Monumenti Kushtuar Boro Vukmiroviqit Dhe Ramiz Sadikut, 1961 Front Cover: Monument to Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku, 1961

fytyra ndryshuese e kujtesës the changing face of remembrance fytyra ndryshuese e kujtesës the changing face of remembrance

Organizuar nga | Organised by Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

Në bashkëpunim me | In cooperation with pax christi im Bistum Aachen

Financuar nga | Financed by Ministria Federale për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim Federal Ministry for Economic Cooperation and Development

KATALOGU / CATALOGUE

Botuesi | Publisher Përkthimet | Translations Forum Ziviler Friedensdienst Qerim Ondozi, Luan Morina, Kristina Thaqi (shqip) Kralja Milutina 11 Jelena Frančić, Sanja Katarić, Milica Radulović (boshnjakisht, kroatisht, serbisht) 11000 Belgrade, Serbia Denise Dewey-Muno (anglisht) Kristina Naceva, Rodna Ruskovska (maqedonisht) Redaktorët | Editors Daniel Brumund, Christian Pfeifer Koncepti vizual | Visual Concept Aleksandar Milić - MILIĆ DESIGN Korrektura | Proofreading Daniel Brumund, Milica Radulović Shtypi | Printing Envinion, Pristina Tekstet | Texts © Autorët | The authors © Belgrade, Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

Fotografitë | Photographs edicioni 9 i rishikuar 2014 | 9th revised edition 2014 © Marko Krojač

Ballina: Monumenti kushtuar Boro Vukmiroviqit dhe Ramiz Sadikut, 1961 Front Cover: Monument to Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku, 1961

2 përmbajtja / content

Hyrje Introduction 4 - - - Dr Lutz Schrader Monumentet dhe politikat e identitetit në Ballkanin perëndimor Monuments and Politics of Identity in the Western Balkans 6 - - - Dr Bojana Pejić Monumentet e Jugosllavisë: Arti dhe retorika e fuqisë Yugoslav Monuments: Art and the Rhetoric of Power 10 - - - Valentino Dimitrovski Kthimi në të kaluarën: Monumentet dhe kujtesa në Maqedoni Back to the Past: Monuments and Remembrance in Macedonia 14 - - - Dr Senadin Musabegović Kuptimi simbolik i monumenteve në Bosnje dhe Hercegovinë Symbolic Significance of Monuments in Bosnia and Herzegovina 18 - - - Dr Vjeran Pavlaković Historitë e kontestuara dhe e kaluara monumentale: Contested Histories and Monumental Pasts: 22 Kultura e kujtesës e Kroacisë Croatia’s Culture of Remembrance - - - Shkëlzen Maliqi Lufta e simboleve: Kujtesa në Kosovë The War of Symbols: Remembrance in Kosovo 26 - - - Mirjana Peitler-Selakov Plastika memoriale e Serbisë nga luftat ballkanike deri sot Memorial Art in Serbia from the Balkan Wars until Today 30 - - - Fotografitë Photographs 34 - - - Marko Krojač Biografia Biography 92 - - - Biografitë e autorëve Authors’ Biographies 94

