Puntland Nabad Ah: Astaynta Horumarka Dimuqraadiyadda, Maamul-Baahinta, iyo Sarraynta Sharciga

Barnaamijka Tiirarka Nabadda

Garowe, November 2015

Mahadnaqa Qoraalkan waxa isla diyaariyey Xarunta Horumarinta Cilmi-baarista Puntland (PDRC) iyo Xafiis-goboleedka Interpeace ee Bariga iyo Bar- tamaha Africa.

Cilmi-baarayaasha Xriirinta Cilmi-baarista: Ali Farah Ali Tiirka Amniga iyo Sarraynta Sharciga: Ahmed Osman Adan Tiirka Dimuqraadiyadda: Mohamoud Ali Said, Hassan Aden Mohamed Tiirka Maamul-baahinta: Amina Mohamed Abdulkadir Kooxda Maqal-Muuqaalka: Muctar Mohamed Hersi

La-taliyaha Cilmi-baarista Abdirahman Osman Raghe

Tifaf-tirka waxa gacan ka geeystey Peter W. Mackenzie, Peter Nordstrom, Jessamy Garver- Affeldt, Jesse Kariuki and Claire Elder

Naqshadda buugga David Müller

Daabacaadda Kul Graphics Ltd

Sawirka bogga Hore: Dhaarinta Golaha Degaanka Galkayo Sawirka bogga dambe: Hooyo wiilkeedi colaad sokeeye lagu dilay oo nabad ku baaqyesa iyo in aan la aarsan – Kooxda Maqawal-Muuqaalka Guur-guura

ISBN: 978-9966-1665-7-9

Xuquuqda Daabacaadda: Xaunta Horumarinta Cilmi-baarist, Puntland Development Research Center (PDRC)

Waxa la Daabacay: November 2015

Qoraalkan waxa soo saaray Xarunta Horumarinta Cilmi-baarista Punt- land iyada oo la kaashaneysa Interpeace wuxuuna ka tarjumayaa arag- tidooda oo qura. Aragtiyaha ku jira ma aha kuwo ay qaateen ama an- sixiyeen Deeq-bixiyeyaasha wax ka maalgeliyey loomana qaadan karo aragtida rasmiga ah ee deeq-bixiyeyaasha ama adeegyadooda. Deeq-bix- iyeyaashu ma dammaanad qaadayaan dhab ahaanta xogta halkan ku qoran, mas’uulna kama aha xigashadeeda. Shaxda Ereyo la soo gaabshey 6 bogagga Araar 7 1 Hordhac 8 1.1 Xaaladda Mandiqadda 10 1.2 Tiirarka Nabadda: Wajiga II 12

2 Amniga iyo Sarreynta Sharciga 14 2.1 Hordhac 14 2.2 Caqabadaha Amniga 15 2.2.1 Awoodaha Hay’adaha Amniga oo Hooseeysa 15 2.2.2 Hubka oo faraha ka baxay 17 2.2.3 Xiriirka booliiska iyo bulshada 18 2.2.4 Xag-jirnimo 18 2.2.5 Arimaha xuduudaha gudaha iyo dibadda 19 2.2.6 Kalluumaysiga sharci darrada ah iyo saamenyta uu la iman karo 20 2.3 Caqabadaha Garsoorka iyo Hannaanka Sharciga Puntland 21 2.3.1 Caqabado hay’adeed oo ba’an 21 2.3.2 Hannaanka garsoorka dawladda iyo kan dhaqanka 22 2.4 Caqabadaha dib-u-heshiisiinta bulshada 23 2.4.1 Soo-noqnoqshada colaadaha khayraadka ku salaysan 23 2.4.2 Wadajirka bulshada oo hooseysa 23 2.5 Sahaminta Fursadaha Jira ee Wax-ka-tari kara Xallinta Caqabadaha Amniga 24 2.5.1 Aragti iyo dadaalada amniga ee muuqda 25

3 Tiirka Dimuqaraadiyadeynta 34 3.1 Hordhac 34 3.2 Caqabadaha Hortaagan Geeddi-Socodka Dimuqraaddiyadda 35 3.2.1 Ka gudbidda Hannaanka Qabiilka iyo U-gudbidda Dimuqraaddiyadda 35 3.2.2 Ka go’naanshaha iyo Awoodda Waxqabad oo Liidata 39 3.2.3 Baahsanaanta iyo Helitaanka Sahlan ee Hubka 40 3.3 Caqabadaha Hor-taagan Doorashooyinka 40 3.3.1 Wacyiga Dadka oo Hooseeya 40 3.3.2 Jiritaan La’aan Maxkamad Dastuur 41 3.3.3 Jiritaan La’aan Xuduudaha Gobollada iyo Degmooyinka 41 3.3.4 Jiritaan La’aan Diiwaanka Cod-bixi yeyaasha iyo Waraaqaha aqoonsiga 41 3.3.5 Ilaha Dhaqaale oo Xaddidan 42 3.3.6 Axsaabta Siyaasadeed ee Cusub 42 3.4 Fursadaha Jira ee Faa’idada u Leh Dimuqraaddiyadda Puntland 42 3.4.1 Taageerada Dadka 43 3.4.2 Ka go’naanshaha Guud ee Dawladda (General government commitment) 43 3.4.3 Faa’idada Dadku ka Filayo Dimuqraaddiyadda 44 3.4.4 Wakhti Ku Filan (Sufficient time) 44 3.5 Meelaha Laga Xoojin Karo Dimuqraaddiyadda 45 3.5.1 Dib-u-Xoojinta Midnimada Beelaha 46 3.5.2 Dar-dar Gelinta Barashada Madaniga iyo Cod-bixiyaha 46 3.5.3 Soohdimeynta Degmooyinka Puntland 47 3.5.4 Aqoonsiga iyo Diiwaan-gelinta Cod-bixiyeyaasha 48 3.5.5 Sugidda Amniga 49 3.5.6 Dhismaha Maxkamad Dstuuri ah 49

4 Tiirka Maamul-Baahinta 51 4.1 Hordhac 51 4.2 Guulihii Laga Gaaray Maamul-Baahinta 52 4.3 Caqabadaha Hor-Taagan Maamul-Baahinta Puntlana 54 4.3.1 Jiritaan La’aan Awood Hay’adeed (maamul, dhaqaale iyo xoog shaqaale) 54 4.3.2 Ka-qaybgalka Dadka oo Liita (Low citizen participation) 56 4.3.3 Dhaqaale Yari (Limited Financial Resources) 57 4.3.4 Ka Faa’ideysiga Kheyraadka Dabiiciga 58 4.3.5 Awoodda Dakhli Dhalin (Revenue generation capacities) 58 4.3.6 Hufnaan iyo La-xisaabtan (Transparency and accountability) 59 4.3.7 Bixinta Adeegga (Public Service Delivery) 59 4.3.8 Kororka Tirada Degmooyinka: Natiijada Ka Dhalatay 60 4.3.9 Xiriirka u Dhexeeya Dawladda Dhexe iyo Dawladaha Hoose 60 4.4 Fursadaha Hannaanka Maamul-baahinta Puntland 61 4.5 Meelaha Laga Xoojin Karo Dimuqraaddiyadda 62 4.5.1 Xoojinta Awoodda Waxqabad ee Dawladaha Hoose 62 4.5.2 Xoojinta Ka-qaybgalaka Arrimaha Degaanka 63 4.5.3 Wax ka qabashada Kororka Degmooyinka 64 4.5.4 Xoointa Awoodda Dakhli-Ururin ee Dawladaha Hoose 64 4.5.5 Xoojinta Xiriirka Hay’adaha Dawladda 65

5 Gunnaanad 67

6 Raadraaca 69 Ereyo la soo ALGAPL Association of Local Government Authorities of gaabshey Puntland State CRRC Conflict Resolution and Ratification Committee CSO Civil Society Organization DDR Disarmament, Demobilization and Reintegration DfP Dialogue for Peace FGD Focus Group Discussion FGS Federal Government of Somalia HoR House of Representatives IDP Internally Displaced Person KII Key Informant Interviews MAVU Mobile Audio-Visual Unit MOCFAD Ministry of Constitution, Federal Affairs and Democratization MOI Ministry of Interior MOS Ministry of Security PAR Participatory Action Research PDRC Puntland Development Research Center PMPF Puntland Marine Police Force PoP Pillars of Peace PSM Puntland Stakeholders Meeting SC Steering Committee SfP Search for Peace SRoL Security and Rule of Law SSC Sool, Sanaag and Cayn SSF Somalia Stability Fund TPEC Transitional Puntland Electoral Commission UNSOM United Nations Office for Somalia WSPI War-Torn Societies Project International

6 Araar Qoraalkani waa natiijada cilmibaaris sannad qaadatay oo lagu soo ogaanayey caqabadaha iyo fursadaha ka jira arrimaha la xiriira dimuqraadiyaynta, baahin- ta maamulka iyo amniga iyo sarraynta sharciga. Waxa lagu fuliyey Barnaamijka Tiirarka Nabadda wajigeeda 2aad, kaas oo ay si wada jir ah isaga kaashadeen hay’daha PDRC iyo Interpeace oo sannado badan ku bahoobey horumarinta nabadda iyo baritaarka dimuqraadiyadda.

Cimibaaristu waxay siyaabo kala duwan ula kulantay dad ka badan ilaa 389 iyada oo si gaar-gaar ah loo waraystay ama ka qaybgalay dood-kooxeedyo, kuwaas oo ku sugnaa 11 degmo oo ka mid ah 9ka gobol ee Puntland ka kooban tahay. Waxa intaas raacey ergooyin tiradoodu dhantahay 140 qof oo ka qaybgalay Shirweyni- hii Deneeyeyaasha Puntland oo Garowe lagu qabtay 3dii ilaa 5tii February 2015, shirkaas oo ansixiyey natiijadii Cilmibaarista. Xarunta Horumarinta Cilmibaarista iyo Interpeace waxay uga mahadnaqayaan dhammaan dadkii ka qaybqaatay cilm- ibaarista iyo wax-ku-biirintoodii qiimaha badnayd oo wax-ku-oolka ahayd.

7 1 Hordhac

Xarunta Horumarinta Cilmi-baarista Puntland Waxyaabaha u fududeeya Xarunta in ay ku (XHCP) waa hay’ad aan dawli ahayn oo saldhi- guulaysato hawleheeda waxa ugu mudan in ay geedu yahay Garowe, Galkacayo-na ku leh laan. kulmiso wakiillada dhammaan qaybaha bulsha- Xarunta waxa la asaasay bishii November 1999, da Puntland ka kooban tahay, iyada oo hoos u iyada oo ka xuubsiibatey Hay’addii la oran jirey sii eegeysa qaybaha bulshada ka tirsan ee la ha- Mashruuca Bulshooyinka dagaalladu Aafeeyeen dhiinaysto ama aan ka-qayb-gal ku lahayn habka ee Caalamiga ah (War-torn Societies Project go’aan qaadashada, sida haweenka, dhallinyara- International – WSPI), haatanna loo yaqaan In- da iyo dadka la hayb-sooco. Si looga qaybgeliyo terpeace. doodaha muhiimka ah, waxa ay xaruntu xaqii- jisaa in hab-socodka hay’adaha muhiimka u ah bulsho awood leh iyo dawladnimo si fiican u Himilada Xarunta: in ay ka qayb-qaa- shaqayneysa ay si dhab ah uga muuqdaan dan- dato, iyada oo ah daneeye iyo danle, aha kala duwan ee reer Puntland. nabadda iyo dib-u-dhiska Somalia; ayna gacan ka gaysato abuuridda isku xukun- Siyaabo kala duwan ayey Xaruntu u hirgelisaa ka nidaam dimuqraaddi ah, horumarinta in bulshadu wadatashato, iyada oo si gaar-gaar dhaqaalaha iyo arrimaha bulshada, iyo ah ula xirriira ama isugu keenta madal ballaaran xurmaynta xuquuqda aadanaha. iyo shirweyneyaal, sidaa oo kalena u qabata tiro barnaamijyo tababbarro, hawlo wacyi-gelin iyo barashada madaninimada, kuwaas oo ay kala Xaruntu waxa ay magac iyo maamuusba ku kas- kaashanayso dawladda, daneeyeyaasha maxalli- batay in ay noqotay hay’ad ka shaqaysa nabadda ga ah iyo hay’adaha caalamiga ahba. Waxa kale gobollada Waqooyi-bari Somalia haatanna loo oo ay adeegsataa aaladda maqal-muuqaalka yaqaan Puntland oo ka soo kabanaysa aafada guur-guura oo ku habboon in si baahsan xog- Dagaalladu sokeeye (kuwaas oo qarxay san- ta loogu gudbiyo bulshada, doodana lagu dhex nadkii 1991), iyo weliba colaadihii diimeed iyo dhigo. fawdadii ka dambaysey. XHCP/PDRC waxa ay adeegsataa Habka Cil- Lix iyo tobankii sano ee ina soo dhaafay, xarun- mi-baarista laga wada Qaybgalay (Paticipatry tu waxa ay ahayd madal dhex-dhexaad ah oo Action Research – PAR), taas oo ku qotonta lagu wada tashado, lagu heshiiyo, iyada oo guud mabaadii’da lagu xoojinayo awoodaha, horu- ahaan la adeegsanayo barnaamijyo ay iska kaas- marinta u dhammaanshaha, iyo baadi-goobka hadeen hay’adda Interpeace. go’aan-qaadasho loo dhan yahay oo heer kasta

8 ah. Nuxurka Habka Cilmibaarista laga wadata- ay isla garwaaqsadaan halka ay dhibaatadu salka shaday waa baadi-goobka xal la isku raacsan ya- ku hayso. Shirarkaasi waxa ay abuureen fursa- hay in loo helo caqbadaha ay isla soo ogaadeen do lagu soo celinayo is aaminaad, isku kalsoo- daneeyeyaasha ay khusayso oo dhan. Xalkaasi ni iyo sidoo kale in la yagleelo dawladnimo waxa uu ku saleysan yahay ka qayb-galka dham- waarta iyo is-xukun. Qoraalladii ka soo baxay maan qaybaha kala duwan ee bulshada (tusaale cilmibaaristaas waxa ka mid ahaa Maal-gashi- ahaan in si baahsan looga qaybgeliyo [Gudub ga Mustaqbalka (Funding the Future), oo ku - Horizontal] iyo in bulshada qaybaheeda asaas- saabsanaa sidii dakhliga guud si wanaagsan iga ah illaa iyo siyaasiyiinta [Joog - vertical]) laga loogu kharash-garayn lahaa adeegga bulshada, soo unko. Taasi waxa ay horseedeysaa in la- iyo weliba qoraallo laga qoray dhanka siyaasa- haanshaheeda ay bulshadu yeelato, ayna ku dda sida Heshiiskii Gobolka Mudug ee 1993dii: gaaraan go’aan-qaadashada xagga qorsheynta nabad-ka-dhallinta Is-gooysyada iyo Xididdada iyo maamulkaba. Sannaddihii ina soo dhaafay Dawlad-Wanaagga oo ka hadlayey habka geed- habkaas cilmi-baarista laga wada-qayb-galay di-socodka Dimuqraadiyadda (Nidaamka Xisbi- waxa uu saldhig adag u noqday nabadaynta yada Badan). ay wadeen hay’adaha Interpeace iyo XHCP/ PDRC. Aragtida Barnaamijka Tiirarka Nabad- du waa in uu ka unkamo khibraddii Aragtida “Barnaamijka Wada-tashiga laga helay dhawr iyo toban sano ee Nabadda” waa in uu bilo oo Dhidibbada nabad iyo dawlad-dhis iyo taakulayntii u aaso habka nabadaynta iyo dhisma- hay’adaha dawladnimada si loo horu- ha dawladeed ee Somalia iyada oo la mariyo, isla markaasna dhidibbada loogu adeegsanayo u-dhammaansho, saldhig aaso baritaarka iyo sii wadidda nabad cilmibaaris iyo muwaafaqo laga wadata- Soomaaliya oo dhan ka hirgasha iyada shaday. oo lagu sar-jarayo hannaan muwaafaqo ku jahaysan oo nabad-dhisid iyo daw- la-dhisid ku qotoma. XHCP/PDRC waxa ay hirgelisey tiro barnaam- ijyo ku qotoma habka cilmi-baarista laga wa- da-tashaday kuwaas oo ay ku iftiimiso arrimaha Barnaamijka Baadigoobka Nabadda [The la xiriira colaadaha soo food-saara bulshada Search for Peace (SfP)] ayaa ka soo farcamay kii reer Puntland si ay uga hawlgalaan, talooyinna ka Horreeyey ee Wada-Tashiga Nabadda, kaas uga dhiibtaan wax ka qabashada ammuurahaas. oo ka koobnaa in diraasad qoto-dheer lagu Barnaamijka wada-tashiga Nabadda [The Di- sameeyo colaadaha iyo sidii looga gun-gaari- alogue for Peace (DfP)], oo la fuliyey intii u lahaa xallintooda iyo waayo-aragnimadii laga dhexeeysey 2004 iyo 2008, waxa uu geyiga helay dhex-dhexaadintooda. Dheeftii ama Soomaaliya ee colaaduhu aafayeen ka abuuray mirihii ka dhashay diraasaddaasi waxa u ahaa madal wada-tashi oo wax-ku-ool ah. Iya- Waayo-aragnimadii Puntland: Abbarta gun- da oo daneeyeyaasha lagu kulminayey madal ka-unkan ee nabadda iyo dawlad-dhiska (The dhex-dhexaad ah ama gogosha wada-hadalka Puntland Experience: A Bottom Up Approach iyo geedka hoostiisa. to Peace and Statebuilding1). Barnaamijka Baa-

Ujeeddada wadahalladaasi waxa ay ahayd in ay 1 Puntland Development and Research Center (PDRC). uga doodaan arrimaha ka dhexeeya, isla mar- “The Puntland Experience: A Bottom-up Approach to Peace and State Building.” The Search for Peace: Somalia kaana xal ugu helaan colaadaha aloosan, marka Program, in collaboration with Interpeace, 26 July 2011.

9 digoobka Nabaddu kuma ekayn oo keliya cilm- siyaasadda ku leeyihiin. Muddadii astayntu so- ibaarista ammuuraha maxalliga ah ee Soomaal- cotey kooxdu waxa ay la kulmeen cuqaasha/ iya balse waxa kale oo uu diiradda saaray odayaasha, culimada, ururrada bulshada, wakiil- falanqaynta iyo qiimaynta shirarkii is-daba-joog- lo dadka dan-yarta ah, barakacayaasha, siyaas- ga ahaa ee lagu baadigoobayey dib-u-heshhisii- iyiin, waxgarad iyo shaqaale beesha caalamka nata Qaran iyo wixi ka soo baxay. ka tirsan. Meelaha ay kooxda cilmibaaristu soo booqdeen kuma ekaan oo keliya waraysiyo iyo Barnaamijka Tiirarka Nabaddu waxa uu ku dood-kooxeedyo, balse waxa ay soo bandhi- dhisan yahay Khibraddii ay XHCP/PDRC iyo gayeen aflaam (Films) lagu muujinayo guulihii Interpeace ka heleen shan iyo toban sano oo laga soo hoyey wajigii kowaad ee barnaamijka ay iska kaashanayeen nabadaynta iyo dhisma- Tiirarka Nabadda waxa ayna isla markaas faafi- ha dawladnimo. XHCP/PDRC iyo Interpeace nayeen farriimo wacyigelinta madaniga ah. waxa ay fuliyeen barnaamijyo nabadayn iyo dawlad-dhisba ah, kuna hirgelisey dhaqan wa- Shirweynihii wadatashi oo ku saabsanaa astayn- da-hadal, u-dhammaansho, ka-wada-qaybgal iyo tu waxa uu isla waafaqay mugga ay leeyihiin wada-tashiga qaybaha kala duwan ee bulshada caqabaduhu, halkaas ayey daneeyeyaashu ku an- iyo maamullada. Barnaamijyadaasi waxa ay ku sixiyeen, mudnaantana u kala siiyeen. Sidaas oo salaysnaayeen muwaafaqo-raadin, is-kaabid, ka kale, sannadkii 2010, ayaa caqabadahaas loogu mid ahaansho iyo lahaansho maxalli ah. ansixiyey Shirweynihii Daneeyeyaasha2. Natiija- da ka soo baxday waxa lagu daabacay qoraal Wajiga kowaad ee barnaamijka Tiirarka Na- la magac baxay “Asteynta Saldhigga Nabadda”. baddu waxa uu bilowday horraantii 2009kii Ka dib qabsoomidda Shirweynahaas, Xaruntu waxa uuna dhammaaday dabayaaqadii 2012. waxa ay ku tallaabsatay fulinta barnaamij cilm- Wajiga labaad ee barnaamijku waxa uu ku bi- ibaaris oo ay ku baadi-goobeyso tallooyin iyo lawday diraasad iyo astayn lagu soo ogaanay- hawlgal. ey Caqabadaha, Fursadaha iyo dadaallada ka jira Tiirarka Amniga iyo Sarreynta Sharciga, Wajigii kowaad ee barnaamijka Tiirarka Na- Dimuqraadiyadda iyo Maamul-baahinta. Natii- badda, ee kor ku qeexan, waxa uu curiyey wa- jadii cilmibaaristaas ayaa lagu soo bandhigay reeg labaad oo cilmibaaris oo uu asaas u yahay Shirweynihii Daneeyeyaasha Puntland Bishii qoraalkani. February 2015. Qoraalkani waxa uu xambaar- Tan iyo markii uu bilowday wajiga kowaad ee san yahay natiijadii ka soo baxday astayntii la barnaamijka Tiirarka Nabaddu, xaaladda Punt- soo sameeyey iyo weliba macluumaad kale oo land waxa ku dhacay is-beddel weyn, gaar ahaa la soo ururiyey Shirweynahaas ka dib. saaxadda siyaasadda.

Markii la isku waafaqay aaladaha iyo istrateji- yada loo adeegsanayo, kooxda cilmibaaristu 2 Xarunta Horumarinta Cilmibaarista Puntlabd “Qpraal- waxa ay soo booqdeen illaa 11 degmo oo si ka Puntland: Astaynta Caqabada Hortaagan Amniga iyo taxaddar leh loogu xushay baaxaddooda, halka Sarraynta Sharciga, Geedi-socodka Dimuqraadiyadda iyo ay dhacaan, heerkooda dhaqaale, iyo mugga ay Maamul Baahinta.” Pillars of Peace: Somalia Program, in collaboration with Interpeace, 27 May 2014.

1.1 Xaaladda Mandiqadda

Bishii January 8dii 2014, Puntland waxa ay ka soo samata-baxday qalalaase siyaasadeed,

10 bulsho, iyo is-mari-waa amni, oo ka dhashay waafaqeen GW-da ee cusb. Bishii January 8dii, hakintii geeddi-socodkii Dimuqraaddiyadda. 2014, xildhibaannadu waxa ay cod-bixin ku Taasi waxa ay dhacday 14kii July 2013, markii doorteen madaxweynihii shanta sano ee soo Madaxweyne Cabduraxmaan Sheikh Maxamed socota. In kasta oo loollanka doorashadu ahaa (Faroole) uu hakiyey doorashadii dawladaha kii ugu adkaa ee Puntland soo mara, haddana hoose ee Puntland. Arritaasi waxa ay kelliftay geeddi-socodku waxa uu ku dhacay si nabad ah, in dib loogu noqdo nidaamkii “Isku-dhafka” waxana la caleemasaaray Madaxweyne Cabdi- ahaa ee kala guurka siyasadeed, oo isugu jirey wali Maxamed Cali Gaas, oo cod qura guushu habka dhaqanka iyo kan dimuqraaddiga aha ee ku raacday. Beesha Caalamka iyo qurbajoogtu- ku salaysan xulasho iyo doorasho balse aan ba waa soo dhaweeyeen is-beddelka sida na- dadku wax soo dooranayn. Waa markii afraad badda ah ku dhacay. oo nidaamkaas isku-dhafka ah la adeegsadey il- laa intii la asaasay Puntland 1998dii. Muddadii uu hoggaanka cusubi talada hayey, amnigu guud ahaan wuu soo hagaagayey, in Bishii November 2013, odayaasha dhaqanku kasta oo buuraha Golis iyo Garowe-ba weer- waxa ay bilaabeen soo xulidda xildhibaannada aro ka dhaceen. Waxa jira caqabado ka soo Golaha Wakiillada (GW), kaas oo horay loo ifbaxaya geeddi-socodka habka federaalka iyo kala diray bishii October 31dii. Geeddi-socod- muranka xuduudeed ee waqooyiga Mudug. kii waxa uu cagaha la galay qalalaase ka dhashay Dhanka kale waxa bilawday mashaariic horu- siyaasado iska soo horjeeda oo ay kala wateen marineed, hase yeeshe bixinta adeegyada wax maamulkii markaas talinayey iyo mucaaradkii badani iskama beddelin. Kaabadda Midigar3 sida aadka ah u kala firirsanaa. Madaxweyni- ayaa dhismeheeda la dhammeystiray, waxa hii xilligaas hoggaanka hayey ayaa magacaabay socda dhismaha Garoonka Caalamiga ah ee Guddiga Ansixinta iyo Xallinta Khilaafaadka Bosaso waxaana qorshaha ku jira mashaariic (GAXKH) oo u xil-saarnaa xallinta wixii khi- kale oo waaweyn. Hase ahaatee, dhallinyara- laafaad ah ee ka dhasha xulashada Xubnaha dii weli waxa ay u tahriibayaan Yurub iyaga Golaha Wakiillada ee cusub. Isla markii Gud- oo inta gaartaa, si qar-iska-xoornimo ah uga diga la magacaabay, siyaasiyiintii tartanka ku tallaabayaan waddooyinka khatarta badan ee jirey waa ka soo horjeesteen iyaga oo dhaliilay Gacanka Cadmeed, Saxaraha Sudan iyo Lib- habka loo magacaabay iyo sida loo xushay-ba. ya, taas oo ay ugu wacan tahay shaqo-la’aanta Waxaase bilawday wada-tashiyo heerar kala ba’an ee ka jirta dalka. Maamulka waxa culays duwan oo looga hadlayey siyasadda iyo amniga ba’ani ka haystaa, dhaqaalahana ciriiri geliyey, ayna ka qayb-qaadanayeen hoggaanka dhaqan- dakhliga soo xerooda iyo kharashka oo aan isu ka iyo culimada, siyaasiyiinta, ururrada bulshada dhigmin. In kasta oo dawladdu xoogga saartay iyo weliba Beesha Caalamka. Ujeeddada wa- isbeddelka dhaqaalaha sida curinta ururinta da-tashiyadu waxa ay ahayd in xal loogu helo canshuuraha berriga, haddana waxa dhacda in is-mariwaaga siyaasadeed iyo kan amni oo soo ay bixin weydo mushahaarooyinka badankood. xumaanayey. Waxaabase dhacda in mushaharooyinka daw- laddu bixiso aaney buurnayn oo dabooli karin Bishii December 31dii, 2013, waxa la daah- baahida shaqaalaha iyo xaasaskoodaba. furay Golaha Wakiillada Puntland ee afraad. Golaha waxa ka muuqdey tiro badan oo cus- 3 Kaabadda Midigar oo waddada laamiga ah saran, ilaa ub iyo in kale oo kii hore ka tirsanayd. Laba 45 km woqooyiga Garowe, taas oo ku xirta magaaloo- haween ah oo qura ayaa xubno ka ah GW ee inka Qardho iyo Bsaso. Kaabaddu waxa burburiyeye du- cusub. Dhammaan daneeyeyaasha, oo ay ku ufaankii 2013. Kaabaddu waxay ku kacda ilaa hal mayan oo Dollar, oo dhammaanteed Iska-Wax-U-qabso lagu jiraan siyaasiyiintii tartanka ku jirey, way isla ururiyey.

11 Arrimuhu si kastaba ha ahaadeene, bulshada oo Bishii March 2014, XHCP/PDRC iyo Inter- si weyn uga filaneeysey in maamulka cusubi uu peace waxa ay fuliyeen ra’yi-ururin ku saabsan geeddi-socodkii dimuqraaddiyadda ee hakaday fursadaha ka jira geeddi-socodka nidaamka dib u bilaabo, si dhab ah maamulka hoos loogu xisbiyada badan. Ujeeddada ugu muhiimsan ee daadejiyo iyo in la qabto shirweyne wada-tashi xog-ururintaasi waxa ay ahayd in la ogaado, ayey u badan yihiin doodaha bulshadu. Hadda- lana qiyaaso, fikradaha bulshadu ka qabto iyo ba, iyada oo dawladdu la kaashaneysa Xarun- inta ay le’egtahay taageerada loo hayo in dib ta PDRC, waxa ay durba dib u soo noolaysay loo bilaabo. In badan dadkii jawaabaha bixiyey, golayaal degaan oo hore loo kala diray. Waxa ilaa 86%, waxa ay dawladda ka dalbadeen in ay kale oo la dhisay golayaal degaan oo degmooyin sida ugu dhaqso badan u magacawdo Guddiga dhawaan la magacaabay, kuwaas oo ay ka mid Doorashooyinka ee ku meel-gaarka ah si uu yihiin Xarfo, Uffayn, Ballidhidin iyo Baargaal. dalka ugu diyaargareeyo qabsoomidda doora- XHCP/PDRC waxa ay tababarro siisay markii shooyinka soo socda, si ay caddayn ugu noqo- tiro ka mid ah golayaasha degaanka iyo daw- to ka go’naanshaha hoggaanka dalka dib-u-bi- ladduba si toos ah uga codsadeen. Guud ahaan laabidda geeddi-socodka nidaamka xisbiyada golayaasha degaanku, ha ahaadeen kuwa dib badan. Ra’yi-ururintu waxa kale oo ay daaha loo dhisay ama kuwa dhawaan la magacaabaye, ka qaadday fikradaha dadweynu ka qabo iyo waxa haysta dhibaato dhanka ka muuqashada/ ammuuraha hortaagan iyaga oo ku ra’yi dhiib- iska-arkidda ah. In kasta oo degmooyinka Jar- aneyey tiro ahaan iyo tayo ahaanba isu furidda riban, Xarfo, Uffayn iyo Ballidhidin loo dooray ra’yiga dadweynaha iyo cidda go’aan-qaadasha- guddoomiyeyaal dhallinyaro ah, haddana ka da leh, iyo sidoo kale wacyi-gelin guud. qaybgalka dhallinta, haweenka iyo dadka la hayb-sooco aad ayuu u hooseeyaa.

1.2 Tiirarka Nabadda: Wajiga II

Bilihii May iyo June 2014, XHCP/PDRC waxa wax-ka-qabadka tiirarka dimuqraaddiyadda, ay bilawday astaynta wajiga II ee barnaamij- maamul-baahinta iyo amniga iyo sarraynta ka Tiirarka Nabadda. Astayntu waxa ay isugu sharciga. Taasi waxa ay u ahayd fursad kale oo jirtey dood-kooxeedyo hordhac ah oo dhex- XHCP/PDRC u heshay in ay dib ula kulanto bul- maray dad khubaro ah si ay u dejiyaan, una shooyinkii ay wajigii 1aad ku soo booqatay goo- tifaftiraan, qaabka xog-ururinta. Bilihii Septem- bohooda si ay wax uga ogaato waxa isbeddel ber iyo October waxa bilawday astayntii rasmi- ah oo ku dhacay aragtidooda iyo in loo faahfaa- ga ahayd oo lagu soo kala bixiyey 11 degmo oo hiyo hawsha ay Xaruntu wakhtigaa fulineysay. ka tirsan 9ka gobol ee Puntland. Xulashada de- Kooxda cilmibaaristu waxa ay la kulmeen qa- gmooyinkaas waxa lagu saleeyey halka ay dha- ybaha kala duwan ee bulshada sida odayaasha, caan, gobolka, heerka darajadooda (A, B ama culimada, dhallinyarada, haweenka, ururrada C sida ku qeexan Xeerka lab. 7 ee 2005). Ilaa bulshada iyo dadka la hayb-sooco iyada oo loo 389 ayaa astaynta kaga qaybqaatay waraysiyo qabanayey waraysiyo, dood-kooxeedyo, iyo iyo dood-kooxeedyo. dood-wadaagyo mawduucyo gaar ah.

