Redaktor Anna B. Kowalska

Sekretarz redakcji Bartłomiej Rogalski

Członkowie redakcji Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Rafał Makała

Rada Naukowa dr hab. prof. UJ Wojciech Blajer, prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Wojciech Dzieduszycki, prof. dr Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG Henryk Machajewski, dr Dmitrij Osipov, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka

Recenzenci dr Justyna Baron, dr Eugeniusz Cnotliwy, dr hab. Andrzej Janowski, dr hab. prof. PAN Michał Kara, dr hab. prof. UAM Andrzej Michałowski

Tłumaczenie Tomasz Borkowski, Michał Adamczyk

Proofreading Agnes Kerrigan

Redakcja wydawnicza Barbara Maria Kownacka, Marcelina Lechicka-Dziel

Projekt okładki Waldemar Wojciechowski

Skład i druk XPRESS Sp. z o.o.

Adres redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie 70-561 , ul. Staromłyńska 27 tel.: 797 705 229, e-mail: [email protected] www.mzp.muzeum.szczecin.pl

Nakład 250 egz.

© Muzeum Narodowe w Szczecinie & Authors

ISSN 0076-5236

Szczecin 2015

2 SPIS TREŚCI

STUDIA I MATERIAŁY Marta Chmiel-Chrzanowska, Michał Adamczyk O śmierci bez przesady. Próba zastosowania podejścia technologicznego w archeologicznych badaniach nad śmiercią ...... 7 On death with no exaggeration. A technological approach to the study of death. Summary ...... 31

Justyna Żychlińska Transformacja ciała ludzkiego jako wyraz świadomości i istnienia duchowości w kulturze łużyckiej ...... 33 The transformation of the human body as an expression of the existence of consciousness and spirituality in the . Summary ...... 44

Kinga Zamelska-Monczak Wczesnośredniowieczne grzebienie z Santoka ...... 45 Early medieval combs from Santok. Summary ...... 91

Eugeniusz Cnotliwy W sprawie budownictwa we wczesnośredniowiecznym Wolinie ...... 93 Construction in early medieval . Summary ...... 106

Antoni Porzeziński „Importowane” naczynia typu Tornow i Gross Raden na stanowiskach 2 i 2a w Cedyni, woj. zachodniopomorskie ...... 107 “Imported” vessels of the Tornow and Gross Raden type on sites 2 and 2a in Cedynia, West . Summary ...... 121

Kamil Kajkowski, Piotr N. Kotowicz Zapomniany wczesnośredniowieczny pochówek łodziowy ze Szczecina ...... 123 A forgotten early medieval boat burial from Szczecin. Summary ...... 136

ODKRYCIA Bartłomiej Rogalski Weryfikacyjno-rozpoznawcze badania sondażowe cmentarzyska ze starszego i młodszego okresu przedrzymskiego w m. Modrzewo, gm. Suchań, pow. stargardzki, stanowisko 6 (AZP 33-13/33) Verification and reconnaissance test excavations on a burial ground from the older and younger pre-Roman period in Modrzewo, Suchań commune, district, site 6 (AZP 33-13/33) ...... 137

Bartłomiej Rogalski Archeologiczne badania sondażowe na cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich w Starych Łysogórkach, gm. Mieszkowice, pow. gryfiński, stanowisko 5 (AZP 43-03/7) Archaeological test excavations on the burial ground from the Roman period in Stare Łysogórki, Mieszkowice commune, district, site 5 (AZP 43-03/7) ...... 145

3 Aleksander Bursche, Bartłomiej Rogalski Badania wykopaliskowe w Suchaniu, pow. stargardzki, stanowisko 18 (AZP 33-13/32) w latach 2013–2014 Excavations in Suchań, Suchań commune, Stargard district, site 18 in 2013–2014 ...... 151

Andrzej Kuczkowski, Dorota Malarczyk Znalezisko wczesnoabbasydzkiego dirhama w Trzebiatowie, pow. gryficki Find of an early Abbasid dirham from Trzebiatów, district ...... 161

Andrzej Kuczkowski Naczynie z wczesnośredniowiecznego depozytu srebrnego (?) z okolic Darłowa, pow. sławieński A vessel from an early medieval silver hoard (?) from the area of Darłowo, Sławno district ...... 165

Martina Karle, Anna B. Kowalska, Sebastian Messal Badania nieinwazyjne przeprowadzone w 2014 roku w pobliżu grodów w Bardach i Świelubiu, pow. kołobrzeski Non-invasive research conducted in 2014 in the area of strongholds in Bardy and Świelubie, Kołobrzeg district ...... 169