3 hyrje

Roli i monumenteve është që të përkujtohet në një mënyrë interesante. Një monument i një moment apo personalitet specifik nga e vetëm ndonjëherë mund të sjellë në mendje kaluara në mënyrë që të krijohen koncepte koncepte të ndryshme identiteti për hapësira identiteti që përputhen politikisht në ditët specifike gjeografike dhe kohore. Transfor- tona. Derisa këto koncepte identiteti mund t’i mimi, shkatërrimi dhe mospërfillja e monu- ndajnë njerëzit e të nxisin dhunë, ato gjithas- menteve ekzistuese përbërjnë “përditësim” htu mund të kenë efekt pajtimi dhe të hapin të koncepteve politike të identitetit dhe si rrugë drejt formimit të komuniteteve. Pas rrjedhojë janë aq “relevante për identitetin” sa shpërbërjes së Republikës Socialiste Fede- edhe ndërtimi i monumenteve të reja. Prandaj rative të Jugosllavisë, konceptet e identitetit është e rëndësishme që ekspozita MOnuMEN- me një ndikim të ngushtë nacional u përjetuan TI ta shpërfaqë jo vetëm vetë monumentin, por në një varg shtetesh. Këto identitete shpesh edhe hapësirën përreth. Me Marko Krojaqin, definoheshin sipas divergjencës nga popujt ne kemi pasur sukses në gjetjen e një fotografi, tjerë fqinjë – përmes theksimit të përkatësi- i cili jo vetëm që posedon njohuri rajonale por së fetare a gjuhësore, bie fjala. Ndonëse kjo gjithashtu është në gjendje t’i paraqesë monu- mund të jetë e kuptueshme në kontekstin e një mentet në kontekstin e tyre haëpsinor. madhësie relativisht të vogël si dhe të rrjedhës Ekspozita MOnuMENTI u organizua nga zyra së historisë së ndërtimit të kombit në shtetet e rajonale e forumZFD-së për Ballkanin perën- Ballkanit perëndimor, kjo ka ndikim negativ sa dimor dhe përveç Beogradit ajo do të shfaqet i përket realizimit të proceseve të nevojshme të edhe në lokacionet e tjera të projektit siç është modernizimit në një botë rrjetëzimesh në rritje. Shkupi, Prishtina e Sarajeva. Një nevojë për të Për më tepër, kjo paraqet pengesë karshi një gjetur një mënyrë tjetër për t’u ballafaquar me ballafaqimi më konstruktiv me të kaluarën që të kaluarën dhe për t’i vënë në pyetje kon- nevojitet urgjentisht për ta përshpejtuar dialo- ceptet dominuese të identitetit që ekzistojnë gun rajonal në lidhje me çështjet këmbëngu- në të gjitha vendet e rajonit. Me fjalë tjera, kjo lëse politike dhe ekonomike dhe për të arritur nënkupton reflektim kritik të së kaluarës së paqe të qëndrueshme. vet, pranim të viktimave të popujve tjerë, dhe Përmes ekspozitës MOnuMENTI, forum- njohje më të madhe të elementeve përafruese ZFD dëshiron të shfaqë se si janë zhvilluar që padyshim ekzistojnë përtej kufijve etnikë. konceptet e identitetit në shtetet e Ballkanit perëndimor përgjatë shekullit XX. Duke marrë Christian Pfeifer parasysh rolin e tyre, monumentet përbëjnë Menaxher Rajonal për Ballkanin Perëndimor mjete ideale për t’i përfaqësuar këto procese Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

4 introduction

The role of monuments is to commemorate monument can sometimes even conjure up a specific event or personage from the past different concepts of identity for specific so as to create politically compliant con- geographic and temporal spaces. The trans- cepts of identity in the present day. While formation, destruction and neglect of existing these concepts of identity can divide peoples monuments constitute “updates” of political and foment violence, they can also have a concepts of identity and are consequently reconciliatory effect and lead to the formation as “relevant to identity” as the establishment of communities. Following the collapse of the of new monuments. Hence it is important for Socialist Federal Republic of Yugoslavia, con- the MOnuMENTI exhibition to not only show cepts of identity with an acutely national bias the monument itself, but also the surround- were experienced in the succession states. ing area. With Marko Krojač, we successfully These identities were often defined by the acquired a photographer, who not only affords divergence from other, neighbouring nationali- outstanding regional knowledge but is also ties – through the emphasis of religious affili- able to present the monuments in their spatial ations or linguistic differences, for example. context. Though this may be understandable in light of The MOnuMENTI exhibition was organised the comparatively small size and the historical by forumZFD’s regional office for the West- course of nation building of the countries in ern Balkans and will also be shown in other the Western Balkans, it has a negative impact project locations such as Skopje, Priština and on the realisation of necessary modernisa- Sarajevo in addition to in Belgrade. The need tion processes in an increasingly networked to find another way to deal with the past and world. Moreover, it hinders a more construc- to question dominant concepts of identities tive confrontation with the past that is urgently exists in all countries in the region. In concrete required to accelerate the regional dialogue on terms, this means reflecting critically on one’s pressing political and economic issues and to own past, acknowledging the victims of other bring about lasting peace. nations, and according greater recognition to With the MOnuMENTI exhibition, forumZFD the binding elements that undoubtedly exist wishes to show how concepts of identity have over and beyond the ethnic boundaries. developed in the countries of the Western Balkans over the course of the 20th century. Christian Pfeifer Given their role, monuments constitute the Regional Manager for the Western Balkans ideal means to present these processes in Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD) an interesting manner. One and the same