Ujeeddada ugu muhiimsan ee laga lahaa astayn- Faahfaahita natiijadii ka soo baxday astaynta tu waxa ay ahayd in la soo ogaado caqabadaha waxa lagu bal-ballaarin doona qaybaha soo soc- hortaagan, fursadaha ka jira, iyo suurto-galka da ee qoraalkan. Haddii aan si kooban u soo

12 bandhigno, natiijadu waxa ay muujisay in uu ho- deen natiijadii, ku falanqeeyeen cilmibaarista rumar ka jiro dhanka nabadeynta, balse ay weli saamaynteeda, ku ansixiyeen caqabadihii la soo ka jiraan caqabado dhanka awoodaha. Caqaba- astayey iyaga oo mudnaan kala siiyey, iskuna daha ugu daran ee hortaagan geeddi-socodka waafaqay talooyinka lagu hawlgelayo. dimuqraaddiyadda waxa ka mid ah ka gudbid la’aanta nidaamka qabaliga ah iyo u-gudbidda Kooxda cilmi-baarista XHCP/PDRC waxa ay nidaamka xisbiyada badan, ururradii siyaasa- shirweynaha ku soo bandhigeen diraasaddii la dda oo awoodohoodu koobnaayeen, fikrado sameeyey, waxa kale oo ay ku lammaaneey- khaldan oo laga faafiyey xisbiyada iyo kaalin- een aflaam dokumentari ah oo diraasadda tooda siyaasadeed, maqnaanshaha dib-u-hes- bari-taarayey. Saddex cisho oo laga doodayey hiisiin siyaasadeed iyo mid bulsho-ba. Xagga caqabadaha iyo fursadaha jira, waxa la isla xus- maamul-baahinta, caqabadihii ugu waaweynaa hay mawduucyada la abbaarayo iyo yoolalka la oo soo wajahay waxa ugu darnaa ka-qayb-gal- hiigsanayo. Shirweynaha Daneeyeyaasha Punt- ka bulshada oo hooseeyey, taranka tirada de- land waxa uu meel-mariyey shuruudaha looga gmooyinka iyo xuduudohoodu oo aan qeex- baahan yahay Guddiga Hoggaaminta Tiirarka nayn, dakhliga dawladaha hoose oo kooban Nabadda oo dusha ka eegi doona fulinta hawla- iyo awoodaha oo tabaryari ka jirto. Dhanka ha tiir kasta iyada oo XHCP/PDRC ay fudude- Amniga iyo Dib-u-heshiisiinta bulshada caqa- eye ka tahay, halkaas oo lahaanshaha barnaam- badaha weli taagan waxa ugu culus awoodaha ijku ku wareegayo gacanta daneeyeyaasha. wax-qabad ee hay’adaha oo tabar yar (siiba Guddiyada Hoggaaminta Tiirarku iyaga oo la kuwa garsoorka iyo amniga), hubka ku jira ga- kaashanaya XHCP/PDRC waxa ay ku heshiin canta bulshada, xiriirka bulshada iyo booliiska doonaan “Mawduuca Diraasadda - Entry Point” oo liita, xag-jirnimo soo kordheysa iyo colaa- – soo jeedinta waddada loo marayo fulintiisa daha beelaha dhexmara oo aan dhammaanayn iyo sida loo xallinayo ama looga jibakeenayo ama soo noq-noqda. muddada la fulinayo.

Waxa saddexda tiir ku jira caqabado badan oo Si loo soo bandhigo hab-raaca iyo natiijada, isa saamaynaya, sida muranka ka jira xuduuda- XHCP/PDRC waxa ay hirgelisey qoraalkan ku ha demooyinka, xag-jirnimada, dib-u-heshiisi- saabsan tiirarka, kaas oo faahfaahinaya caqaba- inta bulshooyinka oo aan jirin iyo awoodaha daha iyo fursada la soo asteeyey, mudnaanta- wax-qabad ee hay’adaha dawliga ah oo hoosaya. na lagu kala siiyey Shirweynihii Daneeyeyaasha Hawl-galkii astaynta Tiirarka Nabadda waxa Puntland, iyo waddooyinka u furan sidii wax lagu soo gunaanadey Shirweynihii 2aad ee Da- looga qaban lahaa ammuurahaas iyaga oo looga neeyeyaasha Puntland oo ay ka soo qayb-galeen baahan yahay in dawladdu, bulashada rayidka dad gaaraya 140 qof oo wakiillo ka ahaa bul- ahi iyo guud ahaan reer Puntland ay xal u he- shooyinka maxalliga ah, maamullada, iyo wakiil- laan. lo beesha Caalamka ka socdey ayna uga doo-

13 2 Amniga iyo Sarreynta Sharciga

2.1 Hordhac

Lix iyo tobankii sano ee ugu danbeeyay, Punt- midnimada bulshada ookala dhantaalan, fulinta land waxay ku naalloonaysay nabad iyo xasilloo- sharciga iyo nidaamka garsoorka oo awoodoo- ni halka bartamaha iyo koonfurta Soomaaliya du hooseyso. Arrimahani waxay caqabad ku ay ka jireen amni darro iyo jahawareer siyaas- yihiin in la helo amni waafi ah iyo ku-dhaqan adeed. Arrintan ayaa qeyb ahaan loo aanayn sharci taabba gal ah oo Puntland ka tisqaada. karaa wada-dhalashada ka dhaxaysa beelaha deggan Puntland, u-heellanaanta shacabka iyo Marka laga soo tago caqabadahaan, Puntland hoggaanka dhaqanka ee nabadda, iyo dadaallo waxay horumar la taaban karo ka gaadhay aan kala go’ lahayn ee xukuumadihii is-xigay ee dagaalka lagula jiro Al Shabaab-ta saldhigeedu Puntland ay uga hawl galeen adkaynta nabadda yahay buuraha Galgala, iyada oo horumar wayn iyo amniga dawladda. Inkasta oo ay dadaal- laga sameeyay ciribtirka burcad-badeednima- ladaasi jireen, haddana Puntland waxaa lasoo da - iyada oo lagu wiiqay iskaashi ay sameey- gudboonaaday xaalado siyaasadeed iyo kuwo een bulshada iyo dawladda. Aasaaskii Ciid- amni oo cakiran, kuwaasi oo saameyn ba’an ku amada Booliiska Badda ee Puntland (PMPF) yeeshay geeddi-socodka siyaasadda iyo midn- iyo soo-saariddii xeerarka la-dagaallanka bur- imada bulshada. Khataraha amni ee Puntland cad-badeednimada iyo argagixisada ee xilligii soo wajahay waxaa ka mid ah burcad-badeedn- Madaxweyne Faroole waxay ahayeen guulo imo, dagaal beeleedyo soo noqnoqday iyo xag- muhiim ah oo la gaaray. Saldhigyo iyo goobo jirnimo (Al Shabaab) - dhammaan arrimahaasi booliiska ayaa laga dhisay Garoowe, Boosaaso, waxay halis dhab ah ku ahaayeen ilaa iyo hadd- Eyl iyo Bayla - halka kuwa kalena hindisohoodii ana ku yihiin xasilloonida Puntland. uu socdo. Sidoo kale xabsiyo casri ah ayaa laga dhisay Garoowe iyo Qardho. Sida lagu ogaaday daraasaddii labaad ee astayn- ta, waxaa jira caqabado halis ah oo lid ku ah Xarunta waaxda dambi-baarista ee Garoowe hannaanka amni ee Puntland sida tayada booli- ayaa la dhisay iyada oo barnaamijyo kobcinta iska oo hooseeysa, sirdoonka iyo danbi-baarista awoodaha waxqadab loo qabtay booliiska iyo oo liidata, hubka oo bulshada gacanta ugu jira, ciidamada kale ee amniga, iyada oo boqolaal

14 kalena loo diray Itoobiya iyo Jabuuti si loogu dadaalo nabadeed iyo dib-u-heshiisiineed oo soo tababaro. Dagaal beeleedyo dhawr ah ayaa dhacay 2011 iyo 2012, ayna ka mid yihiin, lasoo afjaray. Si ka duwan madaxdii ka horaysay, dib-u-heshiisiintii Carmo ee beelaha Cismaan xilligii Faroole waxaa dhacay iska-horimaadyo Maxamuud (Majeerteen) iyo Dubays (War- xaddidan oo Somaliland lala galay, inkasta oo sangeli); dib-u-heshiisiintii Igdhays ee beelaha muranka gobollada Sool, Sanaag iyo Cayn uu Cali Saleebaan iyo Cali Jibraahiil (oo labadu- wali taagan yahay. ba Majeerteen ah); iyo dib-u-heshiisiinta Rako ee Ugaar Saleebaan iyo Cali Saleebaan. Dha- Marka loo soo noqdo barnaamijka tiirarka waanna, tiirku isaga oo kaashanaya Waaxda nabadda, himilada tiirka amniga iyo sarraynta Maqal-muqaalka Guur-guurta (Mobile Au- sharciga waa in si aragti-dheer ku dhisan gacan dio-visual Unit) ee PDRC uu ku gulaystay in looga gaysto dhimista colaadaha iyo adkaynta uu fududeeyo xallinta khilaafaad muddo dheer nabadda Puntland. Tiirka amniga ayaa arintaas u ka dhex jiray beelo walaalo ah oo deggan Xe- mara tageero farsamo iyo mid siyaasadeed oo ro-jaale - oo 20km galbeedka ka xigta Gaalk- uu u fidiyo hay’addaha dawladeed ee ay khusay- acyo. Marka laga reebo khilaafka Rako oo dib so iyo taakulaynta iyo fududaynta dadaalladda usoo cusboonaaday 2014kii, inta badan nabad- nabadaynta ee ka jira Puntland. dii la dhex dhigay beelaha waxa ay noqotay mid waarta. Intii lagu gudo-jiray wajigii kowaad ee bar- naamijka tiirarka nabadda (2009-2012) waxaa Iyada oo laga duulayo guulaha kor ku xus- horumar wax ku ool ah laga gaaray arrimihii an, loona diyaar garoobayo ambaqaadka wa- uu higsanayay tiirka amnigu iyada oo lala kaas- jiga labaad ee barnaamijka tiirarka nabadda, hanayay guddigii hoggaaminta iyo deneeyayaal qoraalkani waxa uu ka waramayaa caqabadaha kale, sida Wasaaradda Amniga, Hubka-dhigista amni iyo kuwa nidaamka garsoorka ee ka jira iyo Dhaqan-celinta. Waxaa la qabtay la-tashi- Puntland iyo fursadaha jira ee wax ka tari kara yo iyo wada-hadalo ka dhacay magaalooyinka xallintooda. Gabagabadii, wuxuu kale oo uu fa- waaweyn ee Puntland kuwaasi oo gacan ka gay- lanqaynayaa aragtida mustaqbalka iyo su’aalo stay samaynta habraaca siyaadeed ee amniga muhiim ah oo ku aaddan xal u helista caqaba- (Security Sector Policy Guideline). daha degdeg ah ee wax u dhimaya amniga iyo xasilloonida Puntland. Tiirka amnigu wuxuu kale oo uu fududeeyay

2.2 Caqabadaha Amniga

2.2.1 Awoodaha Hay’adaha Amniga oo mushaar ku filan; qaarkood ma haystaan dhisme Hooseeysa ay ku hawl galaan qaar kalena waxa ay deggan yihiin dhismayaal burbursan; ma jirto aragti, Awood darro gaamurtay oo haysata hay’adaha himilo iyo barnaamij qeexan oo lagu maamulo amniga iyo siyaasad cad oo aan jirin amniga.

Tan iyo aasaaskii Puntland 1998, waxaa jiray Inta badan degmooyinkii la booqday xilligii caqabado ragaadiyay hay’adaha amniga iyo daraasadda ma haysan booliis ku filan ama fulinta sharciga. Ciidamada amniga waa kuwo dhismayaal iyo tas-hiilaad/kaabayaal kale ee aan qabin tababar ku filan, haysanna agab iyo muhiimka u ah shaqadooda, waxay ku hawl ga-

15 layeen dhismayaal burbursan ama waxay marti ka daabacannaa.” - Col. Jaamac Maxamed u ahaayeen hay’ado kale oo dawladeed. Wax- Gabaydhe, Taliyaha Qeybta Gobolka Hay- aa kale oo arrinta uga sii daray in aanay jirin laan shuruuc iyo hannaan qeexan oo lagu maamulo guud ahaan amniga. Qeyb ka mid ah ka-qeybgaleyaashii daraasadda astaynta ayaa dareensan in si xun u maarrayn- “Ma jiraan siyaasad cad iyo hannaan lagu ta miisaaniyadda amniga iyo maqnaanshaha maamulo amnigeena, waxaan hadba la hannaan isla-xisaabtan ay majo-xaabinayaan tacaalnaa xaaladda markaa jirata, waxaa dadaaladda sugista amniga. Arrintan waxaa si habboon in aan soo afjarno nidaamka jab- cad u qeexay nabaddoon ku sugan Bosaaso oo hadeed ee aan ku socono.” - Muuse Cali magaciisa la yiraahdo Mursal Maxamuud Cabdi Jaamac, siyaasi, Gardo, waraysi. kaas oo yiri:

Marka la eego xogaha dawladda, ku dhawaad “Konton wasiir iyo in ka badan 60 xildhi- 30% miisaaniyadda dawladda waxa ay ku bax- baan oo ay waardiyaynayaan maleeshiyo daa amniga. Haddana, waxaa jira male in lacag- reerahooda ah halka amaankii guud ay- taas in yar oo ka mid ay gaadho ciidammada san waxba ka tarayn in ay wax u dhinto amniga, taas oo keenta in waxtarka ciidaanka mooyaane.” iyo la-tacaalidda xaaladaha amniga aanay dham- maystirnayn. Arrin aad u xiisa badan, lakiin niyad jabkeeda leh, oo la ogaaday ayaa ah in ciidanku ay da- “Askari qaata bishii 70 doolar, - marmarna reensan yihiin in ay nugulyihiin ama aysan aan helin wax mushaar ah- si buuxda uma haysan dammaanad dawladeed iyada oo ay sugi karo nabadda iyo amniga.” - Gen. Mux- meesha ka maqan tahay kaalintii dawladda ee iyadiin Axmed Muuse, Taliye Ku-xigeenka la-xisaabtanka iyo kor-kala-socoshada ciidanka. Ciidanka Booliiska Waxaa muuqata in askari walba uu ku tiirsan yahay reerkooda marka ay timaado difaaciisa Inta badan saraakiishii amniga ee la waraystay uuna ka baaqsado in uu tallaabo ka qaado kuwa waxa ay sheegeen in marka ay timaado qorista ku xad-gudbaya sharciga isaga oo ka baqaya in ciidanka in aan la siin hub iyo saanad, askarta ay ka aarsadaan. cusubna la waydiiyo in ay la yimaadaan hub- kooda iyo rasaastooda. Arrimahan iyo tababar “Dambiilayaasha tallaabo kama qaadi la’aanta ciidaanku waxa ay meesha ka saaraan in karno waayo dawladdu masuul kama no- askartu ay daacad u noqdaan hirgelinta sharciga qonayso dhibka aan gaysano marka aan iyo dawladnimada. hawl-galka ku jirno, mana rabo in aan reerkayaga dhib usoo jiido. Ugu horrayn “Gobolkayagu waxa uu ka kooban yahay waxaan u baahanahay damiin.” Axmed afar degmo iyo in ka badan 60 tuulo - 36 Cismaan, Taliye Ku-xigeenka Qeybta askari oo kali ah ayaa ka hawl gala de- Gobolka Mudug gaanka baaxaddaas leh. Marmarka qaar xaaladdu way cakirantaa marka ay amni Caqabad kale oo daraasadani ay ogaatay ayaa darro meel ka dhacdo aannana haysan shi- ah in dabacsanaanta taliska iyo qaab-dhismeed- daal aan ku dhaqaaqno. Katiinadda max- ka ciidanka iyo sirdoonka ay qeyb wayn ka yihi- buuska lagu jeebeeyo jeebkayaga ayaan ka in waxqabadka hooseeya ee booliiska. soo iibsannaa, Kumbuyuutarada aan leena- hay ayaan wax ku qoranaa Golis ayaanna

16 2.2.2 Hubka oo faraha ka baxay fududeeyey in colaado sokeeye oo beelaha soomaaliyeed ka dhex dhaca iyo sidoo kale Kala qeybsanaanta bulshada iyo hubka oo si fudud falalka burcad-badeednimada iyo argagaxini- loo helikaro ayaa keena colaado dhiig badan ku mada, burburka hantida, afduubka iyo kufsiga. daato Hubka oo si fudud loo heli karo qeyb wayn ka qaatay amni xumo baahsan iyo xasillooni la’aan Markii ay dhacday dawladdii Siyaad Barre 1991 siyaasadeed oo ka dhacda Somaaliya, oo ay isla markaana ay burbureen ciidamadii qaranka ka mid tahay Puntland. Shaxda hoos ku qoran Soomaaliyeed waxaa aad sare ugu kacay xad- waxa ay tusinaysaa fal danbiyeedyada dhacay diga hubka ah ee dadka rayidka ah gacanta uga 2011 ilaa 2014. jira. Hubka ayaa ku baahay Puntland wuxuuna

Dhacdo 2011 2012 2013 2014 Kufsi 174 32 131 157 Dil 257 301 176 124 Daroogo 58 57 323 347 Dhac iyo Xatooyo 1745 409 1052 1902 Dagaal-beeleedyada 163 100 454 643 Wadar 2397 899 2136 3173

Shaxda 1: Fal-dembiyeedyadii dhacay

Hubka iyo rasaastuba waxay si joogta ah ugu Cali Saajin, Ku-xigeenka Duqa Boocame soo qulqulaan Somaaliya/Puntland waxaa lagu iibiyaa suuqyada. Qiyaas hubka gacanta ugu jira Diraasado hore ayaa tibaaxaya in dadka rayidka shacabka (sharci ha ahaado ama sharci darro) ah ee hubaysan ee Puntland ay tiro ahaan ka waxaa lagu qiyaasaa inta u dhaxaysa 550,000 badan yihiin ciidanka dawladda. Bulshooyinka ilaa 750,000 iyadoo 14,000 oo kali ah ay dii- ku dhaqan gobollada xudduudda ah ee Mudug waan gashan tahay. iyo Cayn waxa ay haystaan hub badan si ay uga hortagaan khataraha uga iman kara koonfurta Inkasta oo ay dawladda Puntland mas’uuliyad Mudug iyo Somaliland. Jaahwareerkan amni iska saartay ammaanka iyo ilaalinta muwaadi- ayaa keena in aan kooxina diyaar u ahayn in niinta, haddana waxa jira kalsooni darro lagu hubka-dhigis lagu hirgeliyo inta kooxda kale qabo laamaha amniga taasi oo dhiirri-gelisa in haysato hubka. dadku ay haystaan hubka si ay isugu difaacaan ama ugu ilaashaan danaha beeshooda. “Ma jiro qof xukumi kara bulsho hubaysan; xataa askariga booliiska kuma dhaco in uu “Dhammaanteen khatar ayaan ku jirnaa, ka hortago nin maleeshiyo ah oo hubaysan siyaasad ahaan iyo bulsho ahaan haddii oo isku halaynaya qabiilkiisa” Axmed Xas- aysan inaga go’nayn in hubka-dhigis iyo dh- san Jaamac, Taliyaha Saldhiga Boocame aqan celin la sameeyo markaa hubka waligi- is halis ayuu inaku haynayaa” - Cabdirashiid Inkasta oo dadka rayidka ah ay wali aad ugu

17

tiirsan yihiin hubka, haddana dadweynuhu waxa Haweenka Mudug uu ka daalay dhibaatada hubka, halka odayaasha dhaqankuna ay kaalin muuqata ka qaataan xaka- Inta badan saraakiishii amniga ee la waraystay maynta colaadaha iyo hubka qabaa’ilka oo lagu xilligii daraasadda waxa ay sheegeen in wacyi- ilaaliyo goobo u gaar ah inkasta oo ammaanka ga iyo fahanka dadka ee sharcigu uu hooseeyo goobahaasi aanu sugnayn. ayna dhibaato kala kulmaan marka ay qaba- nayaan qof danbiile ah. Danbiilayaasha waxa inta badan difaaca waalidkood, qaraabadooda 2.2.3 Xiriirka booliiska iyo bulshada ama oday dhaqameedkooda, kuwaasi oo mara- rka qaar isticmaala awood si ay usii daayaan. Waxa jira kala-fogaansho u dhaxeeya booliiska iyo bulshada Sida lagu soo arkay degmooyinkii la tagay xilligii daraasadda, odoyaasha dhaqanka iyo ganacsata Adeegga amnigu ma ahan mid ku baahsan ayaa gacan weyn siiya booliiska si ay u dhaw- dhammaan Puntland, booliiskuna waxay inta raan amniga iyo kala-danbynta. Degmooyinka badan ku sugan yihiin magaalooyinka waaweyn. fogfogna, booliisku wuxuu gabi ahaan ku tiir- Meelaha aan booliisku ka hawl gelin dad- san yahay shacabka marka ay timaado fulinta ku wuxuu ku tiirsan yahay nidaamka qabiilka. sharciga. Si taa la mid ah, dawladdu waxay inta Ka-qeybgalayaashii daraasadda ee magaalooyin- badan ku tiirsan tahay isimada, culimada iyo ga- ka waaweyn waxay ka warrameen in waxqa- nacsatada marka ay timaado xallinta khilaafaad- badka booliisku aanu taabba-gal ahayn - tusaale ka bulshada. Inkasta oo ay ehel u yihiin sugista ahaan magaalada Gaalkacyo waxa ay sheegeen amniga, haddana kaalinta isimada, culimada iyo in booliisku uu qaato laaluush uuna sii daayo ganacsatada ma aha mid qeexan ama qeyb ka ah danbiilayaasha. hannaanka sugista amniga iyo nabadaynta dalka. Dadka qaarkood waxa ay qabaan in maamuladii Arrin kale oo dadka sii fogaynaysa ayaa ah in is-xigay ee Puntland soo maray aanay daacad ka aanay jirin hannaan lagu ilaaliyo siraha ama xog- ahayn in ay xoojiyaan kaalinta dhaqanka iyaga ta ay muwaadiniintu la wadaagaan booliiska taa- oo cabsi ka qaba in ay la barataam dawladda. si oo halis gelin karta nolosha dadka xogta siiya hay’adaha amniga. “Kaalintayadu, odoyaal ahaan, waa in aan ilaalinnaa nabadda, sidaa oo ay ta- PDRC waxa ay ogaatay in iskaashiga iyo hayna waxba kuma helno haddana wax- kalsoonida ka dhaxaysa dadka iyo laamaha am- aan u heellanahay in aan gudano shaqo niga ee dhammaan degmooyinkii la tagay ay aan dhammaanayn oo innaga dhaxaysa.” hooseyso. - Aadan Warsame Cismaan, Oday-dhaqa- meed, Galdogob “Maalin maalmaha ka mid ah, aniga iyo gabdho kale ayaa qabanay nin aan ka shakinnay waxaanna u dhiibnay booliiska, 2.2.4 Xag-jirnimo nimankii booliiska ahaa ee baritaanka sa- maynayay ayaa ninkii laaluush ka qaatay Faqriga, shaqo la’aanta iyo jiritaan la’aan barnaam- siina daayay. Maalin danbe ayaa ninkii iga ijyo lagu horumarinayo dhallinta waxay ka mid yihii soo hor-baxay, markaas ayuu ii dhawaaqay duruufaha sii fogaynaya dhallinyarada soomaalida isaga oo leh xagee iga gali doontaa - arin- taa darteed ayaan baastoolad u iibsaday.” Khatarta amni ee ugu daran waxa dalka ku haya - Dhudi Yuusuf, Gudoomiyaha Ururka kooxda Al Shabaab ee gacan saarka la leh Al

18 Qaacida. Kooxdan oo aaminsan in la qaado- joogihii kooxda ee buuraha Galgala Maxamed jihaad caalami ah in ay tahay waajib diini ah, Siciid Atom oo u gacan galay dawladda federal- waxayna leeyihiin awood ay maskax ahaan ay ka 7dii Juun 2014 ayaa ka dhigan khasaare wayn ku jihayso dhallinyarada soomaaliyeed isla mar- oo soo gaartay kooxda. kaan ay ka qeybgeliso falal argagixisinimo ayaa khatar joogta ah ku ah amniga iyo xasilloonida Sidoo kale dilalkii qorshaysnaa ee kooxdu ay Puntland iyo tan gobolka. la beegsadeen Dr. Axmed Xaaji Cabdirax- maan iyo Sheekh Cabdiqaadir Nuur Faarax Sida ay ku warrameen ka-qeybgaleyaashii oo ahaa culimada ugu waaweyn Puntland ayaa dood-kooxeedyada, fakhriga iyo shaqo la’aan- wax badan ka beddelay aragtidii dadka iyaga oo ta ayaa ah sababaha ugu waaweyn ee keena nacayb badan u qaaday kooxda Al Shabaab. Ar- amni xumada, iyaga oo sidoo kalena uga dara rintaas waxa kale oo ay keentay in dadku ay xaaladda qalafsan ee ay ku sugan yihiin dhal- ku baraarugaan halista Al Shabaab, kacdoonna- linyarada Puntland. Warbixin uu soo saaray na kala horyimaadaan. Sidoo kale gulufka daw- Barnaamijka Qaramada Midoobay ee Horu- laddu ku qaatay kooxda ayaa hoos u dhigay- marinta (UNDP) sanaddii 2012 ayaa tusinaysa sa rajada kooxdu ay ka qabaan in Puntland ay in 82% dadka soomaaliyeed ay yihiin faqri, hal- gabbaad ka dhigtaan. Si kasta oo ay ahaataba, ka 73% ay ku noolyihiin wax ka yar laba doolar kooxda cadaadis ba’an ayaa kaga socda dhanka maalintii, shaqo la’aanta dhallinyaraduna ay sare Hawlgalka Midowga Afrika ee Soomaaliya (AM- u dhaaftay 67%. Dhallinyaro shaqo la’aan ah isla ISOM) iyo Ciidanka Xoogga Dalka Soomaali- markaana aan haysan nolol ama raadinaya qaab ya kuwaasi oo la wareegay fariisamo badan oo ay isu-muujiyaan, waxay dan bidaan ku biirista ay kooxda Al Shabaab ku leeyihiin koonfurta kooxaha xag-jirka ah ama burcadda ah. iyo bartamaha Soomaaliya. Arrintan ayaa Al Shabaab ku khasbaysa in ay u soo baxsadaan Marka laga soo tago ciidamada dawladda ee dhanka waqooyiga, iyaga oo doonaya in ay ku lagu dilay jiidaha dagaalka, Al Shabaab waxa ay dhuuntaan buuraleyda Galgala eePuntland. In dilal qorsheysan ku fuliyeen wax-garad badan kastoo la wiiqay awoodda Al Shabaab, hadda- oo ay ka mid yihiin culimo, ganacsato, shar- na, khatarta kooxda waa mid aan la dhayalsan ci-yaqaanno, wariyeyaal iyo saraakiil dawladeed karin. oo ay ku dileen magaalooyinka Bosaaso, Ga- roowe iyo Gaalkacyo. Ciidamada Puntland ayaa dagaalo goos goos ah la galay kooxda Al 2.2.5 Arimaha xuduudaha gudaha iyo Shabaab oo ku dhuumanaya dhufaysna ka dhi- dibadda ganaya buuraha Galgala iyaga oo guulo kasoo hoyiyay isla markaan dib u riixay xoogagga Al Xudduudaha oo aan sugnayn ayaa suurto-geliya in Shabaab. Waxaa kale oo si joogta baritaano khataro badan u soo tallaabaan Puntland amni looga sameeyay magaalooyinka waaweyn iyada oo lasoo qabqabtay xubno ka tirsan Al Puntland waxay xudduud dheer la leedahay Shabaab kuwaasi oo ay xukun ku riday Max- gobollada dhexe ee Soomaaliya, bariga Itoo- kamadda Ciidanku. biya, Somaliland iyo Badweynta Hindiya iyo Badda Cas. Amniga xuduudaha oo dabacsan Dilkii ay u gaysteen diyaaradaha Maraykanka ayaa keena in hubka iyo argagixisaduba ku soo ee aan duuliyaha la hayn hogaamiyihii kooxda qulqulaan Puntland, sidoo kalena tahriibiyeyaa- Al Shabaab Axmed Cabdi Godane taariikhdu sha iyo ganacsatada mukhaadiraadku si qarsoo- markii ay ahayd 1 Sebtember 2014 isaga oo ku di ah isaga gooshaan xuduudaha. Arrinta xud- sugan degaanka Baraawe iyo Is-dhiibistii hor- duudaha furan waxaa si aad ah loogu lafaguray

19 dood-kooxeedyo ka dhacay Gaalkacyo, Buu- gacan-ku-haynta gobolladaas. hoodle iyo Badhan. Arrin kale oo culayskeeda leh ayaa ah in deg- Gaalkacyo oo ah magaalo qeybsan ayaa u nu- mooyinka iyo gobollada Puntland aanay lahayn gul colaadaha waxayna caan ku tahay dagaal- xudduudo kala astaysan. Tirada degmooyinka beeleedyo iyo amni darro soo noqnoqoda, iyo ayaa si aad ah u kordhay - iyada oo tiradii deg- waliba hoyaadin ama magangelin ay ka heleen mooyinka ee jiray 1991-dii ay ahaayeen 20 deg- kooxaha burcad-badeeku xilliyadii la soo dhaa- mo haddana ay yihiin 43 degmo oo ku kala yaal fay. Waqtiyadii dagaalka sokeeye magaalada 9 gobol. Ka-qeybgalayaashii dood-kooxeedya- waxaa ka dhacay isku-dhacyo dhiig badan ku da ayaa ku dooday in maamulladii is-xigay ee daatay oo ay ku naf waayeen boqolaal qof oo Puntland ay magacaabeen degmooyin badan si dhex marayay bulshooyinka waqooyiga iyo ay kalsooni uga helaan beelaha deggan. Wax- koonfurta Mudug. Dirartan soo jireenka ahi ayse ku guul darraysteen in ay la yimaadaan ee labada bulsho ka dhaxaysa waa mid si fudud hannaan iyo habraac qeexan oo loo maro ma- mar kasta u bilaaban karta madaama aanay jirin gacaabista degmooyinka iyo kala xadayntooda. is-kaashi amni oo taabba-gal ah oo ka dhax- Arrintani waxay horseeday in muran dhul uu eeya Puntland iyo Galmudug iyo sidoo kale soo kala dhex galo degmooyinkii horay u jiray dib-u-heshiisiin dhab ah oo la dhex dhigay laba- iyo kuwa cusub. Tusaale ahaan, degmooyinka da bulsho. Dhismaha maamulka ku-meel-gaarka Gumbax iyo Baargaal oo ka tirsan gobolka Gar- ah ee Galmudug iyo muranka xudduudaha ee dafuu ayaa isku haysta marsada dabiiciga ah ee aloosan ayaa dhab ahaan qeyb ka qaadan kara in Binna oo 8km u jirta degmada Baargaal. colaadaha ay mar kale dib u qarxaan. “Xudduud la’aanta degmooyinka iyo mu- “Si ka duwan gobollada kale ee Puntland, ranka ka dhexeeya degmooyinkii hore iyo Mudug waxay u baahan tahay xaalad gaar kuwa danbe waa dhibaato bulshada la dhex ah in lagu maamulo, waliba dhanka amni- dhigay oo keeni karta dagaal sokeeye , daw- ga.” - Cismaan Barre Khalaf, Ganacsade, ladda Puntland ayaa si gaar ah uga mas’uul Dood-kooxeed, Gaalkacyo. ah dhibaato walba oo ka dhex dhacda Bargaal iyo Gumbax.” - Cumar Siciid Shar- Muranka iyo xiisadda u dhaxeeya Puntland iyo maake, oday-dhaqameed, Baargaal Somaliland ee ku aaddan gobollada Sool, San- aag iyo Cayn ayaa cirka isku sii shareeray tan iyo doorashadii Madaxweyne Cabdiwali, aran- 2.2.6 Kalluumaysiga sharci darrada ah iyo taasi oo halis ku ah amniga iyo nabadgelyada saamenyta uu la iman karo gobolka oo aan imankaba cago adag ku taag- nayn. Abaabul ciidan iyo dhaqdhaqaaqyo mili- Burcad-badeednimo bilowgeed tari oo ay sameeyeen Puntland iyo Somaliland oo ku hardamaya gacan-sarraynta gobolladaas Degmooyinka Puntland ee dhaca xeebta ayaa ayaa uga sii daray xiisadda. Bulshooyinka ku xilligan dhibaato ba’an ay ku hayaan kalluu- nool Buhoodle iyo Badhan ayaa dareensan in maysato sharci darro ah. Dadka deggan Boo- gulufka milatari ee Somaliland ay ka danbay- saaso, Baargaal iyo Eyl ayaa sheegay in shirkado so damac dhul-balaarsi. Maamulka Khaatumo shisheeye - gaar ahaan kuwo Iiraan iyo Koon- oo la aasaasay bishii August 2012 ayaa uga sii furta Kuuriya laga leeyahay- ay xaaluf ba’an ku daray loolankii ka jiray gobollada Sool, Sanaag hayaan kalluunka ku jira xeebaha iyaga oo sidoo iyo Cayn iyada oo saddexda maamul (Puntland, kale burbur baahsan u gaysta deegaanka badda Somaliland iyo Khaatumo) ay ku hardamayaan isla markaana si gaar ah u bartilmaameedsada

20 noocyo ka mid ah kalluunka oo halis ugu jira in la dagaalanka burcad-badeedka ee ciidamadda uu dabar-go’. shisheeye ay ka wadaan biyaha Soomaaliya, gaar ahaan xeebaha Puntland. Ra’yigooda ayaa “Waxay kusoo xad-gudbaan kana kalluu- ah in maraakiibtaasi ay marmarsiinyo ka dhig- maystaan biyahayaga, waxay hallis geliyaan taan in ay la dagaalamayaan burcad-badeedda, nolosha kalluumaysatada fara ku tiriska dhanka kalena aanay wax tallaabo ah aanay ka ah ee badda u shaqo taga, way toogtaan qaadin kalluumaysiga sharci darrada ah, balse waxayna ka burburiyaan doomaha ay ku jil- ay hoosaasiyaan. Sida ay qabaan bulshooyinka laabanayaan. Waxa kale oo ay burburiyaan xeebaha ku nool ayaa rumaysan in Soomaali iyo deegaanka badda iyo qararka kalluunku ku shisheeyaba ay ku lug-leeyihiin xaalufka socda, noolyahay iyaga oo adeegsanaya shabaago halka ay sheegeen in maraakiibta jariifka qaar ay ilyar ah oo xoog badan oo adduunka laga ilaalo ka yihiin dullaaliin Soomaali ah. mamnuucay iyo qalab dhawaaq dheer oo kalluunka lagu didiyo. Kalluumaysata shish- “Ciidaanka Booliiska Badda Puntand eeye waxay markiiba kalluunka geeyaan (PMPF) halkan [oo Eyl ah] way ku sugan yi- suuyada caalamka iyo kuwa gobolka arrin- hiin mana gutaan shaqadooda. Wayna soo taasina waxay dhabar-jab ku tahay wax- kartay dhibaatadda maraakiibta jariifka ah, soo-saarka kalluumaysatada maxalliga ah noloshayada ayay dagaal kula jiraan mana oo hadhoow suuq waaya.” - Cabdirisaaq haysanno meel kale oo aan aadno. Haddii Cismaan Cali, Khabiir Kalluumaysiga ah, dawladda iyo beesha caalamku aanay tal- Boosaaso laabo degdeg ah ka qaadin kalluumaysata sharci darrada ah waxaa ku khasbanahay In badan oo ka mid ah dadkii ka qeyb ga- in aan hubka qaadano oo aan iska dhicino.” lay dood-kooxeedyada waxa ay sheegeen in Cabdikhadar Axmed Maxamed, bad-dhac, aanay kalsooni ku qabin hawl-galka ku aaddan Eyl

2.3 Caqabadaha Garsoorka iyo Hannaanka Sharciga Puntland

2.3.1 Caqabado hay’adeed oo ba’an marinayo nidaamka garsoorka. 43-da degmo ee Puntland, 23 kaliya ayaa leh maxkamado heerka Garsoor taag daran oo shaqaale tiro yar oo aan kowaad, waxaa kale oo jira 8 maxkamadood xirfad badan lahayn, una adeegaya ummadda iya- oo heer gobol /racfaan ah oo ka hawl-gala goon wacyi/aqoon badan u lahayn sarraynta shar- dhamaan goboladda, marka laga reebo gobolka ciga Gardafu oo aan lahayn maxkamadii racfaanka.

