, sprz ęt elektryczny i instalacyjny, obróbka metali), drzewnej i materiałów budowlanych. Poza Szczecinkiem zlokalizowane s ą głównie małe zakłady drzewne i materiałów budowlanych (Gałówko, Sitno), tworzyw sztucznych (Trzesieka i Raciborki) oraz zwi ązane z gospodark ą le śną (gospodarstwa szkółkarskie i nasiennicze w: Gałówku, Trzcinnie, Rada- czu i K ądzielni). Du Ŝe znaczenie ma górnictwo kopalin na zło Ŝach: kruszywa naturalnego „Parsęcko”, torfu „Mosina” i „Nowy Chwalim” oraz kredy jeziornej „Wielimskie Bagno”. Szczecinek jest wa Ŝnym o środkiem ruchu turystycznego w regionie. Nad jeziorem Trzesiecko zlokalizowane s ą o środki wypoczynkowe, pola namiotowe oraz liczne obiekty sportowe. Rozwija si ę sie ć kwater agroturystycznych. Drug ą miejscowo ści ą letniskow ą na tym terenie jest wie ś Spore, poło Ŝona nad Gwd ą w pobli Ŝu zespołu jezior rynnowych. Nieza- nieczyszczone środowisko, malownicze krajobrazy oraz dobra baza noclegowa (o środki wypoczynkowe i pola namiotowe) s ą atutami tej okolicy. Domy letniskowe znajduj ą si ę tak Ŝe w: Brze źnie, Malechowie (nad jeziorem Smol ęsko) oraz w St ępnie nad jeziorem St ępie ńskim. Sie ć szlaków komunikacyjnych na obszarze arkusza Szczecinek jest dobrze rozwini ęta. Przez środek obszaru (na północny wschód) przebiega droga krajowa nr 11 Pozna ń– Koszalin–Kołobrzeg (potencjalna droga ekspresowa). W centrum Szczecinka odchodz ą od niej szosy w kierunku Słupska, Drawska Pomorskiego i Białogardu. Szczecinek jest tak Ŝe wa Ŝnym w ęzłem kolejowym. Krzy Ŝuj ą si ę tu linie kolejowe Pozna ń–Kołobrzeg, Stargard Szczeci ński–Chojnice i Szczecinek–Słupsk. Na północ od miasta nad jeziorem Wielimie znajduje si ę l ądowisko sanitarne dla heli- kopterów.

7 III. Budowa geologiczna

Najnowszy obraz budowy geologicznej tego terenu przedstawiono na arkuszu Szczeci- nek Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Popielski, 2003). Omawiany obszar poło Ŝony jest na pograniczu dwóch jednostek tektonicznych: antyklinorium pomorskiego i niecki pomorskiej. Rozdziela je strefa dyslokacji Szczecinka o rozci ą- gło ści północny zachód–południowy wschód, przebiegaj ąca na tym obszarze wzdłu Ŝ linii Ra- domy śl – Pars ęcko–Lipnica. Paleozoiczny fundament stanowi ą silnie sfałdowane i pocięte uskokami ilasto-węgla- nowe osady od ordowiku do karbonu wł ącznie. Na nich wyst ępuj ą mi ąŜ sze (2 500–3 000 m) utwory piaszczysto-mułowcowo-węglanowe i chemiczne reprezentuj ące morsk ą sedymenta- cj ę o du Ŝej subsydencji, jaka miała tu miejsce od permu do kredy górnej. Ostateczne wypi ę- trzenie antyklinorium pomorskiego nast ąpiło na przełomie kredy górnej i trzeciorz ędu, co by- ło zwi ązane z faz ą laramijsk ą orogenezy alpejskiej. Strop osadów mezozoicznych buduj ą w ę- glanowe skały kredy górnej, tworz ące szereg antyklin i synklin o rozci ągło ści zgodnej z osi ą głównych struktur. Strop utworów kredy górnej obni Ŝa si ę od 118,0 m p.p.m. (w zachodniej cz ęś ci) do 186,2 m p.p.m. (w cz ęś ci północno-wschodniej). Na ści ętej erozyjnie powierzchni utworów kredy zalega mułkowo-ilasto-piaszczysty kompleks morskich osadów eocenu górnego (tylko w częś ci południowo-wschodniej) i lądowo- brakicznych oligocenu dolnego (na całym obszarze) o ł ącznej mi ąŜ szo ści 8,0–134,2 m. Powy Ŝej wyst ępuj ą piaszczyste jeziorne serie miocenu środkowego, w stropie mułkowo-ilaste z przewarstwieniami w ęgli brunatnych. Ich ł ączna mi ąŜ szo ść wynosi 44,5–114,4 m. Utwory mioce ńskie buduj ą powierzchni ę podczwartorz ędow ą na całym obszarze arkusza. Strop utworów miocenu jest silnie zró Ŝnicowany hipsometrycznie (deniwelacje do 80 m) w wyniku procesów: denudacyjnych, erozyjnych i glacitektonicznych. Najcz ęś ciej poło Ŝony jest on 10–30 m n.p.m., jedynie w Szczecinku oraz Kusowie i Nowym Chwalimiu został stwierdzony znacznie wy Ŝej 60– 80 m n.p.m. Od okolic Przeradza w kierunku Świ ętna i Kolonii Storkowo oraz w rejonie Szcze- cinka, Mosiny i Radomy śla rozpoznano kopalne obni Ŝenia dolinne o gł ęboko ści 40–80 m. To- warzysz ą im strefy zaburzonych glacitektonicznie utworów trzecio- i czwartorz ędowych. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cały badany obszar warstw ą o mi ąŜ szo ści od 72,5 m (w Szczecinku) do 144,3 m (na wschód od Mosiny). W ich profilu mo Ŝna wyró Ŝni ć od czterech do sze ściu poziomów glin zwałowych, rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi, zwi ązanych ze zlodowaceniami: południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi. W okresach interglacjalnych powstały serie rzeczne i jeziorne (fig. 2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Szczecinek na Mapie Geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marks, A. Ber, W. Gogołek, K. Piotrowska (red.), (2006)

Czwartorz ęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski , Ŝwiry i mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 –piaski i mułki jeziorne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, i gliny moren czołowych, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 28 – gliny zwałowe i ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; k – kemy, z – zasi ęg fazy pomorskiej

Najstarsze osady czwartorz ędowe – piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, poprzedzaj ące zlodowacenie sanu 2, wypełniaj ą dna kopalnych dolin. Na nich lub bezpo średnio na mioce ń- skim podło Ŝu znajduje si ę cienki (kilka metrów) i silnie zdenudowany poziom glin zwało- wych ze zlodowacenia sanu 2. Rzeczne osady interglacjału mazowieckiego wyst ępuj ą tylko w okolicach Kusowa. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez dwa, a w południowej cz ęś ci obszaru trzy poziomy glin zwałowych oraz rozdzielające je mułkowate osady zastoiskowe

9 i piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Glina zwałowa ze zlodowacenia odry tworzy mi ąŜ szy kompleks stwierdzony w wi ększo ści otworów na omawianym obszarze. Glina ta wraz z pod ściełaj ącymi je osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi jest silnie zaburzo- na glacitektonicznie (głównie w okolicach miasta Szczecinka). Zawiera liczne porwaki, łuski i kry utworów starszych w tym tak Ŝe trzeciorz ędowych. Wy Ŝej wyst ępuj ą gliny zwałowe pochodz ące ze stadiału dolnego (wkry – na całym obszarze) i górnego (mławy – na południu obszaru) zlodowacenia warty. W ich sp ągu, mi ędzy nimi oraz w ich stropie wyst ępuj ą muł- kowato-piaszczyste osady zastoiskowe. W interglacjale eemskim rzeczne piaski ze Ŝwirami wypełniły kopalne obni Ŝenia w okolicach Opoczysk i Skotnik. Lądolód północnopolski pozostawił na tym obszarze osady pochodz ące z fazy leszczy ń- sko-pozna ńskiej i pomorskiej stadiału górnego zlodowacenia wisły. Najstarsze to mułki i iły o mi ąŜ szo ści do około 20 m, wypełniaj ące liczne kopalne obni Ŝenia koło: Kusowa, Trzcinna, Gałowa, Pars ęcka i Dal ęcina. Na nich le Ŝy ci ągły poziom piaszczystych glin zwałowych identyfikowanych z faz ą leszczy ńsko-pozna ńsk ą. Odsłaniaj ą si ę one na powierzchni terenu koło Mi ę- kowa. Faz ę pomorsk ą rozpocz ęła sedymentacja zastoiskowych mułków piaszczystych oraz pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Gliny zwałowe z fazy pomorskiej wyst ępuj ą do ść powszechnie na powierzchni terenu, gdzie buduj ą wysoczyzn ę morenow ą Pojezierza Drawskiego i Szczecineckiego. W czasie postoju l ądolodu na linii Radacz – Dal ęcino – jezioro Wierzchowo oraz Radomy śl – Przeradz – Kusowo utworzyły si ę dwa ci ągi moren czołowych. Ich kulminacje si ęgaj ą do 202,8 m n.p.m. (Polska Góra koło Dal ęcina). W okolicach Kusowa wyst ępuj ą po- dobnej wysoko ści pagórki moren wyci śni ęcia zbudowane z zaburzonych glacitektonicznie glin zwałowych zlodowacenia wisły. W okolicach: Pars ęcka, Radomyśla, Radacza oraz Szczecinka gliny zwałowe fazy pomorskiej przykryte s ą płatami lodowcowych piasków ze Ŝwirami i licznymi głazami. Warstwowane osady mułkowo-piaszczysto-Ŝwirowe buduj ą pagórki akumulacji szczelinowej (w s ąsiedztwie jeziora Smol ęsko, wzdłu Ŝ doliny Gwdy koło jeziora Spo- rego i doliny Pars ęty koło Pars ęcka) oraz drobne pagórki kemowe (mi ędzy Radaczem a Szcze- cinkiem oraz nad jeziorem Wielatowo). Na południe od Radacza kemy tworz ą rozległe plateau o powierzchni około 4 km 2 i wysoko ści wzgl ędnej do 12 m. Na wysoczy źnie polodowcowej mi ędzy Dal ęcinem a Szczecinkiem oraz na wschód od Szczecinka i na południe od Kucharowa (generalnie wokół niecek wytopiskowych) zachowały si ę piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste pagór- ki moren martwego lodu o wysoko ściach wzgl ędnych do 20 m. Na przedpolu ci ągów moren czołowych utworzyły się rozległe równiny sandrowe, zbudowane z piasków i piasków ze Ŝwirami. Najwi ększe obszary zajmuj ą w środkowej, północ-

10 no-wschodniej i środkowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Szczecinek. Powierzchnia sandru wyst ępuje na wysoko ści od 155–161 m n.p.m., koło Sporego, do 140–145 m n.p.m., w okolicach Dal ęcina i Przeradza i 105–110 m n.p.m., w rejonie Radomy śla. W osadach sandrowych udokumentowano zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pars ęcko” i „Pars ęcko II”. Ko ńcowa faza deglacjacji omawianego obszaru zwi ązana była z wytapianiem si ę brył martwego lodu i wypełnianiem rozległych mis wytopiskowych oraz małych zagł ębie ń osadami mineralnymi (piaskami i mułkami jeziorno-lodowcowymi), a w holocenie mineralnymi i organicznymi (piaskami, mułkami i iłami jeziornymi oraz gytiami, kred ą jeziorn ą i torfami). Holoce ńskie mułkowo-ilaste utwory jeziorne wyst ępuj ą na obrze Ŝach prawie wszystkich obni Ŝeń – najwi ęcej wokół jezior: Wielimie, Trzesiecko ( śródmie ście Szczecinka), Wilczkowo i Radacz. Gytie ilaste i wapienne, o mi ąŜ szo ści do 3,6 m zalegaj ą najcz ęś ciej w pobli Ŝu jezior pod torfami lub w ich otoczeniu. Na powierzchni terenu stwierdzono je koło Mosiny (Bagno Wielkie) i koło Gałowa (nad jeziorem Wielimie). Na obrze Ŝach jeziora Wie- limie (okolice: Bugna, Gałowa, Trzcinna i Marcelina) znajduj ą si ę znaczne nagromadzenia kredy jeziornej, która na południowy-wschód od jeziora Wielimie i koło Pars ęcka wyst ępuje pod przykryciem torfów. Mi ąŜ szo ść kredy jeziornej wynosi najcz ęś ciej 3,1–5,3 m, maksymalnie do 9,2 m koło Bugna. Nad jeziorem Wielimie udokumentowano trzy zło Ŝa kredy jeziornej: „Wielimskie Bagno”, „Marcelin” i „Bugno”. Na omawianym obszarze bardzo powszechnie wyst ępuj ą torfy – wypełniaj ą wi ększo ść obni Ŝeń bezodpływowych. S ą to z reguły torfy niskie (turzycowe, turzycowo-mszyste, trzci- nowe i sfagnowe) o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 6,4 m. Najwi ększe torfowiska (o powierzchni do około 7 km 2) utworzyły si ę koło jezior: Wielatowo (Kusowskie Bagno i Brzezi ńskie Bagno), Radacz, Wielimie i na północ od wsi Spore (Malechowskie Błota). W ich obr ębie udokumentowano zło Ŝa torfów: „Mosina” i „Nowy Chwalim”. Najmłodsze osady organiczno-mineralne wypełniły doliny wi ększych rzek: Gwdy, Par- sęty, dolnej Kłudy i śegnicy. W małych dolinkach rzecznych wyst ępuj ą namuły torfiaste oraz piaski humusowe (Popielski, 2003).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Szczecinek udokumentowano dziewi ęć złó Ŝ kopalin po- spolitych. S ą to zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Pars ęcko”, „Pars ęcko II”, kredy jeziornej: „Wielimskie Bagno”, „Marcelin” i „Bugno”, torfu: „Mosina” i „Nowy Chwalim” oraz surow- ców ilastych ceramiki budowlanej „Kwieciszewo”. Udokumentowane w 1976 roku zło Ŝe pia- sków „Brze źno” nie jest uj ęte w „Bilansie zasobów...” (Przeniosło, 2008).

11 Wykaz wszystkich złó Ŝ i ich ogóln ą charakterystyk ę zamieszczono w tabeli 1. Kopaliny wyst ępuj ące na obszarze arkusza zwi ązane s ą z osadami czwartorz ędowymi pochodz ącymi z fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia (kruszywa naturalne i surowce ilaste) oraz holo- cenu (kreda jeziorna i torfy). Dwa zło Ŝa poło Ŝone s ą cz ęś ciowo poza granic ą opracowania: około 90% powierzchni zło Ŝa torfu „Nowy Chwalim” oraz około 30% powierzchni zło Ŝa kredy jeziornej „Wielimskie Bagno”.

1. Kruszywa naturalne

Na obszarze arkusza Szczecinek dotychczas udokumentowano trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego: dwa piaszczysto-Ŝwirowe i jedno piaszczyste. Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą („Parsęcko II” i „Brze źno”) i gniazdow ą („Pars ęcko”), a zlokalizowane s ą w obr ębie osadów o genezie wodnolodowcowej i lodowcowej. Ze wzgl ędu na zło Ŝono ść budowy zaliczono je do II grupy. Zło Ŝa s ą suche – ich sp ąg wyznaczono z zachowaniem 2–3 metrowej półki bezpiecze ństwa nad zwierciadłem wód podziemnych. Wszystkie zło Ŝa zaliczono do powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Brak w nich kopalin towarzysz ących i współwyst ępuj ących. Podstawowe parametry zło Ŝowe i jako ściowe kruszywa naturalnego zestawiono w tabeli 2. Zło Ŝe piasków ze Ŝwirami „Pars ęcko”, o powierzchni 54,07 ha, poło Ŝone jest w środ- kowej cz ęś ci obszaru około 0,4 km od zabudowa ń wsi Pars ęcko, mi ędzy szosami prowadz ą- cymi do Dal ęcina i Trzesieki. Obszar ten to rozległy sandr z zachowanymi fragmentami piaszczysto-Ŝwirowych osadów lodowcowych (Jonak, 1965). Kopalin ą s ą piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami zawieraj ące liczne soczewki i przewarstwienia pospółek oraz otoczaki o średnicy do 0,6 m. Nadkład stanowi gleba, a w cz ęś ci połu- dniowej i południowo-wschodniej tak Ŝe piaski gliniaste. W sp ągu ograniczaj ą go piaski gliniaste i gliny zwałowe. We wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci zło Ŝa wydzielono zasoby pozabilansowe ze wzgl ędu na mał ą miąŜ szo ść (1,0–2,5 m), gruby nadkład oraz ponad- normatywn ą zawarto ść ziarn słabych i zwietrzałych (do 20,3%). Kruszywo ze zło Ŝa „Pars ęc- ko” ma zastosowanie dla celów budowlanych i drogowych (Wojtkiewicz, 1967; Szapli ński, 2003, 2005, 2006). Zło Ŝe zaliczono do małokonfliktowych. W 1976 roku udokumentowano dwa małe zło Ŝa kruszywa naturalnego dla celów budowlanych „Pars ęcko II” (1,25 ha) (Kokoci ński, 1976a) i „Brze źno” (1,21 ha) (Kokoci ński, 1976b).