5 monumentet dhe politikat e identitetit në ballkanin perëndimor

Dr Lutz Schrader Prandaj, në thelb zuri vend pikërisht e Për t’i dhënë formë kombit si një subjekt i ri Arsyeja për rritje të interesit publik kishte të kundërta nga ajo që dukej në sipërfaqe. Zhvil- politik përtej kufijve hapësinorë, gjuhësorë, bënte në një masë të madhe me funksionin e Shteti komb, politikat e identitetit dhe limi i kapitalizmit industrial dhe i burokracive kulturorë e fetarë, historia u nacionalizua ri të monumenteve gjatë formimit të shteteve monumentet anonime shtetërore si dhe i masave të gjithashtu, d.m.th. u ndërtua dhe u rindërtua kombe moderne. Qëllimi vendosmërisht Politikat e kujtesës dhe të identitetit kanë qenë sekularizuara çuan në një çrrënjosje individ- “si legjitimim i një të tashmeje të re” (Kaschu- reprezentativ dhe arsimor në emër të idesë për një kohë të gjatë sferë e elitës udhëheqëse uale të shpërndarë gjerësisht si dhe në një ba 2001: 31). Potretizimet e nacionalizuara nacionale doli në pah. Më pas personalitetet – – më së voni që nga formimi i shteteve të insti- “zhgënjim të botës” (po aty). Elitat udhëheqëse të historisë gjetën rrugën e tyre në mendjet gati ekskluzivisht burra – viheshin në piedestal, tucionalizuara siç janë ato në Egjiptin e lashtë, kërkonin mënyra dhe mjete për ta kompenzuar e njerëzve përmes dramatizmit të tyre efikas që ofruan shërbime të jashtëzakonshme për Greqi dhe Romë. Përkundër kësaj, tranzicioni mungesën e pashmangshme të kuptimit dhe publik në letërsi, teatro, muze dhe nëpër kombin duke e mbrojtur në fushëbetejë, dhe i shteteve kombe moderne kanë shënuar një integrimit social. Entuziazmi nacional i lëvizjes universitete. Arkitektura luajti një rol të veçantë duke kontribuar në rilindjen dhe zhvillimin pikë kthimi. Në mesjetë dhe në periudhën së emancipimit civil të të rinjve u shërbeu mirë. në këtë. Me çdo teatër të ri, muze dhe stacion e gjuhës kombëtare, apo duke e formësuar e hershme moderne, “kombet” ishin grupet Shteti komb fillimisht i bazuar në nevojën e të trenit, kombi ngriti një monument për nder letërsinë, artin dhe shkencën kombëtare. etnike që dallonin për nga karakteristikat e qenësishme ekonomike dhe në arsyeshmëri të tij. Duke rilokuar qendrat dhe akset kryesore Përfaqësimet metaforike të ngjarjeve kyçe në tyre kulturore dhe përndryshe ekzistonin në të ligjit kërkonte ‘çimento’ të fortë kulturore. të qyteteve larg nga kështjellat dhe kishat tek historinë kombëtare gjithashtu ishin të popul- një masë të madhe në pavarësi nga institu- Kjo mund të gjendej tek elementet e “afinitetit pallatet e parlamentit, bashkitë dhe ndërtesat larizuara. Kombi duhej të ishte i bashkuar rreth cionet politike të mbretërive dhe principatave. etnik” që kishte ndikim kudo, në “grupin universitare, marrëdhëniet e reja të fuqisë përvojave historike, arritjeve dhe simboleve, të Kjo ndryshoi kur lëvizjet nacionale rishtaz të gjuhësor” dhe në “homogjenitetin e rregullimit dhe vetëkoncepcionit të elitave nacionale u themi ashtu. Në proces nuk u rihartua vetëm formuara zbuluan burimet kulturore që ishin ritual të jetës, siç përcaktohet nga besimet e gdhendën në gur në kuptimin e plotë të fjalës. mendësia publike por edhe e gjithë hapësira në gjumë