Nidaamka garsoorka Puntland waxaa haysta Maxkamadaha degmooyinka oo tiro ahaan 23 caqabado aad u ba’an kuwaasi oo hoos u dhi- ah inta badan malaha dhisme ay ku shaqeeyaan, gay waxqabadkii iyo kalsoonida ay dadku ku kaliya 5 maxkamadood ayaa leh xafiisyo ay ku qabeen. Siyaasadaha iyo shuruucda garsoorku hawl-galaan. Inta kale waxay deggan yihiin guryo maahan kuwo taabba-gal ah; shaqaalahu waa kiro ah ama dhismeyaal burburay, garsoorayaa- kuwo aan tababar badan la siin isla markaana sha degmooyinkuna ma helaan mushaar ku filan aan helin mushaar ku filan; ma jiraan dhismey- waxayna ku nool yihiin cabsi joogta ah oo ay ka aal ku filan oo hay’adaha garsoorku ku hawl-ga- qabaan aargoosi uga yimaada dadka ay xukun- laan; mana jiro hindise dhab ah oo lagu horu- ka ku ridaan, ama’ raaliga ku ahayn go’aanka.

21 8 sarkaal oo ka tirsan laamaha garsoorka (5 Xeer-beegtidu: waa hannaan garsoor oo wax-tar xeer-ilaaliye iyo 3 garsoore) ayaa la dilay shantii ah si fududna loo heli karo, inkastoo aanu helin sano ee ugu danbeeyay iyada oo inta badan lagu aqoonsigii iyo mudnaantii u lahaa dilay magaalooyinka Gaalkacyo iyo Boosaaso. Arrintaas oo ay weheliso shaqaalaha garsoorka Caqabadaha garsoorka haysta waxaa ka mid ah oo aan rabitaan badan u qaban shaqada ayaa in ay jiraan laba nidaam, mid dhaqan iyo mid ras- keentay in hawl-wadeenno badan oo lamaha mi ah, oo is-garab-socda, mana jiraan shuruuc garsoorka ka tirsan ay shaqada ka tagaan. iyo habraacyo midaysan oo ay ku hawl-galaan iyo wadashaqayn qeexan oo ka dhaxaysa. Dad- “Caddaalad darrada ayaa keenta amni ka reer miyiga ah ayaa inta badan ku tiirsan xumada; waxaan u taagannahay in aan nidaamka dhaqanka marka ay timaado xallinta cadaaladda u adeegno haddana ma haysa- dacwadaha iyo murannada. Inta badan ka-qey- no ilaalo mana helno mushaar nagu filan; bgalayaashii daraasadda oo ay ka mid yihiin ma haysano agab xaafiiseed waxaanna de- saraakiil ka tirsan hay’adaha garsoorka ayaa gganahay hal qol oo kiro ah oo aan lahayn qaba in nidaamka dhaqanka ama xeer-beegtigu waardiye, arintaasina wax ay na dhaxalsi- uu buuxiyay kaalintii ay ahayd in ay dawladdu isay in aan mar walba shaabadda maxkam- buuxiso, iyada oo garsoorka dawladdu aanu adda gacanta ku qaadano.” - Cabdiqaadir ahayn mid baahsan ama dadku wada ogol yihiin. Axmed Ismaaciil, Garsoore, Badhan “Nidaamka shareecada iyo dhaqanku waa Booliiska oo aan agab badan haysan isla markaa- kuwo cid walba heli karto, xataa dadka dan na niyad jabsan iyo jiritaan la’aan xabsiyo iyo ga- yarta ah, si degdeg ah oo kalsooni leh ayay- diid ku filan ayaa dhaxalsiisay laamaha garsoor- na dadka u kala guraan.” - Cabdirashiid Sa- ka in aanay si taabba-gal ah u gudan hawlaha loo laad, Sharci-yaqaan, Gaalkacyo igmaday. Waxaa jira afar xabsi oo kali ah oo ku kala yaala magaalooyinka Garowe, Gaalkacyo, Dad badan oo ka mid ah ka-qeybgalayaashii Qardho iyo Boosaaso. Degmooyinka oo aan dood-kooxeedyada ayaa dareensan in nidaam- wada lahayn xabsiyo ayaa keenta in maxaabiista ka garsoorka iyo maxkamadaha dawladdu aanu qaar lagu hayo saldhigyada booliiska iyo goobo u shaqaynayn sidii loogu talo-galay, waxayna ku meel gaar ah oo aan waafaqsanayn nidaamka u arkaan in wali raadkii gumaystaha shishe- xabsiyada. Aqoonta danbi-baarista iyo daba-gal- eye uu kasii muuqdo isla markaana hay’adaha ka ayaa ah mid gabaabsi ah, arintani oo ay uga garsoorka dawladdu ay daahiyaan dacwadaha, sii darto saamaynta qabiilka ayaa keena marmar awoodna aanay u lahayn in ay fuliyaan sharci iyo in la marinhabaabiyo dacwadda ama maxkama- go’aamada ay ridaan. Dad badan oo ka mid ah duhu ay ridaan xukunno aan caddaladda ahayn. ka-qeygalayaashii daraasadda ayaa sheegay in ay Dadkii la waraystay iyo ka-qeybgalayaashii door-bidaan nidaamka shareecada iyo dhaqan- dood-kooxeedyada ayaa qaba in ay jiraan dh- ka. Dadka oo aan aqoon iyo wacyi badanna u aqamo ay ka mid yihiin musuq maasug, eex iyo lahayn nidaamka garsoorka dawladda iyo sar- caddaaladda oo aan loo sinayn kuwaas oo halis raynta sharciga ayaan aragti ka haysan sida ugu ku ah madaxbanaanida iyo dhexdhexaadnimada wanaagsan ee garsoorka iyo caddaaladda loo hannaanka garsoorka. hirgalin karo.

Qeyb ka tirsan ka-qeybgalayaashii dood-koox- 2.3.2 Hannaanka garsoorka dawladda iyo eedyada ayaa sheegay in ay kalsooni ku qabaan kan dhaqanka nidaamka shareecada oo kaliya iyaga oo max- kamadda u arka nidaam soo-galooti ah oo ku

22 dhaqma shuruuc talyaanigu qoray. Arrintan la-jaan-qaadi karin shareecada Islaamka. ayaa salka ku haysa ra’yiga dadka qaarkii ay qabaan ee ah in xeerka ciqaabta Soomaaliya/ “Dadku waxay maxkamada aadaan oo Puntland la meel-mariyay xilligii gumaystaha, kaliya haddii xaajadu noqoto gar cadaawo, inkastoo dib-u-eegis ay ku sameeyeen dawla- iyagoo waliba aan kalsooni badan ku qa- dihii soo maray Soomaaliya, waxayna aaminsan bin maxkamadda.” Buraale Mahad Magan, yihiin in aanu ku haboonayn Puntland ama aanu oday-dhaqameed, Buuhoodle

2.4 Caqabadaha dib-u-heshiisiinta bulshada

2.4.1 Soo-noqnoqshada colaadaha aa iyana ka taagan isku-dhacyo ka dhaxeeya khayraadka ku salaysan dhuxulaysato iyo xoolo-dhaqato degaanka ah. Khayraad gabaabsi ah, bulshooyin hubaysan iyo la’aan siyaasado cad oo nabadda lagu dhisayo. Dadka reer guuraaga ah ayaa inta badan isku Dagaal-beeleedyo soo noqnoqda ayaa halis qabta sidii ay u wadaagi lahaayeen khayraad dhab ah ku haya amniga iyo xasilloonida Punt- gabaabsiga ah sida biyaha iyo daaqa. Xiisadda land iyo nabadda oo aan caga adag ku taag- ayaa inta badan hawada isku sii shareerta xilli- nayn. Dhibaatada ka dhalata colaad beeleedy- ga jilaalka markaas oo xoolo raacatu ay tartan ada soo noqnoqda ayaa keenta barakac iyo in ugu jiraan sidii ay xoolahooda daaq iyo biyo ugu dadku kala irdhoobo. Inkasta oo ay dawladda heli lahaayeen. Inkasta oo colaad beeleedyada iyo hay’ado kaleba dadaal u galeen in xal waara aloosan ay inta badan ku salaysan yihiin khay- loo helo colaadaha sookeeye haddana waxaa raadka dabiiciga ah haddana waxa jira kuwo jira tiro colaado ah oo muddo dheer taagnaa siyaasadaysan ama salka ku haya dano dhaqa- walina aan lasoo af-jarin kuwaasi oo ku salaysan ale. Degaanada cusub iyo barkadaha laga qodo khayraadka dabiiciga ah ama xad-gudubyo la dhul-daaqsimeedka, murannada dhulka ee kala tirsanayo, waxaana ka mid ah colaadahaas: magaaloyinka iyo ganacsiga dhuxusha ayaa int- abu keena isku-dhacyo dhiig ku daato oo dhex • Colaadda ka taagan degaanka Cadaadda ee mara bulshada. La’aanta siyaasad cad oo ku waqooyiga Buurtinle, colaadaas oo u dhax- saabsan dhulka iyo khayraadka sida loo wadaa- aysa beelo isku haya daaq iyo degaan; gayo ama loo maamulayo iyo awoodda laamaha • Colaadda ka taagan degaanada Rako iyo fulinta sharciga oo hooseysa ayaa qeyb ka qaata Xumbays taas oo ay ku naf waayeen in ka in colaaduhu ay jiitamaan lana soo af-jari waayo. badan 60 qof, sidaa oy tahay, isku-dayo badan ayaa la sameeyay si loo soo af-jari; • Colaadda Taleex ee ka dhaxaysa laba lafood 2.4.2 Wadajirka bulshada oo hooseysa oo ka wada tirsan beesha Nuur Axmed ee Dhulbahante taas oo ku salaysan aano/da- Maqnaanshaha hindise horumarineed iyo qor- kano; she lagu soo xero-galinayo dhammaan bul- • Colaada Xero-jaale oo ku salaysan aano/ shooyinka ayaa sii faquuqa beelaha ku nool dakano waqti dheer soo taaganayd beelaha xuduudaha fogfog dirirtu ka dhaxaysana ay awoodi waayeen in ay bixiyaan magaha la isku leeyahay; La’aanta siyaasad taabba-gal ah oo ay dawlad- • Degmada Isku-shuban ee gobolka Bari wax- du uga jawaabayso baahiyaha horumarineed ee

23 bulshooyinka dib-u-dhacsan ama xuduudaha Haddaba kaalinta iyo midnimada hoggaanka dh- durugsan xiga isla markaana ay ku soo xero-gal- aqanka - oo sannadahan danbe sii xumaanayay inayso kuwa tabooshooyinka qaba ayaa qeyb ka - ayaan looga faa’iidaysan sidii la rabay. Sida ay qaata kala furfurashada midnimadda ummadda qabaan ka-qeybgalayaasha dood-kooxeedyada, reer Puntland. Dadka ku nool gobolada Sool, odoyaasha dhaqanka ayaa ah xoogag u heellan Sanaag iyo Cayn waxay siyaasad ahaan kala nabadda, sidaas oo ay tahayna ma helaan kaal- raacsan yihiin maamulada Puntland, Khaatumo mada iyo gacan-qabashada ay u baahan yihiin iyo Somaliland. Dagaalka saddex-geesoodka ah marka ay timaado nabadaynta iyo dib-u-heshi- ee ka dhaxeeya maamulada waxa uu dhaawacaa isiinta beelaha. wada-noolaanshihii iyo wadajirkii bulshada. Si- doo kale bulshooyinka ku nool gobollada xadka Si ka duwan Somaliland oo leh gole dhaqan/ xiga waxa ay tirsanayaan tabashooyin la xiriira guurti oo awood sharci dajin leh, hoggaan- in dawladdu ka gaabisay in ay adeegyo bulsho ka dhaqanka Puntland ma laha kaalin ama qa- ka hirgaliso degaankooda, taas oo uga dhigan in ab-dhismeed muuqda taas oo keenta in daw- dawladdu ay cidla uga dhaqaaqday isla markaa- laddu ay mararka qaar dhinac marto. Sidaas oo na dhagaha ka furaysatay cabashadooda. ay tahayna, haddana ka-qeybgalayaasha daraas- addu waxa ay sheegeen in odayaasha dhaqanku Arrin kale oo halisteeda leh ayaa ah in kaalint- ay muhiim u yihiin xallinta dagaal-beeleedyada. ii hoggaanka dhaqanka ay wiiqantay - Isamada ayaa ahaa marjaca ugu wayn ee loo noqdo mar- “Shakhsiyan wax lacag ah kama qaato ka ay jiraan khilaafyo bulsho ama kuwo siyaas- dawladda, baahina uma qabno 30ka dool- adeed oo khatar ah. Inta la ogyahay taariikhda ar ee ay Wasaaradda Arrimaha Gudaha soomaalida, hoggaanka dhaqanku wuxuu kaalin siiso odoyaasha, waa wax bah-dil ah. Wax- muuqata ka ciyaari jiray adkaynta midnimada aan dawladda uga baahanahay taageero iyo wadajirka ummadda, xakamaynta iyo xallin- wax-ku-ool ah.” Mursal Maxamuud Cabdi, ta dagaal-beeleedyada iyo in la helo is-fahan oday-dhaqameed, Bosaso beddela murranada iyo colaadaha hubaysan.

2.5 Sahaminta Fursadaha Jira ee Wax-ka-tari kara Xallinta Caqabadaha Amniga

Puntland waxa ay gaadhay horumar badan mar- colaadaha iyo khilaafaadka bulsho iyo kuwa si- ka ay timaado dhisamaha-dawladnimo iyo baa- yaasadeed. hinta maamulka. Hase ahaatee Puntland waxa ay wali la daalaa-dhacaysaa culaysyo dhanka Maamuladii kala danbeeyay ee Puntland soo amniga oo ay ka mid yihiin xagjirnimo, hubka maray ayaa sameeyay balan-qaadyo badan oo baahsan oo bulshada gacanta ugu jira, dagaal- ku aaddan in ay sameeyaan isbeddel iyo dib-u- beeleedyo soo noqnoqda, wadajirka ummadda habayn amni iyo mid siyaasadeed, hase yeeshee oo dabacsan, xiisad kala dhaxaysa Galmudug wax badan kama soo naasa caddaan balan-qa- iyo xiriirka cakiran ee Puntland iyo dawladda adyadaas. Si kasta oo ay ahaataaba, waxaa jira federalka ah, iyo kan Puntland iyo Somaliland. fursado badan oo wax-ka-tari kara in amaanka Awoodda hay’adaha amniga iyo garsoorka oo Puntland la sii adkeeyo, waa haddii dawladda hooseysa iyo kaalintii dhaqanka oo hoos u talada haysa ay si dhab ah uga faa’iidaysato. dhacday ayaa Puntland ka dhigtay mid u nugul Fursadaha jira waxaa ka mid ah dib-u-habayn-

24 ta amniga iyo garsoorka ee uu ku dhawaaqay dex maalmood socday oo ay ka qeyb galeen Madaxweyne Cabdiwali Maxamed Cali, nacay- 150 qof oo matelayay dhammaan daneeyayaa- bka isa-soo-taraya ee ay dadku u qabaan hubka sha nabadda, gaar ahaan dawladda, bulshada iyo khasaarahiisa, dadka oo qeyb ahaan u bisla- rayidka ah, beesha caalamka iyo wax-garad ka aday, doonayana sharci iyo kala-danbayn, dadka tirsan bulshada Puntland. Shirkaas waxaa lagu oo ku baraarugsan hallista argagixisada iyo bur- soo bandhigay natiijadii ka soo baxday daraas- cad-badeeda iyo beesha caalamka oo diyaar u addii labaad ee astaynta caqabadaha amniga, ah in ay gacan ka gaysato dadaalada amniga lagu maamul-baahinta iyo dimuqraadiyadaynta iyada sugayo iyo guud ahaan hindiseyaasha is-beddel oo ay ujeeddadu ahayd in ka-qeybgalayaashu ay ee ay dawladdu wado. si dhab ah u-lafa-guraan isla markaana u ansixi- yaan natiijada daraasadda. Odoyaasha dhaqanka iyo culimada ayaa ahaa hanti iyo awoodo qarsoon oo wax badan ka Ujeeddada kale ee shirka ayaa ahayd in ka-qey- tari kara dagaalka lagula jiro argagixisada iyo bgalaashu kala mudnaan siiyaan caqabadaha isla burcad-badeedda, waxaa kale oo muhiim ah in markaana ay ka talo-bixiyaan xalka caqabadaha la xoojiyo lana soo nooleeyo kaalinta hoggaan- amniga, maamul-baahinta iyo geeddi-socodka ka dhaqanka lagana qeybgaliyo adkaynta midni- dimuqraadiyadaynta. Dood iyo falanqayn dheer mada iyo nabadgelyadda. Sida ka-qeybgalayaas- ka dib, ka-qeybgalayaasha shirka daneeyayaasha ha daraasaddu ku taliyeen, dawladda oo imanka Puntland waxay isku raaceen natiijaddii daraas- leh war-baahiye maqal-muqaal ah (TV) waa in adda amniga, iyaga oo sida soo socota u kala ay samaysaa wacyi-gelin baahsan oo ku saabsan hormariyay una kala mudnaan siiyay caqadaha adkaynta dawladnimada iyo nabadda. amniga ee jira:

Shirweynaha Wada-tashiga Puntland ayaa ah • Awoodda hay’adaha amniga iyo garsoorka fursad lagu saxi karo tabashooyinka bulshooy- oo hooseysa inka qaar ay qabaan si loo xoojiyo midnimada • Xuduud aan ilaalo lahayn iyo kuwo la isku iyo wadajirka ummadda. Xiriir is-fahan, is-qa- haysto darin iyo is-kaashi ku dhisan oo dawladda fed- • Xiriirka bulshada iyo booliiska oo hooseeya eralka ay Puntland la yeelato iyo sidoo kale • Argagisinimo (gaar ahaan Al Shabaabta buu- is-kaashi amni oo dhex mara Puntland, Galmu- raha Galgala) dug iyo Somaliland ayaa wax badan ka tari kara • Kalluumaysi sharci darro ah dadaalada nabadda iyo xasillinta ee Puntland iyo • Dagaal-beeleedyo khayraad ku salaysan guud ahaan tan gobolka. Haddaba liiska kor ku xusan ee kala mudnaan- siinta caqabadaha waxa uu ku tusinayaa dham- 2.5.1 Aragti iyo dadaalada amniga ee maan caqabadihii lagu soo ogaaday daraasadda muuqda marka laga reebo hal caqabad oo ah hubka bul- shada gacanta ugu jira. Arinta hubka ayaa u baa- Daraasadda astaynta caqabadaha iyo fursadaha han dadaal badan oo waqti dheer qaadanaya iyo ee uu sameeyay tiirka amniga iyo sarraynta shar- in bulshadu kalsooni ku qabto hay’adaha amni- ciga ee PDRC dabayaaqadii 2014 ayaa ujeed- ga, waxaa kaloo hay’adaha amniga laga rabaa in dadeedu ahayd in la ogaado sababaha keena ay fududeeyaan dadaal walba oo hub-ka-dhigis amni xumada sidoo kalena loo suurta-geliyo da- lagu samaynayo iyo sidoo kale in la helo xudu- neeyayaasha kale duwan in ay ka talo-bixiyaan ud amnigeedu sugan yahay oo aan hubku kasoo xalka caqabadaha jira ee dhanka amniga. Bishii tallaabi karin. Haddaba qabashadii shirweyni- Febuary 2015, PDRC waxa ay qabatay shir sad- hii labaad ee daneeyayaasha Puntland waxaa

25 ku xigay sahamin kale oo degdeg ah oo lagu ah caqabadaha ugu waaweyn ee hortaagaan sameeyay aragtida iyo dadaalada socda ee wax xasilinta amniga. Arrin u baahan xal degdeg ah lagaga qabanayo caqabadaha amniga ee kasoo ayaa ah mushaarka ciidanka oo aad u hooseeya baxay daraasadda laguna ansixiyay shirweynaha. soona daaha marar badan. Waxaa kale oo looga gol lahaa sahamintaan in la ogaado qorshayaasha dawladda ee ku aaddan Si kasta oo ay ahaataba waxa jira dadaalo ay daw- xal-u-helidda caqabadaha amniga iyo sidoo kale laddu hormuud ka tahay ayna gacan siinayaan dadaalada ay wadaan hay’adaha caalamiga ah iyo daneeyayaal caalami ah oo looga gol-leeyahay kuwa maxalliga ah si loo hubiyo in dadaaladaas in lagu xoojiyo awoodda booliiska iyo laamaha aysan ahayn kuwo iska-hor-imanaya ama aan amniga. Dawladda uu hoggaaminayo madax- gaarsiisnayn halkii loogu talo-galay. weyne Cabdiwali Maxamed Cali (Gaas) waxa ay daahfurtay dib-u-habayn lagu samaynayo Cilmi-bareyaasha tiirka amniga iyo sarrayn- laamaha amniga iyo garsoorka, shaqaalaha ray- ta sharciga ee PDRC ayaa xog-waraysiyo idka iyo maamulka dhaqaalaha dawladda. la yeeshay saraakiil ka tirsan dawladda iyo hay’adaha ay bah-wadaagta yihiin si loo ogaa- Iyada oo gacan ka helaysa xafiiska Qaramada do dadaalada qorshaysan ee wax looga qaba- Midoobay ee UNSOM, Wasaaradda Amniga oo nayo caqabadaha amni ee la isku raacay intii kaashanaysa madaxtooyada waxa ay bilowday uu socday shirweynaha daneeyayayaasha Punt- hannaan dib-u-eegis loogu samaynayo ciidama- land. Qeybaha soo socda ee qoraalkan waxaa da iyada oo la hubinayo ciidamada dibna loo dii- lagu qaadaa-dhigayaa natiijadii kasoo baxday waan gelinayo. Arrintan ayaa looga gol-leeyahay waraysiyadii lala yeeshay saraakiisha dawladda in la hubiyo tirada dhabta ah ee ciidan iyo qofka iyo kuwo hay’adaha ay wada-shaqaynta leeyi- u qalma in uu noqdo ciidan, iyada oo meesha hiin iyo sidoo kale dadaalada iyo qorsheyaasha laga saaraayo tiro badan oo ciidamo aan jirin wax-qabad ee socda si xal loogu helo caqaba- ah (caagle) kuwaasi oo ay dawladdu kharash ku daha amniga. Tiirka amniga iyo sarraynta shar- bixiso. Iyada oo la adeegsanayo nidaam casri ciga PDRC waxa uu isku dayi doonaa xal-u- ah oo laga hubinayo indhaha qofka, waxaa la helidda caqabadaha qeyb ka mid ah, iyada oo la hubiyay dibna loo diiwaan-geliyay tiro badan oo tixgalinayo go’aamaddii kasoo baxay shirweyni- ciidanka booliiska ah, tiro badan oo ka tirsan hii daneeyayaasha Puntland ee dhacay Febru- ciidanka daraawiishta iyo ilaalada xabsiyada. ary 2015, iyada oo sidoo kalena la tixgalinayo aragtida guddiga hoggaaminta ee tiirka amniga Dawladda waxa kale oo u qorshaysan in ay iyo waayo-aragnimada PDRC iyo awooddeeda. dib-u-eegis ku samayso mushaarka ciidanka iyo dallacsiintooda isla markaana ay la timaa- do hannaan lagu daryeelayo ciidanka si niya- Xoojinta hannaanka amniga iyo garsoorka Puntland dooda kor loogu qaado. Saraakiisha amniga ee dawladda waxa ay ku rajo weyn yihiin in wax Puntland waxay hanti badan ku bixisaa hay’ada- badan isbeddeli doonaan marka dib-u-habaynta heeda amniga iyada oo 2013-kii laamaha amni- laamaha amniga ay soo idlaato. Waxaase xaqiiq ga lagu bixiyay kharash dhan 31% miisaaniyadda ah in isku-dayga dib-u-habaynta ciidan aanay dawladda, halka arrimaha bulshadana lagu bix- hadda ugu horrayn, guul laga gaaro arrintana iyay wax ka yar 10%. Sidaas oo ay tahay waxa ay ku xirantahay sida dawladda talada haysa ay jira khataro badan oo halis ku ah nabadda iyo uga go’antahay in ay kaga dhabayso isla markaa- xasilloonida Puntland. La’aanta siyaasado iyo naa taageerto geeddi-socodka dib-u-habaynta hannaan amniga lagu sugo oo taabba-gal ah iyo laamaha amniga iyo garsoorka. awoodda hay’adaha amniga oo hooseysa ayaa

26 Qorsheyaasha 2015 ee Wasaaradda Amniga • Ma loo baahan yahay siyaasad amni oo ay ayaa muujinaya in sanadkaan gudihiisa la dhisi Puntland yeelato? Haddii jawaabtu tahay doono 11 saldhig booliis oo laga hirgelin doono “Haa” maxay tahay qaabka ugu habboon ee degmooyinka Xarfo, Jarriban, Dangorayo, Is- loo dajin karo siyaasadaas loona hubin karo ku-shuban, Qandala, Laasqoray, Qardho, Eyl, in ay noqoto mid taabba-gal ah oo la-wa- Gaalkacyo, Bayla iyo Godob. Waxa kale oo da-aqbalo lana fuliyo? qorshaysan in 16 goob-booliis (police post) laga • Qaabkee ugu habboon oo laamaha amniga dhiso Garoowe, Gaalkacyo, Bosaaso, Badhan, loogu jihayn karaa in ay yeeshaan aragti iyo Eyl iyo Qardho si loo baahiyo adeega amniga. qorshe fog oo lagu sugayo amniga? Wasaaradda Amniga oo gacan ka helaysa Bar- • Sidee aragti midaysan oo amniga ah oo ay naamijka Qarama Midoobay ee Horumarinta wadaagaan dawladda, laamaha amniga iyo (UNDP) ayaa gacanta ku haysa 25 dhallinya- shacabkuba looga hirgelin karaa Puntland? ro ah oo cilmiga sharciga ka barta Jaamacadda Qaabkeese loo hubin karaa loona daba-ge- PSU ee Garoowe. Wasaaradda ayaa sido kale li karaa wax-qabadka laamaha amniga iyo u diraysa dalka Jabuuti 50 sarkaal oo lagu soo garsoorka? Ma loo baahan yahay in dib-u- tababari doono ilaalinta xeebaha. Waxa kale eegis lagu sameeyo kharashaadka dawladda oo ay u diraysaa dalka Itoobiya 85 sarkaal oo ee dhanka amniga? Sideese dakhliga yar ee lagu soo tababari doono sirdoonimada iyo dan- la haysto si wanaagsan oo la-xisaabtan leh bi-baarista. loogu bixin karaa baahiyaha ugu mudan ee dhanka amniga? Sideese bulshadu iyo Iyada oo gacan ka helaysa UNSOM, Wa- barlamaanku ay kaalin ugu yeelan karaan saaradda Amnigu waxa ay ambaqaaday han- kor-joogtaynta wax-qabadka laamaha am- naan lagu meelmarinayo qorshe-hawleedka niga? waqtiga dheer oo yeeshaan laamaha amnigu. UNSOM ayaa sidoo kale gacan ka gaysanaysa samaynta waaxda qorshaynta mudada fog oo Soohdimeynta degmooyika ka tirsan wasaaradda. Deeqaha beesha caalam- ka ayaa iyana laga rajo qabaa in qeyb badan oo Ka-qeybgalayaashii daraasadda amnigu wax- ka mid ah loo qoondeeyo kobcinta awoodaha ay tilmaameen labo arrimood oo xudduudaha laamaha amniga ee heer federal iyo heer daw- Puntland la xiriira: in ay yihiin kuwo aan lahayn lad-goboleedba. ilaalo ku filan halka uu jiro muran xudduudda ah oo kala dhexeeya Somaliland. Waxaa iyana Marka la eego dhanka garsoorka dadaalada caqabad ah in degmooyinka iyo gobollada Punt- qorshaysan waa kuwo aad u yar. Dawladdu land oo tiro ahaan aad u kordhay aysan lahayn waxa ay bilowday hannaan dib-u-habayn loogu xudduudo kala astaysan. Iyada oo awoodda samaynayo laamaha garsoorka si loo xooji- dhaqaale iyo tan ciidanba ay hooseyso, hadd- yo tayadooda, hase ahaatee dadaalkaasi waa ana Puntland waxay dadaal badan ugu jirtaa si- mid gaabis ah. UNDP waxa ay taageero siisaa dii ay u sugi lahayd amniga xudduudaha ay la mashruuc loogu magac daray “maxkamadaha wadaagto Somaliland iyo Koonfurta Soomaal- wareega” kaas oo gacan ka siiya Wasaaradda iya. Arrinta xudduudaha degmooyinka ee aan Caddaalada sidii ay u baahin lahaayeen adeegga kala astaysnayn ayaa khatar ku ah guud ahaan garsoorka. amniga, geeddi-socodka maamul-baahinta iyo Hadaba waxaa jiro su’aalo muhiim ah oo ku dimuqraadiyadaynta iyada oo keen karta co- aaddan tayaynta hay’adaha amniga iyo garsoor- laado ka dhex aloosma degmooyinka iyo bul- ka Puntland kuwaasi u baahan jawaabo waafiya: shooyinka dariska ah.