12 Tabela 2 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Zasoby Kategoria Stan Wydobycie Przyczyny Nr Zastosowanie Klasyfikacja kompleksu geologiczne rozpozna- zagospodaro (tys. t.) konfliktowo ści zło Ŝa Rodzaj kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa litologiczno- bilansowe nia wania zło Ŝa (*tys. m 3) zło Ŝa na kopaliny surowcowe- ( tys. t.), mapie wg stanu na rok 2007 Klasy Klasy go (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ** * 1 Brze źno p Q 93 C1 N 0 Sb 4 A - * * * 2 Nowy Chwalim t Q 2 205 C1 G 39 Sr 4 B W 3 Pars ęcko pŜ Q 5 414 C1 G 498 Sb, Sd 4 A - 4 Bugno kj Q 1 365 C2 N 0 Sr 4 B Gl, K, W * 5 Wielimskie Bagno kj Q 802 C1 Z 0 Sr 4 B Gl, K, W * 6 Pars ęcko II pŜ Q 117 C1 Z 0 Sb 4 A - 7 Marcelin kj Q 138 C2 Z 0 Sr 4 A - * * 8 Mosina t Q 1 714 C1 G 19 Sr 4 B L, K, W * 9 Kwieciszewo i (ic) Q 338 A + C 1 Z 0 Sb 4 B Gl, L, U, Z 13 13 Obja śnienia: Rubryka 2: * – zło Ŝe poło Ŝone cz ęś ciowo poza granic ą arkusza, ** – brak zło Ŝa w „Bilansie…” (zasoby według dokumentacji z 1976 roku). Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirami, i(ic) – iły i mułki ceramiki budowlanej, kj – kreda jeziorna, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych: A, C 1, C 2, – zło Ŝe o zasobach zarejestrowanych Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, Z- zaniechane Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, W – ochrona wód podziemnych

Tabela 2 Podstawowe parametry zło Ŝowe i jako ściowe kopaliny dla złó Ŝ kruszywa naturalnego Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść nadkładu Punkt piaskowy Zawarto ść pyłów Zło Ŝe od–do od–do od–do od–do średnia (m) średnia (m) średnia (%) średnia (%) 1 2 3 4 5 3,50–8,50 2,00–2,80 94,40–95,40 0,90–2,60 Brze źno 8,00 2,40 94,90 1,30 3,30-10,90 34,25–75,70 0,80–4,00 Pars ęcko 0,40 6,10 59,08 1,91 3,50–7,70 0,60–2,20 71,50–85,50 1,20–1,90 Pars ęcko II 5,40 1,40 76,20 1,40

W zło Ŝu „Pars ęcko II” kopalin ą s ą piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami. Seria zło Ŝowa nie została przewiercona. W nadkładzie wyst ępuj ą zró Ŝnicowane litologicznie osady: piaski, mułki oraz gliny zwałowe. Zło Ŝe zaliczono do małokonfliktowych, mimo Ŝe w jego granicach i otoczeniu wyst ępuj ą gleby chronione. Zło Ŝe piasków (drobno- i średnioziarnistych z niewielk ą ilo ści ą Ŝwirów w sp ągu) „Brze źno” poło Ŝone jest w północnej cz ęś ci arkusza Szczecinek. Nadkład stanowi ą gliny zwałowe. Seria zło Ŝowa nie została przewiercona. Wokół pagórka, na którym zlokalizowane jest zło Ŝe wyst ępuj ą mułkowo-piaszczyste osady jeziorne i torfy. Zło Ŝe zaliczono do mało- konfliktowych – mimo Ŝe w jego granicach i otoczeniu wyst ępuj ą gleby chronione.

2. Kreda jeziorna

Na obszarze arkusza Szczecinek udokumentowano trzy zło Ŝa kredy jeziornej: „Wie- limskie Bagno” (cz ęś ciowo poza granicami arkusza), „Marcelin” i „Bugno”. Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą i zlokalizowane s ą w obr ębie holoce ńskich osadów jeziornych, wypełnia- jących nieck ę wytopiskow ą jeziora Wielimie. Ze wzgl ędu na zło Ŝono ść budowy zło Ŝe „Wielimskie Bagno” zaliczono do III grupy, a dwa pozostałe do grupy II. Zło Ŝa „Marcelin” i „Bugno” s ą cz ęś ciowo zawodnione, a „Wielimskie Bagno” całkowicie. Wszystkie zaliczono do powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Kreda jeziorna wykorzystywana jest jako nawóz do wapnowania gleb. Wyniki bada ń laboratoryjnych wykazały, Ŝe nie mo Ŝe by ć surowcem zupełnym do produkcji klinkieru cementowego (za niska zawarto ść SiO 2, Fe 2O3 i Al 2O3). Podstawowe parametry złó Ŝ kredy jeziornej na arkuszu Szczecinek zestawiono w tabeli 3.

14 Tabela 3 Podstawowe parametry zło Ŝowe i jako ściowe kopaliny dla złó Ŝ kredy jeziornej

Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść nadkładu Zawarto ść CaCO 3 Wilgotno ść naturalna Zło Ŝe od – do od – do od – do od – do średnia (m) średnia (m) średnia (%) średnia (%) 1 2 3 4 5 1,00 – 9,00 0,20 – 2,00 64,80 – 88,31 48,50 – 48,50 Bugno 2,80 1,20 74,19 48,50 1,00 – 9,60 0,10 – 1,50 73,56 – 88,25 42,80 – 66,80 Wielimskie Bagno 3,50 0,50 83,90 57,20 0,80 – 3,50 0,20 – 1,50 69,72 – 87,39 45,34 – 58,42 Marcelin 2,30 0,50 81,97 51,15

Zło Ŝe „Wielimske Bagno” poło Ŝone jest we wsi Marcelin i Gwda Wielka w odległo ści około 0,3 km od południowego brzegu jeziora Wielimie na powierzchni 51,80 ha (Sokołow- ska, 1973). Kopalin ą jest bardzo dobrej jako ści kreda jeziorna (tabela 3). Sporadycznie do zło Ŝa zaliczono wyst ępuj ącą w stropie i sp ągu gyti ę o mi ąŜ szo ści do 1 m. Nadkład składa si ę z: gleby torfiastej, torfu oraz gytii. Sp ąg zło Ŝa wyznaczaj ą utwory piaszczyste lub gytia. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci zło Ŝa zwierciadło wód podziemnych wyst ępuje na gł ęboko ści do 1,0 m (Przysłup, Zygadło, 1984). Zło Ŝe „Wielimskie Bagno” zaliczono obecnie do konfliktowych ze wzgl ędu na ochron ę gleb (du Ŝy kompleks chronionych gleb ł ąkowych na zło Ŝu i w jego otoczeniu), krajobrazu (Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Szczecineckich) oraz mo Ŝli- wo ść zanieczyszczenia wód podziemnych. Zło Ŝe „Marcelin”, o powierzchni 18,28 ha, udokumentowano (Szkóp, 1962b; Sokołow- ska, Turza, 1971) w odległo ści około 0,3 km na południe od zło Ŝa „Wielimskie Bagno” we wsi Marcelin. Kreda jeziorna przykryta jest gleb ą i gyti ą (na cz ęś ci obszaru). W sp ągu zło Ŝa wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirami, a tylko lokalnie gytia i iły. Zwierciadło wód podziemnych stwierdzono tutaj na gł ęboko ści 1,0 – 1,8 m p.p.t. Zło Ŝe „Marcelin” zaliczono do małokon- fliktowych pomimo poło Ŝenia w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Szczeci- neckich oraz w pobli Ŝu zabudowa ń wsi Marcelin. Na południowo-zachodnim brzegu jeziora Wielimie, w granicach administracyjnych miasta Szczecinka, udokumentowano zło Ŝe kredy jeziornej „Bugno” (Sokołowska, 1972b). Zło Ŝe udokumentowano w dwóch polach o powierzchni 30,19 ha. W nadkładzie wyst ępuje gleba i torf miejscami tak Ŝe gytia. Cały obszar jest podmokły, poci ęty licznymi rowami me- lioracyjnymi. Sp ąg zło Ŝa wyznaczaj ą osady piaszczyste i podrz ędnie gytie. Ze wzgl ędu na ochron ę gleb (na wi ększo ści powierzchni zło Ŝa i w otoczeniu), krajobrazu (Obszar Chronio- nego Krajobrazu Jezior Szczecineckich), wód podziemnych (w odległo ści 0,1 km od zło Ŝa

15 strefa ochrony po średniej uj ęcia komunalnego dla Szczecinka) oraz blisk ą zabudow ę zło Ŝe uznano za konfliktowe.

3. Torfy

Na obszarze arkusza Szczecinek udokumentowano dwa zło Ŝa torfów: „Mosina” i „Nowy Chwalim” (w wi ększej cz ęś ci poza zachodni ą granic ą arkusza). Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą i zlokalizowane s ą w obr ębie holoce ńskich osadów jeziornych wypełniaj ących misy wytopiskowe. Ze wzgl ędu na zło Ŝono ść budowy złoŜe „Mosina” zaliczono do II grupy, a zło Ŝe „Nowy Chwalim” do I grupy. Zło Ŝa te s ą powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne. Torfy z omawianych złó Ŝ maj ą zastosowanie do celów ogrodniczych. Zło Ŝe torfu „Mosina” udokumentowano na powierzchni 73,11 ha (Olszewski, 2002). Poło Ŝone jest na południowy wschód od jeziora Radacz. Kopalin ą jest torf typu wysokiego o średniej mi ąŜ szo ści 2,50 m (od 1,30 do 4,00 m). Nadkład stanowi gleba o grubo ści średnio 0,10 m. Seri ę zło Ŝow ą stanowi głównie torf sfagnowy słabo (górna cz ęść zło Ŝa) i dobrze roz- ło Ŝony o średniej zawarto ści popiołu 2,47% i średnim stopniu rozkładu 20%. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuje torf (warstwa ochronna) pod ścielony gyti ą wapienn ą i piaskami drobnoziarnistymi. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści 0,8 m p.p.t. Zło Ŝe zaliczono do konfliktowych ze wzgl ędu na otaczaj ące go gleby chronione i kompleksy lasów, poło Ŝenie w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Draw- skiego, oraz ochron ę wód podziemnych. Zło Ŝe torfu „Nowy Chwalim” udokumentowano na obszarze 173,15 ha (Turowski, 2002). Około 90% jego powierzchni poło Ŝone jest poza zachodni ą granic ą arkusza Szczeci- nek. Kopalin ą jest torf typu wysokiego i przej ściowego o mi ąŜ szo ści od 0,20 do 6,30 m. Cha- rakteryzuje si ę zawarto ści ą popiołu średnio 2,62% i stopniem rozkładu średnio 22,9%. Nad- kład nie wyst ępuje. Zło Ŝe jest zawodnione. Przez jego południow ą cz ęść przepływa śegnica (dopływ Pars ęty). Pod pokładem torfu na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru (130,0 ha) udokumentowano kopalin ę towarzysz ącą – gyti ę detrytusow ą o mi ąŜ szo ści od 0,20 do 6,00 m ( średnio 1,65 m). Zasobów gytii nie zatwierdzono. Zło Ŝe uznano za konfliktowe, ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych.

4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝe mułków ceglarskich „Kwieciszewo” udokumentowano na powierzchni 10,60 ha (Mazurkiewicz, 1958). Zło Ŝe zlokalizowane jest w południowej cz ęś ci miasta Szczecinka (dawniej wie ś Kwieciszewo) po obu stronach trasy wylotowej w stron ę Piły. Kopalin ę stano-

16 wi ą ilaste mułki zastoiskowe, w środkowej cz ęś ci profilu zapiaszczone i laminowane pia- skiem, o mi ąŜ szo ści średnio 9,05 m. W nadkładzie wyst ępuje gleba, piaski ze Ŝwirami (lodowcowe) oraz piaski mułkowate (zastoiskowe) o ł ącznej mi ąŜ szo ści średnio 2,70 m. Sp ąg zło Ŝa wyznacza poziom gliny zwałowej i piaszczysto-Ŝwirowych osadów lodowcowych. Pa- rametry kopaliny s ą nast ępuj ące: warto ść wody zarobowej – średnio 20,50% i brak marglu, a tworzywa ceramicznego: wytrzymało ść na ściskanie średnio 12,70 MPa, nasi ąkliwo ść w wyrobach – 16,00%, skurczliwo ść wysychania – 3,90%. Optymalna temperatura wypału wynosi 950 0C. Wyniki próby przemysłowej potwierdziły, Ŝe kopalina jest słabym surowcem ceramicznym – ma średnie i złe własno ści formierskie. Przy odpowiednim przerobie (miesza- nie z iłem) mo Ŝna z niej produkowa ć cegł ę pełn ą. W kierunku południowym warunki geologiczno-górnicze zło Ŝa znacznie si ę pogarszaj ą: maleje mi ąŜ szo ść kopaliny (do 3,70 m) pro- porcjonalnie do wzrostu grubo ści nadkładu (do 10,10 m). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Pod piaszczystym nadkładem wyst ępuje poziom wód gruntowych. W samym zło Ŝu liczne s ą poziomy zawieszone zwi ązane z piaszczystymi przewarstwieniami – głównie w środkowej cz ęś ci profilu. Ze wzgl ędu na ochron ę gleb, lasów oraz uci ąŜ liwo ść dla środowiska (blisko ść zabudowy) i konflikt zagospodarowania terenu, zło Ŝe zaliczono do konfliktowych. Przez zło- Ŝe przebiega szosa Pozna ń – Kołobrzeg. W miejskich planach zagospodarowania przestrzennego s ą to tereny przewidziane pod budownictwo przemysłowe i jednorodzinne.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Szczecinek w 2008 roku eksploatowane były dwa zło Ŝa torfu i jedno zło Ŝe kruszywa naturalnego. UŜytkownikiem zło Ŝa „Pars ęcko” s ą Kopalnie Surowców Mineralnych – Sylwia Mro- czek, Tomasz Szczepa ński z Pars ęcka, które posiadaj ą koncesj ę na eksploatacj ę zło Ŝa wa Ŝną do 30.12.2025 roku oraz utworzony obszar i teren górniczy (o powierzchni 74,60 ha). Piaski ze Ŝwirem ze zło Ŝa „Pars ęcko” eksploatowane s ą od 1977 roku. Wydobycie odbywa si ę w wydzielonych działkach systemem ścianowym, jednym poziomem wydobyw- czym o wysoko ści 5–9 m. Kruszywo w miejscu wydobycia podlega wst ępnej przeróbce – od- sianiu na sitach frakcji o średnicy do 2 mm (piasków i pyłów). Odsiana frakcja (około 50% urobku) jest składana w wyrobiskach poeksploatacyjnych i przeznaczona, podobnie jak nad- kład (gromadzony na hałdach), do sukcesywnie prowadzonej rekultywacji – tabela 4.

17 Tabela 4 Odpady mineralne Nr Mo Ŝliwe Miejscowo ść Powierzchni Ilo ść odpadów obiekt. Kopalnia Rodzaj sposoby Gmina a (stan na rok 2000) na UŜytkownik odpadów wykorzystania Powiat zwałowiska (tys. ton) mapie odpadów 1 2 3 4 5 6 7 8 Zakład Eksploatacji Pars ęcko Kruszywa „Pars ęcko” do rekultywacji 1 Szczecinek Pr 2,7 162 120 Zakład wyrobisk Eksploatacji Kruszywa Szczecinek „Pars ęcko” Obja śnienia: Rubryka 4 Pr – zwały przeróbcze Rubryka 6 składowanych Rubryka 7 wykorzystanych

Frakcja o średnicy powy Ŝej 2 mm ( Ŝwiry i liczne otoczaki) przewo Ŝona jest do zakładu przeróbczego zlokalizowanego w północnej, zrekultywowanej cz ęś ci zło Ŝa. Tam odbywa si ę kruszenie otoczaków, rozdział Ŝwirów na frakcje i wypłukiwanie cz ęś ci ilastych (w zamkni ę- tym obiegu wody z własnego uj ęcia). Produktem finalnym jest grys i Ŝwir o ró Ŝnej granulacji oraz ich mieszanki. Odpady przeróbcze (odpłukane częś ci ilaste) s ą odprowadzane do wydzielonych wyrobisk poeksploatacyjnych i wykorzystywane do rekultywacji. W 2007 roku wydobyto tutaj 498 tys. ton kruszywa. Dotychczas zrekultywowano w kierunku le śnym 10,7 ha, a na powierzchni 40 ha trwaj ą prace rekultywacyjne. We wrze śniu 2002 roku spółka „BIOPRODUKTY” ze Szczecina rozpocz ęła eksploatacj ę zło Ŝa torfu „Mosina” mimo niedopełnienia formalno ści prawnych. Koncesja została wy- dana w 2003 roku; obszar i teren górniczy ustanowiony na powierzchni 73,11 ha. Wydobycie prowadzone jest metod ą kawałkowo-cegiełkow ą i frezerow ą na powierzchni około 40 ha w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa. W 2007 roku wydobyto tutaj 18,8 tys. m 3 torfu. Wody gruntowe ze zło Ŝa odprowadzane s ą systemem rowów melioracyjnych do Kanału Radackiego. Torf trans- portowany jest kolejk ą spalinow ą do zakładu przeróbczego poło Ŝonego w s ąsiedztwie zło Ŝa. Będzie tam podlega ć uszlachetnianiu przez dodanie komponentów. Na jego bazie powstaj ą: torf ogrodniczy, mieszanki torfowo-mineralne i ziemia torfowa. Po wyeksploatowaniu zło Ŝa z poszczególnych pól i pozostawieniu w dnie wyrobisk warstwy ochronnej (około 0,5 m) nast ąpi naturalna rekultywacja terenu (odbudowa torfowiska). Cz ęść wyrobisk zasypana zosta- nie nadkładem.

18 Wiosn ą 2003 roku Zakład Produkcji Torfowej „Przemtorf” rozpocz ął eksploatacj ę zło Ŝa torfów „Nowy Chwalim” – w wi ększo ści poło Ŝonego poza granic ą opracowania. Wydobycie prowadzone jest metod ą frezerow ą w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa. Wyrobisko oraz zakład prze- róbczy znajduje si ę poza granicami arkusza Szczecinek. Do maja 2007 r., ze zło Ŝa wydobyto 174 tys. m 3 torfu. Eksploatacja pozostałych złó Ŝ wyst ępuj ących na omawianym terenie została zaniechana z powodu wyczerpania zasobów geologicznych lub przemysłowych, albo słabej jako ści wy- dobywanej kopaliny. W połowie lat 60. XX wieku zaniechano wydobycia mułków do produkcji cegły ze zło- Ŝa „Kwieciszewo” (w południowej cz ęś ci miasta Szczecinka). Przyczyn ą była słaba jako ść surowca. Budynki cegielni rozebrano. Wi ększo ść wyrobisk zasypano. W jednym z nich do 2002 roku był zlokalizowany mogilnik. Wydobycia kredy jeziornej ze zło Ŝa „Marcelin” zaniechano po wyeksploatowaniu około 80% zasobów zło Ŝa. W wi ększo ści basenów eksploatacyjnych powstały stawy hodowlane (około 15 ha), cz ęść zajmuj ą nieu Ŝytki i plantacje wikliny. We wschodniej cz ęś ci arkusza nad jeziorem Wielimie od 1986 roku eksploatowane było zło Ŝe kredy jeziornej „Wielimskie Bagno”. Eksploatacj ę zaniechano w 2006 roku, a na obszarze około 20 ha pozostały zbiorniki wodne wykorzystywane jako stawy hodowlane. Eksploatacja zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Pars ęcko II” została zaniechana w 1983 r., z powodu braku zapotrzebowania na kruszywo. W niezrekultywowanym wyrobisku urz ądzo- no nielegalnie wysypisko śmieci. Zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brze źno” oraz kredy jeziornej „Bugno” nie były dotychczas eksploatowane. W czasie zwiadu terenowego zlokalizowano pi ęć małych nielegalnych punktów eksploatacji kruszywa. Wydobycie prowadzone jest przez miejscow ą ludno ść (na potrzeby własne) w obr ębie starych wyrobisk koło: Świ ętna, Kolonii Radomy śl, Dal ęcina, Pars ęcka i Marceli- na. Piaski i piaski ze Ŝwirami wykorzystywane s ą w budownictwie indywidualnym oraz do naprawy dróg. Wydobycie odbywa si ę metod ą r ęczn ą i mechaniczn ą na mał ą skal ę. W Kolo- nii Radomy śl wyrobisko jest miejscem nielegalnego gromadzenia śmieci.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Szczecinek prowadzone były prace geologiczne w celu udokumentowania złó Ŝ: kruszywa naturalnego, surowców ilastych, kredy jeziornej, torfów i węgli brunatnych.