përbrenda bashkësive etnike. Për përbashkëta fetare” (po aty). publike, në aspektin historik e politik. t’u dhënë jetë “shteteve kombe” burokratike Ndërtimi i një ndërtese të re reprezentative moderne, ato e portretizonin “kombin” si një Poashtu, dinamika ekskluzive e nacionalizmit publike shpesh përfundonte me inaugurimin Politikat e identitetit në Ballkanin “bashkësi fati” identitet-mbështetëse. nuk kaloi e pavërejtur nga Max Weber. Ai e një monumenti. Rituali nuk ka ndryshuar Perëndmor – ndërmjet nacionalizmit fliste për “nderin etnik” në “bindjen sa i përket shumë në ditët tona. Në përgjithësi fillonte dhe “jugosllavizmit” Në dallim nga zeitgeisti nacionalist i shekullit përsoshmërisë së zakoneve të dikujt dhe të me nismën për ta ndërtuar një monument, që Paralelet e dukshme ndërmjet zhvillimeve në XIX, Max Weber ishte njëri nga të parët i cili inferioritetit të atyre të huaj” dhe përfundimisht përcillej me debate rreth mesazhit të tij politik Evropën perëndimore, veriore dhe qendrore i referohej origjinës “‘artificiale’ të besimit në për ‘zgjedhmërinë’ e njerëzve të vet. Si “nder dhe formës estetike. Ngazëllimi publik i krijuar si dhe në rajonin e Ballkanit përfunduan me etnicitetin e përbashkët”. Sipas mendimit të specifik i masave”, nderi etnik është në dis- nga mediat dhe udhëheqësit e opinioneve shpërthimin e Luftërave Ballkanike dhe Luftës tij, ajo përputhej me “modelin e reinterpreti- pozicion për cilindo që është pjesë e “komu- formonte një pjesë të realizimit. Kur arrihej së Parë Boterore. Në kohën e formimit të mit të socializimit nacional në marrëdhëniet nitetit të prejardhjes së besuar subjektivisht”. tërheqja e vëmendjes, monumenti tashmë fil- shtetit të parë jugor sllav në dhjetor të vitit personale të bashkësisë”. Për të, formimi i Weber nxjerr popullaritetin e tij nga fakti se lonte të kishte ndikim politik e arsimor – madje 1918, popujt e përfshirë e gjetën veten duke shteteve kombe moderne të nxitura nga fuqia në dallim nga diferencimi i statusit, ai mund edhe para se të vihej guri i parë. Në këtë pro- u ballafaquar me një dilemë. Në anën tjetër, politike, burokracia dhe interesat ekonomikë të “pretendohet në një shkallë të njejtë nga ces, hierarkitë nacionale të kuptimit viheshin Serbia ishte mjaft e dobësuar nga barra e përfshinin një rast të tillë të “asocimit qëllimp- secili anëtar i grupeve që urrehen në mes veti”. në pyetje dhe konfirmoheshin, përmbyseshin e luftës për të qenë në gjendje ta mbrojë hegje- lotë-racional” (Weber 1964: 309). Interesat, Neveria etnike si pasojë mund të përvetësojë ndërtoheshin. Për këtë arsye të gjitha element- moninë e saj në favor të identitetit të përbash- të drejtat dhe tregjet zëvendësuan lashtësinë, të gjitha dallimet e përfytyrueshme – përmes et debatohen me shumë energji: artistët dhe kët transnacional. Nga ana tjetër, kroatët dhe zakonet dhe traditën si bazë të rendit politik mbajtjes së mjekrrës apo të një stili të caktuar vendndodhjet, dizajnet dhe realizimi, ftesat sllovenët ishin tashmë mjaft të avancuar në dhe ekonomik. flokësh – dhe ato t’i transformojë në “konventa dhe fjalimet në inaugurim. vetëzbulimin e tyre kombëtar nën ombrellën e etnike” (po aty). Habsburgut sa për ta nënshtruar veten edhe