27 Dastuurka Puntland ma tibaaxayo muhiimadda ku dhisnayn iyo inta badan dadaalada oo ahaa ay leedahay in xudduudaha degmooyinka la kala kuwo aan isku-xirnayn, meelna u wada jeedin. asteeyo ama baahida loo qabo in la helo guddi Waxaa jira isku-dayo ay sameeyeen UNSOM, kala soohdimeeya xudduudaha degmooyinka UNDP and Kooxda Miino-saarka Denmark iyo gobollada. Waxa kaliya oo uu sheegayaa in (DDG), oo laga sameeyay magaalooyinka Ga- xeer gaar ahi uu xadidi doono tirada, magaca roowe, Qardho, Bosaaso iyo Eyl si loo helo iyo xadduuda degmooyinka. Marka laga soo hannaan ku dhisan kalsooni oo isku-xira ayana tago dastuurka, siyaasadda maamul-baahinta ku wada-shaqeeyaan booliiska iyo dadweynaha Puntland ayaa muujinaysay in la dhiso guddiga ay u adeegayaan. soohdimeynta xudduudaha taas oo ku mud- daysnayd 2014, hase yeeshee wali guddigaas DDG oo kaashanaysa Wasaarrada Amniga iyo lama yagleelin. Wasaaradda Arrimaha Gudaha maamulada degmooyinka Garoowe, Eyl iyo ee Puntland ayaa ku tala jirta in ay samayso Qardho ayaa ku hawllan barnaamij kalsooni iyo guddigii ugu horreeyay oo noociisa ah oo loo wada-shaqayn looga dhex abuurayo bulshada igmado astaynta xudduudaha iyada oo maalin- iyo booliiska degmooyinkaas si loo xoojiyo na- gelin ka sugaysa Sanduuqa Xasilinta Soomaaliya badda iyo amniga. Hindisahaan waxa kale oo (SSF). qeyb ka ahaa in la dhiso guddiyada badbaada- da bulshada oo heer degmo iyo heer tuulo ah, Haddaba arrinta xudduudaha furan iyo koror- guddiyadaas oo shaqadoodu tahay in ay wa- ka degmooyinka ayaa mudan in la iska waydiiyo da-hadal iyo is-fahan dhex dhigaan bulshada iyo su’aalahan soo socda: booliiska si loo helo is-kaashi labada dhinac ah. Guddiyada badbaadada bulshada ayaa sidoo • Sidee loo hirgelin karaa is-kaashi amni oo kale hawshoodu tahay in ay diyaariyaan baahi- xudduudaha ah oo dhex mara Puntland iyo yaha iyo qorsheyaasha amniga ee heer degmo. dariskeeda? Mashaariicda la fuliyay ee ka mid ahaa qor- • Sidee ayay soohdimeynta xudduuduhu u sheyaasha degmooyinka waxaa ka mid ah layrar dhimi karaan ama uga hortagi karaan muran- lagu xiray qaar ka mid ah waddooyinka Garowe ka siyaasadaysan ee dhulka ee ka dhaxeeya iyo Qardho iyo goobo booliis oo laga dhisay bulshooyinka iyo degmooyinka kala duwan? Eyl iyo Garoowe.

Si kasta oo ay ahaataba, waxa jira su’aalo la iska Xoojinta is-kaashiga bulshada iyo Booliiska waydiin karo sida ugu habbaan oo kalsooni iyo is-kaashi looga dhex abuuri karo booliiska iyo Wax-qabadka laamaha amniga oo aan taabba-gal bulshada, waxaana ka mid ah su’alahaas: ahayn iyo qaabka adag ee ay ula dhaqmaan bul- shada iyo fahamka dadka ee ku aaddan fulinta • Maxay yihiin siyaasadaha, qaab-dhismeedya- sharciga oo hooseeya ayaa inta badan loo aa- da iyo waddooyinka loo baahan yahay in loo neeyaa kalsooni-darrada iyo is-kaashi la’aanta maro sidii loo heli laho kalsooni, is-kaashi ka dhex taagan bulshada iyo booliiska. Dadaa- iyo xog is-dhaafsi dhex mara bulshada iyo lo badan ayaa dawladda oo gacan ka helay- laamaha amniga? sa hay’ado caalami ah iyo kuwo maxalli ah la • Maxa loo baahan yahay si loo hubiyo in sameeyay si la isugu soo dhaweeyo bulshada booliisku uu ilaaliyo sirta bulshada isla mar- iyo booliiska inkastoo dadaaladaas aysan miro- kaana uu si anshax ku jiro ula dhaqmo mu- dhal u noqon sidii la rabay. Waxaa kale oo iya- waadiniinta? na dhibaata ah iyada oo hannaanka loo maray • Sidee sare loogu qaadi karaa fahanka iyo arrintaasi ay ahayd mid aragti iyo higsi cad aan wacyiga dadka ee ku aaddan sarreynta iyo

28 fulinta sharciga iyo in ay ka qeyb qataan ilaal- Shabaab iyo khataraha kale ee amni. inta amniga? Qaabkeese dumarka iyo dhal- inyarada looga qeyb galin karaa dhismaha Wasaaradda Amniga ayaa sidoo kale qor- nabadda iyo ilaalinta amniga? shaynaysa in ay Wasaaradda Waxbarasha- da kala kaashato sidii manhaja waxbarashada loogu dari lahaa barashada nabadda si ubadka La-dagaallanka xagjirnimada loogu barbaariyo nabadda iyo hab-nololeed aan ku dhisnayn xoog iyo shaqaaqo. 2012, Dhaqdhaqaada Al Shabaab ee ku dhuumaalay- cilmi-barayaasha PDRC ayaa isku duba-riday sanaya buuraha Galgala ayaa halis dhab ah ku bare-kaabe loogu talo-galay ardayda dugsiyada ahaa amniga iyo xasilloonida Puntland siddeedii sare. Buugaas/bare-kaabahaas ayaa ka hadlaya sano ee ugu danbaysay. Guulo badan ayaa lasoo arrimo muhiim u ah barasha madaniga sida am- hoyiyay tan bishii Oktoobar 2014, markaas oo niga iyo sharciga, nabadda iyo dimuqraadiya- ciidamada Puntland ay guluf wayn ku qaadeen daynta. In dhallinyarada laga caawiyo sidii ay si fariisamada Al Shabaab ee buuralyda Golis. Gu- dhab ah uga fakarilahaayeen dhismaha nabadda lufka oo socday tan iyo bilowgii 2015 ayaa laga iyo dawladnimada ayaa ah qaab habboon oo gaaray guulo badan iyada oo ciidamada daw- lagu xoojin karo in dhallinyaraddu si dhab ah laddu ay dhul badan xoreeyeen, saldhigyana ka u fahmaan muwaadinimada isla markaana ay ka samaysteen rugihii Al Shabaabka. Waxaa kale feejignaadaan dabinka kooxaha xagjirka ah. oo jiray tiro dagaal-yahanno Al Shabaab oo ka soo goostay buuraha. Inkasta oo khasaare Haddaba waxaa jiro su’aalo xasaasi ah oo ay ba’an la gaarsiiyay haddana gulufkii militari waa tahay in la iska waydiiyo sidii Al Shabaab loo u joogsaday iyada oo aan la ogayn sababta wiiqi lahaa isla markaana dhalinta Puntland loo- dhabta ee loo joojiyay. Arintan ayaa loo arkaa ga samata-bixin lahaa in ay ku lug yeeshaan falal in ay Al Shabaab fursad siin karto ay dib isu- argagixisinimo. Su’aalahaasna waxaa ka mid ah: gu soo abaabulaan sida looga bartay dhaqdh- aqaaqyadooda koonfurta dalka. Hawl-gallo iyo • Maxay loo joojiyay gulufkii militari ee ka soc- baaritaanno amni oo joogta ayaa laga sameeyaa day buuraha Galgala iyada oo jiraan qulqulka magaalooyinka waaweyn taas oo tiro badan oo dagaal-yahanno Al Shabaab oo ka imanaya Al Shabaab ah lagu soo qabqabtay. koonfurta dalka? Ma jiraan dadaalo si dhab ah bulshadu lagu wacyi-gelinayo laguna da- Dawladda Puntland ayaa sheegtay in dagaalka reensiinayo khatar Al Shabaab si y qeyb uga ay kula jirto argagixisada uu u leeyahay mud- noqdaan dagaalka lagula jiro argagixisada? naan sare loona baahan yahay in si guud la is- Kaalinteese bulshadu, gaar ahaan culima- aga kaashado. Wasaaradda Amniga ayaa qor- da, ka ciyaari karaan dagaalka lagu la jiro Al shaynaysa in ay xoojiso dagaalkeeda ka dhanka Shabaab iyo noocyada kale ee xagjirnimada? ah Al Shabaab iyo sidoo kale in ay wacyi-ge- • Isku-dhafka ciidamada ka socda Puntland iyo lin ballaaran samayso si dadka loo dareensiiyo ciidan qaranka ma keeni doonaa is-kaashi khatarta Al Shabaab. Iyada oo gacan ka helaysa iyo xog-wadaagis iyo in amaanka laga hor- UNSOM, wasaaraddu waxay rajaynaysaa in ay mariyo wax walba iyada oo dhamaan qey- dhisto xarun lagu dhaqan-celiyo cid walba oo baha hoose ee bulshada laga qeybgelinayo ku lug yeelata falal argagixinimo. Puntland iyo adkaynta amniga? dawladda federalka ayaa sidoo kale isku raa- • Shaqo la’aantu ma tahay sababta dhab ah ee cay in 3000 oo askari oo ka tirsan Puntland ka danbaysa in dhalintu ku biirto Al Shabaab? lagu daro dhismaha Ciidanka Xoogga Dalka si Mase jiraan sababo kale oo arrintaa ka dan- loo helo awood midaysan oo iska caabisa Al beeya? Sidii dhalinyarada loo jihayn karaa si

29 looga baaqsado in ay ku dhacaan dabinka xayiraadda Qaramada Midoobay ee hubka ee kooxaha argagixisada ah? saaran Soomaaliya ayaa qeyb ahaan hortaagan sidii loo qalabayn lahaa ciidanka PMPF. Wax- aa kale oo wasaaradda u qorshaysan in ay sa- Ka-hor-tagga kalluumaysiga sharci darrada ah mayso wacyi-gelin baahsan oo ku aaddan sidii loo dajin lahaa dhallinyarada kacsan ee qarka Inkasta oo ay hoos u dhaceen dhaqdhaqa- u saaran in ay hubka qaataan iyo guud ahaan aqyadii burcad-badeednimada, haddana waxaa bulshooyinka xeebaha ee ka gadoodsan dhiba- jira kalluumaysi sharci darro ah iyo xaalufin atada kalluumaysata sharci darrada ah, waxayna lagu hayo khayraadka badda Puntland taas oo wasaaraddu ku rajo weyntahay in ay dhammaan dhaawac ku ah wax-soo-saarka kalluunka ee iska-kaashan doonaan sidii loola dagaalami lahaa dalka. Bishii Juun 2014, madaxweynaha Punt- kalluumaysata sharci darrada ah iyo muwaadi- land Cabdiwali ayaa ugu baaqay beesha caalam- niinta Puntland u dhashay ee gacan siinaysa. ka in ay Puntland gacan ka siiyaan sidii loo soo af-jari lahaa kalluumaysiga sharci darrada ah, Haddaba, iyada oo laga duulayo suurta-galni- isaga oo sidoo kalena ugu baaqay shacabka mada ah in kalluumaysiga sharci darrada ah oo Puntland in ay u midoobaan sidii looga hor-tagi hadda socda uu mar kale horseedi karo in bur- lahaa fal-danbiyeedkaas. Madaxweynaha daw- cad-badeednimadu soo noqoto haddii aan tal- ladda federalka Xassan Sheekh Maxamuud ayaa laabooyin adag la qaadin, ayaa waxaa is-waydiin u diray Guddiga Caalamiga ah ee Xadaynta ee mudan su’aalaha soo socda: Xuduud-Badeedka (Continental Shelf) warqad ogaysiin ah oo ay Puntland taageertay bishii • Sidee ayaa dib-u-eegis lagu sameeyo Xeerka July 2014, warqaddaasi oo nuxurkeedu ahaa in Kalluumaysiga Puntland uuna wax uga tari la caddeeyo xuduudaha badda ee Soomaaliya, karaa xaalufinta khayraadka badda Puntland? gaar ahaan aagga ganacsiga iyo Xuduud-badeed- Dib-u-eegis kaliya ma ku filan tahay in arrin- ka Soomaaliya. Ujeeddada kale ee laga lahaa taan wax laga qabto? Dawladdu ma awoodi warqadda caddaynta ah ayaa ahayd in meesha doontaa in ay fuliso xeerka kalluumaysiga laga saaro muranka la galiyay biyaha badda iyo qodobada dabraya kalluumaysiga sharci Soomaaliya isla markaan dhabaha loogu xaaro darrada ah? sidii dib-u-eegis loogu samayn lahaa Xeerka • Waa maxay baaxadda iyo khasaaraha jariif- Badda ee Soomaaliya ee Xeer Lam. 37 soona ka hadda socda? Maxaa qorshaysan si looga baxay 10kii September 1972. Puntland ayaa gaashaanto in burcad-badeednimadu dib u hadda dib-u-eegis ku wadda Xeer Kalluumasiga soo noqonto? Dawladduse diyaar ma u ta- Puntland oo soo baxay 2006 si loogu biiriyo hay in ay wax ka qabato cabashada dadka qodobo iyo halbeegyo adag oo lala beegsano xeebaha deggan ee ka tabanaya dhibaatada kalluumaysata sharci darrada ah. baaxadda leh oo ay ku hayaan kalluumaysata Si hadaba loo xoojiyo fulinta shuruucda bada- sharci darrada ah? ha loona maareeyo ka faa’iidaysiga khayraadka • Kaalintee ayaa maraakiibta shisheeye ee il- badda, dawladda Puntland waxa ay hawl-gal- aalada ah ee gaaf-wareegaya biyaha Puntland inaysaa Ciidanka Booliiska Badda Puntland ay ka ciyaaraan la dagaallanka kalluumaysiga (PMPF) kuwaas oo u baahan in ay yeeshaan sharci darrada ah, is-kaashise ma la leeyihi- awoodo ku filan oo ay badda ku ilaalin karaan in laamaha amniga ee dawladda? Suurto-gal sida in ay sahamin karaan maraakiibta shiish- ma tahay in doorka maraakiibta dagaalka ee eeye ee ka-dhex gooshaya badaha Puntland. shisheeye ee baddaha Puntland ku sugan Sida Wasaaradda Dekadaha iyo Khayraadka lagu soo dabbaalo sidii ay qeyb uga qaadan Badda ay ku warbixisay culaysyo dhaqaale iyo lahaayeen ilaalinta danaha Puntland, oo ay

30 ka mid tahay ilaalinta khayraadkeeda badda? nabadda iyo xasilinta dalka horay loogu sii wadi Maxayse tahay tallaabooyinka muhiimka ah lahaa. ee ay tahay in la qaado si loo wacyi-geliyo bulshada loogana qeybgeliyo dagaalka lagula Su’aalaha soo socda waa kuwo mudan in la jiro kalluumaysiga sharci darrada ah? is-waydiiyo si wax looga qabto colaadaha ka jira Puntland: Wax-ka-qabashada dagaal-beeleedyada • Maxay yihiin shuruucda iyo hannaanka Sida dad badan ay sheegeen intii ay socotay maamul ee loo baahanay si loo maareeyo daraasadda astaynta caqadabaha amniga, co- khayraadka dabiiciga ee Puntland, gaar laadaha dhex mara beelaha ayaa halis ku ah ahaan dhulka, daaqa iyo biyaha? Maxay yihiin amniga iyo xasilloonida Puntland. Waxaa jira tallaabooyinka ay qaadi karaan dawladda iyo tiro dagaal-beeleedyo ah oo aan wali si buux- daneeyayaasha caalamiga ah si looga baaqsa- da loo soo af-jarin - gaar ahaan gobollada Bari do colaadaha khayraadka ku salaysan iyo iyo Sool. Waxaa kale oo jira dagaallo ka dhaca dagaal-beeleedyada soo noqnoqda? xuduudaha , sida colaadaha u dhaxeeya bulsha- • Sidee loo xoojin karaa, loona fulin karaa da waqooyiga iyo koonfurta Mudug iyo sidoo heshiisyada nabadda ee ay inta badan kale dadka deggan gobolka Cayn iyo Somaliland beeluhu garaan ee haddana la jabiyo? Sidee oo diriri dhex taalo. Wasaaradda Arrimaha kaalinta odayaasha-dhaqanka iyo culima- Gudaha Puntland oo u xil-saaran dib-u-heshi- da ee ku aaddan ka-hortagga iyo xallinta isiinta beelaha ayaa qorshaynaysa in ay samayso dagaal-beeleedyada loo xoojin karaa? daraasad lagu astaynayo dhammaan khilaafaadka • Sidee bulshada Puntland loogu soo dabbaali bulsho ee ka jira Puntland, waxa kale oo ay ku karaa dhaqan ku dhisan nabad, wada-noo- han-weyn tahay in hoggaanka dhaqanka kaalin laansho iyo wada-hadal oo ay ku wada muuqata ay ku yeeshaan dadaalada dib-u-hes- naaloodan, kulana noolaadaan dariskooda? hiisiinta iyo nabaddaynta. Hindise kale ayaa ah Kaalintee dumarka iyo dhalinyaradu ka qa- in la sameeyo gole dhaqan oo madax-bannaan adan karaan ka-hortagga iyo xallinta khilaa- oo gacan ka gaysta ka hortagga colaadaha iyo faadka? nabaddoonimada.

Daaqa iyo biyaha oo yar iyo la’aanta hannaan Xakamaynta hubka bulshadu haysato lagu wadaago khayraadka gabaabsiga ah ayaa inta badan loo aaneeyaa in ay sababeen colaa- Haysashada hubka waa arrin caadi ka ah Punt- daha bulshada, gaar ahaan kuwa dhex mara bul- land, waxaana jira tiro badan oo dadka rayidka shooyinka xoolo-dhaqatada ah. Sanduuqa Xas- ah oo haysta hub. Beelo badan ayaa sidoo kale ilinta Soomaaliya (SSF) ayaa maal-gelinaya ceelal haysta hub iyo saanad badan oo ay rumaysan laga qodayo goobo loo arkay in ay u nugul yihiin yihiin in ay isaga waabinayaan khataraha la soo in ay ka dhacaan shaqaaqooyin ay keenaan biyo gudboonaada, inkastoo hubkaasi aanu ahayn yaraantu. Waxaa kale oo SSF u qorshaysan in mid si adag ama si cilmiyaysan loo ilaaliyo ama ay samayso daraasad lagu ogaanayo colaadaha loo kaydiyo. Hubka ku baahsan gobolka ayaa khayraadka ku salaysan iyo in ay mustaqbalka guud ahaan soomaalida baday dhibaato lixaad maal-geliso mashaariic horumarin dhaqaale iyo leh, waxaana loo adeegsadaa dagaal-beeleedy- kuwo wax loogu tarayo dadka dan-yarta ah si ada iyo fal-danbiyeedyada kala duwan. Sida ay qeyb ahaan wax looga qabto faqriga iyo shaqo muujinayso xog laga helay Xafiiska Xeer-ilaalin- la’aanta baahsan. SSF ayaa sidoo kale diyaar u ta Guud ee Puntland, 767 qof ayaa la dilay 2014 ah in ay dawladda ka gacan siiso sidii dhismaha kuwaasi oo ku dhintay dagaal-beeleedyo ama

31 dilal toogasho ah. caya haysashada iyo ka-ganacsiga hubka ee aan Inkasta oo ay bulshadu dareensan tahay dhi- sharciga waafaqanayn. Xeerka dib-u-eegista baatada hubka iyo waxa uu baday, haddana in lagu sameeyay ayaa lagu wadaa in la horgeeyo hubka-dhigis la sameeyaa ma ahan mid fudud. kalfadhiga barlamaanka ee qorshaysan bisha Tobankii sano ee ugu danbeeyay, Wasaaradda Juun 2015 si loo ansixiyo. Amniga ayaa waday dadaal ay ku diiwaan-ge- linayso hubka fudud, taas oo ka caawinaysa in Sidaas oo ay tahay, haddana, waxaa taagan la sharciyeeyo hubka la diiwaan-gelinayo ayna su’aalo muhiim ah oo u baahan jawaab: suurta-gal tahay in dabagal lagu samayn karo. Si kasta oo ay tahay arrintaani aysan ahayn mid si • Mar haddii hubka-dhigistu adag tahay max- buuxda u hirgashay, waayo dadkaan u bislayn in aa tallaabo kale ah oo la qaadi karaa si loo ay hubkooda diiwaan-geliyaan. xakameeyo adeegsiga hubka? Sidee dadka looga dhaadhicin karaa in ay hubka iska dhi- Wasaaradda Amniga oo kaashanaysa Koox- gaan, dawladduna dammaanad qaado am- da Miino-saarka Denmark (DDG) ayaa 2014 maankooda? bilowday dadaal lagu xakamaynayo hubka • Iyada oo la ogyahay in adeegsiga hubka ee fudud. Waxaa la dhisay guddi khuburo ah oo dagaal-beeleedyada uu keeno khasaare ka kooban Wasaarradda Amniga, booliiska iyo ba’an, sidee loo xakamayn karaa hubka ay bulshada rayidka ah oo loo igmaday in ay ka haystaan beeluhu si aan loogu adeegsan co- hagaan kana talo-bixiyaan qaabka loo xakamayn laadaha? karo hubka fudud. Waxa kale oo la ambaqaaday • Sidee loo xoojin karaa fulinta iyo sarreyn- dib-u-eegis lagu samaynayo Xeerka Kala-dayn- ta sharciga loogana hortagi karaa dhaqanka baynta Guud ee Xeer Lam. 1 soona baxay 5tii lagu magan-gelinayo qof danbiile ah ama in Janaayo 2000 si loo meelmariyo qodobo wax beeluhu difaacaan qofka danbiilaha ah ee ka ka tari kara xakamaynta hubka ama mamnuu- dhashay?

Ka-qeybgaleyaasha Tirada % Maamullada Gobollada iyo Degmooyinka 10 8.5 Laamaha Amniga 15 12.7 Garsoorka 12 10.2 Odoyaasha-dhaqanka 16 13.6 Ururrada Dhalinyarada 15 12.7 Ururrada Dumarka 15 12.7 Ganacsatada 6 5.1 Dadka La-heyb-sooco 7 5.9 Aqoon-yahanka 22 18.6 Wadar 118 100.0 Shaxda 2: Ka-qaybgalayaasha oo Koox-koox ah

32

Ka-qeybgaleyaasha Tirada % Rag 86 72.9 Dumar 32 27.1 Wadar 118 100.0

Shaxda 3: Ka-qaybgalayaasha oo jinsiga ku salaysan

33

3 Tiirka Dimuqaraadiyadeynta

3.1 Hordhac

Tan iyo markii la dhisay Puntland 1998, qorshu- Puntland hu waxa uu ahaa in laga gudbo qaabka awood qaybsiga ku dhisan qabiilka, loona gudbo hab- In kasta oo ay jireen caqabadaha kor ku xus- ka xisbiyada badan ee dimuqraaddiga ah, iyada an, haddana Puntland waxa ay guul kooban ka oo loo marayo doorashooyin xor iyo xalaal gaartey hirgelinta dimuqraaddiyadda sannadihii ah. Hase yeeshee, caqabado siyaasadeed iyo u dambeeyay. Waxa wacyi-gelin baahsan lagu kuwo bulsho dartood, waxaa gaabis galay bal- sameeyey aqoonta madaniga ah. Guddiga Hog- lan-qaadkii ahaa in loo gudbo hab-siyaasadeed gaaminta tiirka Dimuqraadiyadeynta (Steering dimuqraaddi ah iyo nidaamka axsaabta badan, Committee for the Democratization Pillar), taas oo sababtey in dib loogu noqdo awood ayaa qaaday olole uu ku abaabuley doodo, qaybsigii qabiilka ee horay loogu dhaqmi jiray. aqoon-is-weydaarsi, baahinta farriimaha ku wa- Caqabadahaasi waxa ay ahaayeen kuwo kala jahan dimuqaraadiyadeynta iyo filimo ku saabsan duwan xagga dabeecadda iyo nuxurka. Daraas- geeddi-socodka dimuqraaddiyadda. Dadaalka addii ugu horreysay ee Asteynta Tiirarka Na- kale ee kor u qaaday hirgelinta dimuqraaddi- badda 2009 ayaa muujineysay in guud ahaan yadda iyo fahanka dadku ka qabo waxa uu ahaa dadku uusan aqoon u lahayn dimuqaraadiyad- golaha shacabka oo ansixiyey sharciga guddiga eynta, sidaa darteedna ayan kalsooni ku qa- doorashada, shuruucda xisbiyada siyaasadeed bin. Daraasaddu waxa ay muujisay caqabada- iyo kuwa doorashooyinka, dhismaha Guddiga ha ugu waawayn ee hortaagan geedi-socodka Ku-meel-gaarka ah ee Doorashooyinka Punt- dimuqraaddiyadda Puntland in ay ka mid yihiin: land (TPEC) July 2011, ku-dhaqanka Dastuurka u deggan Dawladda Puntland, iyo soo if-bixii • Kala duwanaanshaha aragtida iyo fahanka ururro siyaasadeed oo curdan ah dabayaaqadiii dadku ka qabo dimuqraaddiyadda 2012. • Siyaasadda oo weli salka ku haysa qabiil • Siyaasadda cakiran ee ka jirta Soomaaliya Dhismihii guddiga ku-meel-gaarka ah ee doo- guud ahaan rashooyinka Puntland (TPEC) waxa ay ahayd • Caqabadaha la xiriira hay’adaha dawladda ee talaabo hore loogu qaaday geeddi-socodka

34 dimuqaraaddiyadda. Waxa ay billaw u ahayd dh- Mid ka mid ah ballan-qaadkii ugu horreeyey ee aqan-gelinta geeddi-socodka, ka dib in ku dhow madaxweyne Cabdiweli Maxamed Cali Gaas 15 sano. Durba markii la dhisay, TPEC waxa ayaa ahaa in uu ka dhabeyn doono rajadii dad- ay ku guuleysatey diiwaan-gelinta ururrada si- weynaha ee ahayd “hal qof iyo hal cod” inta uu yaasadeed, muddeynta xilliga doorashooyinka xilka hayo. Si uu taa u meel-mariyo, madaxwe- goleyaasha degaanka ee degmooyinka Puntland ynuhu waxa uu dhisay Wasaaradda Dastuurka, Luuliyo 2013, waxa ayna qaadday olole ballar- Arrimaha Federaalka iyo Dimuqraaddiyeynta, an oo wacyi-gelin. PDRC iyo ururro kale oo taas oo loola jeedo in ay hormuud u noqoto isugu jira waddani iyo caalami ayaa guddiga horumarka siyaasadeed ee Puntland. hawshan ka taageeray. Hase yeeshee, 14 Luuli- yo 2013-kii waxa la joojiyey doorashooyinkii Ka dib markii dib loo dhigey doorashooyin- goleyaasha degaanka, ka dib markii falal amni ka goleyaasha degaanka ee Puntland, PDRC darro ka qarxeen qaar ka mid ah degaannada, iyo hay’adda ay bah-wadaagta yihiin ee Inter- taas oo dhabar-jab ku noqotay geeddi-socodka peace waxa ay u hawl-galeen dib-u-bilaabidda dimuqraaddiyadda Puntland. hannaanka dimuqraaddiyadda ee dib u dhacay. Labada hay’adood waxa ay fuliyeen ra’yi uru- Dib-u-soo celinta geeddi-socodka dimuqraad- rin baahsan, halkaas oo ay ku caddaatay in inta diyadda waxa uu u baahan yahay u heelanaan badan ummaddu doonayso in dib loo soo cesho dhab ah (commitment), u diyaar garow buuxa geeddi-socodka dimuqraaddiyadda sida ugu dh- oo ay ka wada qayb-qaataan dhammaan da- aqsaha badan. Daraasaddii labaad ee Barnaam- neeyeyaasha, oo ay ku jiraan dawladda, guddiga ijka Tiirarka Nabadda bilihii Agoosto iyo No- doorashada, ururrada siyaasadda, bulshada ray- feembar 2014-kii waxa ay muujisey in horumar idka ah iyo dadweynaha guud ahaan. Wakhtiga la sameeyey marka loo eego caqabadihii horey hadda ah, hab dawladeedku waxa uu dib ugu u jiray. Hase yeeshee, weli waxaa jira caqabado laabtey qaabkii wax-qaybsiga ee ku dhisnaa qa- u baahan in wax laga qabto si dimuqraaddiyaddu biilka ee lagu xulan jirey Xildhibaannada Golaha uga hir-gasho Puntland. Qaar ka mid ah caqa- Shacabka, kuwaas oo iyaguna doorta hoggaan- badaha daraasaddu daah-furtey ayaa ahaa ka ka sare ee dawladda. gudbidda hannaanka siyaasadeed ee ku dhisan qabiilka, loona gudbo nidaamka dimuqraaddi- 8-dii Janaayo 2014, maamulka hadda jira sidaa yadda, dadaalka dawladda oo yar, koobnaan ayuu ku hantay talada, isaga oo tartan adag la awoodda waxqabad, iyo caqabado guud oo la galay, kana guuleystey, maamulkii hore (ee uu xiriira amniga iyo xasilloonida. madaxda u ahaa Faroole), iyo murashixiin kale.