19 Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego obj ęły głównie osady wodnolodowcowe, a podrz ędnie tak Ŝe lodowcowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. W oparciu o wyniki zwiadu terenowego oraz analiz ę archiwalnych materiałów geologicznych wyznaczono jedena ście obszarów perspektywicznych. W latach 1972–1973 prowadzono prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa grubego w północnej cz ęś ci powiatu Szczecinek. Na podstawie informacji zawartych w sprawozdaniu (Wojtkiewicz, Bartnik, 1972) i orzeczeniu geologicznym (Solczak, Bartnik, 1973) wyznaczono trzy obszary perspektywiczne zlokalizowane na równinie sandrowej w północno-wschodniej cz ęści arkusza. Przy szosie do Koszalina, koło wsi Białe ró Ŝno- i średnioziarniste piaski z drobnym Ŝwirem i przewarstwieniami pospółek (o punkcie piaskowym odpowiednio 84,0 i 98,0%) maj ą mi ąŜ szo ść od 3,6 do 6,9 m. Wyst ępuj ą pod nadkładem (gleby i piasków pyło- watych) o grubości od 1,1 do 2,1 m. Obszar perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów ma kon- tynuacj ę w rejonie Starego Wierzchowa poza granic ą arkusza Szczecinek. Mi ędzy wsiami Spore i St ępie ń po obu stronach rynny jeziora Płociczno wyznaczono dwa obszary perspektywiczne piasków. Niezawodnione piaski średnio- i ró Ŝnoziarniste z nielicznymi Ŝwirami i mi ąŜ szo ści od 4,9 do 11,9 m nawiercono pod nadkładem (zaglinionych piasków drobnoziarnistych) o grubo ści 0,1–1,1 m (Wojtkiewicz, Bartnik, 1972). Kruszywo charakteryzuje punkt piaskowy od 85,0–95,0%. Tereny te poło Ŝone s ą w granicach obszaru chronionego krajobrazu, w duŜych kompleksach le śnych lub na ich skraju (okolice Białego) w sąsiedztwie grupy jezior rynnowych. Ograniczy to znacznie mo Ŝliwo ść zagospodarowania kruszywa z tej cz ęś ci obszaru. Podobne ograniczenie posiada obszar perspektywiczny piasków wyznaczony na połu- dnie od jeziora Sporego. Pod nadkładem gleby i piasków gliniastych (od 0,2 do 0,8 m) wyst ę- puj ą tu głównie piaski drobnoziarniste z nielicznymi Ŝwirami o mi ąŜ szo ści od 2,5 do 12,7 m oraz punkcie piaskowym 84,0–88,0% (Gacek, 1973). Były one przedmiotem eksploatacji w latach 60. i 70. o czym świadcz ą liczne stare wyrobiska obecnie całkowicie zaro śni ęte. Nieco mniejsze obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego wyznaczono w cz ęś ci środkowej arkusza Szczecinek. Na południe od Radomy śla piaski drobnoziarniste z domieszk ą gruboziarnistych i pojedynczymi Ŝwirami maj ą mi ąŜ szo ść do 16,5 m, a nadkład (gleby i zaglinionych piasków) do 2,6 m (Gacek, 1973). Osady wodnolodowcowe tworz ą tu sandr z niewielkimi kulminacjami, w obr ębie których stwierdzono (w odsłoni ęciach) wkładki i soczewki piasków ró Ŝnoziarni- stych z licznymi Ŝwirami. Północn ą cz ęść obszaru porasta las.

20 Koło Kolonii Pars ęcko do gł ęboko ści 5,0 m p.p.t., wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste i ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami o punkcie piaskowym 79,0–82,0%. S ą niezawodnione, a nadkład stanowi tylko gleba (Gacek, 1973). Mo Ŝliwo ść zagospodarowania utrudni poło Ŝenie w du Ŝym kompleksie gleb chronionych. Wzdłu Ŝ szosy Szczecinek – Barwice koło Trzesieki rozpoznano osady wodnolodow- cowe do gł ęboko ści około 14 m. Po północnej stronie szosy wyznaczono du Ŝy obszar perspektywiczny piasków średnioziarnistych ze Ŝwirami i otoczakami o mi ąŜ szo ści od 3,2 do 12,1 m. Nadkład zło Ŝony z gleby i piasków pyłowatych ma grubo ść od 0,2 do 1,2 m (Mirski, Szapli ński, 1980). Gleby chronione (na wschodzie) i bliskość zabudowy (na południu) ogra- nicz ą mo Ŝliwo ść zagospodarowania tego obszaru. Na południe od Trzesieki przy szosie do Mosiny kruszywo drobne było eksploatowane w kilku piaskowniach. Od ko ńca lat siedemdziesi ątych s ą nieczynne. W oparciu o materiały archiwalne mo Ŝna wokół nich wyznaczy ć trzy niewielkie obszary perspektywiczne dla nie- zawodnionych piasków. Wyst ępuj ą tu piaski ró Ŝnoziarniste i drobnoziarniste o punkcie piaskowym 81,0–86,0% i mi ąŜ szo ści 3,2–12,8 m (Gacek, 1973). Koło wsi D ębowo w otoczeniu nieczynnej Ŝwirowni wyst ępuj ą jeszcze piaski drobno- i średnioziarniste ze Ŝwirami o punkcie piaskowym 80,0–90,2% i mi ąŜ szo ści 5,8–6,8 m (Szkóp, 1962a). Stwierdzone pośród nich przewarstwienia pospółek i Ŝwirów s ą cienkie (do 0,8 m) i nie maj ą wi ększego znaczenia gospodarczego. Nadkład ma grubo ść od 0,2 do 1,2 m. Na północ od wsi Mosina wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste warstwowane piaskami drobnoziarnistymi o mi ąŜ szo ści 2,5–3,7 m. Nad- kład stanowi tylko gleba (Gacek, 1973). Obszarów Trzesieka, D ębowo i Mosina nie zaliczono do prognostycznych dla kruszywa drobnego, poniewa Ŝ w ich granicach, b ądź w bezpo średnim otoczeniu, wyst ępuj ą chronione elementy środowiska naturalnego – lasy (obszar Trzesieka i D ębowo) i gleby (Mosina). Wszystkie poło Ŝone s ą w granicach obszaru chronionego krajobrazu. Dodatkowym ograni- czeniem w ewentualnym zagospodarowaniu kruszywa b ędzie blisko ść zabudowy wsi D ębo- wo i Mosina. Na południowym kra ńcu arkusza Szczecinek, w obr ębie osadów lodowcowych, wyznaczono obszar perspektywiczny kruszywa grubego. Piaski grubo- i ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami i otoczakami maj ą tu mi ąŜ szo ść od 4,9 do 7,3 m. Pokryte s ą nadkładem o grubo ści 0,2–0,6 m (Gacek, 1973). Obszar perspektywiczny dla kruszywa grubego kontynuuje si ę poza granic ę opracowania na arkusz Sulinowo.

21 Po uwzgl ędnieniu terenów prawnie chronionych wyznaczono jeden obszar prognostyczny piasków i jeden piasków ze Ŝwirami przydatnych w budownictwie (do produkcji be- tonów i zapraw budowlanych) i drogownictwie (do nawierzchni drogowych) – (tabela 5). Tabela 5 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść

Parametry Średnia kompleksu Zasoby jako ściowe grubo ść Zastosowanie litologiczno- w kat. D 1 (ha) (ha)

Wiek Wiek od – do nadkładu 3 kopaliny mapie mapie Rodzaj

kopaliny kopaliny surowcowego tys. m,

kompleksu kompleksu (%) (m) litologiczno- litologiczno- Powierzchnia Powierzchnia surowcowego surowcowego Nr obszaru na na obszaru Nr od – do, śr. (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 punkt piaskowy: 78,0–82,2 zawarto ść pyłów I 52 p Q 1,8 13,1 – 16,5 7 280 Sd, Sb mineralnych 1,90–4,65 punkt piaskowy: 66,40– 80,7 II 45 pŜ Q zawarto ść pyłów 0,6 6,8 – 12,1 4 860 Sd, Sb mineralnych: 1,88–5,11 Obja śnienia: Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirami Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sd – drogownictwo, Sb – budownictwo

Obszar I prognostyczny zlokalizowany jest na południe od Radomy śla. Piaski drobnoziarniste z niewielk ą domieszk ą gruboziarnistych i pojedynczymi Ŝwirami (wodnolodowcowe) maj ą tu mi ąŜ szo ść od 13,10 do 16,50 m, a nadkład zło Ŝony jest z gleby i zaglinionych piasków drobnoziarnistych o grubo ści średnio 1,80 m. Punkt piaskowy kopaliny wynosi od 78,0 do 82,2%, a zawarto ść pyłów od 1,9 do 4,6% (Gacek, 1973). Na powierzchni 52 ha zasoby oszacowano na 7 280 tys. m 3. Obszar II prognostyczny poło Ŝony jest na północ od szosy Trzesieka–Pars ęcko. Piaski średnio- i ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami i otoczakami (wodnolodowcowe) maj ą mi ąŜ szo ść od 6,8 do 12,1 m i wyst ępuj ą pod nadkładem gleby i piasków pyłowatych o grubo ści od 0,3 do 1,2 m. Punkt piaskowy kopaliny wynosi od 66,4 do 80,7%, a zawarto ść pyłów od 1,8 do 5,1% (Mirski, Szapli ński, 1980). Na powierzchni 45 ha zasoby oszacowano na 4 860 tys. m 3. Na obszarze arkusza Szczecinek wyznaczono tak Ŝe siedem obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania kruszywa naturalnego. Prowadzone w 1973 roku prace poszukiwawcze za kruszywem grubym koło: Kusowa, Trzcinna, Skotnik, Szczecinka oraz mi ędzy Radomy ślem a Pars ęckiem (Gacek, 1973) okazały si ę negatywne. Do gł ęboko ści 4,6–10,0 m nawiercono gliny zwałowe, piaski zaglinione i pyłowate lub niebilansowe ilo ści kruszywa drobnego. Podobnie zako ńczyły si ę prace geolo-

22 giczno-poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa grubego na południe od Iwina i koło Radacza (Mirski, Szapli ński, 1980). Spo śród 18 obni Ŝeń terenu w południowo-zachodniej i środkowej cz ęś ci arkusza, zba- danych w celu udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej, tylko jedno uznano za obszar perspektywiczny (Sokołowska, 1972a). Na zachód od Pars ęcka, w obni Ŝeniu terenu, z którego wy- pływa rzeka Pars ęta oraz w jej dolinie, stwierdzono wyst ępowanie kredy jeziornej o mi ąŜ szo- ści od 3,5 do 4,7 m. Nadkład o grubo ści od 0,3 do 2,5 m stanowi gleba i torfy. W sp ągu wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste. Kopalina charakteryzuje się zawarto ści ą CaCO 3 średnio 68,8% (Sokołowska, 1972a). Pozostałe zbadane obszary okazały si ę negatywne ze wzgl ędu na brak kredy jeziornej (koło: Kucharowa, K ądzielni, Tarniny, Kolonii Pars ęcko i Skotnik) lub wyst ępowanie jej w ilo ściach (do 1,0 m) b ądź warunkach (stosunek N/Z powy Ŝej 0,7) niebilan- sowych. Zagospodarowanie kredy jeziornej koło Pars ęcka jest mało prawdopodobne ze wzgl ędu na ochron ę gleb, źródlisk Pars ęty i cennych obiektów archeologicznych. Prowadzone w latach 1950–1958 prace poszukiwawcze za zło Ŝami surowców ilastych dla cegielni w Kwieciszewie obj ęły wysoczyzn ę morenow ą na południowy-wschód od Szcze- cinka (Błaszak, 1952; Bukowi ński, 1953; Mazurkiewicz, 1958). Badania wykazały brak mo Ŝ- liwo ści powi ększenia zasobów poza granice zło Ŝa mułków ceglarskich „Kwieciszewo”. Według opracowania Instytutu Melioracji i U Ŝytków Zielonych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) na obszarze arkusza Szczecinek, oprócz eksploatowanych złó Ŝ torfów „Mosina” i „Nowy Chwalim”, znajduje si ę jeszcze pi ętna ście małych złó Ŝ, które wchodz ą do potencjalnej bazy surowcowej. Po przeanalizowaniu najnowszych materiałów ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Popielski, 2003), mapy topograficznej w układzie „1992” (z 2001 r.) oraz planów zagospodarowania przestrzennego i map glebowych nale Ŝy ten po- gl ąd zrewidowa ć. Wi ększo ść z wytypowanych do potencjalnej bazy surowcowej złóŜ torfu wyst ępuje w obszarze gleb chronionych. Ponadto zło Ŝa te znajduj ą si ę: w s ąsiedztwie obszaru źródliskowego Parsęty (dwa obszary zło Ŝa „Mosina-Radacz”), w bezpo średnim s ąsiedztwie lasów (zło Ŝe „Dal ęcino”), w granicach administracyjnych miasta Szczecinka (przy ogródkach działkowych, budynkach mieszkalnych i obiektach przemysłowych – w sumie sze ść pól zło Ŝa „Loty ń-Złotnica” i jedno „Jezior Szczecineckich”). Wymienione zło Ŝa to niewielkie po- wierzchniowo (1–7 ha) i pod wzgl ędem zasobów (27–219 tys. m 3) torfowiska niskie i wysokie. Mi ąŜ szo ść torfu wynosi od 1,9 do 3,7 m, a wyst ępuj ącej pod nimi gytii 0,9–3,6 m (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W ramach poszukiwa ń mioce ńskich złó Ŝ w ęgla brunatnego w latach 1980–1985 przeprowadzono badania geofizyczne i prace wiertnicze (dwa otwory) w środkowej i zachodniej

23 cz ęś ci obszaru arkusza Szczecinek. Wyniki tych prac okazały si ę negatywne. Do gł ęboko ści 291 m p.p.t., nawiercono tylko dwa pozabilansowe pokłady w ęgla brunatnego o grubo ści 0,3 i 1,1 m (Kasi ński, Twarogowski, 1989).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar obj ęty arkuszem Szczecinek le Ŝy w strefie wododziałowej Pars ęty (zlewnia Przymorza) i Gwdy (zlewnia Odry). Dział wodny I rz ędu rozdzielaj ący zlewnie tych rzek przebiega południkowo przez środkow ą cz ęść obszaru, a od okolic Pars ęcka prawie równo- le Ŝnikowo w kierunku zachodnim. Wyznaczaj ą go kulminacje moren czołowych Pojezierza Drawskiego (Czarnecka i in., 1989). Wi ększo ść obszaru odwadniana jest przez płyn ącą na południe górn ą Gwd ę (prawy do- pływ Noteci) i kilka jej niewielkich dopływów. Gwda (rzeka IV rz ędu) płynie przez północ- no-wschodni ą cz ęść obszaru, w ąsk ą dolin ą wyerodowan ą w równinie sandrowej i odwadnia kilka zmeliorowanych obni Ŝeń wytopiskowych koło: Sporego i Nowego Gonnego (Male- chowskie Błota), Dobrogoszczy, Trzcinna i nad jeziorem Wielimie. Najwi ększy na tym terenie prawy dopływ Gwdy to Kanał Radacki w dolnym biegu zwany Niezdobn ą (dawniej Nizi- cą). Wypływa z jeziora Ciemno (poza południow ą granic ą opracowania) i płynie na wschód przez południow ą cz ęść omawianego obszaru. Wraz z prawym dopływem – Kanałem Mosi ń- skim odwadnia zmeliorowane ł ąki i bagna poło Ŝone w obni Ŝeniach wokół jeziora Radacz. Północno-zachodnia cz ęść obszaru odwadniana jest przez Pars ętę (rzek ę I rz ędu), która ma swój obszar źródliskowy – na bagnach koło wsi Pars ęcko. Pars ęta płynie w ąsk ą, kr ętą i gł ęboko wci ętą (do 15 m) dolin ą w kierunku na północny-zachód. W granicach opracowania do Pars ęty uchodzi śegnica (lewy dopływ) i Kłuda (prawy dopływ). Obszar poło Ŝony na pół- noc od Dal ęcina i Iwina odwadniany jest przez górne odcinki kilku dopływów Perznicy (m.in. Iwink ę i Nizinn ą Strug ę), która przepływa poza północn ą granic ą opracowania i w Grzmi ącej uchodzi do Pars ęty. Zlewnie dopływów Pars ęty: śegnicy, Kłudy i Perznicy ograniczaj ą działy wodne II-go rz ędu, a dopływów Perznicy – III rz ędu. Na omawianym terenie działy wodne maj ą przebieg skomplikowany, czasami niepewny, co jest cech ą charakterystyczn ą dla obsza- rów o rze źbie młodoglacjalnej z licznymi zagł ębieniami wytopiskowymi. Cz ęść z tych tere- nów stanowiła obszary bezodpływowe. W wyniku prowadzonych na du Ŝą skal ę prac melioracyjnych (w XIX w. i po II wojnie światowej) zostały poprzez liczne rowy i kanały wł ączone do systemu odpływu Pars ęty i Gwdy.