6 njëherë. Në fillim, dominimi serb dukej të ishte bë njëra nga shtyllat kryesore të identitetit u bënë përpjekje për t’i nxjerrë sfondet e kërkimit të përmbajtjes dhe formave të shpre- pa alternativë. Por ngadalë dhe sigurt, ideja e të ripërtrirë jugosllav. Për t’u pozicionuar si tjetërsisë kulturore. Kjo gjithashtu përfshinte hjes që dënojnë çfarëdo reference në traditat përbashkët jugosllave u zbraps. Ajo që mbeti trashëgimtarët legjitimë të historisë kom- monumentet. Edhe mesazhet e tyre politike kombëtare, titiste apo etnonacionaliste. Kri- ishte këmbëngulja anakronike e forcave kon- bëtare të popujve sllavë të jugut, komunistët edhe estetika në masë të madhe konfirmo- juesit e tyre duket se kanë humbur besimin në servative serbe për një shtet centralist unik. gjithashtu nxirrnin frymëzime nga shkollat e jnë semantikën e mbrapshtë të ideologjisë një qëndrim disi të çuditshëm heroik. Heronjtë Kjo edhe më shumë i vuri zjarr aspiratave të ndryshme të trashëgimisë kulturore e artis- etnonacionaliste. Mirëpo monumentet e heron- tradicionalë kundërveprojnë me përfaqësimet kroatëve, sllovenëve dhe bashkësive tjera për tike, nga traditat civile përparimtare, dhe nga jve, të vjetër e të rinj, nuk dështuan të kenë një e Rokit apo të Bob Marlit. Statujat qëndrojnë autonomi dhe pavarësi. lëvizjet kombëtare emancipuese të shekujve ndikim tek vizitorët. Aty buron një rezonancë ballë për ballë me shikuesit e tyre. Ato ftojnë XIX dhe XX. emocionale nga kujtimi i përvojave të përbash- në dialog dhe reflektim. Dekonstruktimi i Më pas, “kombi me tre emra” u shndërrua këta historike që lidhen me vendndodhjen e monumenteve zuri vend përmes një ndërrimi në një konflikt të ashpër në rritje ndërmjet tre Shumëllojshmëria e burimeve identitet- memorialeve. vendesh: fokusi nuk është më tek ekzagjerimi popujve, ku u futën edhe grupet tjera etnike. mbështetëse u pasqyrua tek subjektet dhe apo dalldisja me idetë, personalitetet dhe Dështimi i një sinteze autentike mund të gjuha estetike e monumenteve të reja të cilët Deri në ditët tona, tendenca për të përfituar ngjarjet e krijimit të bashkësive. Më saktë, deduktohet nga monumentet e kësaj peri- tashmë mbinin si këpurdhat ndërmjet lumit nga karizma e atyre vendeve duket e madhe shumë më shumë ka të bëjë me thirrjen për udhe. Në vend të (ri)shpikjes së një forme Drava dhe liqenit të Ohrit. Trajta tradicionale në qarqet e caktuara politike, fetare dhe një qasje dhe debat mjaft individual rreth një simbolike adekuate për karakteristikat mjaft të e piedestalit e bërë nga mermeri dhe bronzi intelektuale. Sikur të mos dinin më mirë, ata personi apo ngjarjeje të përfaqësuar. Prandaj përbashkëta të popujve sllavë të jugut, që nga u rezervua për sundimtarët historikë dhe për edhe njëherë i përdorin monumentet për t’i perspektiva e individit nuk bëhet vetëm pjesë fillimi mbizotëruan vetëimazhet e ndryshme autorët si Ivo Andriqi. Ndryshe, një gjest mod- prezantuar qëllimet e tyre politike dhe kom- e monumentit por gjithashtu pjesë e interpreti- kombëtare. Madje edhe për serbët projugosl- ern