3.2 Caqabadaha Hortaagan Geeddi-Socodka Dimuqraaddiyadda

3.2.1 Ka gudbidda Hannaanka Qabiilka iyo heerarka kala duwan ee nolosha iyo siyaasadda, U-gudbidda Dimuqraaddiyadda waxa ayna caqabad ku tahay dimuqraaddiyadda Puntland iyo Soomaaliya guud ahaan. Ku-dhaqanka habka qabiilku waa astaan gaar u ah bulshada iyo siyaasadda Soomaalida. Qaddi- “Habka qabiilku waxa uu si buuxda u yadda qabiilku waxa ay ka sarreysaa tan daw- dhex galay siyaasadda Puntland. Su’aashu ladda iyo weliba tan diinta. Udub-dhexaadni- waxa ay tahay sidee looga dhex saaraa mada qabiilku waxa ay ka muuqataa dhammaan saameynta uu ku leeyahay geeddi-socod-

35 Madaxweyne Cabdiweli oo tartan kubadda cagta ah oo nabadeed u billaabay dhallinyarada Galdogob

Golaha degaanka Jerriiban oo dooranaya guddoomiyaha degmada

Taliyaha saldhigga Galdogob oo tilmaamaya baahida ay u qabaan in la taakuleeyo, muddadii ay socotey asteynta caqabadaha 36 Ka-qayb galeyaasha Shirweynihii Daneeyeyaasha Puntland oo daawanaya filim ay soo diyaarisey qaybta maqal-muuqaalka ee PDRC

Ardayad dhool-bireysa, Gaalkacyo Inan yar oo walaalkii ku dhintay colaad sokeeye, Xero-Jaalle

Xallinta colaadda sokeeye ee Raka oo odayaashu u fadhiyaan 37 ka dimuqraaddiyadda”. - Mukhtar Axmed Puntland waxa ay ku dhisan tahay nidaamka qa- Farax (Buuhoodle) biilka. Kuraasta golaha wakiillada, xilalka wasiir- rada, jagooyinka hay’adaha qaranka iyo weliba Daneeyeyaasha ka qayb-galey daraasadda waxa goleyaasha degaanka ee degmooyinka dham- ay wada-hadal dheer ka yeesheen sarreynta maantood waxaa lagu qaybsadaa hab qabiil. qabiilka iyo saameynta uu ku leeyahay bulsha- da iyo siyaadda Puntland. Isaga oo ka hadlaya Qaar ka mid ah ka-qayb-galeyaasha ka socdey muhimadda qabiilku u leeyahay, mid ka mid ah dawladda iyo weliba kuwo kale oo shacab ah ka-qeyb-galeyaasha daraasadda ayaa qaba arag- waxa ay isku waafaqeen in aan habka qabiilka tida ah in qabiilku la mid yahay caymiska nolo- si fudud looga tirtiri karin nolosha bulshada iyo sha qofka, isla markaana ay adag tahay in laga siyaasaddaba, xitaa haddii ay yimaadaan urur- fogaado. ro siyaasadeed iyo doorashooyin. Xaaladaha sababay in qabiilka iyo weliba xoogagga uu sal- “Waxaa loo baahan yahay in arrin mucjiso ka ku hayo ay weli noolyihiin jiraanna, ayaa si ahi dhacdo si qabiilka looga tir-tiro mask- xoog leh u hor-taagan dimuqaraadiyadda soo axda iyo nolosha Soomaalida” - Cali Cabdi if-baxaysa iyo in ra’yiga qofku ka sare maro Jibril (Baran) kan qabiilka. Habka qabiilku waxa uu hoos u dhigaa ka-qayb-galka dumarka iyo dhallinyara- In badan oo ka mid ah dadka la wareystay ayaa da arrimaha siyaasadda, arrintaa oo lid ku ah aaminsan in qabyaaladdu sabab u tahay dagaal- mabaadii’da dimuqraaddiyadda. Intii ay socotey lada sokeeye ee burburiyey dawladdii dhexe ee daraasaddu, dumarka, dhallinyarada iyo dadka Soomaaliya, halka qayb kale qabaan “dagaalku la-hayb sooco ee la wareystay waxa ay hoosta in uu oodda ka rogey dhaqanka xun ee qab- ka xarriiqeen in aysan ku qanacsaneyn habka yaaladda.” Hase yeeshee, dadka in badan ayaa qabiilka. u arka loollanka beeluhu ugu jiraan gacan-sar- reynta siyaasadda in ay sababtey burburka ka “Ma garayno waxa aan ku kasbanay in jirey Soomaaliya 24-kii sano ee tagey, iyo wel- nala faquuqo. Haddii dimuqraaddiyaddu iba caqabadda maanta hor-taagan in dib loo caddaalad keeneyso, diyaar baan u nahay dhiso dalka. in aan taagerno.” Keyf Ali Ismail, Xildhiba- an gole degaan Galdogob (beelaha la hayb Dadka la wareystay intooda badan waxa ay sooco) qabaan in qabyaaladda iyo saameynteeda xun ee siyaasadda khatar joogto ah ku ahaan doo- In ka mid ah dadka wax la su’aaley waxa ay qa- naan geeddi-socodka dimuqraaddiyadda. Waxa been sida keliya ee lagu shiiqin karo gacan sar- ay tilmaameen meelaha qabiilku saameynta reynta habka qabiilka in ay tahay olole dheer khatarta ah ku yeelan karo, sida arrimaha ay oo waxbarshada madaniga ah iyo horumar dh- ka mid yihiin diiwaan-gelinta cod-bixiyeyaasha, aqan-dhaqaale. Si looga guuro habka wax-qa- soohdimeynta degmooyinka, doorashooyinka, ybsiga ee ku dhisan qabiilka, looguna guuro qoondeynta kuraasta degmooyinka, magacaa- hab-dawladeed dimuqraaddi ah oo ku dhisan bista xubnaha sare ee axsaabta siyaasadeed iyo doorashooyin, waxa lagama maarmaan ah in qaybinta jagooyinka sare ee laamaha siyaasa- hoos loo dhigo awoodda qabiilka, gaar ahaan deed ee dawladda. dhanka arrimaha dawladda, isla markaana la dardar gesho xisbiyo siyaasadeed oo saldhig u Daneeyayaashu waxa ay sawir cad ka bixiyeen noqda siyaasadda dalka. saameynta qotada dheer ee qabiilku ku leeya- hay arrimaha caamka ah ee Puntland. Dawladda

38 3.2.2 Ka go’naanshaha iyo Awoodda oo ay ka mid yihiin hub-ka-dhigista shacabka, Waxqabad oo Liidata xadeynta xudduudaha, diiwaangelinta cod-bix- iyeyaasha, xogta iyo waxbarista codeeyeyaasha Caqabadaha la xiriira hay’adaha qaranka waa iyo dib-u-heshiisiin siyaasadeed. kuwa muuqda, isla markaana fara badan. Qa- arkood waxaa laga dhaxlay maamulladii hore, Arrinta la xiriirta soohdimaha Puntland iyo de- halka kuwa kale ay ka dhasheen duruufaha jira, risyadeeda, sida Soomaliland iyo Gal-mudug, sida dadaalka xukuumadda oo hooseeya, qor- ayaa caqabad ku ah maamulka cusub, ayada oo she xumo iyo khibrad la’aan, iyo siyaasadda oo aan laguba darin maamullada cusub ee dhawaan ku xiran qabiilka. Sida ay ku warbixiyeen dadka soo if-baxay. Ayada oo ka hadlaysa arrintan, la wareystey, caqabadaha laga dhaxlay maam- Xawo Maxamed (hoggaamiye Urur haween) ulladii hore waxa ka mid ah horumarin la’aan oo joogta Gaalkacyo waxa ay tiri “Soohdimaha shaqaalaha dawladda iyo haqabtirka adeegyada Puntland oo dhan ma’aha kuwo hoos yimaada aasaasiga oo liita, arrimahaas oo dib-u-dhac ku xukunka Puntland. Hadaba, sidee doorasho uga noqday maamulka iyo fulinta siyaasadaha daw- dhici kartaa degaannada daafaha xiga ee aysan ladda. Puntland xukumin?”.

Caqabadaha qaarkood waxa ay ka dhasheen Cali Cigaal oo jooga Gaalkacyo waxa uu ka saaxada siyaasadeed ee Puntland, taas oo ay hadlay kalsoonida dadku ku qabo hoggaanka: ka muuqato jiritaan la’aan qaabab cadaadis lagu saaro dawladda, la’aanta hoggaan lagu kalsoon “In kasta oo dadku u diyaarsan yahay yahay iyo bulshada oo aan qaangaarnimo si- dimuqraaddiyad, haddana waxa ay shaki yaasadeed lahayn. ka qabaan hoggaanka dawladdu in aysan ka go’nayn rabitaanka geeddi-socodka “Marka si guud loo hadlo, hoggaamiyeyaa- dimuqraaddiyadda, sababta oo ah waxa ay sha Puntland iyaga ayaa mas’uul ka ah dib- cabsi ka qabaan in awooddu ka baxdo ga- u-dhaca ku yimid hannaanka dimuqraad- cantooda”. diyadda sababahan dartood: waxa ay si ku-daneysi ah uga faa’ideystaan habka qa- Yaasiin Cabdisamed, hoggaamiye dhaqameed biilka ama waxay ka maran yihii tayo hog- jooga Gaalkacayo, waxa uu ku dhaleeceeyey gaamin ay wax uga qabtaan dhibaatada. dawladda in aysan odayaasha dhaqanka u same- Qaybo ka mid ah bulshada (dhaqanka, diin- yn haykal dawladeed rasmi ah: ta, iwm.) ayaa mas’uuliyaddaa la wadaaga” - Cilmi Cali Guuleed (Siyaasi, Gaalkacyo) “Odey dhaqameed ahaan ma lihi door qe- exan oo dastuurku i siinayo, marka waxaan Dadkii ka qayb-galey daraasadda ma aysan xaq u leeyahay in aan fuliyo xilka uu i saaray xaqiijin karin maamulka cusub awoodda uu u qabiilkayga ee ah in aan u xulo xubnaha qa- leeyahay iyo illaa iyo xadka uu doonayo in uu biilkayga u metelaya golaha shacabka”. meel-marsho ballanqaadkii ahaa in uu Puntland ka hir-gesho nidaam dimuqraaddi ah, waxana Md.Yasin Cabdisamed, asaga oo tilmaamaya ka muuqatey in ay leeyihiin “aan ka dhur sug- in uusan jirin aqalka guurtida ee odayaal dh- no!” aqameedka Puntland, sida Somaliland oo kale, waxa uu sheegay aqalka guurtidu in uu hubin Hay’adaha dawladda waxa loo igmaday wax lahaa in golaha fulintu (executive) si caddaalad ka qabashada caqabadaha hor-taagan dib u ah qabiillada uga wada qayb-gesho dawladda. bilaabidda geedi-socodka dimuqraaddiyadda,

39 Dadkii ka qayb-galey daraasadda intooda badan eedda tirsanaya, iyo odayaasha dhaqanka iyo si- waxa ay tilmaameen muhiimadda ay leedahay yaasiyiinta aan laga qayb-gelin talada in ay kicin in wax laga qabto caqabadaha lidka ku ah dib-u- karaan, hubeyn karaanna, taageerayaashooda soo celinta geeddi-socodka dimuqraaddiyadda. si ay uga hortagaan doorashada. Hubka oo ay Waxa ayna ugu baaqeen madaxda hay’adaha fududahay heliddiisa waxa uga sii dara awood qaranka in ay sida ugu dhaqsaha badan xal ugu darrada ciidammada amniga ee ay ku caabbin helaan caqabadahaas. karaan khatarta.

Meesha kale ee khatartu ka iman karto ayaa 3.2.3 Baahsanaanta iyo Helitaanka Sahlan ah soohdimaha degmooyinka oo aan qeex- ee Hubka nayn. Haddii aysan jirin soohdimo, bulshooy- inku waxa ay ku dagaallami karaan xudduudaha Ka qayb-galayaasha daraasaddu waxa ay wel- degaamada iyo goobaha cod-bixinta ayaga oo wel ka muujiyeen beelaha hubaysan, iyo shaqa- ilaashanaya awooddooda siyaasadeed. aqooyin iyo kacdoonno lid ku ah doorashada in ay dhici karaan marka la gaaro wakhtiga Cabashooyin ka soo jeeda doorashooyinkii la doorashooyinka. Dadkii la waraystey waxa joojiyey ee 2013-kii ayaa sababi kara in uu soo ay rumaysnaayeen mid ka mid ah sababihii ka if-baxo mucaarad cusub oo lid ku ah hannaanka. dambeeyey joojinta doorashooyinkii goleyaas- Dadka la wareystay waxa kale oo ay sheegeen ha degaanka ee 2013-kii in ay ahayd cabsi laga in kooxda Al-shabaab ay khatar weyn ku tahay qabey in ay rabshado dhacaan taas oo ay ugu dimuqraaddiyadda iyo ka-qayb-galka muwaadi- wacnayd hubka ku baahsan gacanta shacabka. niinta ee hannaanka doorashada iyo coddeynta. Si kastaba ha ahaatee, dadkii daraaasadda lagu “Caqabadda ugu wayn ee hor-taagan waraystay waxa ay qabeen in sida keliya ee daw- dimuqraaddiyadda Puntland, gaar ahaan laddu u badbaadin karto hannaanka doorasho doorasho xor iyo xalaal ah, waa hub-ka-dhi- ay tahay iyada oo hirgelisa hawl-gal amni-sugid gis la’aanta shacabka.” - Cabdinaasir Seer- xooggan, iyada oo hubinaysa in hannaanka doo- aar, ganacsade (Boosaaso) rashadu yahay mid lagu kalsoon yahay, dadkuna ka wada qayb-galo. Waxa kale oo ay cabsi ka muujiyeen beelaha

3.3 Caqabadaha Hor-taagan Doorashooyinka

3.3.1 Wacyiga Dadka oo Hooseeya colaadda ay kooxo diimeedyada danaha gaarka ah lehi u qabaan dimuqraaddiyadda. Daneey- Ka-qayb-galeyaasha daraasadda, markii ay ka eyaashu waxa ay garowsan yihiin in ka-guurista doodeen caqabadaha iyo fursadaha lagu horu- habka qabiilka iyo u-gudbidda dimuqraaddiyad- marin karo hannaanka dimuqraaddiyadda, waxa du u baahan tahay in iskaashi laga yeesho sidii ay garowsadeen baahida loo qabo olole bal- loo tir-tiri lahaa saameynta xooggan ee qabiilku laaran oo wacyigelineed oo dadka lagu barayo ku leeyahay siyaasadda. mabaadii’da iyo ku-dhaqanka dimuqraaddi- yadda, taas oo guud ahaan aanay dadku wada Nolosha reer-guuraaga xoola dhaqatada ah ee fahansaneyn. Waxaa loo baahan yahay in wax Puntland ka jirta darteed, waxa badan dadka laga qabto fikradaha khaldan ee dadku qabo, iyo inta aan wax qorin ama akhrin. Sidaa darteed,

40 waxa yar fahanka dadku u qabo fikradaha iyo ururrada siyaasadeed ee UDAD iyo WADA- mabaadii’da dimuqraaddiyadda, axsaabta si- JIR, Siciid Farax Maxamed iyo Luul Jamac Nuur, yaasadeed, doorashooyinka ama maamul wa- waxa ay hoosta ka xarriiqeen muhiimadda ay naagga. Dadkii ka qayb-galay daraasadda aqoon Maxkamadda Dastuurigu u leedahay qabashada darradan waxa ay ku tilmaameen in ay caqabad doorasho xor iyo xalal ah: ku tahay geeddi-socodka dimuqraaddiyadda. “Maxkamad dastuurigi ah waa in ay jirtaa “Waan soo dhaweynayaa dimuqraaddi- si ay u dhex-dhexaadiso saddexda awoo- yadda Puntland, laakiin waxan doonayaa dood ee dawladda marka khilaaf ka dhex in aan si wanaagsan u fahmo [waxa loo- dhasho, iyo si ay u xalliso muranada ka la jeedo dimuqraaddiyad].” - Kadijo Cabdi dhasha doorashooyinka - Cali Xaji Cabdulle Maxamed, Bossaso (Siyaasi)

“Waan garanayaa waxa qabiilku ii qaban karo, balse ma fahansani dimuqraaddi- 3.3.3 Jiritaan La’aan Xuduudaha Gobollada yadda. Sidaa darteed, isma bar-bar dhigi iyo Degmooyinka karo labada [hab].” – Siciid Maxamed Xir- si, Dhahar Xadeynta soohdimuhu waxa ay muhiimad bal- laaran u leedahay doorashooyinka, sababta oo In yar oo reer Puntland ah ayaa horey u aragtey ah doorashooyinku waxa ay ka dhacaan heer doorasho. Dadka intooda badan, gaar ahaan degmo. Haddii degmooyinku xadkoodu uusan dhallinyarada, waxa ay u baahan yihiin in la caddeyn, sida waafaqsan dastuurka, suurtogal baro sida wax loo doorto. Waxa loo baahan ma aha in la qoondeeyo kuraasta iyo gooba- yahay qorshe waxbarasho baahsan oo dadka ha cod-bixinta ee degmooyinka. Markii Punt- lagu barayo, lana siinayo xog ku saabsan, doo- land la dhisay 1998-dii, waxaa jirey 20 degmo rashooyinka: oo la aqoonsan yahay, lehna xuduuddo qe- exan; wakhtiga hadda ah tirada degmooyinku “Marka laga reebo dad tiro yar oo waayeel waxa ay mareysaa 43. Sida ay daneeyeyaashu ah, dadka intiisa badan waxba ka garan tilmaameen, xuduudaha gobollada iyo deg- maayaan doorashooyin.” – Nuuro Max- mooyinka oo aan qeexnayn iyo weliba tiro amed Axmed, Xubin u Doodda Dhallinyara- koob la’aanta dadka ayaa ah dhibaatooyin aad da, Galdogob u waaweyn oo khilaaf qabiillada ka dhex abuuri kara.

3.3.2 Jiritaan La’aan Maxkamad Dastuur “Kororka degmooyinka waa arrin jahwareer iyo khatarba leh. Tusaale ahaan, degmada Hannaanka doorasho oo aan lahayn maxkamad Iskushuban waxa ay u qaybsantay shan de- dastuuri ah waxa ay sababtey Guddigii Ku-Meel gmo.” - Cali Xaji Cabdulle (Siyaasi Garowe). Gaarka ahaa ee Doorashooyinka (TPEC) iyo ururradii siyaasadeed ee markaa jirey in mur- maan iyo khilaaf ka dhex aloosmo. Haddaba 3.3.4 Jiritaan La’aan Diiwaanka Cod-bixi su’aasha mudan in lays weydiiyo ayaa ah kuwee yeyaasha iyo Waraaqaha aqoonsiga baa xallin kara iyo sidee baase loo xallin kaaraa khilaafyada la xiriira doorashooyinka iyo xaala- Waa in qiyaas macquul ah lagu sameeyo tira- daha hab-raaca doorashooyinka oo soo if-bixi da dadka cod bixin kara (haddii aan tirakoob kara xilliga doorashooyinka. Hoggaamiyeyaashii

41 la sameyn karin) si looga hortago wax-is-daba 3.3.6 Axsaabta Siyaasadeed ee Cusub marin doorasho, iyo in degmooyinka si cadd- aalad ah kuraasta loogu qoondeeyo. Aqoonsiga Dadkii ka qayb-galey daraasadda waxa ay ga- cod-bixiyeyaasha ayaa iyaduna muhiim ah si loo rowsanaayeen khatarta ay leedahay in axsaab ogaado cidda xaqa u leh in ay codeyso, sida uu siyaasadeed laga dhex abuuro bulsho ay ha- dhigayo dastuurku. reeysay siyaasadda qabiilku, waxa ayna wel- wel ka muujiyeen marxaladda siyaasadeed “Doorashooyinka ka hor, waa in la kala ee hadda jirta. Caasha Cabdikariim Xirsi, oo saaro muwaadinka, bara-kacayaasha iyo deggan Eyl, waxa ay tilmaantey in ay dooran ajaanibta. Sida keliya ee taas lagu heli karo lahayd “xisbi siyaasadeed oo loo dhan yahay, waa aqoonsiga iyo diiwaan-gelinta cod-bixi- isla markaana horumariya nabadda, himiladiis- yayaasha” Saynab Sheekh Cismaan, Xubin una tahay sinnaan iyo caddaalad.” Axmed Jaa- Urur Haween, Gaalkacyo mac Cabdulle, oo deggan Gaalkacyo, waxa uu taagersan yahay “xisbi leh qorshe siyaasadeed “Haddii aysan jirin diiwaangelinta iyo aqoo- iyo hoggaamiyeyaal wanaagsan”, halka Samiira siga cod-bixiyeyaasha, doorashadu ma Jaamac Maxamed, oo ku nool Boosaaso, taa- waafaqasana dastuurka” - Cabdiweli Cali geeri lahayd “xisbi la dagaallama qabyaaladda (KAALO NGO). iyo musuq-maasuqa.”

Dadka la wareystay astaamo isku mid ah ayey 3.3.5 Ilaha Dhaqaale oo Xaddidan ku tilmaameen axsaabta siyaasadeed ee looga baahan yahay in ay ka jiraan Puntland, waxa Doorasho waa hawl u baahan dhaqaale fara ayna aaminsanaayeen in lixdii urur siyaasadeed badan, gaar ahaan marka laga bilaabayo meel ci- ee loo diiwaan-gashay in ay ka qayb-galaan tar- dla ah. Hawlaha ay ka mid yihiin soohdimeynta tanka doorashooyinka dawladaha hoose Luulyo degmooyinka, diiwaan-gelinta cod-bixiyeyaas- 2013-kii uusan midkoodna buuxin shuruudaha ha, daabicidda waraaqaha coddeynta iyo sugid- kor ku xusan. Waxa ay ku war-bixiyeen in uru- da jawi ammaan ah oo ku habboon geedi-soco- rrada siyaasadeed aanay xiriir fiican la lahayn dka iyo cod-bixiyeyaasha, dhammaan waxa ay u degaannada (constituencies). baahan yihiin dhaqaale badan iyo aqoon. Marka la eego Puntland, labuduba waa ku yar yihiin. “Xisbiyada siyaasadeed laguma saleyn degaan iyo xubinnimo, mana lahayn qor- “Labada arrimood ee muhiimka u ah sheyaal cad-cad oo ka dhexeeyey, hog- meel-marinta hannaan dimuqraaddi ah gaamiyeyaashuna waxa ay u muuqdeen waa ka go’naanta dawladda iyo helitaanka kuwo cidla ka soo baxay” - Xirsi Muse Xirsi dhaqaale” Caasha Geelle Diiriye (Gaalka- (Qurbajoog Qardho) cyo)

3.4 Fursadaha Jira ee Faa’idada u Leh Dimuqraaddiyadda Puntland

Daraasadda la sameeyey waxa ay asteysay in celinta iyo ka mira-dhalinta geeddi-socodka ay jiraan fursado wax ku biirin kara dib-u-soo dimuqraaddiyadda Puntland.

42 3.4.1 Taageerada Dadka la-xisaabtanka dawladda, hubiyaanna waxqa- badka dawladda si loo gaaro maamul-wanaag, Dadka ka qayb-galey daraasadda, iyo bulsha- hufnaan iyo isla-xisaabtan dhanka fulinta arrima- da guud ahaan, aad ayey u taageersan yihiin ha bulshada. Si kastaba ha ahaatee, ma fududa dimuqraaddiyadda, ayaga oo aqbalsan fikradaha in la dhiso xisbiyo siyaasadeed oo buuxin kara iyo mabaadii’da dimuqraaddiyadda, haddiiba ay ujeeddooyinkaas, sida ka muuqata waaya-arag- waafaqsan tahay diinta Islaamka iyo dhaqanka nimadii Soomaaliya iyo dhacdooyinkii dhawaan Soomaaliyeed ee suubban. ka dhacay Puntland.

Sannadihii u dambeeyey, wacyiga bulshada dhanka dimuqraaddiyaddu kor ayuu u kacay. 3.4.2 Ka go’naanshaha Guud ee Dawladda Wakhtiga hadda ah, dadku si weyn ayuu u (General government commitment) danaynayaa geeddi-socodka dimuqraaddiyadda iyo fikradaha iyo mabaadii’da dimuqraaddi- Dadkii lagu waraystay daraasadda waxa ay ku yadda. baraarugsanaayeen sida ay u adag tahay in bul- sho ku dhisan qabiil laga dhex sameeyo xisbiyo “Waxa aan xasuustaa wakhti yar ka hor siyaasadeed oo dhab ah oo leh mabaadii’ cad- in dimuqraaddiyadda oo laga hadlaa ay cad. ka dhignayd in diinta la caayey. Haddana waa hab siyaasadeedka aan hiigsaneyno.” Dadka waxa la su’aalay, “maxay yihiin fursada- - Cumar Aadan Cabdulle (Xubin golaha de- ha jira ee dib loogu billaabi karo geeddi-soco- gaanka Galdogob) dka dimuqraaddiyadda?” Guud ahaan, iyada oo maamul cusub talada hayo, ka qayb-galayaashu Isbeddelka ku dhacay aragtida dadka waxa uu waxa ay muujiyeen kalsooni in ay ku qabaan ka dhashay olole ay jileyaal kala duwan ku qa- dib-u-bilaabidda hannaanka dimuqraaddiyadda: adeen kobcinta wacyiga ummadda xilligii ay soo dhawaadeen doorashooyinkii la isku dayey in la “Maamulka hadda jirta waa in uu saxo kh- qabto; jileyaashaas oo ay ka mid ahaayeen uru- aladkii uu galay maamulkii ka horeeyey iyo rrada bulshada rayidka ah, dawladda, ururrada in uu ka faa’iidaysto wakhtiga uu haysto” - maxalliga ah iyo kuwa caalamiga ahba. Xawo Cabdi Jamac (Qurba-joog Gaalkcayo)

Intii ay socotey doorashadii ugu dambeysay, “Maamulka cusub waxa uu haystaa cashar- dadka reer Puntland waxa u bidhaantay nidaam ro muhiim ah oo laga bartay khibraddii hore, dawladeed oo ku dhisan dimuqraaddiyad iyo wakhti ku filan iyo bulshada oo diyaar u ah habka axsaabta badan. Waxa ay wax ka barteen dib-u-bilaabidda hannaanka dimuqraad- fikradaha dimuqraaddiyadda, ururrada siyaasa- diyadda” - Axmed Khaliif Cabdulle (Gal- deed, iyo doorashooyin kala heerar duwan, dogob), waraysi. aqoontaas oo ku khasbeysa dawladda in aysan iska dhega-tirin rabitaanka dadweynaha. Dadkii ka qayb-galey daraasadda waxa ay da- reensanaayeen in maamulka cusub ballan-qaa- Xisbiyada siyaasadeed waa saldhigga dimuqraad- day in uu dardar-gesho, dhamaystiri doonana, diyadda. Xisbiyada siyaasadeed ee dhabta ah geeddi-socodka dimuqraaddiyadda. Sida ay waxa ay isku xiraan qaybaha kala duwan ee qiyaasayeen, khibrad dhab ah iyo waaya-arag- bulshada ee ka tirsan taageerayaashooda, gaar nimo ayaa laga dhaxlay doorashooyinkii la joo- ahaan kuwa aan laga qayb-gelin arrimaha si- jiyey 2013-kii, taas oo saldhig u noqon karta yaasadda. Waxa kale oo ay ka qayb-qaataan go’aannada dambe ee dawladda.

43 Sida ay uga go’an tahay dawladdu in ay dib-u-bi- siyaasadda, saameynna loogu yeelan karo tala- lawdo geeddi-socodka dimuqraaddiyadda waxa da lagu hagayo dalka (decision-making process- caddeyn u ah in la sameeyey Wasaaradda Das- es). Daneeyeyaasha lagu wareystey daraasadda tuurka, Arrimaha Federaalka iyo Dimuqraaddi- waxa ay hoosta ka xarriiqeen dumarka, dhal- yeynta. Wasaaraddan oo loo magacaabay wasiir linyarada iyo beelaha la hayb-sooco in ay ka dumar ah, dadku waxa ay u arkaan in ay tahay faa’idi doonaan dimuqraaddiyadda ballan-qaad dawladeed oo kii hore ka sii badan. Wasaaraddu waxa ay korjoogtayn doontaa, In kasta oo weli loo baahan yahay isbeddel si- xiriirin doontaana, hay’adaha kale dhanka yaasadeed iyo mid hay’adeed (institutional and hawlaha lagu horumarinayo geeddi-socod- political reform) ka hor inta muwaaddiniintu ka dimuqraaddiyadda. Wasaaraddu waxa kale si toosan u dhaliilikaraan dawladda, ayaga oo oo ay hormuud u noqon doontaa dhaqaa- u maraya axsaab siyaasadeed, kana caban kara jinta dimuqraaddiyadda Puntland iyada oo aragtina ka dhiiban kara danta guud ee um- ka bilaabeysa dejinta hab-raac rasmi ah (legal madda, haddana qaar ka mid ah dadkii ka qa- framework), wacyigelinta bulshada, hubinta yb-galey daraasadda waxa ay ku faraxsanaayeen hannaanka dimuqraaddiyadeed, ka qayb-gelinta xorriyadda ay heli lahaayeen marka dimuqraad- iyo gacan-siinta ururrada maxalliga ah iyo kuwa diyad la helo. Inta ay socdaan doorashooyinku, caalamiga ah iyo kor-u-qaadidda kalsoonida waa suurto-gal in ay is-waafaqi waayaan rajada dadka. sidaa u badan iyo xaqiiqada dhabta ah, khilaaf- kaas oo khal-khal gelin kara nabadda iyo xasil- “Madaxweynaha cusub waa qof aqoon leh, isla loonida Puntland. markaana lagu yaqaan hoggaan-wanaag. Shaki iigama jiro in uu guulaysan doono.” Maxamed In kasta oo rajada dadku badan tahay, hadd- Cabdullahi Faarax (Galkacayo). ana geeddi-socodkii dimuqraaddiyadda weli lama billaabin, taas oo aan waafaqsaneyn bal- Sidoo kale waxa yiri: lan-qaadkii dawladda. Wasaaradda Dastuurka, Arrimaha Federaalka iyo Dimuqraaddiyeyntu “Wasiiraddu waxa ay garansiin doontaa du- waxa ay xoogga saartey sidii ay u degi lahayd mar badan in ay ka qayb qaataan hannaan- (establishment) wasaarad ahaan, halka ay ahayd ka.” Nuuro Maxamed Axmed (U-heellane in ay dhexda u xirato fulinta tallaabooyin dib Arrimaha Dhallinyarada, Galdogob) loogu bilaabayo geeddi-socodka dimuqraaddi- yadda.

3.4.3 Faa’idada Dadku ka Filayo Dimuqraaddiyadda 3.4.4 Wakhti Ku Filan (Sufficient time)

Maaddaama dawladdu ballanqaadday in ay dib Dadkii la waraystay waxa ay hubeen wakhti u soo celineyso hannaanka dimuqraaddiyadda, yaraantu in ay ka mid ahayd arrimaha ugu hor- rajada dadku kor ayey u kacday. Dadka reer reeya ee dhiciska ka dhigay doorashooyinkii Puntland waa ay ku daaleen siyaasadda qabiilka ugu dambeeyey ee la isku dayey in ay qab- ee tuhunka badan, waxa ayna doorashooyinka soomaan. Sida ka muuqata natiijo ka soo bax- guud u arkaan in ay yihiin hab looga gudbi karo day ra’yi ururin ay PDRC fulisay Maarso 2014, takoorka siyaasadeed, gaar ahaan dumarka, 91% dadka la wareystey waxa ay sheegeen in ay dhallinyarada iyo beelaha la hayb-sooco. Koox- ku fiican tahay maamulka hadda talada hayaa in ahan waxa ay dimuqraaddiyadda u arkaan sida uu dib u billaabo hannaanka dimuqraaddiyadda keliya ee kor loogu qaadi karo ka-qayb-galka lixda bilood ee ugu horreeya.