24 Na omawianym obszarze wyst ępuj ą liczne jeziora polodowcowe. Jeziora wytopiskowe (np. Wielimie, Wielatowo, Trzebiechowo, Jeziorki i Radacz) s ą mniej liczne, ale wi ększe. Cechuje je stosunkowo niewielka gł ęboko ść (do 5–6 m), na ogół owalny kształt i dobrze rozwini ęta linia brzegowa z licznymi wyspami i półwyspami. Poło Ŝone s ą w rozległych obni Ŝe- niach otoczone torfowiskami i bagnami. Jeziora rynnowe (np. Trzesiecko, Wilczkowo, Lipno, Spore, Białe, Płociczno, St ępie ńskie, Smol ęsko) s ą na ogół mniejsze, ale gł ębsze (do 12 m, a sporadycznie do 33 m) od wytopiskowych. Najbardziej charakterystyczn ą ich cech ą jest kształt: długie i w ąskie, w czym nawi ązuj ą do rynien subglacjalnych, które wypełniaj ą. Spo śród około 60-ciu jezior znajduj ących si ę na obszarze arkusza Szczecinek prawie połowa to zbiorniki du Ŝe i średnie (o powierzchni powy Ŝej 50 ha) zgrupowane we wschodniej cz ęś ci obszaru (Dolina Gwdy i Pojezierze Szczecineckie). Małe jeziora o powierzchni do kilku hektarów wyst ępuj ą szczególnie licznie na Pojezierzu Drawskim – w cz ęś ci północno- wschodniej opracowania. Najwi ększym jeziorem jest Wielimie o powierzchni 1 754,6 ha, drugie co do wielko ści na Pojezierzu Drawskim (w granicach arkusza tylko jego zachodnia cz ęść ). Jest ono do ść płytkie (1,8–4,0 m) – tylko sporadycznie osi ąga gł ęboko ść do 5,5 m. Spo śród siedmiu wysp, które znajduj ą si ę na nim – sze ść mie ści si ę w granicach opracowania w tym „Wielimska Wy- spa” (78,7 ha) – najwi ększa wyspa śródjezierna w Polsce. Przez jezioro przepływa Gwda, a w Szczecinku uchodzi do niego Niezdobna (dolny odcinek Kanału Radeckiego) oraz Wilczy Kanał spod Czarnoboru (arkusz Czarne). Drugim co do wielko ści jeziorem jest Trzesiecko (o powierzchni 295,1 ha) poło Ŝone w granicach administracyjnych miasta Szczecinka. Jest to długi (około 7 km) i stosunkowo wąski (do 0,8 km) zbiornik o urozmaiconej linii brzegowej i średniej gł ęboko ści 5–6 m (sporadycznie osi ąga 11,8 m). Wschodni brzeg (od strony śródmie ścia Szczecinka) został zago- spodarowany dla celów rekreacyjnych i wypoczynkowych (urz ądzono: pla Ŝe, k ąpieliska, przystanie Ŝeglarskie i pola namiotowe). Zachodni i południowy stromy brzeg porastaj ą lasy bukowo-dębowe, w których wyznaczono piesze, rowerowe i konne szlaki turystyczne oraz ście Ŝkę dydaktyczno-przyrodnicz ą „Las Klasztorny”. Do jeziora Trzesiecko uchodz ą cztery cieki: Kanał Radacki, Mulisty Potok (z jeziora Wilczkowo), Lipowy Potok (z jeziora Lipno) i Potok Świ ęty. Odpływ z jeziora odbywa si ę przez rzek ę Niezdobn ą do jeziora Wielimie. Poza wy Ŝej wymienionymi na arkuszu Szczecinek znajduj ą si ę jeszcze trzy jeziora o powierzchni ponad 100 ha: Wielatowo (186,6 ha), Radacz (157,1 ha) i Wilczkowo (116,2 ha).

25 Spo śród jezior rynnowych zgrupowanych na sandrze wzdłu Ŝ doliny Gwdy najwi ększym jest Spore – 90,0 ha. Białe i St ępie ńskie wyró Ŝniaj ą si ę du Ŝą gł ęboko ści ą – odpowiednio 19,0 m i 33,10 m. Poło Ŝona w śród nich nad Gwd ą wie ś Spore, jest o środkiem letniskowym z kilkoma o środkami wczasowymi, polami namiotowymi i przystani ą na trasie spływów kaja- kowych. Na obszarze arkusza Szczecinek znajduj ą si ę tak Ŝe sztuczne zbiorniki wodne w wi ęk- szo ści zagospodarowane jako stawy hodowlane. Przy południowym brzegu jeziora Wielimie dwa kompleksy zbiorników o powierzchni 30–40 ha pozostały po wydobyciu kredy jeziornej ze złó Ŝ „Wielimskie Bagno” i „Marcelin”. W Szczecinku małe stawy w dzielnicy Chy Ŝe i Kwieciszewo zwi ązane s ą z wydobyciem surowców ilastych. „Brzezi ńskie Stawy” w dolinie Nizinnej Strugi (na północ od jeziora Wielatowo) s ą pozostało ści ą po eksploatowanych tu w XIX wieku torfach. Na obszarze arkusza badaniami obj ęte były głównie wody w jeziorach. Jedyny punkt pomiaru jako ści wód rzecznych na tym obszarze znajduje si ę w pobli Ŝu miejscowo ści Stor- kowo. Jako ść wód rzeki Pars ęty w 2004 roku w punkcie monitoringu odpowiadała klasie III (wody zadowalaj ącej jako ści) ( Raport..., 2006). Ostatnie pomiary dla jezior Radacz i Trzesiecko przeprowadzono w 2000 roku. Jako ść ich wód odpowiadała III klasie czysto ści (Raport..., 2002). Przyczyn ą s ą du Ŝe ilo ści substancji organicznych, zwi ązków azotu i fosforu ogólnego. Wyniki bada ń bakteriologicznych wód obu jezior nie budziły zastrze Ŝeń. Od 1997 r., jezioro Radacz nie jest ju Ŝ odbiornikiem ścieków z pobliskich wsi. Do jeziora Trzesiecko odprowadzane s ą nadal ścieki z oczyszczalni wód deszczowych w Szczecinku oraz ścieki bytowe z oczyszczalni w Świ ątkach. Centralna oczyszczalnia miejska dla Szczecinka (poło Ŝona w dzielnicy Chy Ŝe) odprowadza ścieki do jeziora Wielimie (w 1990 roku jezioro miało wody pozaklasowe). Najczystsz ą wod ę miało jezioro Spore – I klasa czysto ści według pomiarów z 1991 roku (Raport..., 2002, 2006).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Szczecinek według podziału hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1995) nale Ŝy do regionu V – pomorskiego. Na omawianym obszarze rozpoznane i ujmowane s ą głównie wody w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych (Prussak, 2004). Wody pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą w czterech u Ŝytkowych poziomach wodono- śnych o ró Ŝnym rozprzestrzenieniu regionalnym

26 Pierwszy poziom wodono śny tworz ą zawodnione piaski wodnolodowcowe o znacznym rozprzestrzenieniu regionalnym i stanowi ą podstaw ę wydzielenia nieudokumentowanego jeszcze GZWP nr 120 Bobolice. Na omawianym terenie zasi ęg tego poziomu ograniczony jest do jego północno-wschodniej cz ęś ci. Jego strop zalega na gł ęboko ści do 15 m. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego waha si ę od 5 do 30 m. Jest to poziom wód, o zwierciadle swobod- nym, zasilany poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Poziom od powierzchni terenu pozbawiony jest izolacji i drenowany jest przez rzek ę Gwd ę. Eksploatowany jest w minimal- nym stopniu przez pojedyncze studnie. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 10 do 70 m3/h. Drugi poziom wodono śny (spełniający kryteria głównego poziomu u Ŝytkowego) – skła- da si ę z piasków wodnolodowcowych ró Ŝnej granulacji. Eksploatowany jest przez wi ększo ść studni i wyst ępuje na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego generalnie mie ści si ę w przedziale 8–30 m. Jest to w wi ększo ści poziom wód naporowych, którego strop znajduje si ę na gł ęboko ści 20–50 m. Słab ą izolacj ę stanowi warstwa gliny o mi ąŜ szo ści do 20 m. Zasilanie nast ępuje poprzez przes ączanie pionowe przez utwory słabo przepuszczalne rozdzielaj ące warstwy wodono śne. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą 30–120 m 3/h. Lokalnie poziom ten ł ączy si ę z poziomem pierwszym. Baz ą drena Ŝu tego poziomu jest dolina rzeki Gwdy. Trzeci poziom wodono śny zwi ązany jest z warstw ą piasków wodnolodowcowych, któ- rej strop wyst ępuje na wysoko ści 80-100 n.p.m. Spełnia rol ę głównego poziomu u Ŝytkowego na obszarach w północno-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi kilka do kilkunastu metrów, lokalnie ponad 30 m. Przeci ętne wydajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę w granicach 70–120 m 3/h. Jest to poziom wód naporowych przykryty warstw ą izolacyjn ą (gliny) o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 50 m. Za- silany jest poprzez przes ączanie wód. Wody tego poziomu eksploatowane s ą przez niewielkie uj ęcia komunalne i indywidualne. Przepływ wód podziemnych skierowany jest w kierunku stref drena Ŝowych w obr ębie dolin Pars ęty (cz ęść północno-zachodnia) i Gwdy (cz ęść połu- dniowo-wschodnia). Czwarty najni Ŝszy poziom stanowi ci ągła warstwa zawodnionych drobno- i średnio- ziarnistych piasków wodnolodowcowych pod ścielonych glinami zwałowymi. Jest to poziom wód naporowych, którego strop znajduje si ę na wysoko ści 60–80 m n.p.m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi 10–20 m. Poziom ten eksploatowany jest lokalnie w centralnej cz ę- ści arkusza. Wydajno ści studni nie przekraczaj ą 50 m 3/h. Piaski tego poziomu le Ŝą miejscami

27 bezpo średnio na serii zawodnionych piasków trzeciorz ędowych, tworz ąc poł ączony plejstoce ńsko-mioce ński poziom wodono śny (Prussak, 2004). Poziom plejstoce ńsko-mioce ński wyst ępuje we wschodniej i centralnej cz ęś ci omawianego terenu. Charakteryzuje go znaczne rozprzestrzenienie regionalne. Stanowi baz ę nie udo- kumentowanego jeszcze GZWP nr 126 Szczecinek. Strop tego poziomu stwierdzono na wysoko ści 40–60 m n.p.m., a jego mi ąŜ szo ść wynosi 20–40 m. Zwierciadło wody jest napi ęte a poziom na ogół jest dobrze izolowany od powierzchni warstw ą glin o mi ąŜ szo ści ponad 50 m. Wydajno ści studni osi ągaj ą warto ści rz ędu 70–120 m 3/h. Wody tego poziomu eksploatowane s ą lokalnie przez uj ęcia zakładowe w Szczecinku. Pi ętro trzeciorz ędowe obejmuje swym zasi ęgiem wschodni ą cze ść arkusza i zwi ązane jest z osadami miocenu. W jego obr ębie wydzielono trzy warstwy wodono śne. Pierwsza (górna) warstwa tego poziomu wyst ępuje na gł ęboko ści 90–110 m pod glinami zwałowymi. S ą to mioce ńskie piaski ró Ŝnej granulacji, głównie drobnoziarniste. Warstwa ta charakteryzuje si ę znacznym rozprzestrzenieniem regionalnym. Mi ąŜ szo ść warstwy wynosi od 10 do ponad 20 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Warstwa jest dobrze izolowana seriami glin zwałowych o mi ąŜ szo ści prawie 100 m. Wody tej warstwy eksploatowane s ą lokalnie przez uj ęcia zakładowe, a wydajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę od 50 do 70 m 3/h. Ni Ŝsze ( środkowa i dolna) trzeciorz ędowe warstwy wodono śne to mioce ńskie piaski drobnoziarniste i pylaste rozpoznane w stacji hydrogeologicznej w Sporem. Strop warstwy środkowej nawiercony został na gł ęboko ści 140 m, a jej mi ąŜ szo ść nie przekracza 20 m. Strop warstwy dolnej stwierdzono na gł ęboko ści ponad 170 m, a jej mi ąŜ szo ść dochodzi do 40 m. Zwierciadło wody jest napi ęte. Wydajno ści potencjalne studni mieszcz ą si ę w przedziale 30– 50 m 3/h. Najwi ększe wydajno ści w studniach komunalnych stwierdzono w: Pars ęcku, Kusowie, Skotnikach i Dal ęcinku (wydajno ści od 57,0 do 120,0 m3/h). W pozostałych uj ęciach wiej- skich wydajno ści studni wynosz ą od 25,7 do 45,2 m3/h. W Szczecinku (głównie w cz ęś ci północnej miasta) zlokalizowanych jest kilkadziesi ąt studni wchodz ących w skład uj ęć miejskich: „Bugno” i „ChyŜe” (o wydajno ściach od 30,4 do 188,2 m 3/h). Dla uj ęcia „Bugno wyznaczono stref ę ochrony po średniej o powierzchni około 0,8 km 2, ustanowion ą decyzj ą wojewody zachodniopomorskiego, wydan ą 29.12.2000 r.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Szczecinek na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4- jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 120 – Zbiornik mi ędzymorenowy Bobolice, czwartorz ęd (Q), 126 – Zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd-trzeciorz ęd (Q/Tr).

Do najwi ększych uj ęć przemysłowych nale Ŝą uj ęcia: w Zakładach Mleczarskich „El- milk” (o wydajno ściach studni od 20,0 do 60,0 m 3/h), Zakładzie Płyt Wiórowych (o wydajno- ściach studni 56,0-134,0 m 3/h), oraz Zakładzie Piwowarskim (wydajno ści studni 60,0 m 3/h). Na omawianym obszarze znajduj ą si ę cztery studnie (ujmuj ące wody poziomów czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego we wsi Spore) obj ęte sieci ą monitoringu krajowego jako ści wód podziemnych. Chemizm wód czwartorz ędowych na podstawie bada ń dla MhP przedstawia si ę nast ę- puj ąco: sucha pozostało ść od 116 do 382 mg/dm 3, zawarto ść : Cl - od 1,0 do 36,0 mg/dm 3, 2- 3 3 2+ 3 SO 4 od 2,0 do 81,0 mg/dm , Fe od 0,0 do 5,23 mg/dm , Mn od 0,01 do 0,45 mg/dm , azot

29 azotanowy od 0,02 do 17,0 mg/dm 3, azot amonowy od 0,0 do 0,5 mg/dm 3, utlenialno ść 1,2– 12,8 mg/dm 3. Na obszarze arkusza nie obserwuje si ę znacznych zmian chemizmu wód wywołanych antropopresj ą (amoniak i azotany). Jedynie w studni w Białej odnotowano przekroczenie dopuszczalnej zawarto ści azotanów (17 mgN/dm 3). Pod wzgl ędem jako ściowym wody podziemne na tym terenie nale Ŝą do klas: I, IIa i IIb (Prussak, 2004). Chemizm wód czwartorz ędowo-trzeciorz ędowych przedstawia si ę nast ępuj ąco: sucha pozostało ść od 200 do 299 mg/dm 3, odczyn (pH) 7,0-7,6, zawarto ść : Cl - od 3 do 15 mg/dm 3, 2- 3 3 2+ 3 SO 4 od 0,0 do 17,0 mg/dm , Fe od 0,3 do 4,0 mg/dm , Mn od 0,14 do 0,27 mg/dm . Pod wzgl ędem jako ściowym wody te nale Ŝą do klasy IIb (Prussak, 2004). Chemizm wód trzeciorz ędowych w oparciu o wyniki trzech analiz archiwalnych kwali- fikuje je wzgl ędem jako ściowym do klasy IIb (Prussak, 2004). Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990) (fig. 3) cały obszar arkusza poza cz ęś ci ą południowo-zachodni ą obejmuje mi ędzymorenowo-trzeciorz ędowy zbiornik nr 126 – Szczecinek. Nie ustanowiono dla niego obszaru najwyŜszej i wysokiej ochrony. Północno- wschodni ą cz ęść (na północ od jeziora Wielimie) obejmuje dodatkowo mi ędzymorenowy zbiornik nr 120 – Bobolice, który posiada obszar najwy Ŝszej (ONO) i wysokiej ochrony (OWO). Wymienione zbiorniki nie maj ą opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 160 – Szczeci- nek, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

30 Tabela 6 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści w przeci ętnych przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie glebach na (median) w (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 160 – glebach na obszarów Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Szczecinek arkuszu 160 – niezabudowanych Szczecinek Polski 4) Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 17–99 20 27 Cr Chrom 50 150 500 2–10 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 20–142 40 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–17 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7–26 13 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 160 – Szczecinek 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 5 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 5 Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 4 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poz iomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 5 zagro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 5 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy Ni Nikiel 5 wynikaj ące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 5 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 5 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gr untów pod Sumaryczn a klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 160 – Szczecinek do poszczególnych grup nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane uŜytkowania (ilo ść próbek) z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, teren y komunikacyjne, 4 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km.

31 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporz ądzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczenia gleb do grupy B, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝ- szała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie A.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 6).

32 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kobaltu, kadmu, miedzi, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco wi ększ ą warto ść mediany wykazuje zawar- to ść : chromu, cynku i ołowiu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 4 spo śród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbk ę gleby z punktu 5, ze wzgl ędu na wzbogacenie w cynk (142 ppm). Wzbogace- nie to prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny, a jego źródłem jest działalno ść gospodarczo-przemysłowa na obszarze zurbanizowanym (Szczecinek). Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze

33 wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 7 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 • – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. • ** – MACDONALD D., 1994

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą. Oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

34 Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Trzesiecka, Radacza i Wielatawa. Osady tych jezior charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego, zwłaszcza cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu (tabela 8). Powinny by ć jednak sygna- łem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawar- to ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 8 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Przesiecko Radacz Wielatawo Pierwiastek (2000 r.) (2000 r.) (2002 r.) Arsen (As) 9 9 8 Chrom (Cr) 10 16 15 Cynk (Zn) 127 161 138 Kadm (Cd) 1 1,2 1,5 Mied ź (Cu) 18 38 12 Nikiel (Ni) 11 17 14 Ołów (Pb) 28 59 73 Rt ęć (Hg) 0,137 0,236 0,122

35 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 8 nGy/h do około 53 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 18 do około 45 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 30 nGy/h.