në vazhdimësi u përvetësua për heronj bëtare si arritje të aspiratave dhe profecive mit të historisë… lavë, fokusi ishte te lartësimi i meritave të tyre dhe mite të reja. Komplekset monumentale të çiltra, si tejkalim të fyerjeve shumëshekul- për kauzën e përbashkët. Prandaj mitet dhe përgjithësisht të mëdha konsideroheshin pika lore, dramatizim të fitoreve legjendare apo simbolet e ‘fiseve’ të ndryshme nuk mund referimi të vetkonceptimit postnacional dhe si njohje të arritjeve të jashtëzakonshme dhe Biblografia të lidheshin dhe të kombinoheshin në një universalist. Me gjithë avangardizmin e tyre, të vyrtyteve të njerëzve të tyre. Sidoqoftë, ky Kaschuba, Wolfgang (2001): Geschichtspolitik identitet të përbashkët. Pa mbështetje tek ato prapëseprapë shfaqnin vazhdimësi në një lloj i politikave të kujtesës dhe të identitetit und Identitätspolitik. Nationale und ethnische ritualet familjare, imazhet, tingujt, frazat dhe pikë thelbësore: Edhe më shumë se paraard- e ka çmimin e vet. Ai për shumë vite i mban Diskurse im Kulturvergleich, in: Binder, Beate/ koreografitë, ‘jugosllavizmi’ mbeti një guacë e hësit e tyre civilë, komunistët aspironin për gjallë emocionet përjashtuese dhe përçarëse Kaschuba, Wolfgang/Niedermöller, Peter (Ed.): zbrazët, e shkëputur nga kujtesat dhe ndjenjat modernizëm industrial. Megjithatë, versioni i të luftës. Poashtu, estetika këmbëngul në një Inszenierung des Nationalen. Geschichte, e njerëzve të zakonshëm. tyre jugosllav u thye aq shpejt sa edhe betoni i formalizëm reaksionar. Spektri shtrihet nga Kultur und die Politik der Identitäten am Ende monumenteve që e madhëronte gati prerazi. statujat e figurave heroike përmes metaforave des 20. Jahrhunderts. Alltag und Kultur vol. 7, Pas Luftës së Dytë Botërore, ideja jugosllave të gurit të varrit e deri te citatet monstruoze Cologne: Böhlau Verlag, p. 19-42. përjetoi një rilindje në një mënyrë që nuk do Referenca tek modernizmi u refuzua në pseudoantike. të kishte qenë e mundur pa diskreditimin e mënyrë eksplicite nga pasardhësit neona- Weber, Max, Economy and Society. An outline monarkisë serbe dhe pa bashkëpunimin e cionalistë të titizmit në vitet 1990. Integrimi i Sidoqoftë, gjithashtu ekzistojnë monumentet e of interpretive sociology, Volume 2, edited by nacionalistëve nga të gjitha anët me Fuqitë e ndërmjetësuar kulturalisht nga shteti, tregu reja që përfaqësojnë një qasje të shikimit për- Guenther Roth and Klaus Wittich, Berkley, Boshtit. Dhe komunistëve u duhej një refer- dhe shoqëria civile u zëvendësuan me një para. Ato ose bëjnë referenca të vetëdijshme Los Angeles, London: University of California encë integruese për ta realizuar programin kulturë të reduktuar vetëm në etnicitet si qël- drejt artit monumental bashkëkohor– siç është Press. e tyre politik. Miti i kryengritjes civile kundër limi aktual, i vetëmjaftueshëm. Me kthimin në vepra e e Ivan Meshtroviqit, ose i prejnë radi- forcave okupuese gjermane dhe italiane u traditat e vjetra, të rizbuluara dhe të shpikura, kalisht të gjitha rrënjët. Të fundit janë rezultat i