44 “Wakhtigu waa mid ku habboon dib-u bil- dimuqraaddiyadda. laabidda hannaanka dimuqraaddiyadda, waa haddii hannaanku dhakhso u billowdo Muddadii ay socotey daraasadda, dhammaadkii oo aan dib-u-dhac ku iman.” - Ciid Max- 2014, ka-qayb-galeyaashu waxa ay ku war-bax- amed Maxamuud (Arday Bosaso) sheen in maamulka hadda talada haya uu haysto wakhti ku filan in uu dib u bilaabo geeddi-soco- Wakhti iyo diyaar-garow dheer ayaa loo baa- dka, isla markaana wax ka qabto arrimaha mu- han yahay si loo fuliyo diiwaan-gelinta cod-bix- hiimka ah, sida magacaabidda guddi doorasho, iyeyaasha, soohdimeynta xuduudaha, barasha- la-tacaalidda caqabadaha hortaagan geeddi-soc- da madaniga iyo tan cod-bixiyaha, iyo dhisidda odka dimuqraaddiyadda, iyo qeexidda dowrar- axsaab siyaasadeed. Intaa waxa dheer, waxa ka iyo mas’uuliyadaha kaga aaddan dawladda, loo baahan yahay in la diyaariyo shuruucda sal- bulshada rayidka, iyo ururrada siyaasadeed dhigga u ah doorashooyinka, heshiisna la kala dhanka soo celinta geeddi-socodka dimuqraad- saxiixdo. Dadkii ka qayb-galey daraasadda waa diyadda. Hase yeeshee, dib u bilaabidda geed- ay ka hadleen arrimahan, waxa ayna u arkeen, di-socodka dimuqraaddiyaddu waa uu ka gaabi- in kasta oo ay fulintoodu adag tahay, haddana yay sidii la filayey. in ay udub-dhexaad u yihiin hor-u-socodsiinta

3.5 Meelaha Laga Xoojin Karo Dimuqraaddiyadda

Ka dib qabashadii daraasaddii labaad ee bar- Puntland oo aan qeexneyn naamijka Tiirarka Nabadda, PDRC waxa ay 4. Jiritaan la’aan aqoonsiga cod-bixiyeyaasha qabatay Shirka Daneeyeyaasha Puntland 3-5 iyo qaabab loo diiwaan-gesho Febraayo 2015, si ay u soo bandhigto natii- 5. Haysashada hubka iyo khatar amni jadii ka soo baxday daraasaddii la sameeyey 6. La’aanta maxkamad dastuuri ah dhammaadkii 2014-kii. Shirka waxaa ka soo qayb-galay 150 qof oo ka kala socday hay’ada- Si loo yareeyo caqabadahan, waxaa loo baahan ha dawladda, bulshada rayidka ah, NGO-yada doonaa wakhti iyo waxqabad la taaban karo ka maxalliga iyo kuwa caalamiga ah. hor inta muddadu aysan ka dhammaan maam- ulka hadda jira sannadka 2019-ka. Si kastaba ha Ka qayb-galayaasha shirku waxa ay si fir-fir- ahatee, cilmibaarayaasha Tiirka Dimuqraaddi- coon uga doodeen caqabadaha hor-taagan han- yadda ee hay’adda Horumarinta Cilmi-baarista naanka dimuqraaddiyadda Puntland, waxa ayna Puntland (PDRC), ayada oo baadi-goob ugu jir- isku raaceen caqabadaha jira iyo sida ay u kala ta fursadaha wax looga qaban karo caqabadihii waaweyn yihiin. Sida ay u arkeen ka-qayb-ga- lagu asteeyey Shirkii Daneeyeyaasha Puntland leyaasha shirku, kuwan soo socda waa caqab- (PSM), waxa ay wada-tashiyo dheeraad ah la daha ugu waaweyn ee hor-istaagi kara geed- yeelatay mas’uuliyiinta dawladda iyo daneey- di-socodka dimuqraaddiyadda Puntland. eyaal kale. Danta laga lahaa hawshan waxa ay ahayd in la wajaho caqabadaha lagu asteeyey 1. Kala qaybsanaan bulsho iyo mid siyaasadeed shirka iyo in laga baaraan-dego siyaabaha kale oo soo kala dhex-gashay beelaha Puntland ee Tiirka Dimuqraaddiyaddu u xoojin karo 2. Wacyiga iyo fahanka dadku ka qabo qorshaha u deggan dawladda iyo daneeyeyaa- dimuqraaddiyadda iyo hannaanka doora- sha kale. shooyinka oo hooseeya 3. Soohdimaha degmooyinka iyo gobollada Qeybta soo socota ee warbixintan waxa ay ku

45 saabsan tahay natiijadii ka soo baxday wadata- tan siyaasadeed ee hadda jira, taas oo u gogol- shiyada iyo meelaha la filayo in uu wax ka qab- xaari doonta dimuqraaddiyadda. to Tiirka Dimuqraaddiyadda iyo kooxaha kale ee iskaashigu ka dhexeeyo. Xulashada kama Madaxwaynaha Puntland Cabdiweli Maxamed dambeysta ah ee meelaha laga shaqeynayo Cali Gaas waxa uu ku celceliyey, ballan adag- waxaa go’aamin doona “Guddiga Hoggaamin- na ku qaaday, in uu fulin doono dib-u-heshiisiin ta Dimuqraaddiyadda”, asaga oo la kaashanaya bulsho iyo mid siyaasadeed oo gaarsiisan heer PDRC. Guddigu waxa uu ka koobnaan doonaa Puntland, si uu u xoojiyo midnimada dadka reer shakhsiyaad lagu og yahay in ay khibrad leeyi- Puntland, isla markaana wajaho waxyaabaha ay hiin, waxna-ku-biirin karaan Shaxda isbeddelka siyaasiyiinta iyo odayaasha dhaqanku ka caba- (change matrixs), saameynna ku yeelan kara nayaan, si uu dhidibbada ugu taago geeddi-soc- bulshada. Xulashada guddiga hagidda ee meela- od dimuqraaddiyadeed oo laga wada qayb-galo. ha tiirku xooga saari doono (Entry Points) Waxa socda u diyaar garowga “Shirweynaha waxa saldhig u noqon doona kala mudnaansi- Wadatashiga Puntland”, hormuudna u yahay intii caqabadaha ee shirka daneeyeyaasha Punt- Madaxwayne Cabdiweli Maxamed Cali Gaas. land iyo lafa-gurka PDRC (analysis), halkaa oo Shirweynahan waxa fududeynaya guddiyo far- khibradeedu wax weyn ku biirin karto. samo oo ay dawladdu magacawday, isugana jira guddiga kormeerka, guddiga hoggaaminta iyo guddiga xoghaynta. In ka badan 250 ka-qaybga- 3.5.1 Dib-u-Xoojinta Midnimada Beelaha leyaal, oo ka kala socda degaanno iyo gobollo kala duwan ee Puntland, ayaa la filayaa in ay ku- Dhawrkii sano ee ugu dambeeyey, Puntland lan ku yeeshaan shirweynahan, ka dib 17 sano waxa ay wajahday isbeddello siyaasadeed iyo aasaaskii Puntland, si ay u yeeshaan wada tashi. kuwo bulsho oo adag. Waxa habacsani gashay Su’aalaha hoos ku qoran ayaa la filayaa in isku-xirnaantii bulsho, ka dib markii uu samey- shirweynuhu ka hadlo: smay dhaq-dhaqaaq lid ku ah dawladda oo isu taagay dhul-goosi (anti-government secession- • Maxaa iska beddelay ujeeddooyinkii iyo ma- ist movement), sida maamulka la magac baxay baadii’dii lagu dhisay Puntland 1998-ddii? Khatumo, iyo ayada oo ay hoos u dhacday kaal- • Odayaashu weli ma leeyihiin saameyntii iyo intii ay ku jireen odayaasha dhaqanka. Dham- awooddii ay lahaayeen xilligii Puntland la maan arrimahan waxaa loo aanaynayaa colaa- aasaasay? daha soo noq-noqda ee ka dhasha khayraadka, • Haddii shirweynuhu soo saaro talooyin, awoodda oo aan wax laga siin beelaha ku nool maxaa dammaanad ah in talooyinkaas ay degaannada daafaha xiga iyo muranno siyaasa- noqdaan kuwo la meel-mariyo? deed oo ka dhashay doorashadii 2013-kii iyo • Maxay yihiin fursadaha jira in shirweynu- doorashadii xigtey ee loogu tartamayey xilka hu talo-bixin ka sameeyo dib-u-soo celinta madaxwayne ee 2014-kii. geeddi-socodka dimuqraaddiyadda Punt- land? Marka loo eego aragtida ka qayb-galeyaasha daraasadda Tiirka Dimuqraaddiyadda, si Punt- land ay u yeelato jewi lagu taabba-gelin karo 3.5.2 Dar-dar Gelinta Barashada dimuqraaddiyad, waa in marka hore la sameeyo Madaniga iyo Cod-bixiyaha dib-u-heshiisiin siyaasadeed iyo mid bulsho, oo ay ku jiraan siyaasiyiinta, odayaasha dhaqanka Marka loo eego ra’yi arurin ay PDRC sameysay iyo kooxaha kaleba. Dib-u-heshiisiintaasi waxa Maarso 2014, taas oo ay ka qeyb-galeen dad ay yaren doontaa kala qaybsanaanta bulsho iyo gaaraya 1,525 oo ku nool Puntland, wacyiga

46 dadka iyo fahankooda hannaanka doorasho oo madaniga iyo tan cod-bixiyeyaasha ka dib mar- hooseeya ayaa noqdey caqabadda labaad ee ka loo dhiso guddiga doorashooyinka ku meel khatarta ku ah hannaanka dimuqraaddiyadda gaarka ah (TPEC). Tiirka dimuqraaddiyaddu ee soo socda. Dadka Puntland intooda badan waxa kale oo uu doonayaa in uu dejiyo habab ma laha khibrad doorasho, in badanna ma fa- wanaagsan oo qaybaha ku hawlan geeddi-soco- hansana xaquuqaha iyo waajibaadka asaasiga ah, dku ku yeeshaan xiriirin iyo iskaashi wanaagsan. gaar ahaan dadka ku nool degaannada miyiga Marka laga hadlo waxbarashada madaniga iyo ee durugsan, halkaas oo aysan xogtu gaarin. Si tan cod-bixiyeyaasha, su’aalaha soo socda ayaa kastaba ha ahaatee, barashada madaniga iyo tan u baahan in jawaab loo helo: cod-bixiyeyaasha ayaa waxaa la aaminsan yahay in ay yihiin habka ugu wanaagsan ee kor loogu 1. Wacyigelintii bulshada horey loogu sameey- qaadi karo ka-qaybgalka siyaasadda iyo codeyn- ey, intee in le’eg baa ay kor u qaadday heer- ta. ka aqoonta madaniga iyo tan cod-bixiyeyaa- sha? Doorashooyinkii 2013-dii, wax badan ayaa laga 2. Geeddi-socodka dimuqraaddiyaddu waa qabtay barista shacabka xuquuqdooda madan- hawl u baahan dhaqaale badan oo Punt- iga ah iyo waajibaadkooda iyo hannaanka doo- land ayan keligeed fulin karin. Ma jiraan ku rashooyinka. Hase yeeshee, barashada codeey- hawlaneyaal kale oo daneynaya in ay ka qa- eyaasha iyo xogsiintu waxa ay u badnaayeen yb-qaataan fulinta hannaanka dimuqraaddi- magaalooyinka waaweyn. Gaarista degaannada yadda, sida gaarsiinta ololaha waxbarashada durugsan oo liidatey iyo wada-shaqaynta iyo madaniga iyo tan cod-bixiyeyaasha degaan- xiriirinta bulshada rayidka oo debacsanayd ayaa nada durugsan ee Puntland? hoos u dhigay kaalintii ay ku lahaayeen kor u 3. Muxuu yahay dowrka ay ururrada bulshada qaadista wacyiga dadka iyo guud ahaan han- rayidku ku leeyihiin hawshan? naanka doorashooyinka. 4. Muxuu yahay habka ugu wanaagsan ee wa- da-shaqayn iyo xiriirin sidii hore ka fiican u In kasta oo ay arrintu sidaa ahayd, haddana yeelan karaan ku-hawlaneyaasha hannaanka Wasaaradda Dastuurka, Arrimaha Federaalka dimuqraaddiyadda? iyo Dimuqraaddiyadda (MoCFAD) waxa ay hig- saneysaa gaarista 21 degmo oo Puntland daafa- heeda ah inta lagu jiro 2015-ka, si loo hubiyo in 3.5.3 Soohdimeynta Degmooyinka fariimaha madaniga ahi meel walba gaaraan. Sida Puntland ay ku war bixiyeen mas’uuliyiinta wasaaradda, dadaalkooda waxa inta badan caqabad ku no- Kororka degmooyinka iyo gobollada Punt- qda tabar yari dhaqaale. Hase yeeshee, bee- land ee 10kii sano ee ugu dambeeyey waxa uu sha caalamku in badan ayey daneyneysaa in ay abuuray caqabado meelo badan taabanaya sida: gacan ka geysato barashada madaniga iyo tan amniga, maamul-baahinta iyo geeddi-socodka cod-bixiyeyaasha. dimuqraaddiyadda. Wakhtiga hadda ah ee la qoray warbixintan 2015-ka, 9-ka gobol ee Punt- PDRC waxa ay khibrad iyo aqoon u leedahay land waxa ka jira 43 degmo, kuwaas oo intoo- fulinta barnaamijyada barashada madaniga iyo da badan aan lahayn xuduuddo qeexan. Dhab tan cod-bixiyeyaasha, arrimahaas oo ay wax ahaan, jiritaan la’aanta xudduudo qeexan ayaa weyn ka tari karto. Tiirka dimuqraaddiyadda ee dhibaato ku noqotay hannaankii doorashooy- PDRC, iyo qaybta maqal-muuqaalka guur-guura inka ee 2013-kii, halkaas oo 37 degmo noqon ee PDRC (Mobile Audio-Visual Unit), waxa ay lahaayeen goobo cod-bixin, sidaa darteedna kaalin weyn ka qaadan doonaan waxbarashada kuraas ku yeelan lahaayeen baarlamaanka.

47 In kasta oo Wasaaradda Arrimaha Guduhu jirey koofurta Soomaaliya iyo Itoobiya, kuwaas ku hawlan tahay dhisidda guddi u hawl-gala oo ururrada siyaasadeed qaarkood u adeegsan soohdimeynta degmooyinka, haddana waxyeel- karaan in ay ku badsadaan tirada codka. Mar- lada caqabadani weli waa taagan tahay. Ma bad- ka la eego caalamka, diiwaan-gelinta cod-bixi- na rajada laga qabo in dhawaan la sameeyo xud- yeyaasha waxa la aaminsan yahay in ay lagama duudaha degmooyinka dalka oo dhan, sababta maarmaan u tahay ilaalinta sharciga doora- oo ah waxa yar dhaqaalaha dawladda, waxaa shooyinka. Waxa ay fududeysaa aqoonsiga iyana yar aqoonta iyo wacyiga loo baahan ya- cod-bixiyaha xaqa u leh in uu codeeyo, ilaalinta hay in lagu fuliyo hawshaas ballaaran. Dawladdu in qofna uusan codeyn hal mar in ka badan. qorshaheeda mustqabalka waa in ay ku dartaa qaab la isku waafaqsan yahay oo loo asteeyo Marka la eego qorshaha u deggan Wasaaradda goobaha cod-bixinta ee degmooyinka, si doo- Arrimaha Gudaha, waxa ay mar dhow billaabi rashooyinku uga hir-galaan heer degmo. doontaa diiwaan-gelinta shacabka, siinna doon- taa waraaqo aqoonsi. Go’aanka ah in la qaa- Marka laga hadlo xadeynta degmooyinka, su’aa- do olole diiwaan-gelin cod-bixiye waxa ay ku lahan ayaa u baahan in loo helo jawaabo: xiran tahay guddiga doorashooyinka ee la dhisi doono, waa marka uu ansixiyo baarlamaan- 1. Maxay yihiin caqabadaha is-hortaagi kara ku. Waxa loo arkaa ururrada siyaasadeed ee dib-u-bilaabidda geedi-socodka dimuqraad- iman doona in ay cod ku yeelan doonaan in la diyadda, haddii aysan gobollada iyo deg- sameeyo diiwaan-gelinta cod-bixiyeyaasha iyo mooyinka Puntland lahayn xudduudo? in kale. Tiirka dimuqraaddiyaddu waxa uu ga- 2. Sidee bey dawladda Puntland u koobi kartaa can siin doonaa guddiga doorashooyinka, si xal tirada degmooyinka ay doorashooyinku ka loogu helo arrimaha muhiimadda ballaaran u dhacayaan? leh doorashooyinka.

Shaki kuma jiro, diiwaan-gelin la’aanta cod-bix- 3.5.4 Aqoonsiga iyo Diiwaan-gelinta iyeyaashu in ay ka mid ahayd caqabadihii ugu Cod-bixiyeyaasha waaweynaa ee turun-turreeyey geeddi-socod- ka dimuqraaddiyadda 2013-kii. Si looga hortago 17-kii sano ee ay jirtey Puntland, weli ma same- in uu khaladkaas mar labaad dhaco, Puntland yn tirakoob, mana diiwaan-gelin muwaaddiniin- waa in ay diiwaan-gelisaa cod-bixiyeyaasha ka teeda gaarey da’da cod-bixinta. Jiritaan la’aanta hor doorasho kale inta aanay dhicin. habab lagu aqoonsado muwaaddiniinta iyo dii- waan-gelin la’aanta cod-bixiyeyaasha ayaa inta Marka laga hadlo diiwaan-gelinta cod-bixiyeyaa- badan ahaa arrimo dhaliyey muran sababay kala sha, su’aalaha soo socda ayaa u baahan in laga fogaansho siyaasadeed, taas oo sababtey in qaar fekero: ka mid ah ururrada siyaasadeed ee jirey 2013- kii ay ka biyo-diidaan hannaanka doorashada. 1. Iyada oo maskaxda lagu hayo in diiwaan-ge- linta cod-bixiyeyaashu tahay hawl u baahan Waxa ay tuhun ka qabeen in ay dhici karto dhaqaale badan, dawladda Puntland ma in doorashada la kala badsan karo, ayna iman awooddaa in ay fuliso (diiwaan-gelinta cod- karto in maamulkii markaa jirey uu faragelin ku bixiyaasha)? sameyn karo natiijada doorashada. Tuhunka 2. Sidee loo hubin karaa in nidaamka dii- kale ee jirey, illaa haddana jira, waxa uu ahaa waan-gelintu noqdo mid la hubo oo lagu in Puntland ay martigelisay tiro aad u badan oo kalsoon yahay? bara-kacayaal ah (IDPs) iyo kuwo ka soo haa- 3. Diiwaan-gelinta cod-bixiyeyaasha ma laga

48 hormarinayaa diiwaan-gelinta muwaaddini- Marka laga hadlo amniga doorashada, su’aalaha inta (civic registration)? soo socda ayaa loo baahan yahay in maskaxda lagu hayo:

3.5.5 Sugidda Amniga • Dawladda Puntland wax ma ka qaban kartaa hubka ku jirta gacanta shacabka? Caalamka oo idil, guusha doorashada waxa lagu • Suurto-gal ma tahay in ay Puntland dejiso, cabbiraa calaamado lagu kalsoon yahay oo ay isla markaana fuliso, qorshe amni sugid led ka mid tahay in ay nabad iyo xasillooni ku dhac- xilliga doorashada? day. Waxa muhiim ah in la sugo amniga mudda- • Puntland ma leedahay ciidan booliis oo ku da doorashadu socoto, si dadku uga wada qa- filan amniga gobollada, degmooyinka iyo yb-galo, una oggolaado hannaanka doorashada. goobaha doorashooyinku ka dhacayaan? Kacdoonka lidka ku ah doorashada ee soo if-baxay markii ay soo dhawaadeen doora- shooyinkii 2013-kii, ayaa sababay in la joojiyo 3.5.6 Dhismaha Maxkamad Dstuuri ah doorashada. Hay’adaha amni ee Puntland waa kuwo tabar daran, halka xaaladaha amni ee jiraa Dastuurka Puntland waxa uu waajibinayaa same- yihiin kuwo si fudud isu bed-beddela. Bulshooy- ynta maxkamad dastuuri ah taas oo mas’uuli- inka ku nool Puntland si culus ayey u hubeysan yadaheedu ay ka mid yihiin ilaalinta xorriyada yihiin, isla markaana tabashooyinka ka soo jee- dadka iyo xuquuqda qofka, sida ku qeexan da waxqabadka dawladda oo aan dalka wada dastuurka. Sida ay ku war-bixiyeen guddoom- gaarin ayaa waxa ay sii liidaan amniga ka jira iye-ku-xigeennada baarlamaanka Puntland, gobollada xiga daafaha. Madaxwayne Cabdiweli Maxamed Cali Gaas waxa uu ku dhawaaqay qorshe dib-u-habeyn Si kastaba ha ahaatee, khatarta ugu weyn waxa loogu sameynayo garsoorka, qorshahaas oo ay ka imaneysaa Al-shabaab iyo dadka dareen- dib-u-eegid loogu sameyn doono qodobbo aan san in laga saaray siyaasadda, una nugul in la is-waafaqsaneyn oo ka mid ah dastuurka u deg- maskax-beddelo. Siyaasiyiinta iyo odayaasha gan dalka. Sida ay xubnahaasi ku war-bixiyeen, aan lagu darin talada waxa dhici karta in ay dhismaha maxkamadda dastuurigu waa mid ka carqaladeeyaan hannaanka doorashada, kana mid ah qorshahan dib-u-habeynta. faa’ideystaan nusqaantaas si ay bulshada raacsan uga hor keenaan hannaanka. Sidaa oo kale, madaxda Wasaaradda Dastuur- ka, Arrimaha Federaalka iyo Dimuqraaddiyadda Arrinta kale ee khatar ku keeni karta hor-u-soc- ee lala kulmay muddadii ay socotey daraasaddu odka hannaanka dimuqraaddiyadda waxa ay waxa ay sheegeen in ay iska kaashadeen Wa- tahay degmooyinka iyo goobaha codeyntu ka saaradda Caddaaladda, dejinta shuruuc qeexaya dhaceyso oo aan si wanaagsan u qeexnayn, taas qaabka iyo awoodaha Maxkamadda Dastuuriga oo dhalin karta isku-dhac bulsho. Waxa loo ar- ah, taas oo la soo hor-dhigi doono kal-fadhiga kaa in ay aad u liidato awoodda sugidda amniga baarlamaanka Juun 2015-ka. beelaha oo idil muddada doorashadu socoto. Inta aan dib loo bilaabin geeddi-socodka Dastuurka hadda jira si cad uma qeexayo max- dimuqraaddiyadda, dawladda Puntland waa in kamadda qaabbilsan xallinta khilaafka ka dhasha ay dejisaa qorshe cad oo lagu xoojinayo na- doorashada. Waxa uu aqoonsan yahay oo keli- badda iyo amniga, kaas oo aan sababi doonin in ya in Maxkamadda Sare ay tahay maxkamadda dib-u-dhac dambe ku dhaco doorashada. ugu sarreysa dalka, isla markaana waxa uu si- inayaa awoodo ay ka mid yihiin ku dhawaaqidda

49 natiijada doorashada. Dal-daloolladaa dartood, kamadda Dastuuriga: madaxda dawladda qaarkeed hoos ayey u dhi- gaan muhiimadda maxkamadani ay u leedahay • Sidee dhidibbada loogu taagi karaa maxkam- hannaanka doorasho. Si kastaba ha ahaatee, ad dastuuri ah oo waajibaadkeedu jileyaas- dhismaha maxkamad dastuuri ah waxa loo ar- ha oo dhan wada taageersan yihiin? kaa in ay tahay mas’uuliyad saaran dawladda, • Ma la qeexi doona awoodaha maxkamadda iyo weliba mid ka mid ah mabaadii’da muhiimka dastuuriga dhanka murannada ka dhasha ah ee Tiirka Dimuqraaddiyeynta. doorashada? • Waa maxay dowrka maxkamadda dastuuri- Su’aalaha soo socda waxa ay la xiriiraan Max- ga dhanka doorashooyinka?

Tirada Ka- Waax % qaybgaleyaasha Ganacsatada 12 9.24 Xildhibaannada Dawladaha Hoose 8 6.15 Odayaal/Culimada Diinta 16 12.3 Saxaafadda 1 0.8 Xirfadley 22 16.9 Dumar 16 12.3 Dhallinyaro 18 13.85 Ururro Bulsho 4 3.07 Dadka la hayb sooco 10 7.7 Maamullada Degmooyinka 8 6.15 Qurbajoogta 2 1.54 Indheergarad/Siyaasiyiin 13 10 Wadar 130 100

Shaxda 4: Ka-qaybgalayaasha oo Koox-koox ah

50

4 Tiirka Maamul-Baahinta

4.1 Hordhac

Nidaamka maamul-baahinta Puntland waxa Wasaaradda Arrimaha Gudaha, Dawladaha uu socdey in ka badan 10 sano, waxa uuna Hoose iyo Horumarinta Reer Miyiga, waxa ay hiigsanayaa “...dhismaha dawlad heer degaan hoggaanka u qabatay dhismaha goleyaasha de- si loo hirgeliyo maamul-wanaag iyo adeegya- gaanka iyo fulinta shuruucda iyo siyaasadaha da aasaasiga ah oo lagu meel-mariyo qaab leh ay ka mid yihiin Sharciga Goleyaasha Degaan- ka-wada-qaybgal, la xisaabtan, hufnaan, iyo in si ka iyo siyaasadda maamul-baahinta rasmiga habboon looga faa’ideysto kheyraadka kooban ah. Hase yeeshee, hawl badan baa ka dhiman ee jira heer degmo illaa heer dawlad dhexe” awoodda dawladaha hoose ay ku gudan karaan (Siyaasadda Maamul-baahinta Puntland). Maam- waajibaadkooda kaga aaddan maamul-baahinta. ulka baahsan, in kasta oo uu curdan yahay, Waxa loo baahan yahay in dawladdu kordhiso waxa uu beddelayaa xukunkii urursanaa (cen- xoojinta awoodda waxqabad ee dawladaha tralized rule) ee sabab u noqday in ay dunto hoose, isla markaana kor u qaaddo ka-qaybgal- dawladdii dhexe, illaa iyo haddana siyaasaddu ka dadweynaha. caga-dhigan weydo. Ka dib Soomaaliya markii ay qaadatay xorriyadda 1960-kii, dalku waxa Maamul-baahintu waxa ay qayb muhiim ah ka uu galay dimuqraaddiyad, taas oo muddo yar tahay nabadda iyo dawlad-dhisidda (statebuild- dabadeed uu beddelay xukun kali-talis ah oo ing) ee Puntland, sababaha soo socda dartood: jirey illaa dagaalladii sokeeyey 1991-dii. Sidaa darteed, Soomaalidu khibrad badan uma laha • Dawladnimada ayey u soo dhaweysaa dad- lahaanshaha la wadaago (public ownership) iyo ka, waxa ayna kor u qaaddaa ka-qaybgalka dadku in ay ka qayb-galaan dawladnimada. talada ee dadka. Sidaa daraadeed, waxa laga- ma maarmaan ah in la xaqiijiyo in dadku wax Sanadihii ugu dambeeyey, waxa lagu guuley- kala socdo nidaamka iyo arrimaha ka socda stay dhismaha hab-dawladeed federaal ah oo degaankooda, si waxqabadku u noqdo mid ka kooban dawlado hoose oo maamulka lagu ka turjumaya baahida dadka. baahshey. Xukunka oo la geersiiyo heer degmo • Maamul-baahintu waxa ay kor u qaaddaa waxa ay qayb muhiim ah ka tahay maamul-baa- dimuqraaddiyadda iyo in dadku ka wada hinta - diiradda waa in la saaraa awood-siinta qayb-galo arrimaha degaanka, waxa ayna u maamulka in uu ku jiheyn karo jileyaasha de- wanaagsan tahay horumarinta reer miyiga, gaanka fulinta mashaariicda bulshada. maaddaama go’aannada ay gaarayaan dad xog-ogaal u ah caqabadaha hor-taagan reer

51 miyiga iyo qaababka wax looga qaban karo. tions) - muranno ka dhex dhasha dawladaha • Waxa ay dhalisaa horumar, ayada oo wa- hoose, jiritaan la’aan la-xisaabtan, hufnaan naajineysa fursadaha dadku u leeyahay in ay la’aan dhanka maamulka dakhliga iyo tafsii- wax kaga beddelaan arrimaha muhiimadda laadka dawladaha hoose oo kooban; u leh degaanka, si wax looga qabto baahida • Xiriirka u dhexeeya dawladaha hoose iyo ugu muhiimsan ee bulshada. dawladda dhexe oo liita. • Bulshada oo go’aanka laga qayb-gesha waxa ay xoojin kartaa dowrka dumarka, dhal- Si loogu kuur-galo heerka maamul-baahineed linyarada iyo kooxaha kale ee la faquuqo, ee Puntland, PDRC waxa ay sameysay daraas- kuwaas oo codkoodu ka maqan yahay si- ad lagu astaynayo caqabadaha ugu waaweyn, yaasadda. fursadaha iyo meelaha u baahan in xooga la • PDRC oo kaashaneysa hay’adda ay saaro mustaqbalka ayada oo lagu tageerayo bah-wadaagta yihiin ee Interpace waxa ay bahaahinta maamulka. Bishii Maajo ilaa Juunyo tageertaa dhismaha nabadda iyo dawlad- 2014-kii, waxa la qabtay kulamo wada-tashi nimada Puntland, ayada oo xoojineysa la- oo si qoto-dheer loogu lafa-guray caqabadaha haanshaha iyo ka-qaybgalka dadweynaha hor-taagan baahinta maamulka, kuwaas oo ay ee heer degaan. Tan iyo 2008-dii, Tiirka ka qayb-galeen khubaro iyo wakiillo ka socd- Maamul-baahintu waxa uu ahaa qayb ka mid ey dhamaan gobollada Puntland. Waxa kale oo ah barnaamijka Tiirarka Nabadda. daba-socday daraasad baahsan oo lagu maray • Daraasaddii la sameeyey 2010-kii ee wejiga 11 degmo oo ka mid 43-da degmo ee Puntland koowaad ee Barnaamijka Tiirarka Nabadda, bilihii Sebteembar ilaa iyo Nofeembar ee san- caqaabadaha ugu waaweyn ee hor-taagan nadkii 2014-kii. Xulashada degmooyinka waxa maamul-baahinta Puntland waxa la ogaaday lagu saleeyey darajooyinkooda A, B, C, iyo isu- in ay ka mid yihiin: dheelli-tir juqraafi iyo mid goboleed. Muddadii • Qaabka loo xusho golaha degaanka oo ah ay daraasaddu socotey, waxa la wareystay dad mid aan habbooneyn, isla markaana aan tiradoodu gaareyso 51 qof, iyo kulamo gaar ah dimuqraaddi ahayn; oo lala yeeshay kooxo dhan 13, kana kooban • Ka-qaybgalka dadka oo yar; 90 qof. • Awood yari hay’adeed (Institutional limita-

4.2 Guulihii Laga Gaaray Maamul-Baahinta

In xukunka laga soo daa-dejiyo dawladda dhexe, bado isku mid ah. Waa yar tahay awoodda ay lana gaarsiiyo dawladaha hoose, ayada oo loo leeyihiin degmooyinka derajadoodu tahay B iyo sii marayo dhismaha goleyaal degaan, waxa ay C in ay wax ka qabtaan caqabadahan marka loo ku qeexan tahay axdigii Puntland 1998-ddii, iyo bar-bar dhigo degmooyinka ku jira darajada A. shuruucda iyo siyaasadaha kale ee ka jira dalka, Dawladda Puntland waxa ay u idmatay Wa- sida Xeerarka u deggan Goleyaasha Degaanka saaradda Arrimaha Gudaha, Dawladaha Hoose iyo Siyaasadda Maamul-baahinta ee dhawaan iyo Horumarinta Reer Miyiga, in ay hormuud ka ka hir-gashay Puntland. In kasta oo guulahaas noqoto nidaamka maamul-baahinta iyo dawlaha la gaaray, marka lagu daro dhismaha goleyaal hoose ee Puntland. Mudnaanta maamul-baahin- degmo, haddana weli caqabado ayaa hor-taa- ta (2014-2016) ee maamulka hadda jira, waxa gan hannaanka. Dhamaan degmooyinku, darajo ka mid ah dawladnimada, amniga, caddaaladda, kasta ha lahaadeen, waxa soo food-saaray caqa- kobcinta dhaqaalaha (economic foundations),

52 sida wanaajinta habka ururinta dakhliga iyo degmo kalena ay lahaayen guddiyo fulineed maareynta maaliyadda dawladda. Marka la oo keliya (executive committees). Sanad- eego qoraalka mudnaansiinta dawladda mud- kii 2010-kii, 25-kii gole degaan ee la dhisay dada u dhaxaysa (2014-2016), mudnaanta waxa shaqadooda ku guulaystey hal degmo maamul-baahintu waa (...in la xoojiyo maamul- oo keliya, halka 24-kii kale la kala diray ama lada degmooyinka iyo in la baahiyo adeegyada jiritaan beeleen. bulsho iyada oo la dhiiri-gelinayo mabaadii’da • Haatan, Puntland waxa ay leedahay 43 de- maamul-wanaagga, dadkana awood loo siinayo gmo oo 23 ka mid ah ay leeyihiin goleyaal in ay si joogto ah ula socdaan go’aannada heer degaan, halka 20-ka kalena ay leeyihiin gud- degaan.” diyo fulineed oo ay Wasaaradda Arrimaha Guduhu toos u magacawday. Guddiga fulin- Marka qiimeyn lagu sameynayo horumarka tu waxa uu ka kooban yahay duqa magaala- maamul-baahinta Puntland, iyo qorshaha habka da, ku-xigeenka duqa iyo xog-hayaha. ugu wanaagsan ee loo dar-dar gelin karo han- • In kasta oo ayan dadku ku qanacsaneyn naankan, waxa muhiim ah in la fahmo sabab- doorashooyinkii goleyaasha degaanka ee la ta uu weli si wanaagsan ugu hirgeli la’ yahay, joojiyey sanadkii 2013-kii, haddana waxa iyo sababta dawladaha hoose si wax-ku-ool ah laga bartay sida iyo waxa loo baahan yahay loogu daa-dejin la’ yahay dhamaan awoodaha marka la damco in dib loo qabto doorasho maaliyadeed, kuwa maamul iyo kuwa siyaasa- heer degaan. Dawladda cusub ee uu hogaan- deedba. ka u hayo Madaxweyne Dr. Cabdiweli Max- amed Cali Gaas waxa ay ballan-qaaddey in Guulihii ugu waaweynaa ee laga gaarey ay dar-dar gelin doonto geeddi-socodka maamul-baahinta, iyo weliba guul-darrooyinkii dimuqraaddiyadda Puntland, iyo weliba qa- la xiriirey, sannadihii la soo dhaafey waa kuwan bashada doorashooyinka goleyaasha de- hoos ku qoran: gaanka. • Xafiiska hormuudka maamul-baahinta • Xeerka Goleyaasha Degaanka Lam. 7 waxa waxaa la aasaasey sanadkii 2013-kii, waxa ansixiyey Baarlamaanka, waxana saxiixay uuna toos u hoos yimaadaa xafiiska mad- Madaxweynaha Puntland 23 Sebteembar axweyne-ku-xigeenka Puntland. Xafiiskan 2003-dii. Xeerkani waxa uu dhaqan-ge- waxa uu xiriiriyaa hawlaha ay wadaan gud- linayaa shuruucda dastuuriga ah iyo kuwa diga isku dhafka ah ee heer wasaaradeed ee saldhigga u ah dawladaha hoose ee Puntland. dawladaha hoose (Inter-Ministerial Com- Labada caqabadood ee ugu waaweyn ee mittee of Local Government), waxa uuna soo wajahay xeerkan waa hir-gelintiisa iyo kaalin fir-fircoon ka qaataa taageerada la fahanka dadka iyo goleyaasha degaanku ka siinayo maamul-baahinta Puntland. qabaan sharcigan oo yar. Waxa kale oo loo • Siyaasadda Maamul-baahinta Puntland waxa baahan yahay in la is-waafajiyo xeerarka lagu la ansixiyey 10-kii Luuliyo 2014, waxana lagu dhaqmo ee ku saabsan dawladaha hoose iyo baahinayaa daneeyeyaasha ka hor inta aan la baahinta adeegyada si loo buuxiyo dal-dalo- billaabin hirgelintiisa. ollada jira, waxna looga qabto caqabadaha. • Qaar ka mid ah wasaaradaha, oo taageero • Hannaanka dhismaha goleyaasha degaanka ka helaya mashruuca Qaramada Midoobey waxa uu billawday laba sano ka dib markii ee Horumarinta degmooyinka (UN Joint Xeerka Goleyaasha Degaanka la ansixi- Programme on Local Governance - JPLG) yey. Xilligaas, Puntland waxa ay lahayd 37 ayaa degmooyinka darajada A iyo B si tijaa- degmo. Wasaaradda Arrimaha Guduhu bo ah u gaarsiiyey qaybo ka mid ah adeegya- waxa ay dhistay 25 gole degaan, halka 12 da aasaasiga ah, sida caafimaadka, waxbara-

53 shada, deegaanka iyo biyaha. Maaddaama ay canta ku haya dawladda dhexe ee Puntland, hooseyso awoodda waxqabad ee dawladaha ayada oo taageero ka heleysa waaxda gaar- hoose, bixinta adeegyada iyo mas’uuliyada- ka loo leeyahay (private sector), NGO-yada ha dawladda hoose intooda badan waxa ga- iyo beesha caalamka.