Magdalena Szymczyk Średniowieczna szachownica na portalu kolegiaty św. Jana Chrzciciela w Myśliborzu, pow. myśliborski Medieval chequered pattern on the portal of the Collegiate Church of St John the Baptist in Myślibórz, Myślibórz district ...... 175

Andrzej Kuczkowski Średniowieczny topór żelazny z okolic Świdwina, pow. świdwiński Medieval iron axe from the area of Świdwin, Świdwin district ...... 181

RECENZJE I OMÓWIENIA Paulina Romanowicz Klasztor premonstratensów w Białobokach. Archeologia i historia, red. Marian Rębkowski, Felix Biermann, Szczecin 2015 ...... 185

Ewa Górkiewicz Dzieje Stepnicy, red. Radosław Gaziński, Ewa Gwiazdowska, Maciej Szukała, Ryszard Techman, Szczecin 2014 ...... 187

Ewa Górkiewicz Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia, red. Krystian Chrzan, Krzysztof Czapla, Sławomir Moździoch, Wrocław–Głogów 2014 ...... 189

4 Anna B. Kowalska Wolin wczesnośredniowieczny, część 2, red. Błażej Stanisławski, Władysław Filipowiak, Warszawa 2014. Origines Polonorum, t. 7 ...... 191

Bartłomiej Rogalski Epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Pomorzu. Z najnowszych badań i odkryć, red. Mirosław Fudziński, Gdańsk 2015 ...... 193

Anna B. Kowalska The in Żółte on Lake Zarańskie. Early medieval Gateway into West , red. Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Toruń 2014 ...... 195

Agnieszka Kowalówka Piotr N. Kotowicz, Topory wczesnośredniowieczne z ziem polskich. Katalog źródeł, Rzeszów 2014. Collectio Archaeologica Ressoviensis, t. 30 ...... 197

Agnieszka Kowalówka Piotr Piętkowski, Biskupstwo pomorskie jako początek biskupstwa kamieńskiego, Wrocław 2015 ...... 199

Agnieszka Kowalówka Civitas Cedene. Studia i materiały do dziejów Cedyni, t. 1, red. Paweł Migdalski, Cedynia 2014 ...... 201

Marta Kurzyńska Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2013 rok. Suplement ...... 203

Indeks nazw geograficznych za 2013 rok. Suplement ...... 207

Marta Kurzyńska Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2014 rok ...... 209

Indeks nazw geograficznych za 2014 rok ...... 249

KRONIKA Anna B. Kowalska Civitas et urbs Szczecin. Projekt naukowy realizowany w Dziale Archeologii Muzeum Narodowego w Szczecinie w latach 2012–2014 ...... 253

Krzysztof Kowalski Archeologia Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie ...... 259

5 Agnieszka Kowalówka Polska około roku 1000. Gniezno pierwszą stolicą oraz Pomorze u progu chrześcijaństwa. Wystawy czasowe ...... 265

Izabela Sukiennicka Skarby z okolic Suchania. Wystawa czasowa ...... 269

Paweł Migdalski Sprawozdanie z działalności naukowo-edukacyjnej Stowarzyszenia Historyczno-Kulturalnego „Terra Incognita” za 2014 rok ...... 277

Maria Danuta Wołągiewicz Początki w Szczecinie. Pamięci Ryszarda Wołągiewicza (19.06.1933–14.01.1994) ...... 285

6 Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. XI: 2014, z. 1: Archeologia, s. 191–192 ISSN 0076-5236

Anna B. Kowalska

Wolin wczesnośredniowieczny, część 2, red. Błażej Stanisławski, Władysław Filipowiak, Warszawa 2014. Origines Polonorum, t. 7, 460 s., ISBN 978-83-7436-335-8