7 monuments and politics of identity in the western balkans

Dr Lutz Schrader Thus, exactly the opposite took place at the To shape the nation as a new political subject The reason for increased public interest core than appeared to be the case on the over and above the spatial, linguistic, cultural had much to do with the new function of Nation state, politics of identity and surface. The development of industrial capi- and religious boundaries, the history was also monuments during the formation of modern monuments talism and anonymous state bureaucracies nationalised, i.e. constructed and reconstruct- nation states. A decidedly representational The politics of memory and identity have long and secularised mass societies led to widely ed “as legitimation of a new present” (Kaschu- and educational purpose in the name of the been the domain of the ruling elite – at the spread individual uprooting and the “dis- ba 2001: 31). The nationalised portrayals of national idea came to the fore. Subsequently latest since the formation of institutionalised enchantment of the world” (ibid). The ruling history found their way into people’s heads personalities – almost exclusively men – were states such as those in ancient Egypt, Greece elites sought ways and means to compensate through their effective public dramatisation put on the pedestal, who had rendered out- and Rome. The transition to the modern nation for the imminent lack of social meaning and in literature, theatres, museums and universi- standing services to the nation by defending states nevertheless marked a turning point. integration. The national enthusiasm of the ties. Architecture played a special role in this. it on the battlefield, contributing to the rebirth In the Middle Ages and Early Modern period, young civil emancipation movement served With every new theatre, museum and railway and development of the national language, or “nations” were ethnic groups that differed in them well. The nation state primarily based on station, the nation erected a monument in its shaping the national literature, art and science. their cultural characteristics and otherwise inherent economic necessity and the rational- honour. By relocating the centres and main Metaphorical representations of key events existed to a large extent independently of the ity of the law required strong cultural ‘cement’. axes of cities away from castles and churches in the national history were also popular. The political institutions of kingdoms and princi- This could be found in the elements of “ethnic to the palatial parliament, town hall and univer- nation was to be united around the historic palities. This changed when the newly formed affinity” with an impact everywhere, in the sity buildings, the new power relations and experiences, achievements and symbols, so national movements discovered the cultural “language group” and in the “homogeneity of self-conception of the national elites were to speak. In the process not only the public’s resources that lay dormant within the ethnic the ritual regulation of life, as determined by literally carved in stone. mindset but also the entire public space was communities. To breathe life into the modern shared religious beliefs” (ibid). remapped historically and politically. bureaucratic “nation state”, they portrayed the The construction of a new representative “nation” as an identity-endowing “community Also the exclusive dynamics of nationalism did public building was often completed with the Politics of identity in the Western Balkans – of fate”. not go unnoticed by Max Weber. He spoke of inauguration of a monument. The ritual has between nationalism and “Jugoslavenstvo” “ethnic honour” in the “conviction of the excel- changed little to this day. It generally began The obvious parallels between developments Contrary to the nationalist zeitgeist of the 19th lence of one’s own customs and the inferiority with the initiative to construct a monument, in Western, Northern and Central Europe and century, Max Weber was one of the first, who of alien ones” and finally of the ‘chosenness’ followed by the debates on its political mes- the Balkan region ended with the outbreak referred to the “‘artificial’ origin of the belief in of one’s own people. As “specific honour of sage and aesthetic form. The public excite- of the Balkan Wars and the First World War. common ethnicity”. In his opinion, it corre- the masses”, ethnic honour is accessible to ment created by the media and opinion lead- At the time of the founding of the first united sponded to the “model of reinterpretation of anybody who belongs to the “subjectively be- ers formed part of realisation. Once attention southern Slavic state in December 1918, the rational socialisation in personal community lieved community of descent”. Weber derives had been drawn, the monument already began peoples involved found themselves facing a relations”. For him, the formation of mod- its popularity from the fact that in contrast to to have a political and educational impact – dilemma. On the one hand, Serbia had been ern nation states driven by political power, status differentiation, it can be “claimed to an even before the first stone had been laid. In too weakened by the burden of war to be able bureaucracy and economic interests involved equal degree by any and every member of the this process national hierarchies of meaning to assert its hegemony in favour of a shared such a case of “purpose-rational association” mutually despising groups”. Ethnic repulsion were questioned and confirmed, overturned transnational identity. On the other, Croats and (Weber 1964: 309). Interests, rights and mar- may consequently take hold of all conceiv- and constructed. That is why all elements are Slovenes were already too advanced in their kets replaced ancestry, customs and tradition able differences – through to having a beard hotly debated: artists and locations, designs national self-discovery under the Habsburg as the bases of political and economic order. or particular haircut – and transform them into and realisation, invitations to and speeches at yoke to subordinate themselves once again. “ethnic conventions” (ibid). the inauguration. At the beginning, the Serbian dominance ap-