4.3 Caqabadaha Hor-Taagan Maamul-Baahinta Puntland

Degmooyinka Puntland intooda badan weli hoodu u noqdaan kuwo wax-ku-ool ah, in la ma laha awood dhaqaale iyo xoog shaqaale dejiyo habraaca sharciga ah ee heer degmo, ku filan si ay u gutaan waajibaad fara badan. iyo in la horumariyo mas’uuliyadaha dawla- Dhanka kale, dawladda Puntland weli ma laha daha hoose, dhan maamul iyo dhan maali- awooddii ay ku dar-dar gelin lahayd hannaan- yadeedba. Taageero farsamo oo isugu jirta ka. Hannaanka maamul-baahinta waxa gacan ka talooyin, tababbarro, kormeer iyo mataaneyn geysta hay’adaha horumarinta, sida baarnamij- (apprenticeship) waxa ay kor u qaadi doon- ka JPLG, gaar ahaan degmooyinka derajadoo- taa wax-ku-oolnimada dawladaha hoose, isla du tahay A iyo B ee dawlada Puntland, taas oo markaana xoojin doontaa awoodda dawladaha xoojisa awoodda waxqabad ee degmooyinkaas. hoose ay ku gudan karaan hawlaha ay u hayaan Hase yeeshee, taageerada JPLG ee ku kooban bulshada. degmooyinka gaarka ah waxa ay abuurtey in uu dhasho farqi u dhexeeya degmooyinka hela Awoodda Maamul – Puntland waxa ay mas’uuli- tageeradaas iyo kuwa aan helin, farqigaas oo u yadaha adeeg-bixinta, qorsheynta iyo qoond- baahan in la buuxsho si loo yareeyo waxyeella- eynta dakhliga u daadejisey dawladaha hoose ee diisa, isla markaana loo wanaajiyo adeeg-bixinta doortay duqa degmada iyo golaha degaanka. In dhamaan degmooyinka Puntland. kasta oo la daadejiyey qaybo ka mid awoodaha, haddana awoodda ay ku hanan karaan mas’uuli- Caqabadaha hoos ku xusan ayaa u baahan in la yadahan weli waa yar tahay heer degmo. wajaho si dawladaha hoose ay u gutaan waa- jibaadkooda, taas oo qayb ka ah hannaanka In kasta oo ay jiraan caqabaha hay’adeed ee geeddi-socodka maamul-baahinta. kor ku xusan, haddana degmooyinka uu tagee- ro barnaamijka JPLG waxa ay yeesheen awood ay ku hantaan mas’uuliyadaha sharciga ah ee 4.3.1 Jiritaan La’aan Awood Hay’adeed saaran, balse waxa jira dareen ah in wasaara- (maamul, dhaqaale iyo xoog shaqaale) daha qaarkood ee heer dawlad dhexe aysan doonayn in ay mas’uuliyadaha ku wareejiyaan Caqabadaha aasaasiga ah ee lagu arkay hay’ada- degmooyinka. ha dawladaha hoose waxa ka mid ah jiritaan la’aan awood maamul iyo dhaqaale, dhamey- “Waxad arkeysaa adeegyadii la rabey in stir la’aan waaxaha dawladda hoose, ayaga oo maamulka degmadu bixiyo oo mararka aan lahayn waxyaabihii ay sharciga u lahaayeen, qaarkood dawladda dhexe bixineyso. Inta xafiisyo ay ku shaqeeyaan iyo agab shaqo, ama badan degmooyinka, gaar ahaan kuwa taa- shaqaale khibrad u leh shaqada. geerada ka hela JPLG, waxa shaqeynaya shuruucdii, guddiyadii golaha degaanka, Waxa loo baahan yahay in dib-u-habeyn lagu qaabkii iyo qorshihii degmada dhamaan. sameeyo waaxyaha dawladaha hoose si hawla- Waxa ay ila tahay in awoodda degmadu

54 ku xiran tahay darajadeeda (category) iyo Awoodda Shaqaale (Human Resource Capacity) kabaayasha ay leedahay (infrastructure), – Qodabbada 19aad ilaa iyo 27aad ee Xeerka laakin waxan aaminsanahay degmooyinka Goleyaasha Degaanka iyo qodobbada 125aad ku jira derajooyinka A iyo B in ay leeyihi- illaa 127aad ee dastuurka Puntland ayaa qe- in awood ay ku gutaan waajibaadkooda”- exaya dowrarka iyo waajibaadka dawladaha Cawil Maxamuud, La-Taliye, Degamada hoose iyo goleyaasha degaanka. Maaddaama ay Qardho guud ahaan yar tahay fahanka dadku ka qabo shuruucda saldhigga u ah doorashada goleyaasha Awoodda Dhaqaale – Degmooyinka intooda degaanka, hannaanka waxa inta badan saameyn badan looma qoondeyn dhaqaale ay ku da- ku yeesha awood qaybsiga ku dhisan qabiilka, boolaan adeegyada aasaasiga ah, ama ku han- kaas oo ka hor-imanaya habka xulashada ee uu taan hawl-wadeenno khibrad leh. Dhaqaalaha qeexayo xeerka goleyaasha degaanka. Xubnaha loogu talo-galey in dawladda dhexe ku kabto goleyaasha degaanka iyo shaqaalaha dawladaha degmooyinka ma aha mid wax-ku-ool ah, waxa hoose waxa ay u baahan yihiin in kor loo qaado uuna ka kooban yahay dhaqaale bileed loogu ta- aqoontooda si ay u gutaan waajibaadkooda lo-galey horumarinta iyo amniga afarta magaa- iyo mas’uuliyadahooda si waafaqsan sharciga. lo ee waaweyn - Boosaaso, Gaalkacyo, Qard- ho iyo Garoowe. In kasta oo dhaqaalahaasi Caqabadda kale waxa ay tahay odayaasha dh- wax u qaban karo dawladaha hoose, haddana aqanka ee wakiilka ka ah beelaha oo aan xu- degmooyinka yar-yar inta badan ma helaan. bnaha ku xulin aqoon iyo waayo-aragnimo ay Maaddaama ay yar tahay awoodda ay ku dha- u leeyihiin dawladaha hoose, balse ku xusha lin karaan dhaqaale, degmooyinkan waxa soo sida ay qabiilka ugu xiran yihiin iyo xiriir qo- wajahaha caqabado adag marka ay isku dayaan feed (personal connections). Sidaa darteed, in ay gutaan mas’uuliyadahooda ama marka ay waxa suurto-gal ah in goleyaasha degaanka ay ka jawaabayaan xaalado deg-deg ah. Kuma filna ku jiraan xubno heer jamacadeed ah, xubno canshuuraha dadban iyo dakhliga ay ururiyaan, dhammeystay waxbarashada dugsiga hoose oo waayo dadku sida badan waa ka soo hor jeedaa keliya, iyo xubno aan waxba qori karin. Waxa bixinta canshuurta marba haddii aysan heleyn adag in iskaashi wada-shaqeyn dhex-maro xu- adeegyada ay filayeen. Siyaasadda maamul-baa- bno sidaa u kala duwan dhan aqoon iyo mid hinta ee dhawaan ka hir-gashay Puntland waxa khibrad-ba. ay qeexeysaa “Baahinta dhaqaaluhu waxa uu saldhig u noqonayaa qoondeynta dhaqaalaha la “Marka aan shaqaaleyno dad leh tayo iyo siiyo dawladaha hoose, waxa uuna ku saabsan aqoon, waxan fili karnaa shaqo wanaagsan, yahay xiriirka maaliyadeed ee u dhexeeya daw- balse hadda fiiri shaqaalaheena” Axmed ladda dhexe iyo dawladaha hoose.” – Siyaasa- Deeq, Suxufi, Dhahar. dda Maamul-baahinta, baalka 23. Dawladaha hoose oo aan heli karin shaqaale Waxa cad in xiriirka maaliyadeed ee u dhex- leh aqoon waa mid ka mid caqabadaha ugu eeya dawladda dhexe iyo dawladaha heer de- waaweyn ee hor-taagan in ay maamul-baahin gmo uu u baahan yahay in la hormariyo iyo wax-ku-ool ahi ka fusho Puntland. Tababbarro dawladaha hoose in ay hormariyaan isku-tashi- lagu xoojinayo awoodda wax qabad ee goleyaa- gooda iyo awooddooda dakhli ururin. Arrin- sha degaanka ee jira iyo tababbarro la siiyo taas waxa ay keeni kartaa in dadku aqoonsado goleyaasha degaanka cusub, iyo tababbarrada dawladaha hoose, sidaa darteedna oggolaado in xildhibaannada oo la joogteeyo, waxa ay muhii- uu canshuurta baxsho. mad ballaaran u leeyihiin tabba-gelinta siyaasa- dda maamul-baahinta Puntland.

55 “Caqabadda jirta waa iyada oo golaha de- Si loo cabbiro ka-qaybgalka muwaadinka, gaanku uusan awood u lahayn in uu qaato daraasaddu waxa ay ka-qayb-galeyaasha su’aas- go’aan. Tusaale ahaan, aniga haddii golu- hay “Ma ka qayb-gashaa go’aannada golaha hu ii garowsado in aan shaqada u qalmin degaanka ee degmadaada? Sidee? Haddi ay ama aan degmada hoggaamin karin, waa “Maya” tahay, waa maxay sababta?” Inta badan in goluhu awood u leeyahay in uu i beddeli dadku waxa ay ku jawaabeen in ka-qaybgalku karo, asaga oo aan waxba ka cabsaneyn” yahay qaab dadban (informal ways) - tusaale Yacquub Maxamed, Guddoomiye K/Xigeen, ahaan marka ay jiraan xaalado deg-deg ah, dad- Gaalkacyo. ka saameynta leh, sida odayaasha, ganacsatada, iyo guddiyada xaafadaha, ayaa ka qayb-gala ku- lamada. In kasta oo ka-qaybgal dadweyne oo 4.3.2 Ka-qaybgalka Dadka oo Liita buuxa uusan jirin, haddana degmooyinka leh (Low citizen participation) goleyaasha degaanku waxa ay ku guuleysteen in ay magaalooyinka u qaybiyaan xaafado, gud- “Anaga duqeyda degmooyinka, waa in aan diyo xafaadeedna ka dhisaan magaalooyinka iyo mas’uuliyadaha qaybtood la wadaagnaa miyiga. xubnaha kale ee maamulka, sida xog-haya- ha, waaxyaha kale ee golaha degaanka, Xiriir dhex mara bulshada rayidka iyo dawla- guddiyada xaafadaha iyo wixii la mid ah, daha hoose waxa uu fure muhiim ah u yahay lakiin haddii aan u shaqeyno sida dawladda cadaadinta dawladda in ay gacan siiso hannaan- dhexe oo kale, suurto-gal noqon meyso in ka maamul-baahinta. Ururrada bulshada ray- Puntland gaarto maamul-wanaag. Qorsha- idka ahi waxa ay dowr muhiim ah ka qaataan ha u deggan golaha degaanka ee magaala- bulshada dhexdeeda, waxa ayna ka qayb-qa- da Gaalkacyo dhanka ka-qaybgalka dadka ataan horumarka ka socda Puntland. Balse waa iyada oo dadku qeexo hawsha la qa- weli dawladaha hoose iyo bulshada rayidku si banayo, maamulkuna hirgesho” - Yacquub wanaagsan isuma fahansana marka laga hadlo Maxamed, Ku-Xigeenka Duqa Magaalada dowrarka, mas’uuliyadaha iyo qaababka ay isu Gaalkacyo kaabi karaan.

Awoodsiinta iyo lahaanshaha dadweynuhu “Si ay u hir-gasho maamul baahintu, waxa waxa ay fure u yihiin maamul-baahinta iyo daw- loo baahan yahay in dadka la wacyi-gasho ladaha hoose. Maamulka oo la baahsho waxa ay oo la fahansiiyo waxa maamul yahay. Waxa keentaa isu-dhawaanshaha dawladda iyo dadka, kale oo loo baahan yahay in mas’uuliyiinta iyada oo awoodaha loo daa-dejinayo dawlada- degaanka la siiyo agabka ay u baahan yi- ha hoose, taas oo keeni karta in ay xal u helaan hiin si ay u hawl-galaan. Haddii la dhiso caqabadaha soo wajaha dadweynaha. Marka dawlad aan lahayn boliis, agab, ayna yar la eego gobollada iyo degmooyinka Puntland tahay awooddeeda waxqabad, ayna jirin intooda badan ee daraasaddan laga sameey- maxkamad iyo ciidan asluub wax ka qabta ey, bulshadu cod badan kuma laha go’aannada dembiileyaasha, dawladda dhexena aysan dawladdu ku dhaqaaqdo, taas oo hoos u dhigta gacan siin, u maleyn maayo in ay dhalan wax-ku-oolnimada iyo sharciyadda dawladaha karto dawladnimo. Waa dariiqa keliya ee hoose. Waxa lagama maarmaan ah in dadka loo mari karo maamul-baahin” - Xasan laga qayb-gesho talada, si loo xoojiyo dawla- Faarax, Duqa Degmada Galdogob daha hoose. Arrintan waxa ay dhalin kartaa hay’ado dimuqraaddi ah iyo horumar. Ayada oo diiradda la saarayo sida loo waanaajin karo ka qayb-galka talada ee dadka, daraasaddu

56 waxa ay ogaatay arrimaha soo socda: “Illaa laga helayo doorashooyin dimuqraad- 1. Xulidda ku dhisan habka qabiilka ee xild- di ah, haweenka iyo dadka la hayb-soo- hibaanada golaha degaanku waxa uu hoos caba ma heli karaan xuquuqdooda u dhigaa ka-qaybgalka dadweynaha iyo is- siyaasadeed”. – Xaawo Yuusuf, U-heel- la-xisaabtanka lane Xuquuqda Dumarka, Gaalkacyo.

“Qof xafiis dawladeed lagu keenay qaab 4. Dawladdii dhexe ee Soomaaliya iyo dagaalla- qabiil ma sameyn karo caddaalad sabab- dii sokeeye ee ka dambeeyey dartood, waxa ta oo ah waxa uu daacad u yahay qabiilkii jirta in dadku fahan darro ka qabo mabaa’dii- uu meesha ku yimid” - Xaawo Yuusuf, da dimuqraaddiyadda and maamul-baahinta. U-heellane Xuquuqda Dumarka, Gaalkacyo Haddaba, dadweynuhu waxa uu u baahan yahay olole ballaaran oo sare loogu qaadayo 2. Koobnaan goobaha caamka ah ee dadwey- wacyigelinta aqoonta madaniga ah. nuhu wadaagaan ayaa hoos u dhigtay ka qa- yb-galka dadka talada. Goobahaas waxa ay “Intii la billaabi lahaa nidaam cusub oo si- muhiim u yihiin dhiiri-gelinta wada-shaqeyn- yaasadeed, dadku waa in uu helo olole wa- ta dadweynaha iyo goleyaasha degaanka iyo cyi-gelin ballaaran. Waxaan maqalnay in xoojinta in dadku cod ku yeesho talada. siyaasadda maamul-baahinta la ansixiyey, Mabda’a ka-qaybgalka dadweynaha ee daw- balse waxa noo muuqata in uu maqan ya- ladaha hoose waxa tilmaamaya Siyaasadda hay fahanka dadka” - Maxamed Mahad, maamul-baahinta Puntland: “in la hubiyo in Madaxa Jaamacadda Bosaso goleyaasha xaafaduhu ka qayb-galaan mud- naan-siinta iyo qorsheynta horumarinta degaankooda, isla markaana loo gudbiyo 4.3.3 Dhaqaale Yari (Limited golaha (degaanka) si uu ugu daro qorshaha Financial Resources) degmada, dejiyana qorsheyaal, uguna gudbi- yo bushada fagaare loo dhan yahay.” “Labo qaawani isma qaado”

3. Siyaasadda ku dhisan qabiilku waxa ay sa- Marka laga reebo guddoomidda qoondeynta babtaa in raggu dumarka kaga bato siyaas- dhaqaale ee dawladda dhexe (dhaqaalaha lagu adda. In kasta oo ay kor u kacday tirada kabo), dawladaha hoose waxa loo idmaday in dhallinyarada ee dawladaha hoose, haddana ay aruuriyaan dakhliga degmooyinka ka soo gala haweenka iyo dadka la hayb-sooco si wa- ilaha dhaqaalaha, sida canshuurta (canshuurta naagsan ugama muuqdaan siyaasadda dal- hantida ma-guurtada ah, macaashka, canshuur- ka. Dumarka, dhallinyarada iyo beelaha la ta dakhliga qofka, iwm) iyo dakhliyada kale sida hayb-sooco ee Soomaaliya guud ahaan ma tabarruca dadweynaha, tabarruca jaaliyadaha laha fursado ku filan oo ay uga qayb-geli dibedda iyo tageerada caalamka. karaan hay’adaha qaranka. Ka qayb-galkooda siyaasadeed waxa hor-taagan caqabado dh- Ujeeddada maamul-baahinta waa in fulinta haw- aqan iyo kuwo hay’adeed, kuwaas oo hoos laha iyo dhaqaalaha lagu wareejiyo dawladaha u dhiga fursadaha ay kaga qayb-geli karaan hoose. Hase yeeshee, marka la eego Puntland, siyaasadda heer degaan, heer dawladeed iyo waxa yar dakhliga soo gala, kuna kooban oo mid qaran ee Puntland. Wax ka qabashada keliya dekedda Boosaaso iyo garoonka Gaalk- dheelli-tir la’aantaas waxa ay laga maarmaan acyo, kuwaas oo aan dabooli karin kharashka u tahay dawladnimada heer degmo aasaasiga ah ee maamulka. Marka la eego daw- ladaha hoose, weli waxa hor-taagan caqabado

57 la xiriira dakhli dhalin. Sidaa darteed, waxa loo keliya ayaa leh deked ganacsi, taas oo ah isha baahan yahay dib-u-habeyn miisaaniyadeed, si ugu weyn ee dhaqaaluhu ka soo galo Puntland. kor loogu qaado awoodda dakhli dhalin heer Horumarinta waaxda kalluumeysiga Puntland degaan iyo heer dawlad dhexe. waxa ay in badan kor u qaadi kartaa dakhliga soo xerooda. In kasta oo burcad-badeeddii Maamulka hadda talada haya waxa uu xoogga ku yaraatey Puntland, sida horeyba loo xusay, saaray dakhliga iyo wax ka beddelidda maam- kalluumeysiga sharci darrada ah ayaa caqabad ulka dhaqaalaha dawladda, sida ku qoran mud- weyn ku ah Puntland. naanaha 2014-2016: “Baryo ma timaaddeen, calaacalahana “Puntland waxa muhiimad weyn u leh ma dhiganeen haddaan khayraadkeenna awoodda lagu dhalin karo laguna maareyn ka faa’iidaysano. Xeebihii waa la cidleey- karo dakhliga, isla markaana lagu bixin ey, dadkii waxa ay soo raaceen xoogaaga karo adeeg. Sidaa darteed, dawladdu waxa nolosha ah oo laamiga yaal. Xoolaheenna ay hormuud u noqoneysaa dejinta qorshe si nool iyo baddeena haddaan intifaacsano, caddaalad ah lagu bixinayo adeegyada, la- adduunka kale asagaa wax noo soo doonan guna maareynayo dakhliga, sida dhaqan-ge- lahaa. Laakiin hadda, adduunkii waa nagu linta qaab dhaqaalaha lagu maareeyo si hu- daalay, anagana gacmihii wey na daaleen”. fan” (Mudnaanta Puntland, 2014 – 2016). Yaasiin Cabdisamed, Oday Daqmeed, Galk- acyo Dawladda waxa ka go’an asteynta caqabada- ha hor-taagan dawladaha hoose dhanka dakh- Daraasaddu waxa kale oo ay daah-furtay li ururinta. Daraasaddu waxa ay dadka su’aa- kheyraadka kale ee dabiiciga ah ee Puntland leysay sida canshuur ururinta kor loogu qaadi leedahay, xoolaha nool iyo beeraha, in horu- karo dhaqaalaha dawladaha hoose. Meelaha markoodu yar yahay. Haddii la sameeyo dadaal- hoos ku qoran ayaa la caddeeyey in lagu wa- lo kor loogu qaadayo ka faa’ideysiga kheyraad- naajin karo dakhli dhalinta: kaas, waxa ay muhiimad weyn u noqon lahayd abuurista dakhli ee Puntland, ha ahaato dawlad dhexe ama mid hoose. 4.3.4 Ka Faa’ideysiga Kheyraadka Dabiiciga 4.3.5 Awoodda Dakhli Dhalin “Waxaan nahay dad sabool ah oo ku nool dal (Revenue generation capacities) qani ah, waxaan u baahan nahay dhaqaale iyo dad aqoon leh oo gacan naga siiya sidii aan uga Dakhli ururintu waxa ay u baahan tahay shaqa- faa’ideysan lahayn kheyraadkeena dabiiciga ah.” ale iyo kaabayaal dhaqaale. Xilligan, inta badan – Madaxweyne Cabdiweli Gaas dawladaha hoose ee Puntland waxa haysta caqabado ay ka mid tahay tabar yari maamul, Degmooyinka Puntland intooda badan waxa awoodna uma laha in ay ururiyaan dakhli. Caqa- ay hodan ku yihiin kheyraadka dabiiciga ah. badaha hay’adeed ka sokow, tuhun aamin-dar- Noloshu inta badan waxa ay ku tiirsan tahay ro ayaa ku kala dhex jira dadweynaha iyo daw- xoolo-dhaqashada iyo kalluumeysiga. Dhaqaale ladaha hoose. badan ayaa laga soo saari karaa kalluumeysiga, hase yeeshee wakhtiga hadda ah ma badna, sa- “Dakhliga waxaa lugu ururiyaa awoodda babta oo ah waxa yar tabarta degmooyinka ku dawladda…waxana caqabad noqon karta yaal xeebta Puntland. Degmada Boosaaso oo haddii canshuur-bixiyeyaasha aan loo soo

58 bandhigin miisaniyadda dawladda hoose. kooda, iyo weliba mas’uuliyadaha dawladaha Waxa muhiim ah in dakhliga lagu dabbaqo hoose ka saaran bulshada. la-xisaabtan iyo hufnaan, balse waa in ay jirtaa awood dawladeed oo wax ka qaban Hufnaan miisaaniyadda dawladaha hoose waxa karta qofkii diida canshuurta” – Xasan ay wanaajineysaa aaminidda (trust), waxa ayna Faarax, Duqa Degmada Galdogob astaan u tahay habboonida ay dawladda hoose u maamuleyso dakhliga iyo dhaqaalaha, waxa Inta badan degmooyinka, goleyaasha degaan- ayna kor u qaadeysaa fursadaha dadku kaga qa- ku ma laha agabkii iyo aqoontii ay ku fulin la- yb-geli karo talada heer degaan. haayeen waajibaadkooda - waxa ayna dhib- baneyaal u yihiin kalsooni darrada dadka, taas oo sababta in dadku canshuurta bixin waayo, 4.3.7 Bixinta Adeegga (Public Service siina kala fogeysa dawladda hoose iyo shacabka Delivery) hoos yimaada. Waxa jira hab lagu xoojin karo awoodda dawladaha hoose ay ku qaadi karaan Marka dadku bixiyaan canshuuraha iyo khidma- canshuurta, kuna bixin karaan adeegga, laguna daha kale, waxa ay filayaan dawladdu in ay siiso hagaajin karo xiriirka u dhexeeya dawladaha adeeg. Muwaadinka canshuurta baxsha waxa hoose iyo dadweynaha uu filayaa adeeg u dhigma canshuurta uu bix- iyey, sida nadaafadda waddooyinka, taageero “Canshuurtu waa wax qofka jeebkiisa ku abuuris ganacsi, daryeel caafimaad, waxbarasho jira, waxa ay u baahan tahay caqli, siyaasad iyo biyo nadiif ah. Adeegyadaas intooda badan iyo xoog. Ganaaxa qofka diida canshuurta, hadda waxa baxsha hay’adaha gaarka loo leeya- qofka qashinka ku shuba waddada, iyo can- hay (private sector), ama ururrada aan dawli- shuuraha kale waxa ay noqon karaan ilo ga ahayn ee Puntland. Sidaa daraadeed, dadku dakhli badan. Si dakhli loo dhaliyo, waxa loo kuma qanacsana in ay canshuur baxshaan. Ade- baahan yahay awood, ee dadka oo timaha egyada waaweyn ee dawladdu gacanta ku hayso loo salaaxo lacag looga qaadi maayo; dadku waxa ka mid ah nadaafadda, amniga iyo maar- waa in ay sharciga ka cabsadaan.” Max- eynta dhulka ee degmooyinka qaarkood. Dad amed Siciid Ciise, Duqa Magaalada Gardo. badan ayaa ku war-bixiyey, haddii dawladahoo- da hoose ay bixin lahaayeen adeegyo badan, in ay canshuur bixintoodu kordhi lahayd. 4.3.6 Hufnaan iyo La-xisaabtan “Dawladdu waa in ay marka hore qaaddo tal- (Transparency and accountability) laabo ay dadka ku hanuunineyso, isla markaa- na u soo bandhigto waxqabadkeeda. Waa in La-xisaabtan la’aanta dawladaha hoose waa mid ay booqato dugsiyada; in ay waxbarasho siiso ka mid ah arrimaha saameynta ku yeeshay in dadka saboolka ah, in ay waddooyinka dhisto, dadku bixin waayo canshuurta. Daraasaddu markaa ka dib, shacabka waxa ka imanaya yi- waxa ay dadka su’aashay, “Sidee baan u wanaa- diddiilo ah in ay dhaqaalihii bixiyaan, dawladu- jin karnaa la-xisaabtanka dadka ee goleyaasha na taa way ku xukumi kartaa waana lugu raaci degaanka?” Dadka intooda badan waxa ay til- karaa meel walba oo la joogo-ba. Taasi waxa maameen in xalku yahay dadka oo xogta la sii- ay kor u qaadi kartaa horumarka bulshada iyo yo, taas oo wanaajin karta xiriirka u dhexeeya la shaqeynta dawladda” Xaawo Yuusuf, U-hee- goleyaasha degaanka iyo dadka, xoojineysana lanne Xuquuqda Haweenka, Galkacyo kalsoonida iyo la-xisaabtanka dawladaha hoose. Waxa loo baahan yahay in kor loo qaado fahan- ka dadku ka qabo xuquuqdooda iyo waajibaad-

59 4.3.8 Kororka Tirada Degmooyinka: dimuqraaddiyadda heer degaan. Natiijada Ka Dhalatay Daraasaddu waxa ay daah-furtey in ay muhiim Markii Puntland la aasaasay, waxa ay lahayd 21 tahay in dawladdu dejiso shuruudo cad oo sal- degmo iyo shan gobol. Wakhtiga hadda ah, ti- dhig u noqda sameynta degmo, isla markaana in rada degmooyinku waa 43, gobolladuna waa degmooyinka la kala saaro ayada oo loo eegayo 9. Kororkan ku dhacay degmooyinka waxa uu xaaladahooda siyaasadeed, bulsho iyo dhaqaale. saameyn weyn ku yeeshay bulshooyinka, horu- Tusaale ahaan, degmada Iskushuban ee ka tirsan marka degmada, iyo dhaqaalaha. gobolka Bari waxa ay ka mid ahayd degmooy- inka ugu waaweyn ee Soomaaliya. Wakhtiga “Meeshan waxa loo aqoonsadey gobol, aya- hadda ah, Iskushuban waxa ay u qaybsantay da oo xitaa degmo noqon. Meeshu ma laha shan degmo (Baargaal, Gumbax, Ufeyn, Car- xabsi lagu xiro dembiileyaasha, Puntland-se mo, Rako iyo Iskushuban). Degmooyinkan mid- waxa ay u aqoonsatey degmo. Haddana koodna ma laha soohdin qeexan, taas oo caqa- waxa la leeyahay gole degaan dhista oo duq bad ku noqotey shaqada maamulladooda, isla magaalo doorta...maxaan sameyn karnaa?” markaana kor u qaadday khatarta ah in beelaha - Yaasiin Jaamac, Ganacsade, Dhahar deriska ahi colaad ku dhex-mari karto arrinta xuduudaha degmooyinka. Soohdimaha degmooyinka cusub ee Puntland si wanaagsan looma qeexin. Degmooyinka cus- ub intooda badan waxa lagu dhisay wax-qaybsi 4.3.9 Xiriirka u Dhexeeya Dawladda qabiil, dawladduna waa hir-gelisay si ay taagee- Dhexe iyo Dawladaha Hoose ro uga hesho beelaha kala duwan. Loollanka ka dhashay baaxadda dhulka ay degmooyinku In kasta oo dawladda hadda jirta ay billawday ku fadhiyaan (jurisdiction) waxa uu sababay in in ay booqato degaannada durugsan, haddana khilaaf ka dhex oogmo degmooyin deris ah. Il- dad badan oo ku nool degaannada daafaha ayaa laa iyo hadda, dawladdu awood uma helin in dhaliilsan dawladda dhexe in aysan taageero ay wax ka qabato arrintan, in kasta oo ay isku siin dawladaha hoose ee gobollada xiga daa- dayday in ay xadeyso tirada degmooyinka iyada faha. Guud ahaan, fahanka dadka ee dowrka oo dejisey shuruudo saldhig u ah degaanka loo dawladda dhexe iyo dawladaha hoose waa uu aqoonsan karo degmo. hooseeyaa. Sidaa oo kale, awoodda goleyaas- ha degaanka ay wakiil uga noqon karaan, kuna “Doorashooyinka dimuqraaddiga ah ee dhisi karaan, bulshada waa uu hooseeyaa. Taa- la filayo in ay ka dhacaan Puntland dar- geerada ay dawladda dhexe siiso degmooyinka tood, beeluhu waxa ay loollan ugu jiraan waxa uu lagama maarmaan u yahay si loo qe- in ay sameystaan degaanno u gaar ah. exo dowrka dawladda dhexe iyo kan dawladda Haddii ayan sidaa yeelin, waxa ay aam- hoose, iyo si dawladaha hoose awood loogu minsan yihiin in aysan ka muuqan doonin siiyo gudashada waajibaadkooda. siyaasadda” – Bile Qabowsade, Siyaasi, Bosaso Tusaale ahaan, waxa looga baahan yahay Wa- saaradda Arrimaha Guduhu in ay gacan ka Inta ay dhiirri-gelin lahaayeen kororka degaan- geysato qorsheynta iyo qoondeynta miisaani- nada lagu dhisay habka qabiilka, dawladda Punt- yadda degmadda, dejinta iyo fulinta shuruucda land iyo daneeyeyaasha kale waxa habboon in dawladda hoose iyo guud ahaan horumarka de- ay diiradda saaraan sidii loo horumarin lahaa gmadda. Waxa kale oo laga filayaa Wasaaradda degmooyinka jira, si loo taageero hannaanka Arrimaha Gudaha jiheyn, taageerid iyo bixin