Publikacja Wolin wczesnośredniowieczny, część 2 pod redakcją naukową Błażeja Stanisławskiego i Władysława Filipowiaka to kontynuacja studium poświęcone- go omówieniu wyników wieloletnich badań archeologicznych nad dziejami tego ośrodka. Obszerną część tomu zajmuje prezentacja rezultatów analiz przyrodni- czych (rozdział I). Część pierwsza zawiera podsumowanie badań geologicznych i geomorfologicznych przeprowadzonych w okolicach Wolina. Wynika z nich, że prawdopodobnie już w 1. połowie X wieku na obszarach nadrzecznych, bardzo atrakcyjnych osadniczo, w rezultacie różnych procesów geologicznych następowały okresowe zmiany powodujące zabagnianie zasiedlonych terenów. W części drugiej znalazło się podsumowanie prawie 40-letnich badań różnych autorów nad zmianami środowiska przyrodniczego i użytkowaniem roślin we wczesnośredniowiecznym Wolinie. W świetle analiz próbek pobranych z warstw kulturowych wynika, że uprawiano kilka gatunków zbóż, w tym proso, żyto, jęczmień, a ponadto len, chmiel, kilka gatunków warzyw oraz owoców. Odrębną, obszerną część poświęcono pozostałościom archeoichtiologicznym. Wśród 28 gatunków ryb spożywanych we wczesnośredniowiecznym Wolinie rozpoznano gatunki morskie, rzeczne i dwuśrodowiskowe. Najwięcej szcząt- ków kostnych pochodziło z sandacza, leszcza, okonia, płoci, jesiotra, śledzia, parposza i szczupaka. Analizom poddano także kości ssaków (rozdział I.4). Stwierdzono obecność 23 gatunków, wśród których dominowały zwierzęta udomowione: koń, bydło, świnia, koza/owca, pies i kot. Rozpoznano także szczątki zwierząt łownych konsumpcyjnych, takich jak: dzik, jeleń, sarna, tur, łoś i zając, oraz niekonsumpcyjnych, w tym: lisa, foki, wilka, wydry i szczura. Uzupełnienie pożywienia mięsnego mieszkańców Wolina stanowiło ptactwo domowe i dzikie: kura domowa, kaczka i gęś. Rozdział I kończy omówienie ana- liz surowcowych przedmiotów użytkowych wykonanych z drewna. Badaniom dendrologicznym poddano zbiór wyrobów bednarskich, elementów różnych naczyń klepkowych oraz wyrobów tokarskich i wykonanych techniką drążenia

191 (łyżki, czerpaki, szufelki), a także fragmentów szkutniczych, łuczyw, figurek i rzeźb zoomorficznych, zabawek i rękojeści noży. Drugi dział monografii zawiera studia problemowe. Otwiera go opracowanie wyników wieloletnich badań nad umocnieniami obronnymi wczesnośrednio- wiecznego Wolina odkrytymi w wykopach na Starym Mieście, Przedmieściu Południowym oraz Srebrnym Wzgórzu. Prześledzono dzieje obwarowań od IX po schyłek XVII stulecia. W opinii autora tej części rozdziału nie były to konstrukcje dorównujące potężnym wałom wczesnośredniowiecznych ośrod- ków wielkopolskich, Gniezna czy Poznania. Druga część poświęcona została 30 monetom odkrytym w trakcie badań wykopaliskowych na terenie miasta i na cmentarzysku. W okresie największej prosperity Wolina, od X do połowy XI wieku, odnotowano nikłą obecność monet w warstwach osadniczych. Ich liczba wzrosła w 2. połowie XI stulecia pomimo ograniczenia wymiany dale- kosiężnej spowodowanej najazdem duńskim. Pojawiły się wówczas licznie mo- nety fałszywe, produkowane najpewniej w lokalnych warsztatach pomorskich. Odrębnym opracowaniem objęto skarb monet i ozdób odkryty przypadkowo na Srebrnym Wzgórzu w 1993 roku. Znaczna jego część trafiła do rąk kolekcjo-­ nerów i uległa rozproszeniu. Archeologom udało się zadokumentować 3 całe i 65 fragmentów monet arabskich i europejskich oraz kilka fragmentów srebra siekanego. Obszerna część rozdziału II to analiza bogatego zbioru przedmio- tów – nazwanych przez autora wikińskimi – drewnianych, z poroża i kości oraz ceramiki. Jest to jednocześnie próba zestawienia informacji zawartych w Jóms­ vikinga ze źródłami materialnymi pozyskanymi metodami wykopalisko- wymi. Studia problemowe kończy omówienie korabnictwa, portu i żeglugi wczesnośredniowiecznego Wolina. W rozdziale III znajduje się podsumowanie wyników badań nad wczesno- średniowiecznym Wolinem, zamykające w sposób symboliczny pewną „epokę w historii archeologii Wolina”. Praca miała na celu ukazanie dorobku starszych pokoleń badaczy oraz najnowszych osiągnięć. Zawiera zarówno prezentację źródeł archeologicznych, jak i przegląd dawnych i najnowszych koncepcji na temat dziejów tego bardzo ważnego we wczesnym średniowieczu wielo­ kulturowego ośrodka. Przedstawione podsumowania są jednocześnie zachętą do podejmowania dyskusji nad rolą Wolina w procesach społeczno-kulturowych zachodzących w strefie nadbałtyckiej i na ziemiach polskich.

192