36 160W PROFIL ZACHODNI 160E PROFIL WSCHODNI

37 37

Fig. 4 . Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Szczecinek (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Na powierzchni badanego arkusza dominuj ą gliny zwałowe (głównie na północnym zachodzie i na południowym wschodzie) oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego. Wokół jeziora Wielimie wyst ępuj ą osady jeziorne (mułki, piaski i kredy). W dolinach rzek zalegaj ą holoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwiry). Do ść liczne s ą wyst ąpienia torfów. W profilu zachodnim wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (30-53 nGy/h), a ni Ŝszymi (8-20 nGy/h) – utwory piaszczysto-Ŝwirowe (rzeczne, wodnolodowcowe i lodowcowe) oraz torfy. W profilu wschodnim gliny zwałowe, wyst ępuj ą- ce wzdłu Ŝ południowego odcinka profilu i utwory wodnolodowcowe, zalegaj ące na północy, charakteryzuj ą si ę podobnymi warto ściami promieniowania gamma (30-45 nGy/h). Najni Ŝsze dawki promieniowania (18-25 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami lodowcowymi lub z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,2 do 4,4 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 3,8 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które s ą predysponowane do lokalizacji w ich obr ębie składowisk odpadów, przy jed- noczesnym respektowaniu ogranicze ń wynikaj ących z wymaga ń ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełnia ć kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z 2007 r.) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przy- padkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących ak- tów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje:

38 − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć Ŝadnych składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych składowisk dla trzech typów odpadów (obja śnienia w tabeli 9), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, oraz zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego. Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) -9 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 Iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria na arkuszu Szczecinek wyznaczono: 1. obszary bezwzgl ędnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m – zmienne własno ści izolacyjne) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń, 4. wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich ob- rębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 9), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – otoczenia zabudowy i zwi ązane z infrastruktur ą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złó Ŝ kopalin.

39 Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagała ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Szczecinek (Popielski, 2006, 2007) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wi ększo ść wyst ąpie ń glin zwało- wych stanowi rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpa- dów oboj ętnych. Mi ąŜ szo ść i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały 6 otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyj- nej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy Geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Szczecinek Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Prussak, 2004). Wydzielono na tym terenie pi ęć stopni zagro Ŝenia: bardzo wysoki, wysoki, średni, niski i bardzo niski. S ą one funkcj ą nie tylko warto- ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ść poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Szczecinek około 70% powierzchni zajmuj ą tereny o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze wzgl ędu na wyst ępowanie: − obszarów chronionych w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: „Jeziora Szczecineckie” PLH 320009 (mi ędzy Kusowem a Nowym Gonnem) i „Dorzecze

40 Pars ęty” PLH 320007 (mi ędzy Iwinem a Radaczem) – chroni ących siedliska oraz „Ostoja Drawska” PLB 280019 – specjalnej ochrony ptaków (koło Iwina i na północ od Świ ętna); − rezerwatów przyrody „Kusowskie Bagno” (na wschód od Kusowa) i „D ęby Wilczkowskie” (na południowy – zachód od Świ ątek); − lasów o powierzchni powy Ŝej 100 ha (głównie w północnej, środkowo – zachodniej i południowej cz ęś ci omawianego obszaru); − strefy ochrony po średniej komunalnego uj ęcia wód podziemnych dla Szczecinka w Bugnie; − holoce ńskich (zalewowych) tarasów w dolinach wi ększych rzek: Gwdy oraz Pars ęty z Iwink ą, Kłud ą i śegnic ą; − małych dolinek o ró Ŝnej genezie w tym denudacyjnych i młodych rozci ęć erozyjnych (na stokach wysoczyzny morenowej i równiny wodnolodowcowej przy dolinie Pars ęty a tak Ŝe koło Świ ątków i Nowego Gonnego); − terenów podmokłych i bagiennych (wi ększo ść dolin i obni Ŝeń terenu – głównie rozległe poci ęte sieci ą rowów i kanałów melioracyjnych równiny pojezierne w środkowej i południowej cz ęś ci arkusza) w tym chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (najwi ęcej na północ od Sporego, mi ędzy Dobrogoszcz ą i Trzcinnem, na północ od Szczecinka, koło Pars ęcka, Mosiny i Radacza); obszarów źródliskowych koło Pars ęcka i Iwina; − mis i stref kraw ędziowych jezior wytopiskowych (Wielimie, Radacz, Wielatowo, Kople, Brze źno, Trzebiechowo i in.) i rynnowych (Białe, Smol ęsko, St ępie ńskie, Płociczno, Spore, Trzesiecko, Wilczkowo, Lipno i in.) oraz licznych małych naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych bez nazwy (m.in. mi ędzy Świ ętnem a Przeradzem, koło Radacza, Kolonii Jadwi Ŝyn, w Skotnikach, Bugnie, Marcelinie i Kwieciszewie); − zboczy i kraw ędzi dolin rzecznych (Pars ęty, Gwdy powy Ŝej Sporego, Lipowego Potoku), rynien polodowowych i subglacjalnych (jezior: Spore, St ępie ńskie, Jamen, Smol ęsko, Białe, Lipowo i Trzesiecko), stoków wzgórz moren czołowych (koło Nowego Gonnego, Dal ęcina, Radomy śla, Kusowa), form akumulacji szczelinowej (koło Malechowa) i kemów (na południe od Radacza i koło Radomy śla), o wysoko ści wzgl ędnej do 30 m i nachyleniu powy Ŝej 10°; wył ączono równie Ŝ tereny o nachyleniu poni Ŝej 10°, ale opadaj ące bezpo średnio do wi ększych podmokłych dolin i obni Ŝeń;

41 − obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych: wzgórza czołowomorenowe koło Kusowa, Nowego Gonnego, Malechowa, Radomy śla, Radacza, Kucharowa i Lipnicy (Grabowski i in., 2007); − zwartej zabudowy miasta Szczecinka i wi ększych wsi: Trzesieka, Świ ątki, Radacz i Pars ęcko; zagospodarowanych dla potrzeb wypoczynku i rekreacji okolic wsi: Spore, Malechowo, St ępie ń i Brze źno; terenu strzelnicy wojskowej w Opoczyskach; l ądowisko sanitarnego w Marcelinie; − ogródków działkowych wokół Szczecinka oraz sadów i szkółek koło Radacza, Pars ęcka, Gałówka i Trzcinna.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 9). Wymagania te przewiduj ą co najmniej jednometrow ą warstw ę gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści ≤1x10 -7 m/s bezpo średnio w podło Ŝu składowiska. Na obszarze arkusza Szczecinek takie warunki spełniaj ą tylko gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły (zlodowacenia pół- nocnopolskie). W miejscach ich wyst ępowania na powierzchni terenu, b ądź do gł ęboko ści 2,5 m p.p.t., wyznaczono POLS dla odpadów oboj ętnych. Wi ększo ść obszaru arkusza stanowi falista (tylko na południowym – zachodzie płaska) wysoczyzna moreny dennej o deniwelacjach 2–5 m i nachyleniach około 5°. Powstała w czasie deglacjacji l ądolodu fazy pomorskiej stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Urozmaicaj ą ją charakterystyczne dla młodej rze źby polodowcowej: ci ągi recesyjnych moren czołowych, moreny martwego lodu, rynny subglacjalne i doliny wód roztopowych. W cz ęś ci środkowej i północno-wschodniej dominuj ą równiny wodnolodowcowe (tylko koło Przeradza równiny erozyjno-akumulacyjne wód roztopowych), z rozległymi misami jezior wytopiskowych, dolinami wód roztopowych oraz wzgórzami kemowymi. Dla oceny naturalnych własno ści izolacyjnych warstw przypowierzchniowych pewne znaczenie na omawianym obszarze ma tak Ŝe wgł ębna budowa geologiczna i tektonika. Ob- szar arkusza poło Ŝony jest na pograniczu niecki pomorskiej i wału pomorskiego rozdzielonych czynn ą (przejawy neotektoniki) dyslokacj ą Szczecinka. Miało to wpływ na przebieg procesów erozyjno-akumulacyjnych podczas całego czwartorz ędu, w tym tak Ŝe na zasi ęg ostatniego zlodowacenia oraz intensywno ść zjawisk glacitektonicznych. Zaburzenia glacitek-

42 toniczne obj ęły mułkowo-ilaste osady stropu serii mioce ńskiego podło Ŝa: wypi ętrzone (o 40– 60 m) garby na linii Radacz–Spore, koło Szczecinka i Kusowa oraz obni Ŝenia erozyjno- egzaracyjne (o gł ęboko ści 20–30 m) na południe od Przeradza i w rejonie Szczecinka. Naj- bardziej intensywne deformacje glacitektoniczne stwierdzono jednak w osadach czwartorz ę- dowych zlodowace ń Sanu 2 i Odry, które wyst ępuj ą w formie łusek, spi ętrze ń, fałdów z licznymi porwakami, krami i wtr ąceniami utworów mioce ńskich. Zaburzenia wygasaj ą na wysoko ści około 90–100 m n.p.m., co odpowiada gł ęboko ści 40–60 m. Utwory zlodowace ń Warty i Wisły s ą zdeformowane i zaburzone w zdecydowanie mniejszym stopniu (Popielski, 2006, 2007). Powierzchni ę wysoczyzny buduje na ogół ci ągła, cho ć miejscami zmienna litologicznie, pokrywa glin zwałowych (fazy pomorskiej stadiału górnego zlodowacenia Wisły) o mi ąŜ szo- ści od 0,5 do 14,0 m. S ą to gliny br ązowe, odwapnione, silnie piaszczyste i zwietrzałe. W ich stropie znajduj ą si ę lokalnie piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste osady ablacyjne. Obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono na wysoczy źnie morenowej głównie w południowej, środkowej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Korzystne warunki izolacyjne wyst ępuj ą w miejscach gdzie gliny zwałowe odsłania- ją si ę bezpo średnio na powierzchni terenu. Na południu arkusza (koło Mosiny, Jadwi Ŝyna i Świ ątek) wysoczyzn ę morenow ą falist ą – tylko na zachód od K ądzielni płask ą – buduj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści od około 8 do 13,8 m (otwór w K ądzielni). Na zachód od Świ ątek i w centrum Mosiny nierozdzielone gliny zwałowe zlodowacenia Wisły i stadiału górnego zlodowacenia Warty mog ą osi ągn ąć ł ączn ą mi ąŜ szo ść do 26–48 m; lokalnie stwierdzono po- śród nich poziomy bruków i wkładki Ŝwirowo-piaszczyste o mi ąŜ szości do 2 m. Ich podło Ŝem są zawodnione piaszczyste serie wodnolodowcowe o mi ąŜ szości od 1,5 m w okolicach Świ ą- tek do 5,4 – 5,9 m koło Mosiny i Jadwi Ŝyna oraz 9,0 m w K ądzieli. Napi ęte zwierciadło wód podziemnych stabilizuje si ę na gł ęboko ści 11–14 m. Mi ędzy Jadwi Ŝynem a Świ ątkami na powierzchni glin zwałowych wyst ępuj ą niewielkie (tylko koło Sitna-Kolonii rozległe) pokry- wy piasków, Ŝwirów i pyłów lodowcowych o mi ąŜ szo ści do około 2 m. Powoduje to wi ększe zró Ŝnicowanie i zmienno ść , a w konsekwencji pogorszenie naturalnych warunków izolacyjnych podło Ŝa. Wyznaczone w środkowej cz ęś ci arkusza, mi ędzy Bugnem, Skotnikami, Dal ęcinem, Brod źcami a Nizinnem, POLS dla odpadów oboj ętnych maj ą bardziej zró Ŝnicowan ą budow ę. Falist ą wysoczyzn ę morenow ą rozcinaj ą tam, do gł ęboko ści 15–32 m, piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe – szlaki odpływu wód polodowcowych na południe i wschód. Mi ę- dzy Bugnem a okolicami Dal ęcina i Dal ęcinka wyst ępuje ci ąg piaszczysto-Ŝwirowych pagór-

43 ków moren martwego lodu (o wysoko ści wzgl ędnej do 20 m), a na północny-zachód od Dal ę- cina rozległe wzgórze moreny czołowej (o wysoko ści wzgl ędnej około 30 m), zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych. Ponadto powierzchni ę wysoczyzny (m.in. koło Skotnik oraz mi ędzy Dal ęcinem a Dal ęcinkiem) przykrywaj ą rozległe płaty piaszczysto-Ŝwirowo- pyłowych osadów lodowcowych o mi ąŜ szo ści 2–11 m. Mi ąŜ szo ść naturalnej warstwy izolacyjnej jest tam bardzo zmienna. Najbardziej mi ąŜ sz ą stwierdzono koło Bugna (od 25 do 56 m), Opoczyskach (do 54 m) i Nizinnego (około 30 m). S ą to miejsca gdzie gliny zwałowe zlodowacenia Wisły oraz górnego (miejscami tak Ŝe środkowego) stadiału zlodowacenia War- ty tworz ą jeden pokład, tylko lokalnie (m.in. w Bugnie) rozdzielony mułkowo-piaszczysto- ilastymi seriami zastoiskowymi o mi ąŜ szo ści do 10 m. Znacznie mniejsza grubo ść warstwy izolacyjnej wyst ępuje koło Kolonii Dal ęcino (około 3 m), Brod źców (do 3,5 m), Skotnik (6,4 m) i Dal ęcina (17,0 m). Gliny stadiału górnego zlodowacenia Wisły (cz ęsto tylko fazy pomorskiej) le Ŝą tam na silnie zawodnionych piaszczystych osadach wodnolodowcowych, o mi ąŜ szo ści 10–20 m. Napi ęte zwierciadło wód podziemnych stabilizuje si ę na 8–18 m p.p.t. Koło Świ ętna, Kusowa, Przeradza i Owczar wyznaczono kilka róŜnej wielko ści POLS dla odpadów oboj ętnych. Ten fragment falistej wysoczyzny morenowej le Ŝy na zapleczu ci ą- gu recesyjnych moren czołowych i moren z wyci śni ęcia zwi ązanych z faz ą pomorsk ą zlodowacenia Wisły. Warstw ę izolacyjn ą tworz ą tam nierozdzielone gliny zlodowacenia Wisły o łącznej mi ąŜ szo ści od około 13 i 19,0 m (w Kusowie) do około 28 m pod ścielone ci ągłym i mi ąŜ szym (około 10–24 m) pokładem mułkowo-piaszczysto-ilastych osadów zastoiskowych z pocz ątku zlodowacenia Wisły. W rejonie Świ ętna i My ślęcina zło Ŝon ą z glin zlodowacenia Warty i Wisły. Ł ączn ą mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej mo Ŝna oceni ć na maksymalnie 40–50 m. Wysoczyzna morenowa koło Przeradza, Owczar i Kolonii Storkowo miejscami przykryta jest płatami piaszczystysto-Ŝwirowo-pyłowych osadów lodowcowych (o mi ąŜ szości do 2–3 m), a bli Ŝej doliny Pars ęty – wodnolodowcowych (do 10–5 m). Mi ąŜ szo ść glin zwałowych w obr ę- bie wyznaczonych tam kilku niewielkich POLS wynosi od około 16–20 m koło Przeradza do 8 m (nieprzewiercone) w Kolonii Storkowo. Gliny podścielone s ą zawodnionymi piaskami drobnoziarnistymi i pylastymi zastoiskowymi o mi ąŜ szo ści 4–5 m. Wyznaczone w rejonie Kusowa, Świ ętna, Przeradza, Kolonii Dal ęcino i Nizinnego potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów nie maj ą warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych. Zagospodarowanie pozostałych POLS wyznaczonych na arkuszu Szczecinek bę- dzie wi ązało si ę z warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi ze wzgl ędu na ochron ę przyrody w obszarach chronionego krajobrazu „Pojezierza Drawskiego” (okolice K ądzielni, Mosiny, Jadwi Ŝyna i Świ ątek) i „Jezior Szczecineckich” (okolice Bugna i Kolonii Gałowo),

44 zabudowy mieszkalnej (w strefie do 1 km od miasta Szczecinek i wsi Świ ątki) oraz terenów w promieniu 8 km od lotniska sanitarnego w Marcelinie. Potencjalne obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych o zmiennych warunkach izolacyjnych podło Ŝa wyznaczono na wysoczy źnie morenowej koło Świ ątek, Kolonii Radomy śl i Brod źców. Gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 5–8 m przykryte s ą piaszczysto-Ŝwirowo-pyłowymi osadami lodowcowymi lub wodnolodowcowymi (koło Brod źców) o mi ąŜ szo ści do 2 m. POLS koło Koloni Radomy śl nie ma warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych. Na POLS koło Świ ątek warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynika- ją z poło Ŝenia w: Obszarze Chronionego Krajobrazu Pojezierza Drawskiego, do 1 km od zwartej zabudowy Szczecinka i wsi Świ ątki oraz w promieniu do 8 km od l ądowiska sanitarnego w Marcelinie. Na arkuszu Szczecinek wyznaczono równie Ŝ liczne POLS, na których do gł ęboko ści 2,5 m nie ma naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów oboj ętnych jest tam mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń. Wyznaczono je głównie w środkowej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, na równinach wodnolodowcowych (o mi ąŜ szo ści osadów od około 3,0 do około 40 m) i podrz ędnie na wysoczyznach morenowych (o mi ąŜ szo ści osadów piaszczysto- Ŝwirowo-pyłowych do 11 m). Według Mapy hydrogeologicznej Polski (Prussak, 2004) na obszarach preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą cztery u Ŝytkowe poziomy wodono śne pi ętra czwartorz ędowego i jedno pi ętro trzeciorz ędowe. Pierwszy poziom wodono śny, o zmiennej mi ąŜ szo ści od 5 do 30 m, zwi ązany jest z wyst ępuj ącymi przy powierzchni terenu (strop do 15 m p.p.t.) piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Na ogół swobodne zwierciadło wody tego poziomu zasilane jest bezpo średnio przez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Poziom pozbawiony jest izolacji (lokalnie jest ona słaba) od powierzchni terenu i w stopniu wysokim (Nowe Gonne i Dobrogoszcz), średnim (Spore) oraz lokalnie bardzo wysokim (Białe) zagro- Ŝony antropopresj ą. U Ŝytkowy charakter tego poziomu ogranicza si ę do północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Drugi poziom wodono śny (spełnia rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu na wi ększo ści obszaru arkusza – głównie w centrum i na południowym zachodnie) wyst ępuje w piaszczysto- Ŝwirowych osadach wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 8–30 m. Jego strop poło Ŝony jest na gł ęboko ści 15–50 m pod glinami zwałowymi, o mi ąŜ szości do około 20 m. Poziom podgli- nowy lokalnie (m.in. koło Sporego) ł ączy si ę z pierwszym poziomem – sandrowym. Charak-

45 teryzuje si ę napi ętym zwierciadłem wody, słab ą izolacj ą i niskim stopniem zagro Ŝenia od zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Trzeci poziom wodono śny zwi ązany z piaskami wodnolodowcowymi (o mi ąŜ szo ści kilka–kilkana ście, lokalnie ponad 30 m) wyst ępuje na gł ęboko ści 50–100 m. Od powierzchni terenu izoluje go, w stopniu dobrym i lokalnie słabym, pakiet ró Ŝnowiekowych glin zwało- wych o ł ącznej mi ąŜ szo ści do 50 m. Zanieczyszczenia z powierzchni ziemi zagra Ŝaj ą mu w niskim i bardzo niskim, podrz ędnie średnim, stopniu. Spełnia rol ę u Ŝytkowego poziomu na północnym zachodzie (koło Kusowa) oraz na południowym wschodzie (rejon Szczecinka – tutaj czwartorz ędowe poziomy drugi i trzeci s ą poł ączone). Koło Kusowa i Dal ęcinka trzeci poziom wodono śny jest w wi ęzi hydraulicznej z poziomem czwartym. Stanowi go ciągła warstwa zawodnionych piasków wodnolodowcowych (o mi ąŜ szo ści 10–20 m), których strop leŜy na gł ęboko ści ponad 50 m (w rejonie Kusowa, Pars ęcka, Dal ęcina). We wschodniej cz ęś ci arkusza, od Sporego przez okolice Bugna do Szczecinka, u Ŝyt- kowe znaczenie maj ą poł ączone poziomy wodono śne: najni Ŝszy (czwarty) czwartorz ędowy i mioce ński, o ł ącznej mi ąŜ szo ści do około 20–40 m (strop na gł ęboko ści 50–100 m).