60 tababbarro kor loogu soo qaadayo aqoon- markaana wax-ku-ool ah. ta hawl-wadeennada dawladaha hoose. Hase Maamullada degmooyinku wax badan kalama yeeshee, dawladda dhexe ma laha awood ku socdaan shirarka ka dhaca Puntland ee looga filan oo ay ku bixiso dhamaan taageerada looga hadlayo hawlaha gar-gaarka. Sida laga soo xigtey baahan yahay. Tusaale ahaan, muddadii ay so- daneeyeyaasha, hay’adaha caalamiga iyo kuwa cotay daraasaddu, PDRC waxa ay la kulantay maxaligu waxa ay kala kaashadaan wasaaradaha gole degaan la dhisay afar bilood ka hor daraas- ku shaqada leh oo keliya. Degmooyinka in lala adda, golahaas oo aan weli helin xog muhiim ah tashado waa ay yar tahay, in kasta oo ay yihiin sida Sharciga Dawladaha Hoose iyo Siyaasadda cidda og baahida dhabta ah ee degmooyinkoo- Maamul-baahinta Puntland. da iyo tuulooyinka. Ka qayb-galeyaasha daraas- addu waxa ay ku taliyeen isku-xirka in laga “Maxay intey noo dhiseen, haddana nooga bilaabo dawladda hoose, maamulka gobollada tageen? Goleyaashu waxa ay Wasaaradda illaa heer dawladda dhexe. Arrimaha Gudaha ka filayeen dhaqaalihii dawladda dhexe ku kabi lahayd, tababbar- Wasaaradda Arrimaha Guduhu waxa ay ro, aqoon-is-weydaarsiyo sare loogu qaa- mas’uul ka tahay is-waafajinta hannaanka dayo awooddooda, iwm” - Xasan Faraax, maamul-baahinta iyo dhaqan-gelinta siyaasadda Xildhiban Gole degaan Badhan maamul-baahinta heer degmo illaa heer qaran, ayada oo la kaashaneysa Madaxweyne-Ku-Xi- Dadaalada aan isku duba-dhacsaneyn ee loogu geenka (oo hormuud u ah maamul-baahinta). jiro maamul-baahinta ayaa noqday caqabad Si kastaba ha ahaatee, isku-xirnaanta debacsan weyn oo saameyn ku leh xiriirka u dhexeeya ee labadan qaybood ayaa sabab u noqday dib- dawladda dhexe iyo dawladaha hoose. Waa u-dhac ku yimaada fulinta mashaariicda, dadaal- in si wanaagsan la isugu duba-ridaa (coordina- lo aan mideysnayn, dhaqaalaha oo aan si siman tion) dadaalada ay wadaan daneeyeyaasha kala loo qoondayn, iyo in la waayo qorshe fog oo duwan oo ay ka mid yihiin dawladda dhexe, fulineed (strategy) iyo lahaansho dadweyne hay’adaha caalamiga iyo kuwa aan dawliga ahayn (ownership). si maamul-baahintu u noqoto mid waarta, isla

4.4 Fursadaha Hannaanka Maamul-baahinta Puntland

Muddadii ay socotey daraasadda wejigii labaad kaa jirey. Hase yeeshee, daraasadda wejigeedii ee Tiirarka Nabadda, waxa muuqatey in ho- ugu dambeeyey, arrintaa isbeddel weyn ayaa ka rumar la sameeyey. Ka-qayb-galeyaashu waxa muuqday, gaar ahaan marka laga hadlo lahaan- ay tilmaameen in ay jiraan fursado aasaas wa- shaha dadka ee hannaanka (ownership of the naagsan u noqon kara in horey loogu dhaqaaqo process). Hase yeeshee, ka qayb-galeyaashu taabba-gelinta maamul-baahinta: weli waxa ay ka cabanayeen qoondeynta yar ee dhaqaalaha iyo bixinta adeegga. Fahanka Dadka oo Kor u Kacay: Fahanka dadku ka qabo maamul-baahinta kor ayey u kacday Dadaalka Dheeraadka ah ee Dawladdu ku Dar-dar intii ka dambeysay dhismihii Puntland 1998. gelineyso Dimuqraaddiyeynta iyo Maamul-baahin- Wejigii koowaad ee daraasadda, xulashada ta: Maamulka hadda jira waxa uu ballan-qaaday ku dhisan qabiilka ee golaha degaanka ayaa ka in uu dib-u-habayn ka samaynayo, dar-dar ge- mid ahayd caqabadaha ugu waaweyn ee mar- linayana hannaanka maamul-baahinta. Ballan-qa-

61 adkan waxa caddeyn u ah magacaabidda Mad- shada madaniga (civic education). Dadaalladan axweyne-Ku-Xigeenka in uu hormuud u noqdo waxa la gaarsiin karaa dalka oo idil ayada oo la maamul-baahinta. Horumarinta dimuqraaddi- adeegsanayo saxaafadda. yadda iyo maamul-baahintu waxa ay muhiimad ballaaran u leedahay helitaanka dawlado hoose “Xusuuso wakhti dadka wax akhriyaa ama oo lagu soo doortay hab dimuqraaddi ah. wax qoraa ay aad u yaraayeen, maanta waxaa la helayaa kumanaan dhallinyaro ah Meel-marinta Siyaasadda iyo Shuruucda: Mar- oo aqoon kala timid caalamka. Waa in aan ka laga soo tago meel marinta Xeerarka iyo dalka uga faa’ideynaa xooggaas raasumaal- Siyaasadaha muhiimka u ah maamul-baahinta ka ah. Waa rajada ugu weyn ee aan leena- sida Xeerka Goleyaasha Degaanka iyo Siyaasa- hay.” – Bile Qabowsade, Siyaasi, Boosaaso dda maamul-baahinta Puntland, waxa jirta baa- hi tilmaameysa in xoogga la saaro hirgelin iyo Aasaaska Ururka Dawladaha Hoose ee Puntland is-waafajin. Qayb ka mid ah hirgelinta ayaa ah (ALGAPL) – ALGAPL waxa la dhisay 2012, wax- in sare loo qaado wacyiga daneeyeyaasha, gaar ana dib-u-cusbooneysiin lagu sameeyey 2013. ahaan si dadka looga faa’ideeyo hirgelinta baa- ALGAPL waxa uu u suurto-geshaa in dawladaha hinta xukunka. hoose ay falgal yeesheen, isku-xir ka yeeshaan hawlahooda, isla markaana yeeshaan hal cod. Koror Aqoonta Dadka: Waxa kor u kacay tirada In kasta oo xubnaha ALGAPL ka kooban yihiin shaqaalaha aqoonta leh ee ka hawl-gala dawla- degmooyinka uu ka hawl-galo mashruuca JPLG daha hoose, waayo waxa batay ardada ka soo oo keliya, haddana waxa la filayaa in xubinni- qalin jebisa jaamacadaha, ayada oo qayb ka mid madu ku baahdo degmooyinka kale. ah barnaamijka jaamacaduhu yahay waxbara-

4.5 Meelaha Laga Xoojin Karo Dimuqraaddiyadda

4 Febraayo 2015, Tiirka Maamul-baahinta ee • Xiriirka Dawladaha hoose iyo dawladda PDRC daraasaddii uu sameeyey waxa uu soo dhexe oo dabacsan hor-dhigay shirweynihii labaad ee Daneey- eyaasha Puntland, si looga doodo, loo ansixi- Shirweynihii Daneeyeyaasha Puntland ka dib, yo, loona kala mudnaan siiyo natiijada ka soo PDRC waxa ay la-tashiyo la sameysey hay’daha baxday daraasadda. Caqabadaha hoos ku qoran dawladda ee ka shaqeeya maamul-baahinta, si ayey ka-qayb-galeyaashii shirweynuhu u aqoon- mudnaan loogu sameeyo caqabadahan. Dan- sadeen in ay yihiin kuwa ugu mudan ama ugu ta laga lahaa hawshan waxa ay ahayd in gacan horreeya ee hor-taagan taabba-gelinta han- dheeraad ah la siiyo hannaanka maamul-baahin- naanka maamul-baahinta Puntland: ta Puntland. Natiijadii ka soo baxday waa tan hoos ku taal, waxa ayna ka soo jeeddaa nuxu- • Awoodda Hay’adaha Dawladaha hoose oo rkii lagu asteeyey daraasadda. liidata (Maamul, dhaqaale iyo hawl-wadeen) • Ka qayb qaadashada dadweynaha oo hoo- seysa 4.5.1 Xoojinta Awoodda Waxqabad ee • Dhaqaale yaraan Dawladaha Hoose • Kororka Degmooyinka iyo jiritaan la’aan soohdimo Marka laga soo tago cagabaha dhinacyada

62 badan ee haysta dawladaha hoose ee Puntland, taabba-gelin karaa siyaasadda maamul-baahinta waxa socda dadaallo badan oo lagu xoojinayo si loo gaaro himilada Puntland ay leedahay ee awoodda dawladaha hoose ay ku gudan karaan ah hab-dawladeed wax-ku-ool ah oo ku dhisan waajibaadkooda. Wasaaradda Arrimaha Gudu- maamul baahsan? Intaa waxa dheer, sidee bey hu waxa ay waddaa dadaal ay ku xoojineyso dawladdu, ayada oo kaashaneysa ururrada bul- dawladaha hoose (iyo weliba shaqaalaha daw- shada rayidka ah sida PDRC, gacan u siin kartaa ladaha hoose). Waxa hadda socda qorshe dadaalka kor loogu qaadayo awoodda waxqa- maamul-baahin dhaqaale iyo mid siyaasadda bad ee goleyaasha degaanka, isku-xir (coordi- dhaqaalaha ee dawladaha hoose (municipal fi- nation) intee le’eg baase loo baahan yahay? nance policy). Waxa kale oo wada-tashi ka socdaa in la abuuro machad lagu tababbaro dawladaha hoose, la isku waafajiyo siyaasada- 4.5.2 Xoojinta Ka-qaybgalaka Arrimaha ha iyo shuruucda, isla markaana la jaan-qaada Degaanka mashaariicda JPLG ee magaalooyinka Burtinle, Galdogob iyo Qandala, taas oo 10 ka dhigaysa Waxa dadaal loogu jiraa in la kordhiyo ka-qa- tirada degmooyinka ka faa’ida mashruuca JPLG. ybgalka dadka arrimaha muhiimka ah ee de- Sida ay sheegeen saraakiil, Wasaaradda Ar- gaanka. Marka la eego qorshaha deggan, Wa- rimaha Gudaha, oo kaashaneysa xafiiska Mad- saaradda Arrimaha Guduhu waxa ay qaban axweyne Ku-Xigeenka oo ah xafiiska hor- doontaa hawlo ay dadku ka qayb-galaan, iyo muudka u ah maamul-baahinta, waxa ay si wada wada-tashiyo lagu qaban doono magaalooyin- jir ah u wada sameynayaan wacyigelin baahsan ka Burtinle, Galdogob iyo Qandala, waxa ayna oo lagu faafinayo siyaasadda maamul-baahinta, qaadi doontaa olole ay ku taabba-gelineyso si- si ay u suuto-gasho in la taabba-gesho qorsha- yaasadda maamul-baahinta ee dhawaan la an- ha dib-u-habeynta maamul-baahinta. Marka la sixiyey. Wasaaradda Arrimaha Gudaha waxa u eego qorshaha, Wasaaradda Arrimaha Guda- qorsheysan in ay xoojiso ka qayb-galka dadka ha iyo wasaaradaha kale ee ay khuseyso waxa ee habka go’aan gaarista degaanka iyo horu- ay xoojin doonaan miisaaniyadda horumarinta marinta ayada oo taabba-gelineysa habraaca u dawladaha hoose si loogu suurto-galiyo de- deggan hawl-gelinta dadka iyo qaabab kale, si gmooyinka JPLG in ay adeegyo aasaasi ah oo loo hubiyo in dadku ka qayb-galo qorsheynta, hufan siiyaan degmooyinkooda. Wasaaradda dejinta miisaaniyadda, iyo ka-baaraan-degid- Arrimaha Guduhu waxa ay hirgelineysaa qor- da mudnaanaha heer degaan. Ayada oo kaas- she kor loogu soo qaadayo awoodda waxqabad haneysa UNICEF, wasaaraddu waxa ay billaw- ee dawlaha hoose si loo buuxiyo dal-daloollada day qaab lagu cabbirayo sida dadku u arkaan ku jira dawladaha hoose, ayada oo diiradda la iyo sida ay ugu qanacsan yihiin waxqabadka iyo saarayo degmooyinka leh goleyaal degaan. adeegga dawladaha hoose ee Puntland. Habkan cabbiraadda waxa lagu tijaabin doonaa qaar PDRC waxa ay goleyaasha degaanka iyo shaqa- ka mid ah degmooyinka ka faa’ida mashruuca alaha dawladaha hoose ee Puntland siisay JPLG. tababbarro kor loogu qaadayo aqoontooda dhanka dawlad wanaagga, ka qayb-galka dadka, PDRC, ayada oo adeegsaneysa tiirka iyo barashada shuruucda iyo xeerarka. Sannad- maamul-baahinta iyo qaybta maqal-muuqaal- kii 2014-kii oo keliya, PDRC waxa ay tababbar ka ee guur-guura (Mobile Audio Visual Unit), siisay toddoba goleyaal degaan oo cusub, weli- waxa ay gacan ka geysataa xoojinta ka-qaybgal- na waxa u qorsheysan in ay tababbarro noo- ka dadka ayada oo u mareysa kulamo ballaaran, caas oo kale ah siiso degmooyin kale. Su’aas- doodo, iyo filimo loogu talo-galey in lagu xoo- ha u baahan jawaabtu waxa ay tahay sidee loo jiyo xiriirka u dhexeeya bulshada iyo golaha

63 degaanka. Degmooyinkaas intooda badan kama xushay degmooyinka hadda jira, ayada oo hawl-galo mashruuca JPLG, dadaalkaas oo loola jeedo in wax laga qabto cawaaqib-xu- miraha maamul-baahinta gaarsiiyey degmooyin- mada ka dhalatay soohdimaha degmooyin- kaas, ayaga oo aan inta badan helin mashaariic ka ee lagu muransan yahay iyo tirada deg- kor loogu qaadayo awooddooda waxqabad. mooyinka ee faraha ka baxday?

Arrinta u baahan in laga baaraan-dego, ee la xiriirta wanaajinta ka qaybgalka dadka, waxa 4.5.4 Xoointa Awoodda Dakhli-Ururin ee ay tahay “maxaa la yeelayaa si dumarka, dhal- Dawladaha Hoose linyarada iyo beelaha la hayb-sooco si fir-fir- coon uga qayb-galaan hababka go’aan gaarista Wasaaradda Arrimaha Gudaha, oo kaashaney- heer dawlad hoose?” sa hay’adda qaramada midoobay u qaabilsan horumarinta dhaqaalaha (United Nations Capi- tal Development Fund - UNCDF) waxa ay dha- 4.5.3 Wax ka qabashada Kororka waan billawday hindise abaabul dhaqaale daw- Degmooyinka lad hoose oo lagu taageerayo labo degmo oo ka mid ah degmooyinka Puntland, ujeeddaduna 2013-kii dawladdu waxa ay samaysay daraasad tahay xoojinta awoodda maamul iyo tan dhaqa- lagu ogaanayo xaaladda degmooyinka, dadka ku ale abuuris ee degmooyinkaas. Wasaaradda iyo nool iyo awoodda dakhli dhalin ee degmooyin- mashruuca horumarinta degmooyinka (JPLG) ka Puntland. In kasta oo uu dadku dareen weyn waxa ay sidaa oo kale soo gaba-gabeeyeen ka qabo kororka degmooyinka, haddana wax masaynta siyaasadda maaliyadda degmooyinka badan lagama qaban arrintan. Lama dhaqan gelin si kor loogu qaado maareynta maaliyada guud natiijadii ka soo baxday daraasadda iyo weliba ee heer degmo. qorshaha u deggan maamul-baahinta (kaas oo qeexaya in ugu dambeyn Maarso 2014 la dhiso Sameynta aaladda casrigaa ee sahaminta dhul- guddi u hawl-gala soohdimeynta), sababta oo ah ka (GIS), aaladda biil bixinta (BIS) iyo hirgelinta khibrad iyo dhaqaale la’aan jirtey. Wasaaradda hannaanka caddeymaha ganacsiyada (license) Arrimaha Guduhu waxa ay dhawaan u gudbisay ee degmooyinka Puntland waxa ay fursad u codsi hay’adda Somalia Stability Fund (SSF), si yihiin dhaqaale abuurista degmooyinka. Sidaa ay dawladda Puntland uga taageerto soohdime- oo kale, Wasaaradda Maaliyadda waxa ay dib ynta degmooyinka. Hase yeeshee, ayada oo uu u dar-dar gelisay nidaamka lacageed ee lagu soo if-baxay guddiga federaalka ah ee doora- kabayo dawladaha hoose si ay u caawiso deg- shooyinka iyo soohdimaha (federal electoral mooyinka shaqadoodu hoosayso, una maalgeli- and boundary commission) ee Muqdisho (kaas so baahiyaha dadka degmooyinka qaarkood ee oo Puntland qaaddacday), waxa ay u badan ta- aan dhaqaale ahaan isku filnayn. Su’aalaha soo hay in beesha caalamku taageeri doonto qor- socda ayaa ah qaar ka mid ah kuwa ugu mu- shahan. Haddaba, si xal loogu helo caqabadaha hiimsan si loo wajaho ilaha kooban ee dhaqaa- la xiriira soohdimaha degmooyinka, waa in la laha degmooyinka: is-weydiiyaa su’aalahan hoos ku xusan: • Qaab-dhismeed dakhli noocee ah baa loo • Shuruuc iyo xeerar noocee ah bay dawlad- baahan yahay si loo xoojiyo awoodda dh- du ugu baahan tahay magacaabidda degmo aqaale abuuris ee degmooyinka, loona hubi- ama gobol cusub? yo ka faa’ideysiga ilaha dakhli ee dawladda • Dawladdu weli fursad ma u leedahay in ay hoose, ayada oo laga faa’ideysanayo kabka dib-u-eegis ku sameyso shuruudaha lagu dowladda dhexe?

64 • Sidee baa hawlaha dakhli (ururinta) loo Intaa waxa dheer, Wasaaradda Arrimaha hagaanjin karaa heer degaan, mid dawladda Guduhu waxa ay dabagal ku sameyn doontaa dhexe iyo tan federaalka? natiijadii ka soo baxday shirkii maamul-baahinta ee dhawaan la qabtay, kaas oo ay ka soo qa- yb-galeen guddoomiyeyaasha gobollada, duqey- 4.5.5 Xoojinta Xiriirka Hay’adaha da degmooyinka, iyo xog-hayeyaasha dawlada- Dawladda ha hoose, waxa uuna dhici doonaa sannadkiiba hal mar si loo hubiyo in shirkaasi uu xoojiyo Ujeeddada ka dambeysay aasaasidda Guddiga iskaashiga, iyo is-weydaarsiga aqoonta iyo kh- Maamul-baahinta ee wasaaradaha isku dhafka ibradda. Su’aalaha soo socda waa qaar ka mid ah ee 2009-kii iyo magacaabidda xafiiska mad- ah kuwa ugu muhiimsan si xal loogu helo caqa- axweyne-ku-xigeenka 2012-kii si uu hormuud badaha xiriirka dawladaha hoose iyo dawladda ugu noqdo hannaanka maamul-baahintu waxa dhexe: ay ahayd dib-u-habeynta, iyo xoojinta iskaas- higa, wada-shaqeynta iyo xog-is-weydaarsiga • Marka laga yimaado dadaalada socda ee ay dawladda dhexe iyo dawladdaha hoose. Sidaa wadaan daneeyeyaasha kala duwan ee ku oo kale, dhismaha Ururka Dawladaha Hoose ee aaddan wada-shaqeynta dawladdaha hoose Puntland waxa uu qayb wayn ka yahay adkeynta iyo dawladda dhexe, ma jiraan qaabab kale xiriirka, wada-shaqeynta iyo wax is-weydaarsi- oo la isugu xiri karo si loo helo iskaashi ga dawladdaha hoose, si uu ugu qareemo, una wax-ku-ool ah? kormeero dowrka iyo xaaladaha dawladdaha hoose.

65

Wadar Ka- Waax % qayb-galeyaal Ganacsato 18 12.76 Xubno Goleyaal Degaan 22 15.6 Odayaal 12 8.5 Duqeyda Magaalooyin 11 8 Saxaafadda 3 2.12 Xirfadley 8 5.6 Guddiyada Tuulooyinka 7 5 Dumar 17 12 Dhallinyaro 12 8.5 NGO 1 0.7 Dadka La Hayb-Sooco 3 2.12 Mas’uuliyiinta Degmada 15 10.6 Indheer-garad 12 8.5 Total 141 100

Shaxda 5: Ka-qaybgalayaasha oo Koox-koox ah

66 5 Gunnaanad

Hawlaha Xarunta Horumarinta Cilmi-baarista neeyayaasha Puntland ayaa tilmaamaysa in ay Puntland (PDRC) ay qabato ee la xiriira maw- jiraan caqabado adag oo hortaagan nabadda iyo duucyada Barnaamijka Tiirarka Nabadda waxaa xasilloonida Puntland. Dhibaatooyinkaasi waa lagaga warbixiyey tabaradii la siiyey goleyaasha kuwa kala duwan dhanka dabeecaadda, heer- degaanka, dadaallada dib-u-heshiisiineed ee bul- ka ay gaarsiisan yihiin iyo saamayntooda, una sho iyo kulamo loogu qabtay dadweynaha iyo baahan in taxaddar dheeraad ah loo yeesho golayaashooda, waxaana loo furay madal-wa- markii la rabo in xal-waara laga gaaro. Marka dahal iyo awood-siinta lagama maarmaanka u laga eego dhanka Amniga iyo Sareynta/Taabba- ah. Si kastaba ha ahaatee, ka dib dhamaystirkii gelinta Sharciga, ka qaybgalayaashii Shirkii Da- astaynta iyo ansixintii waijgii koowaad ee bar- neeyayaasha Puntland waxa ay soo bandhigeen naamijka tiirarka nabadda, sida lagu soo shar- jiritaanka awood darro gaamurtay oo haysata raxay qoraalka qaybtiisa hore; Hay’adda PDRC hay’adaha amniga iyo garsoorka, xuduudo aan waxa ay gudo-geli doonta wajiga fulinta si wax soohdimaysnayn, iyo kuwo lagu muran-san looga qabato caqabadaha gaar-gaarka ah ee la yahay, xiriirka booliska iyo bulshada oo aan soo astayey. wanaagsanayn, xag-jirnimo, kaluumaysi sharci darro ah iyo isku dhacyada qabiil ee ku salay- Xarunta Horumarinta Cilmibaarista Puntland, san khayraadka dabiiciga ah arrimahaas oo ah PDRC, waxay soo bandhigi doontaa taalooy- kuwa ugu daran-daran ee u baahan in ay fiiro inkii daneeyayaasha kuwaas oo isugu jira caqa- gaar u yeeshaan dowlada iyo beesha caalamku- badiihii ay arkeen iyo xalkii ay soo jeediyeen ba. Si kastaba ha ahaatee, intii lugu jiray wajigi si mawduuca cilmibaarista loogu badalo wax- astaynta waxaa jirtay saadaal-wanaagsan taas qabad ama hawlgal. Si taas loo suurto-geloyo oo ka tarjumaysa hannaanka dib-u-habaynta waxaa laga maarmaan ah in la abuuro gud- hay’adaha aminiga iyo garsoorka oo ay daw- di-hawleed ka kooban shaqsiyaad saameyn/ ladda Puntland daadihinayso, ka go’naanshaha karti leh, kuwaas oo leh khibraad gaar ah oo beesha caalamka ee taageeridda dadaaladaas, la xiriirta saddexda tiir. Guddigaasi ka kooban kororka feejignaanta dadweynaha iyo nacaybka dad go’aan-qaadasho leh, Is-beddel-doon ah, argagaxisada/xagjirnimada iyo burcad-badeed- khibrad u leh majaalkaas, ayaa hoggaamin doo- da loo qabo, iyo kororka nacaybka loo qabo na fulinta barnaamijka iyaga oo xaqiijin doona haysashada hubka. Intaas waxaa dheer, kaalin- helista xal la tiigsado. ta muhiimka ah ee ku leeyihiin odayaal dhaqa- meedyada, Culumaa’udiinka la dagaalanka bur- Hawsha Astaynta iyo Anisixintii cilmibaaris- cad badeedda iyo argagaxisinimada iyo ilaalinta ta oo ku xigtay ee lagu sameeyey Shirkii Da- nabadda waxaana suurtagal ah in arrinkaas laga

67 jiba keeno. shooyinkii goleyaasha degaanka 2013 kii, waa in lagu hirgeliyo dadaalada dimuqraadiyada ee mustaqbalka. Daraasaddaan ayaa lagu soo ogaaday in ay inta badan ee ka-qayb-galeyaashu ay amniga iyo sar- Caqabadaha ugu waaweyn ee haysta baahinta reynta sharciga u arkeen in ay tahay qaybta ugu maamulka waxaa ka mid ah: awoodda ha’adaha muhiimsan ee keeni karta xasilooni iyo horu- dawlada oo liidata (awoodda maamul, dhaqaale mar. Ka-qayb-galeyaashu intii lugu gudajiray wa- iyo shaqaalaha dowlaha hoose); ka-qaybgalka jigii astaynta waxa ay si joogto ah carrabka ugu dadweynaha oo hoosaysa, dhaqaalaha oo xadid- adkaynayeen baahida loo qabo helidda deegaan dan; kororka tirada degmooyinka iyo soohdi- ammaan ah oo saldhig u noqan kara horumar- meyn la’aantooda iyo isku xirnaanta maamul ka dhaqan, dhaqaale iyo siyaasadeedba. Sidaas dhexe iyo kan degmo oo aan heerkii la rabay daraadeed, hagaajinta amniga iyo xasilloonida gaarsiisnayn. Isla-mar ahaantaasna, waxaa jira iyo hubinta sugnaanta sarreynta sharciga ayaa isbaddel badan oo muujinaya koboca dhisma- guud ahaan muhiim u ah dimoqraadiyadda iyo ha hay’adeed iyo dhismaha awoodda maamul baahinta xukunka. dawladeed oo baahsan. Sida dimoqraayidda si Daraasadii Astaynta caqabaduhu waxay kaloo lamid ah, heer gobol waxaa horumarka ugu daaha ka qaaday tiro caqabado ah oo isasaamay- muhiimsan ka mid ah ee abid laga gaaray dhan- naya isla markaasna hortaagan isbaddelka si- ka lahanshaha dadweynaha iyo kalsoonida yaasadda Puntland heer degaan iyo mid maamul ay shacabku ku qabaan hannaanka baahinta goboleedba. Awoodda hay’adaha oo liidata iyo xukunka. Waxaa kaloo ka mid ah horumar- sii socoshada siyaasadda ku salaysan qabiilkuba ka la gaarey yagleelidda xafiiska uu hormuudka waxay caqabad ku noqdeen dadaaladda baa- ka yahay Madaxweyne Ku- xigeenka ee hagaya hinta xukunka iyo in Puntland si buuxda looga hannaanka maamul-baahinta, meelmarinta iyo hirgeliyo nidaam maamul oo dimoqraadi ah oo anisixinta shuruucda maamul-baahinta iyo dhamaystiran. Intaas waxaa dheer hooseynta kororka dadka aqoonta leh ee u tartamaya ja- wacyiga dadweynaha, fahanka diqomraadi- gooyina dowladaha hoose. yadda iyo nidaamyada doorashooyinka, soohdi- meyn la’aanta xuduudo qeexan oo u dhexeeya Waxaa si cad u muuuqata in ay jiraan daddaalo degmooyinka iyo gobbolada Puntland, la’aanta loo dhan yahay oo heer kastaba leh si looga diwaangelinta iyo aqoonsiga cod-bixiyayaa- gudbo caqabado badan oo wali hortaagan ho- sha, iyo sidoo kale maxakamadii dastuuriga rumarka ammaan iyo dib-u-heshiisiinta bul- ahayd oo iyana meesha ka maqan ayaa waxay shada, baahinta xukunka iyo dimoqraadiyadda yihiin caqabado dheeraad ah oo hortaagan in Puntland, iyo sidoo kale in la asaaso isbaddel si buuxda loo gaaro geedi-socod dimoqraadi wanaagsan oo la taaban karo. Si looga guul gaa- ah. Weliba, horumarkan gaabiska ah ayaa sii ro arrinkaas. waxaa muhiim ah in ay wadash- dardargalinaya rabitaanka dadweynaha ee ay ku aqeeyaan dadweynaha, bulshada rayidka ah, doonayaan in horey loo dhaqaajiyo geedi-soc- dawladda heer walba iyo beesha caalamkuba. odka dimoqraadiyada. Ugu danbeyntii, Maam- Inkasta oo hawl badani harsan tahay, Daraas- ulkaan cusub ayaa muujiyey taageeridiisa ku adda PDRC waxay daboolka ka feydey in ay aadan dib-u-bilaabista hannaanka dimuqraadi- jiraan horumar iyo daddaalo ka socda Puntland yadda, una bilaabi doona waqtiga u dhakhsaha (kuwaas oo isugu jira kuwo heer dawlad dhexe badan, walina waxa jira waqti ku filan oo horu- ah iyo sidoo kale heer degaan) oo muujinaya ka mar looga samayn karo arrinkaas, inta uusan guul gaarista ujeedooyinkaas iyo meel-marinta dhamman waqtida uu Madaxweyne Gaas talada is-baddeladaas. hayo. Casharadii laga bartey joojintii doora-

68 6 Raadraaca

“2013 Budget.” Ministry of Finance Report. January 2013.

“Joint communiqué.” Puntland and Federal Government of Somalia. April 2015.

Lynge, Karina. 2009. “High Presence of and Easy Access to Small Arms.” Community Safety and Small Arms in Somaliland: Analysis and Recommendations. Somaliland: Danish Demining Group. (Q2099).

Karp, Aaron. 2007. “Completing the Count: Civilian firearms.” Small Arms Survey 2007: Guns and the City. Cambridge: Cambridge University Press. (Q5).

Puntland Development and Research Center (PDRC). “Participatory Poll on Prospects of Democratization in Puntland.” Garowe, 10 September 2014.

Puntland Development and Research Center (PDRC). “Puntland Note: Mapping the Foundations of Peace Challenges to Security and Rule of Law, Democratisation Process and Devolution of Power to Local Authorities.” Pillars of Peace: Somalia Program, in collaboration with Interpeace, 27 May 2014.

Puntland Development and Research Center (PDRC). “The Puntland Experience: A Bottom-up Approach to Peace and State Building.” The Search for Peace: Somalia Program, in collaboration with Interpeace, 26 July 2011.

World Bank, in collaboration with PDRC. “Conflict in Somalia: Drivers and Dynamics.” January, 2005.

69

Puntland Development Research Center Interpeace +252 5 844480 / 907 794161 (Garowe) Eastern and Central Africa +252 5 844480 / 907 794161 (Galkayo) +254 (20) 265 52 28 [email protected] [email protected] In partnership with the United Nations www.pdrcsomalia.org www.interpeace.org

Daabacaaddan waxa lagu suurtogeliyey deeqda wax-ku-oolka ah ee