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza Szczecinek do gł ęboko ści 10 m nie wyst ępuj ą utwory spełniaj ące wymagania stawiane naturalnym barierom izolacyjnym dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych (tabela 9). Najpłycej strop serii zastoiskowej (mułki, piaski i iły, o mi ąŜ szo ści 10–24 m, z pocz ątku stadiału górnego zlodowacenia Wisły) stwierdzono w rejonie Świ ętna i Kusowa – na gł ęboko ści 15–28 m, bezpo średnio pod glinami zlodowacenia Wisły. Gł ębiej – na 32 do 40 m p.p.t., strop tych osadów (o mi ąŜ szo ści 6–16 m) wyst ępuje w środkowej (mi ędzy Pars ęckiem Dal ęcinem i Trzesiek ą) oraz wschodniej (rejon jeziora Wie- limie) cz ęś ci arkusza. Lokalnie (w Skotnikach, Dal ęcinie i Szczecinku) gliny zlodowacenia Wisły rozdzielone s ą mułkami, miejscami iłami i piaskami zastoiskowymi o mi ąŜszo ści do 10 m. Ich strop le Ŝy tam na około 16 – tylko w Szczecinku na około 8 m p.p.t. W południo- wo-wschodniej cz ęś ci obszaru (w Bugnie i Szczecinku) mułki, iły i piaski zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 8–15 m (strop na około 40 m p.p.t.) rozdzielaj ą gliny stadiału górnego i środko- wego zlodowacenia Warty. Brak dokładnych danych o mi ąŜ szo ści, litologii i zawodnieniu osadów zastoiskowych uniemo Ŝliwia ocen ę ich wła ściwo ści izolacyjnych. Starsze (od omó- wionych wy Ŝej) utwory zastoiskowe oraz piaszczysto-mułkowo-ilaste serie miocenu s ą silnie zaburzone glacitektonicznie i nie powinny by ć rozpatrywane jako naturalna bariera geologiczna pod k ątem składowania odpadów.

46 Na arkuszu Szczecinek–w Trzesiece znajduje si ę jedno czynne składowisko odpadów komunalnych z wydzielon ą kwater ą na odpady niebezpieczne (z galwanizerni). Zostało zlokalizowane na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej (równina wodnolodow- cowa) oraz wyłączonym z mo Ŝliwo ści składowania wszelkich rodzajów odpadów (podmokła dolina wód roztopowych z glebami chronionymi). W 2002 roku zlikwidowano w Kwieciszewie mogilnik, w którym zło Ŝono substancje I i II klasy toksyczno ści. Urz ądzono go w jednym z wyrobisk zaniechanego zło Ŝa mułków ceglarskich „Kwieciszewo”. Istniej ące koło wsi Radomy śl, Kolonia Pars ęcko i Radostowo „dzikie” wysypiska odpa- dów s ą sukcesywnie likwidowane i rekultywowane.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów oboj ęt- nych wyst ępuj ą koło Świ ętna i My ślęcina oraz K ądzielni. Falista wysoczyzna wokół Świ ętna i My ślęcina zbudowana jest z ci ągłego pokładu glin zwałowych o mało zmiennej mi ąŜ szo ści – około 20–28 m. W ich podło Ŝu wyst ępuje ci ągła warstwa (o mi ąŜ szo ści do około 20 m) mułków, piasków i iłów zastoiskowych oraz pokład gliny zwałowej (o mi ąŜ szo ści do około 11 m) ze stadiału górnego zlodowacenia Warty. Su- maryczna mi ąŜ szo ść naturalnej warstwy izolacyjnej w tym rejonie mo Ŝe wynosi ć do 40–50 m. Ze wzgl ędu na specyficzne cechy (m.in. laminacj ę, zmienn ą litologi ę, zawodnienie) osadów zastoiskowych – ich wła ściwo ści izolacyjne musz ą by ć potwierdzone uzupełniaj ącymi badaniami geologicznymi. W stron ę Kusowa naturalne warunki izolacyjne pogarszaj ą si ę: mi ąŜ- szo ść glin zwałowych (przy powierzchni terenu) maleje do 13–19 m, a s ąsiedztwo moren spi ętrzonych mo Ŝe sygnalizowa ć zaburzenia w układzie warstw. U Ŝytkowy poziom wodono- śny wyst ępuje na gł ęboko ści 50–80 m w piaskach wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 10–40 m. Jest na ogół dobrze izolowany od powierzchni terenu (niski stopie ń zagro Ŝenia antropopresj ą). Napi ęte zwierciadło wody stabilizuje si ę tutaj na gł ęboko ści 10–20 m. Dodatkowymi atutami okolic Świ ętna s ą: brak warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych oraz trzy wyrobiska, które po niezb ędnych badaniach geologicznych i ewentualnym uszczelnieniu ścian i dna mo Ŝna b ę- dzie przekształci ć w składowiska odpadów. Do ść korzystne warunki geologiczne do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą tak Ŝe na zachód od K ądzielni. Płask ą wysoczyzn ę morenow ą buduj ą gliny zwało- we (w stropie piaszczyste) ze Ŝwirami i otoczakami o mi ąŜ szo ści około 14 m. Ich podło Ŝem są zawodnione Ŝwirowo-piaszczyste osady lodowcowe o mi ąŜ szości do około 9 m. Zwi ązany

47 z nimi u Ŝytkowy poziom wodono śny jest słabo izolowany ale w stopniu niskim zagro Ŝony zanieczyszczeniami z powierzchni terenu. Napi ęte zwierciadło wód podziemnych stabilizuje si ę na gł ęboko ści 10–11 m p.p.t. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla okolic K ądzielni wynikaj ą z poło Ŝenia w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Pojezierza Drawskiego”.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów przedstawiono poło Ŝenie siedmiu wyrobisk. Na obszarze posiadaj ącym naturaln ą warstw ę izolacyjn ą (gliny zwałowe) koło Świ ętna poło Ŝone s ą trzy wyrobiska kruszywa naturalnego (brak danych o ich gł ęboko ści i profilu). Mog ą by ć one wykorzystane jako nisze składowisk odpadów oboj ętnych po wykonaniu uzu- pełniaj ących bada ń geologicznych (m. in. Geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych), a w razie potrzeby tak Ŝe uszczelnieniu ścian i dna. Ich zagospodarowanie b ędzie wi ązało si ę z warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi wynikaj ącymi z ochrony zabudowy mieszkalnej (wsie Świ ętno, My ślęcin i Krzygówka) oraz przyrody (park podworski z pomnikowy- mi drzewami w Świ ętnie). Pozostałe cztery wskazane wyrobiska poło Ŝone s ą na obszarach bez naturalnej warstwy izolacyjnej – konieczne w nich b ędą rozpoznawcze badania geologiczne oraz uszczelnienie dna i ścian. W D ąbrowie i Mosinie eksploatowane były na „dziko” piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, a w Dal ęcinie podobne kruszywo w obr ębie pagórka moreny martwego lodu. Su- che, cz ęś ciowo zaro śni ęte ju Ŝ wyrobiska maj ą gł ęboko ść 4–5 m. Koło wsi Pars ęcko, na rów- ninie wodnolodowcowej a cz ęś ciowo w obr ębie osta ńca osadów lodowcowych znajduj ą si ę rozległe suche wyrobiska kopalni piasków ró Ŝnoziarnistych i Ŝwirów „Pars ęcko”. W ich dnie, na gł ęboko ści od 3,1–4,0 m (w cz ęś ci wschodniej i południowo-zachodniej) do 8,1–9,2 m (w cz ęś ci środkowej i północnej), odsłaniaj ą si ę piaski gliniaste i gliny zwałowe. Wyrobiska poeksploatacyjne wypełniane s ą odpadami przeróbczymi (odsiane frakcje o średnicy poni Ŝej 2 mm) i sukcesywnie rekultywowane w kierunku leśnym. Zagospodarowanie omówionych wyrobisk na ewentualne składowiska odpadów oboj ętnych b ędzie wi ązało si ę z warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi wynikaj ącymi z ochrony zabudowy mieszkalnej (w s ą- siedztwie wszystkich wyrobisk), przyrody i stanowisk archeologicznych (w Dal ęcinie i Mosi- nie) oraz zło Ŝa „Pars ęcko”. Wyrobiska kopalni piasków i Ŝwirów „Pars ęcko II”, mułków ceglarskich „Kwiecisze- wo” oraz wyrobiska zwi ązane z „dzik ą” eksploatacj ą kruszywa koło wsi: Radostowo, Kuso-

48 wo, Radomy śl, Pars ęcko, Kolonia Pars ęcko, Trzesieka, Skotniki, Brzostowo, Marcelin i Mi ę- kowo le Ŝą na obszarach wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predestynowane do składowania odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne, hydrogeologiczne i geologiczno-in Ŝynierskie. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska (w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk) na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod obiekty szczególnie uci ąŜ liwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mog ących pogorszy ć stan środowiska. Oprócz bowiem ogranicze ń prawnych, odnosz ą- cych si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Szczecinek (Popielski, 2003), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Szczecinek (Prussak, 2004) oraz archiwalnych dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Przy ustalaniu warunków geologiczno-in Ŝynierskich uwzgl ędniono litologi ę osadów przypowierzchniowych, ukształtowanie powierzchni terenu oraz warunki hydrogeologiczne. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie ustalano dla: terenów le śnych i rolnych (gleby chronione), obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin i wyrobisk poeksploatacyjnych oraz obszarów o zwartej zabudowie miejskiej Szczecinka. Wydzielono dwa rodzaje obszarów – o warunkach korzystnych i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o korzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich dla budownictwa obejmu- ją grunty: spoiste zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty niespoiste średniozag ęsz-

49 czone i zag ęszczone, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Korzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie dla potrzeb budownictwa wyznaczono przede wszystkim na równinach sandrowych środkowej cz ęś ci arkusza: koło Nowego Gonne- go, Dal ęcina, Pars ęcka, Radacza i D ębowa. Wyst ępuj ą tam wodnolodowcowe piaski średnio- i ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirami ze zlodowacenia Wisły. S ą to niespoiste grunty średniozag ęszczo- ne i zag ęszczone. Korzystne dla budownictwa s ą tak Ŝe tereny na wysoczy źnie morenowej ko- ło Kusowa, mi ędzy dolinami śegnicy i Pars ęty oraz na południowym i zachodnim obrze Ŝu miasta Szczecinka, gdzie wyst ępuj ą spoiste grunty morenowe (zwarte i półzwarte): gliny, gliny piaszczyste i zwi ęzłe oraz podrz ędnie (na zachód od Trzcinna i koło Dal ęcina) grunty mało spoiste – zaglinione piaski ze Ŝwirami lodowcowe. Grunty spoiste akumulowane w czasie zlodowace ń północnopolskich traktowane s ą jako nieskonsolidowane. Tereny korzystne dla budownictwa najcz ęś ciej otaczaj ą obszary ju Ŝ zabudowane, co daje im generalnie dobre perspektywy rozwojowe i jest zgodne z planami zagospodarowania przestrzennego. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo obejmuj ą grunty słabono śne (organiczne, grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, zwietrzeliny gliniaste, grunty niespoiste lu źne), tereny na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., obszary podmokłe i zabagnione, obszary o spad- ku terenu powy Ŝej 12% oraz tereny zmienione w wyniku działalno ści człowieka (grunty antropogeniczne, składowiska, wysypiska itp.) Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich dla budownictwa wyznaczono głównie w obni Ŝeniach wytopiskowych wypełnionych mineralno-organicznymi gruntami holoce ńskimi: piaskami i mułkami jeziornymi, piaskami humusowymi, kred ą jeziorn ą gyti ą oraz torfami i namułami torfiastymi. Osady te zaliczone zostały do gruntów mało spoistych, spoistych oraz organicznych w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym. Najwi ę- cej terenów o warunkach niekorzystnych wyst ępuje: na zachodnim (mi ędzy Szczecinkiem i Trzcinnem) i południowym (na północ od Marcelina) brzegu jeziora Wielimie, w śródmie- ściu Szczecinka (miasto le Ŝy w obni Ŝeniu mi ędzy jeziorami) oraz wokół niecki jeziora Ra- dacz (m.in. na południe od wsi Trójka, koło Kucharowa). Utwory holoce ńskie – niekorzystne dla celów budownictwa – zawodnione piaski ze Ŝwirami oraz mułki cz ęsto z substancj ą orga- niczn ą wyst ępuj ą tak Ŝe w dolinach: Gwdy, Pars ęty i jej dopływów śegnicy i Kłudy. Za utrudniaj ące budownictwo uznano obszary o nachyleniu ponad 12%, które stwierdzono na zboczach niektórych pagórków i wzgórz moren czołowych i moren z wyci śni ęcia (m. in. na północ i południe od Kusowa oraz na zachód od Przeradza i Radomy śla) oraz w obr ębie ry-

50 nien polodowcowych nad jeziorem Spore i Białe (północno-wschodnia cz ęść obszaru). Stro- me zbocza cz ęsto pokryte s ą osadami deluwialnymi, powstałymi na skutek procesów spłuki- wania. Wzgórza moren z wyci śni ęcia koło Kusowa zbudowane s ą z zaburzonych glacitektonicznie glin zwałowych, co jest dodatkowym powodem zaliczenia tego terenu jako nieko- rzystnego dla celów budownictwa. Niekorzystne warunki budowlane panuj ą tak Ŝe na obszarach predysponowanych do wyst ąpienia osuwisk wyznaczonych w północnej (okolice: Ko- sowa i Sporego), zachodniej (okolice Radomyśla) i południowej (okolice: K ądzielni i Świ ą- tek) cz ęś ci omawianego terenu (Grabowski i in., 2007). W wi ększo ści obszary te poro śni ęte są lasami i tylko niewielkie ich fragmenty s ą waloryzowane pod wzgl ędem warunków geologiczno-in Ŝynierskich. Obszary zmienione w wyniku działalno ści człowieka to niezrekultywowane stare wyrobiska po wyeksploatowanym kruszywie naturalnym (koło Pars ęcka, Radomy śla i Marcelina) i kredzie jeziornej (w północnej cz ęś ci miasta Szczecinka) oraz du Ŝe wysypisko odpadów komunalnych w Trzesiece, które generalnie nale Ŝy uzna ć za tereny utrudniaj ące budownictwo.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar obj ęty arkuszem Szczecinek według regionalizacji rolniczo-klimatycznej R. Gumi ńskiego (Kondracki, 2000) le Ŝy w dzielnicy pomorskiej. Wyra źny wpływ klimatu oceanicznego determinuje wyst ępowanie wi ększej liczby gatunków atlantyckich (np. buka i dębu szypułkowego). Na omawianym obszarze ochron ą obj ęte s ą grunty orne klas bonitacyjnych II – IVa i łąki na glebach pochodzenia organicznego. Wi ększe obszary gleb pseudobielicowych i brunatnych, nale Ŝą ce do wy Ŝszych klas bonitacyjnych, powstały na glinach zwałowych i piaskach gliniastych Pojezierza Drawskiego ( Świ ętna, Brze źna, Kolonii Pars ęcko, Kolonii Dal ę- cino, Radacza i Mosiny) i Pojezierza Szczecineckiego (na południe i wschód od Szczecinka). Chronione gleby ł ąkowe wyst ępuj ą głównie w obni Ŝeniach powytopiskowych wokół jezior: Wielimie, Trzesiecko, Radacz, Białe i Smol ęsko oraz dolinach Pars ęty, Gwdy i Kanału Ra- dackiego. Obszar obj ęty arkuszem nale Ŝy do średnio zalesionych w skali województwa zachodniopomorskiego. Przewa Ŝaj ą lasy mieszane i sosnowe z udziałem: buka, d ębu i wi ązu. Wzgó- rze morenowe w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru i okolice jeziora Trzesiecko porastaj ą lasy bukowo-dębowe ze skupiskami drzew pomnikowych. Około 60% lasów na tym terenie zostało zaliczonych do ochronnych ze wzgl ędu na zachowane w ich obr ębie cenne fragmenty rodzimej przyrody oraz ochron ę wód podziemnych i poło Ŝenie w strefie do 10 km od Szcze-

51 cinka. Najwi ększe kompleksy lasów zachowały si ę w cz ęś ci północnej wokół jeziora Wiela- towo i na wschód od wsi Nowe Gonne. Nieco mniejsze koło Radomy śla (cz ęść zachodnia) oraz na zachód od Szczecinka. Ponad połowa omawianego terenu znalazła si ę w obr ębie obszarów chronionego krajobrazu: Pojezierza Drawskiego (na południe od szosy Szczecinek – Barwice) i Jezior Szczeci- neckich (na wschód od szosy Szczecinek – Koszalin). Planowane jest powi ększenie powierzchni obu obszarów. W Szczecinku znajduj ą si ę obszary zieleni urz ądzonej: siedem kompleksów ogródków działkowych i trzy parki miejskie. Najwi ększy i najcenniejszy ze wzgl ędu na bogaty drzewo- stan jest poło Ŝony wzdłu Ŝ brzegu jeziora Trzesiecko. Wraz z przylegaj ącym do niego śród- mie ściem Szczecinka tworz ą zabytkowy zespół architektoniczny. W tabeli 10 zestawiono wszystkie obiekty przyrodnicze obj ęte prawn ą ochron ą (Rejestr pomników..., 2008) Utworzony w 1974 roku rezerwat cz ęś ciowy „D ęby Wilczkowskie” na powierzchni 1,62 ha obejmuje 150-letni starodrzew d ębu bezszypułkowego z domieszk ą: buka, grabu, je- sionu, modrzewia i jodły pospolitej. Do szczególnych osobliwo ści tego miejsca nale Ŝy stano- wisko złoci pochwolistnej znanej tylko z nielicznych wyst ąpie ń w północnej Polsce. Plano- wane jest powi ększenie powierzchni rezerwatu w kierunku północno-wschodnim. W północnej cz ęś ci arkusza projektuje si ę ustanowienie rezerwatu „Kusowskie Bagno” obejmuj ącego swoj ą powierzchni ą bagienne tereny w okolicy jeziora Wielatowo. Na obszarze arkusza Szczecinek ustanowiono 24 pomniki przyrody Ŝywej. S ą to najcz ę- ściej pojedyncze drzewa rosn ące w lasach le śnictwa: Sokolnik (np. nad jeziorem Jeziorki), Iwin (nad śegnic ą) i Jelenino (wzdłu Ŝ szosy Jelenino-Świ ątki i nad jeziorem Trzesiecko), parkach podworskich (w: Skotnikach, Gałowie i Bugnie) oraz w Szczecinku. Spo śród gatun- ków drzew pomnikowych dominuj ą d ęby szypułkowe. Cenne starodrzewy z licznymi okaza- mi o wymiarach pomnikowych zachowały si ę na nieczynnych obecnie cmentarzach ewangelickich (m.in. w: Dal ęcinku, Gałowie, Pars ęcku, Sporem, Trzesiece, Kusowie i Mosinie) i w parkach podworskich niewpisanych do rejestru zabytków (w Świ ętnie, Lipnicy, Skotni- kach czy Owczarach). S ą to najcz ęś ciej obiekty zaniedbane i zdewastowane, przez co straciły pi ękno pierwotnych zało Ŝeń architektonicznych. Du Ŝe nagromadzenie drzew o wymiarach pomnikowych znajduje si ę w Parku Miejskim w Szczecinku nad jeziorem Trzesiecko. Zin- wentaryzowano tutaj ponad sto okazałych rodzimych i egzotycznych gatunków drzew, z któ- rych 12 planuje si ę obj ąć ochron ą konserwatora (tabela 10).

52 W celu ochrony pozostało ści naturalnych ekosystemów: wilgotnych wrzosowisk, bagien, torfowisk wysokich oraz lasów brzozowo-sosnowych nad jeziorem Wielatowo utworzono w 2001 roku u Ŝytek ekologiczny „Kusowskie Bagna” (o powierzchni 180,41 ha). W przeszło ści (przed 1939 rokiem) był tutaj eksploatowany torf, czego śladem s ą wyrobiska ulegaj ące naturalnej „rekultywacji”. „Kusowskie Bagna” s ą miejscem l ęgowym chronionych gatunków ptaków m.in. bociana czarnego i Ŝurawia. Na obszarze arkusza Szczecinek istnieje wiele cennych przyrodniczo form krajobrazu naturalnego, dla których projektowane jest wprowadzenie ochrony w formie: 10 u Ŝytków ekologicznych oraz 6 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. S ą to najcz ęś ciej naturalne zbiorniki wodne (jeziora: Wielatowo, Białe, Smol ęsko, Płociczno, Spore), a tak Ŝe bagna i torfowiska (Brzezi ńskie Bagno, źródliska Pars ę- ty, Malechowskie Błota) (tabela 10). Tabela 10 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Numer Rok obiektu Formy Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwierdzen na ochrony Powiat (powierzchnia w ha) ia mapie 1 2 3 4 5 6 Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 1 R * T – „Kusowskie Bagno” Wierzchowo Szczecinek Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek L – „D ęby Wilczkowskie” 2 R 1974 Le śnictwo Jelenino Szczecinek (1,62) L – powi ększenie Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 3 R * rezerwatu „D ęby Le śnictwo Jelenino Szczecinek Wilczkowskie” Grzmi ąca 4 P Świ ętno 1992 PŜ – daglezja Szczecinek Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 5 P 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Le śnictwo Sokolnik Szczecinek Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 6 P Le śnictwo Sokolnik 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek (nad jeziorem Jeziorki) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 7 P Le śnictwo Sokolnik 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek (nad jeziorem Jeziorki) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 8 P Le śnictwo Sokolnik 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek (nad jeziorem Jeziorki) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 9 P Le śnictwo Sokolnik 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek oddz. 97f Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 10 P Le śnictwo Dal ęcino 1989 PŜ – lipa drobnolistna Szczecinek (k. zabudowa ń le śniczówki)

53 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 11 P Le śnictwo Spore 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek oddz. 196j Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 12 P Le śnictwo Dal ęcino 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek oddz. 355f Skotniki Szczecinek 13 P 1992 PŜ – lipa drobnolistna (park podworski) Szczecinek Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 14 P Le śnictwo Iwin 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek oddz. 43j (nad śegnic ą) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 15 P Le śnictwo Iwin 1989 PŜ – buk zwyczajny Szczecinek oddz. 43i (nad śegnic ą) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 16 P Le śnictwo Iwin 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek oddz. 43i (nad śegnic ą) Gałowo Szczecinek 17 P 1992 PŜ – d ąb szypułkowy (park podworski) Szczecinek Bugno Szczecinek 18 P 1992 PŜ – buk zwyczajny (park podworski) Szczecinek Szczecinek PŜ – grupa drzew: topole Szczecinek 19 P Las Miejski przy osiedlu 1995 czarne (4 sztuki) i brzoza Szczecinek „Zachód” brodawkowata (1 sztuka) Szczecinek Szczecinek PŜ – grupa drzew: 20 P ul. Ordona 1992 Szczecinek cisy pospolite (3 sztuki) (obok LO) Szczecinek Szczecinek 21 P ul. Ks. El Ŝbiety 1992 PŜ – lipa drobnolistna Szczecinek (ogródek jordanowski) Szczecinek Szczecinek 22 P ul. Ks. El Ŝbiety 1992 PŜ – wi ąz szypułkowy Szczecinek (ogródek jordanowski) Nadle śnictwo Szczecinek Le śnictwo Jelenino Szczecinek PŜ – olsza szara 23 P 1989 oddz. 136d (przy drodze Szczecinek (dwupienna) Świ ątki – Mosina) Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 24 P Le śnictwo Jelenino 1989 PŜ – lipa drobnolistna Szczecinek oddz. 131 Nadle śnictwo Szczecinek Le śnictwo Jelenino Szczecinek 25 P 1989 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 76a (przy drodze Szczecinek Świ ątki – Trzesieka) Nadle śnictwo Szczecinek Le śnictwo Jelenino Szczecinek 26 P oddz. 76c (przy ście Ŝce 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek dydaktyczno-przyrodniczej „Las Klasztorny) Nadle śnictwo Szczecinek Le śnictwo Jelenino Szczecinek 27 P 1989 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 73d Szczecinek (przy jeziorze 54rzesiecko)

54 1 2 3 4 5 6 Kusowo, miejsce starego Szczecinek PŜ – grupa drzew: 8 lip 28 P * ko ścioła. Szczecinek drobnolistnych Szczecinek Pn – G 29 P Przy jeziorze Trzebiechowo. * Szczecinek (obwód 630 cm) Szczecinek PŜ – klon zwyczajny 30 P Brze źno * Szczecinek Szczecinek Pn – G (2 głazy narzutowe 31 P Brzezi ńskie Bagno * Szczecinek – obwody: 890, 550 cm) Szczecinek 32 P Biwak nad jeziorem Białym * PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Wierzchowo (nad jeziorem Szczecinek Pn – G 33 P * Wielatowo) Szczecinek (obwód 560 cm) Wierzchowo (nad jeziorem Szczecinek Pn – G (2 głazy narzutowe 34 P * Wielatowo) Szczecinek – obwody: 640, 760 cm) Wierzchowo (nad jeziorem Szczecinek Pn – G 35 P * Wielatowo) Szczecinek (obwód 550 cm) Gałowo Szczecinek 36 P * PŜ – jesion wyniosły (park podworski) Szczecinek Borne Sulinowo 37 P Juchowo (Kadzielnia) * PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Borne Sulinowo PŜ – brzoza brodawkowa, 38 P Juchowo (Kadzielnia) * Szczecinek dąb szypułkowy Borne Sulinowo 39 P Juchowo (Kadzielnia) * PŜ – buk zwyczajny Szczecinek Borne Sulinowo 40 P Juchowo (Kadzielnia) * PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Borne Sulinowo 41 P Kucharowo * PŜ – d ąb szypułkowy Szczecinek Borne Sulinowo 42 P Kucharowo * PŜ – dąb szypułkowy Szczecinek Szczecinek 43 P Szczecinek * PŜ – lipa drobnolistna Szczecinek „Kusowskie Bagna„ Nadle śnictwo Szczecinek Szczecinek 44 U 2001 torfowisko wysokie (180, Le śnictwo Dal ęcino Szczecinek 41) Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek „Jame ńskie Bagno” 45 U * Wierzchowo Szczecinek torfowisko mszarne Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek „Torfowisko Wyspowe” 46 U * Wierzchowo Szczecinek torfowisko mszarne „Szare Male ńkie” Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 47 U * torfowisko i jeziorko Wierzchowo Szczecinek dystroficzne Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek „Mechowiska Płociczno” 48 U * Wierzchowo Szczecinek mechowiska soligeniczne „Torfowisko nad Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 49 U * Czarnym” Wierzchowo Szczecinek torfowisko, bagno Grzmi ąca 50 U Przeradz * oczko śródpolne Szczecinek Grzmi ąca 51 U Przeradz * oczko śródpolne Szczecinek Grzmi ąca 52 U Przeradz * oczko śródpolne Szczecinek

55 1 2 3 4 5 6 Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek „Spore Małe” 53 U * Wierzchowo Szczecinek jeziorko eutroficzne „Jezioro Czarne” Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 54 U * dystroficzne jeziorko Szczecinek oddz. 36 i 37 Szczecinek śródle śne Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 55 Z Wierzchowo (wokół jez. * „Trzebiechowo” Szczecinek Trzebiechowo i jez. Jeziorki) Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 56 Z * „Brzezi ńskie Bagno” Wierzchowo Szczecinek Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 57 Z * „Jame ńskie Góry” Wierzchowo Szczecinek Dolina Pars ęty na zachód od Szczecinek 58 Z * „Dolina Górnej Pars ęty” Pars ęcka Szczecinek Nadl. Szczecinek, obr ęb Szczecinek 59 Z * „Klasztorny Las” Szczecinek Szczecinek Południowa cz ęść gminy Szczecinek 60 Z * „Dolina Rzeki Płytnicy” Szczecinek Szczecinek

Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespoły przyrodniczo- krajobrazowe Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu projektuje si ę utworzenie Szczeci- necko Polanowskiego Parku Krajobrazowego. Charakterystycznym elementem krajobrazu polodowcowego s ą tak Ŝe liczne głazy narzutowe. Zgromadzone s ą głównie na poboczach dróg i przy granicach lasów, gdzie zostały przetransportowane przez ludzi. Najwi ększe ich skupisko znajduje si ę w Kusowie, wzdłu Ŝ drogi przez wie ś i ruin dworu oraz w ogrodzeniu dawnego parku. Doliczono si ę tu około 200 głazów narzutowych, z których kilka ma średnic ę do 4 m. Pojedyncze głazy narzutowe o średnicy 1,5–2,2 m le Ŝą koło: Iwina, Przeradza, Radomy śla, Skotnik i Świ ątek. Dotychczas na omawianym terenie nie obj ęto ich ochron ą prawn ą. Według systemu ECONET (Liro, 1998) prawie cały teren arkusza (poza kra ńcami po- łudniowymi i północno-zachodnimi) le Ŝy w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodo- wym 9M – Pojezierze Kaszubskie. Wzdłu Ŝ południowej granicy od jeziora Wielimie do wsi Kądzielnia przebiega korytarz ekologiczny o randze europejskiej 5m – Pojezierza Szczeci- neckiego.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Szczecinek na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 6M – Obszar Pojezierza Drawskiego, 9M – Obszar Pojezierza Kaszubskiego 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym: 5K – Obszar Gwdy 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym: 5m – Pojezierza Szczecineckiego 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym: 4k – Pars ęty, 15k – Piławy 5 –jeziora

W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduj ą si ę: obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Drawska” i dwa obszary specjalnej ochrony siedlisk „Jeziora Szcze- cineckie” oraz obszar „Dorzecze Pars ęty” (tabela 11)

57 Tabela 11 Wykaz proponowanych obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Powierz- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru chnia w obr ębie arkusza i symbol obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod oznaczenia na mapie Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ostoja Drawska F PLB 320019 E 16°08’03’’ N 53°35’26’’ 139 754,52 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki Grzmi ąca (P) Jeziora Szczecineckie Szczecinek, E PLH 320009 E 16°35’59’’ N 53°49’38’ 6 479,19 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki (S) Grzmi ąca Szczecinek, Dorzecze Pars ęty K PLH 320007 E 16°03’44’’ N 53°56’44’’ 27 710,43 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki Grzmi ąca, (S) Borne Sulinowo

Kolumna 1: F – obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, E – SOO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina, K – obszar cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO), Kolumna 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie, P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk,

XII. Zabytki kultury

Obszar obj ęty arkuszem Szczecinek ma bogat ą histori ę, której pozostało ści ą s ą zabytki kultury materialnej. Pierwsze ślady obecno ści człowieka na tym terenie pochodz ą z neolitu (epoka kamien- na). S ą to pozostało ści pojedynczych osad i obozowisk koło: Mosiny, D ębowa, Trzesieki, Ra- domy śla i Dal ęcina. Wi ęcej śladów osad i cmentarzysk identyfikowanych z kultur ą łu Ŝyck ą (epoka br ązu) i pomorsk ą (epoka Ŝelaza) zachowało si ę na wyniesieniach centralnej i połu- dniowej cz ęś ci omawianego obszaru. Zdecydowanie najwi ęcej jest śladów osadnictwa śre- dniowiecznego. Na omawianym obszarze zinwentaryzowano ponad 300 stanowisk archeologicznych (Rejestry AZP, 2002). Na mapie przedstawiono najwa Ŝniejsze – maj ące du Ŝą warto ść po- znawcz ą. S ą to głównie wielokulturowe osady i grodziska identyfikowane z bytowaniem człowieka od okresu kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej do średniowiecza wł ącznie. Grupuj ą si ę w pobli Ŝu jezior oraz otaczaj ących je bagien i torfowisk (nad jeziorami: Radacz, Wielatowo, Jeziorki, Spore, Trzesiecko i Wilczkowo), a tak Ŝe w s ąsiedztwie dolin Gwdy i Pars ęty. Przy południowym brzegu jeziora Wilczkowo oraz koło Skotnik, Sporego i Pars ęcka zlokalizowano cmentarzyska kurhanowe i pojedyncze kurhany ludno ści kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej. W Mosinie odkryto średniowieczny skarb glinianych naczy ń, srebrnych monet i bi Ŝuterii. Najcenniejszymi obiektami s ą stosunkowo dobrze zachowane wczesno średniowieczne grodziska nizinne (sto Ŝkowe i cyplowe) z resztkami fos i wałów ziemnych poło Ŝone nad jeziorami: Jeziorki, Wielatowo i Wielimie. Obj ęto je ochron ą konserwatorsk ą. Nieco gorzej za- chowały si ę dwa grodziska wy Ŝynne nad jeziorem Radacz, grodzisko nizinne podkowiaste nad jeziorem Trzesiecko (w Szczecinku) oraz otwarte osady średniowieczne w: Radaczu, Szczecinku i Sporem. Na bagnach koło Parsęcka (obszar źródliskowy Pars ęty) odkryto wczesno średniowieczn ą nadwodn ą osad ę obronn ą, której pocz ątki si ęgaj ą czasów prehistorycz- nych. Koło Trzesieki zlokalizowano osad ę produkcyjn ą z XIV wieku, w której (w dymar- kach) wytapiano Ŝelazo z rudy darniowej. W granicach obszaru arkusza do rejestru zabytków wpisano 16 obiektów zabytkowych, w tym pi ęć to obiekty sakralne (Rejestr zabytków..., 2002). Wi ększo ść z nich (dziewi ęć obiektów) zlokalizowana jest na terenie miasta Szczecinka. Szczecinek (jako Nowy Szczecin) na prawie lubeckim lokował w 1310 roku ksi ąŜę Warcisław IV z rodu Gryfitów, obok istniej ącej na przesmyku mi ędzy jeziorami Trzesiecko i Wielimie osady rybackiej. Krzy Ŝowały si ę tu szlaki handlowe z Pomorza do Wielkopolski

59 (szlak solny) i z Malborka do Rzeszy Niemieckiej. Na przełomie XVI i XVII w. zamek w Szczecinku stanowił wdowi ą opraw ę dla Ŝon zmarłych ksi ąŜą t. O wpływy polityczne i gospodarcze nad tymi ziemiami walczyli: Piastowie, Brandenburczycy, Zakon Krzy Ŝacki oraz Du ńczycy i Szwedzi. Po wyga śni ęciu dynastii Gryfitów (1637 r.) Ziemi ę Szczecineck ą wł ączono do Brandenburgii. Od XVIII w. rozpocz ęła si ę tutaj ekspansja osadnicza pruskich junkrów i wojskowych, którzy zakładali wieloobszarowe gospodarstwa rolne. Wiek XIX to dla Szczecinka okres rozwoju przemysłu tekstylnego, spo Ŝywczego i drzewnego oraz inwestycji urbanistycznych po obni Ŝeniu wód w jeziorach Trzesiecko i Wielimie. W okresie mi ę- dzywojennym miasto było popularnym o środkiem letniskowym, a od połowy lat 30. XX w. tak Ŝe wa Ŝnym obiektem strategicznym w zwi ązku z budow ą przez Niemców systemu umocnie ń Wału Pomorskiego. Po wysiedleniu ludno ści niemieckiej w 1945 roku, zniszczony w około 30%, Szczecinek zasiedlono repatriantami ze wschodu i ludno ści ą z Polski centralnej. Rozwój miastu zapewnił przemysł spo Ŝywczy, drzewno-papierniczy i elektroniczny, a tak Ŝe turystyka. Najcenniejszy zabytek Szczecinka to dobrze zachowany układ architektoniczny śród- mie ścia z prostok ątnym rynkiem (Plac Wolno ści), przyległymi ulicami i Parkiem Miejskim. Północn ą pierzej ę rynku zamyka neogotycki ratusz (z 1852 roku) z wieŜą zegarow ą oraz ory- ginalnymi witra Ŝami i sklepieniem klatki schodowej i sali posiedze ń. Przy rynku oraz wzdłu Ŝ ulic: Bohaterów Warszawy, Zamkowej, Ordona, 3 Maja, Mickiewicza i Lipowej zachowało si ę wiele secesyjnych, klasycystycznych i neoklasycystycznych kamienic i willi z XIX i pocz ątku XX w. W zabytkowym śródmie ściu zlokalizowane s ą pozostałe obiekty obj ęte ochron ą konserwatorsk ą: dwa spichlerze z połowy XX wieku (murowany i szachulcowy) nad Nie- zdobn ą, gotycka wie Ŝa z XVI w., zamek Ksi ąŜą t Pomorskich, a przy ul. 3 Maja neogotyckie: ko ściół i budynek dawnego urz ędu powiatowego z pocz ątku XX w. Zamek Ksi ąŜą t Pomor- skich zbudowany w XIV w. na wyspie – od 1866 r. po obni Ŝeniu wód jeziora Trzesiecko – le Ŝy na półwyspie u uj ścia rzeki Niezdobnej. Do dzisiaj zachowało si ę tylko skrzydło połu- dniowe tzw. „Dom Rycerski” z 1606 r. Pozostałe skrzydła czworoboku dobudowano w XIX w. i latach 70. XX w. Mocno zaniedbany obiekt jest obecnie nieu Ŝytkowany. W pobli Ŝu znajduje si ę neogotycki ko ściół pw. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny z 78-metrow ą wie Ŝą . Wy- budowany w latach 1905–1908 ma wystrój starszy (z XVI–XVII w.), pochodz ący z rozebra- nego ko ścioła pw. św. Mikołaja. Najcenniejszymi elementami wyposa Ŝenia s ą barokowe: oł- tarz główny, konfesjonały i Ŝyrandole i bogate witra Ŝe oraz du Ŝe (1670 piszczałek) organy. Zabytkowe śródmie ście Szczecinka od jeziora oddziela w ąski pas zieleni – Park Miejski zało Ŝony w latach 1875–1908. Znajduj ą si ę tu obiekty sportowe oraz kilka przystani Ŝeglar-

60 skich i małych (sztucznie usypanych) pla Ŝ. Najcenniejszym elementem parku s ą jednak liczne skupiska drzew o wymiarach pomnikowych reprezentuj ące gatunki rodzime: d ęby, lipy, olsze czarne, topole i egzotyczne: grujecznik japo ński, smrek kłuj ący, choina kanadyjska oraz cy- pry śniki i tuje. Poza zabytkowym centrum – przy ul. Szkolnej, ochroną konserwatorsk ą obj ęto budynek dawnej bo Ŝnicy z 1824 r. (obecnie cerkiew prawosławna) oraz budynek dawnej szkoły z 1880 r. (obecnie siedziba muzeum). W północnej cz ęś ci miasta (dawniej wie ś Bugno) znajduje si ę obj ęty ochron ą zespół dworski z 2 połowy XIX w. Zachował si ę tu eklektyczny dwór i resztki parku krajobrazowego ze starodrzewem kasztanowców, lip, d ębów i buków (w tym jeden pomnik przyrody). Do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe naturalistyczny park dworski z pierwszej połowy XIX w. w pobliskim Gałowie. We wsi Spore za zabytkowy uznano murowany ko ściół z drugiej połowy XIX w. pw. Naj świ ętszej Rodziny wraz z cmentarzem przyko ścielnym (nieczynny) z XIX w. Z po- dobnego okresu pochodzi zabytkowy ko ściół murowany w Przeradzu. Poło Ŝone w środkowej cz ęś ci arkusza Pars ęcko uwa Ŝane jest przez historyków za naj- starsz ą osad ę słowia ńsk ą na Ziemi Szczecineckiej. Prawn ą ochron ą obj ęto tu zespół parkowo- dworski z drugiej połowy XIX w., zlokalizowany nad rzek ą około 1,5 km za wsi ą. Zachował si ę tam neoklasycystyczny dwór, park krajobrazowy z bogatym starodrzewem i dwa murowa- ne budynki gospodarcze. W pobliskim Radaczu jest zabytkowy pałac z pierwszej połowy XIX w., wraz z otaczaj ącym go parkiem oraz ko ściół szachulcowy z 1794 roku pw. św. Mak- symiliana Kolbe. W wi ększo ści wsi na omawianym terenie zachowały si ę cmentarze ewangelickie. Dzi- siaj nieu Ŝytkowane, cz ęsto zdewastowane wyró Ŝniaj ą si ę ciekawymi nagrobkami i bogatym starodrzewem cz ęsto o wymiarach pomnikowych. W ruin ę popadaj ą pozbawione u Ŝytkowni- ków i opieki konserwatorskiej budynki dworskie z resztkami parków w Kusowie, Świ ętnie, Iwinie, Trzcinnie i Skotnikach. W Szczecinku dwa obiekty upami ętniaj ą wa Ŝne wydarzenia z dziejów miasta. Na cmen- tarzu znajduj ą si ę zbiorowe mogiły i pomnik po świ ęcony ponad 4 tys. Ŝołnierzy radzieckich, którzy zgin ęli w walkach o zdobycie Wału Pomorskiego. Głaz – pomnik po świ ęcony Ŝołnie- rzom Wojska Polskiego bior ącym udział w wyzwalaniu Szczecinka stoi przy ul. 28-lutego. W zachodniej cz ęś ci Szczecinka – nad jeziorami: Wilczkowo (Las Klasztorny) Trze- siecko (Lasek Zachodni) i Wielimie zachowały si ę ruiny około trzydziestu bunkrów wchodz ących w skład umocnie ń Wału Pomorskiego.

61 XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Szczecinek znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci wo- jewództwa zachodniopomorskiego na pograniczu Pojezierza Drawskiego, Doliny Gwdy i Po- jezierza Szczecineckiego. Obszar ma charakter rolniczy z du Ŝym udziałem gospodarki le śnej. Rozwój turystyki i zwi ązanych z nimi usług powoduje wzrost zatrudnienia w tym dziale gospodarki. Rozwojo- wi rolnictwa nie sprzyja m.in. stosunkowo du Ŝy udział słabych gleb. Najwi ększym skupiskiem ludno ści jest 42-tysi ęczny Szczecinek: siedziba starostwa i lokalny o środek gospodarczy. W Szczecinku przemysł reprezentowany przez małej i śred- niej wielko ści zakłady bran Ŝy: spo Ŝywczej, drzewnej i elektromaszynowej. Poza Szczecin- kiem zlokalizowane s ą nieliczne zakłady przemysłu drzewnego i rolno-spo Ŝywczego oraz dwa zakłady przeróbcze kopalin. Udokumentowano tu trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków ze Ŝwirem i piasków), trzy zło Ŝa kredy jeziornej, dwa zło Ŝa torfu i jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Obecnie eksploatowane s ą trzy zło Ŝa: „Mosina” i „Nowy Chwalim” (torfu) oraz „Par- sęcko” (piasków ze Ŝwirami). Najwi ększe znaczenie na skal ę lokaln ą ma zło Ŝe kruszywa dla celów budowlanych i drogowych – „Pars ęcko” (roczne wydobycie 498 tys. ton) oraz zło Ŝe torfu „Nowy Chwalim” (roczne wydobycie 39 tys. m 3). Znaczne zasoby perspektywiczne (11 obszarów) i prognostyczne (2 obszary) kruszywa naturalnego w przyszło ści mog ą by ć wykorzystane na potrzeby powiatu szczecineckiego. Okolice Szczecinka nale Ŝą do średnio zalesionych – około 1/3 powierzchni porastają lasy w tym bukowo-dębowe z wiekowym drzewostanem (m.in. w okolicy jeziora Wielatowo i koło Szczecinka). Dotychczas na tym terenie utworzono tylko jeden rezerwat le śny – „Wilczkowskie D ęby” i jeden u Ŝytek ekologiczny – „Kusowskie Bagna”. Wi ększej opieki konserwatorskiej wymagaj ą cenne starodrzewy, które zachowały si ę na nieczynnych cmentarzach ewangelickich oraz w parkach podworskich. Wa Ŝnym problemem na omawianym obszarze jest sprawa zanieczyszcze ń wód podziemnych i powierzchniowych. Sie ć rzeczn ą stanowi ą górne odcinki Gwdy oraz Pars ęty i jej dopływów: śegnicy, Kłudy i Perznicy. Wyst ępuje tu du Ŝo jezior polodowcowych, spo śród których Wielimie – to jeden z najwi ększych zbiorników wodnych Pojezierza Drawskiego. Wody jezior Radacz i Trzesiecko s ą III klasy czysto ści, a jeziora Wielimie – pozaklasowe. Około 80% uj ęć wód podziemnych zwi ązanych jest z czwartorz ędowymi poziomami wodono śnymi, w wi ększo ści dobrze izolowanymi od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Za-

62 gro Ŝeniem dla wód powierzchniowych i podziemnych s ą ścieki komunalne, magazyny i dys- trybutory produktów ropopochodnych, „dzikie” wysypiska śmieci oraz fermy hodowlane. Wi ększo ść wsi na tym terenie nie jest skanalizowana, a istniej ące oczyszczalnie ścieków maj ą zbyt mał ą przepustowo ść . Jeziora Wielimie i Trzesiecko s ą odbiornikami ścieków z miejskiej oczyszczalni w Szczecinku. W północnej cz ęś ci miasta dla uj ęcia komunalnego ustanowiono stref ę ochrony po średniej (jako jedyn ą na tym obszarze). W 2002 roku zlikwidowano mogilnik w Kwieciszewie (południowej dzielnicy Szcze- cinka). Rekultywacji wymagaj ą dwa obszary na terenie Szczecinka (o ł ącznej powierzchni 0,5 km 2) gdzie znajdowały si ę bazy Północnej Grupy Wojsk Radzieckich. Pi ękno krajobrazu, liczne jeziora, czyste powietrze, brak przemysłu to walory przema- wiające za rozwojem turystyki i wypoczynku oraz towarzysz ącym im usług. Na terenach wyst ępowania dobrych gleb mogłoby rozwija ć si ę ekologiczne rolnictwo. Takie kierunki rozwoju gospodarczego mog ą by ć podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego na tym obszarze. Obecnie najlepiej przygotowana baza wypoczynkowo-turystyczna znajduje si ę w Szczecinku i wsi Spore. Poło Ŝenie Szczecinka na skrzy Ŝowaniu szlaków komunikacyjnych stwarza dogodne warunki do realizacji tych przedsi ęwzi ęć . Rozwój gospodarczy tego terenu, szczególnie przemysłu i bazy turystyczno-gastro- nomicznej nad jeziorami powinien odbywa ć si ę w zgodzie z wymogami ochrony środowiska, w celu niedopuszczenia do degradacji powierzchni i u Ŝytkowego poziomu wodonośnego. Na arkuszu Szczecinek preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono na falistej (lokalnie koło K ądzielni płaskiej) wysoczyznie morenowej w południowej, środkowej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru. Powierzchnia wysoczyzny zbudowana jest z glin zwałowych fazy pomorskiej stadiału górnego zlodowacenia Wisły, o mi ąŜ szo ści do 9 – 14 m, miejscami przykrytych piaszczysto-Ŝwirowo-pyłowymi osadami lodowcowymi. Koło Świ ętna, My ślęcina, Kusowa, Nizinnego, Bugna, Opoczysk, Mosiny i Świ ątek nierozdzielone gliny zwałowe i lokalnie osady zastoiskowe zlodowacenia Wisły tworz ą z pod ścielającymi je glinami zlodowacenia Warty warstw ę izolacyjna o ł ącznej mi ąŜ szo ści około 28–56 m. Specy- ficzne dla młodej rze źby glacjalnej zró Ŝnicowanie form i osadów, lokalnie zaburzonych glacitektonicznie, obni Ŝa wła ściwo ści izolacyjne podło Ŝa głównie w środowej cz ęś ci obszaru. Jako najkorzystniejsze tereny do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskazano okolice Świ ętna i My ślęcina. Nieco mniej korzystnie, dla tego typu inwestycji, oceniono warunki geologiczne koło K ądzielni. Atutami wymienionych obszarów s ą: gruba naturalna warstwa izolacyjna, niskie zagro Ŝenie u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, brak (lub nieliczne) warunkowe ograniczenia lokalizacyjne, a koło Świ ętna istniej ące ju Ŝ wyrobiska.

63 Na obszarze arkusza Szczecinek brak terenów spełniaj ącym wymagania stawiane naturalnej warstwie izolacyjnej dla składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BŁASZAK M., 1952 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za glinami i iłami przydatny- mi do produkcji cegieł przeprowadzone w 1952 r. w okolicach cegielni Kwieciszewo pow. Szczecinek, woj. koszali ńskie. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. BUKOWI ŃSKI S., 1953 – Dokumentacja cegielni Kwieciszewo w Kwieciszewie. Central- ne Archiwum Geologiczne, Warszawa. CZARNECKA H. (red.), 1989 – Podział hydrograficzny Polski cz ęść II. Mapa w skali 1:200 000. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. GACEK K., 1973 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych oraz ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w powiecie Szczecinek. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. CAG PIG, Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JONAK Z., 1965 – Dokumentacja zło Ŝa kruszywa naturalnego Pars ęcko. Centralne Archi- wum Geologiczne, Warszawa. KASI ŃSKI J.R., TWAROGOWSKI J., 1989 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ węgla brunatnego w rejonie Radomy śl. Centralne Archiwum Geologiczne, Warsza- wa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnieniami. AGH, Kraków. KOKOCI ŃSKI M. 1976a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego w miejscowo ści Pars ęcko dla potrzeb własnych Przedsi ębiorstwa Budownictwa Rolniczego w Szcze- cinku. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

64 KOKOCI ŃSKI M., 1976b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa drobnego piasków budowlanych w miejscowo ści Brze źno dla potrzeb własnych Przedsi ębiorstwa Budownictwa Rolniczego w Szczecinku województwo koszali ńskie. Centralne Archiwum Geolo- giczne, Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska, Wydawnic- two Fundacja IUCN, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAŁEK M., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Szczeci- nek. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1958 – Dokumentacja zło Ŝa mułków ceramiki budowlanej Kwieci- szewo. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. MIRSKI S., SZAPLI ŃSKI A., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Szczecinka. Wojewódzkie Archiwum Geolo- giczne, Koszalin. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Fa- lenty.

OLSZEWSKI J., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu Mosina w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy In- stytut Geologiczny, Warszawa. POPIELSKI W., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Szcze- cinek (160) z obja śnieniami. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PRUSSAK E., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Szczecinek. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PRZYSŁUP S., ZYGADŁO G., 1984 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej

w kat. C 1 Wielimskie Bagno. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

65 RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim, 2002. WIO Ś w Szczecinie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. RAPORT o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim, 2006. WIO Ś w Szczecinie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. REJESTRY Archeologicznego zdj ęcia Polski (AZP), 2002 – Wojewódzki O środek Doku- mentacji Zabytków w Szczecinie Delegatura w Koszalinie. REJESTR pomników przyrody, 2008 – Wojewódzki Konserwator Przyrody, Szczecin. REJESTR zabytków województwa zachodniopomorskiego, 2002 – Wojewódzki O środek Dokumentacji Zabytków, Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. SOKOŁOWSKA H., 1972a – Sprawozdanie z prac geologicznych wykonanych za kred ą jeziorn ą w rejonie powiatu Szczecinek woj. koszali ńskie. Centralne Archiwum Geolo- giczne, Warszawa. SOKOŁOWSKA H., 1972b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kredy jeziornej Bugno

w kat. C2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SOKOŁOWSKA H., 1973 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej „Wielimskie

Bagno” w kat. C 2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SOKOŁOWSKA H., TURZA M., 1971 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jeziornej

Marcelin w kat. C 2. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SOLCZAK E., BARTNIK E., 1973 – Orzeczenie z wykonanych wierce ń poszukiwawczych

w kat. C 2 za kruszywem naturalnym w rejonie Stare Wierzchowo pow. Szczecinek, woj. koszali ńskie. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

SZAPLI ŃSKI A., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pars ęcko”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

SZAPLI ŃSKI A., 2005 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pars ęcko”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

SZAPLI ŃSKI A., 2006 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pars ęcko”. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. SZKÓP B., 1962a – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za Ŝwirami i pospółk ą w rejonie D ębowa k. Trzesieki. Centralne Archiwum Geologiczne, War- szawa.

66 SZKÓP B., 1962b – Sprawozdanie z wierce ń geologiczno-zwiadowczych za kred ą jeziorn ą w miejscowo ści Marcelin gmina Szczecinek województwo koszali ńskie. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

TUROWSKI M., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torfu Nowy Chwalim w kat. C 1. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WOJTKIEWICZ J., 1967 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Pars ęcko powiat Szczecinek. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. WOJTKIEWICZ J., BARTNIK E., 1972 – Sprawozdanie z wykonanych wierce ń poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w NE cz ęś ci powiatu Szczecinek i w S cz ęś ci powiatu Miastko w woj. koszali ńskim. Centralne Archiwum Geologiczne, Warsza- wa.