8 monuments and politics of identity in the western balkans

peared to be without alternative. Yet slowly political programme. The myth of a civil upris- ethnicity as the actual, self-sufficient purpose. roots. The latter are the result of the search for but surely, the shared Yugoslav idea lost ing against the German and Italian occupying With return to old, rediscovered and invented content and forms of expression, which deny ground. What remained was the anachronistic forces became one of the most important traditions, attempts were made to erect the any reference to national, Titoistic or ethno- insistence of conservative Serbian forces on pillars of a renewed Yugoslav identity. To backdrops of cultural otherness. This also nationalist traditions. Their creators seem to a centralised unitary state. This merely fuelled establish themselves as the legitimate heirs included monuments. Both their political mes- have lost their trust in a somewhat strange the aspirations of Croats, Slovenes and other of the national history of the southern Slavic sage and aesthetics largely confirm the back- heroic attitude. Traditional heroes are counter- communities for autonomy and independence peoples, the communists also drew inspiration ward semantics of ethno-nationalist ideology. acted with representations of Rocky and Bob even more. from the different schools of cultural and artis- Yet still the monuments for heroes, old and Marley. Statues stand eye-to-eye with their tic heritage, from progressive civil traditions, new, did not fail to have an impact on visitors. beholders. They invite to dialogue and reflec- Successively, the “nation with three names” and from emancipatory national movements of An emotional resonance emanates from the tion. The deconstruction of monuments took turned into an increasingly fierce conflict the 19th and early 20th centuries. evocation of shared historic experiences as- place via a reversal: the focus is no longer on between three nations, into which other sociated with the memorial sites. exaggeration of and rapture about community- ethnic groups were drawn. The failure of an The variety of identity-endowing sources creating ideas, personalities and events. authentic synthesis can be deduced from the was reflected in the subjects and aesthetic To this very day, the temptation to take advan- Rather, it is far more about inviting to a rather monuments of this period. Instead of (re-) language of the new monuments that now tage from the charisma of those places seems individual approach and debate on the person inventing an adequate symbolic form for the sprung up like mushrooms between the Drava great in certain political, religious and intel- or event represented. Thus the perspective of much conjured shared characteristics of the River and Lake Ohrid. The traditional shape lectual circles. As if one did not know better, the individual not only becomes a part of the southern Slavic peoples, the different national of pedestal made out of marble and bronze once again they use monuments to present monument but also a part of the interpretation self-images prevailed from the beginning. were reserved for historic rulers and authors their political and national goals as the fulfil- of history … Even for the pro-Yugoslav Serbs, the focus such as Ivo Andrić. In contrast, a consistently ment of the heartfelt aspirations and prophe- was on celebrating their own merits for the modern gesture was adopted for the new he- cies, the overcoming of centuries-old insults, common cause. Thus the myths and symbols roes and myths. The generally vast monument the re-enactment of legendary victories or the Bibliography of the different ‘tribes’ could not be linked and complexes were considered landmarks of a acknowledgement of extraordinary accom- Kaschuba, Wolfgang (2001): Geschichtspolitik combined in a shared identity. Without re- post-national and universalist self-conception. plishments and virtues of their people. How- und Identitätspolitik. Nationale und ethnische course to the familiar rituals, images, sounds, With all their avant-gardism, they nonethe- ever, this type of politics of remembrance and Diskurse im Kulturvergleich, in: Binder, Beate/ phrases and choreographies, ‘Jugoslaven- less showed continuity in one essential point: identity has its price. It keeps the exclusive Kaschuba, Wolfgang/Niedermöller, Peter (Ed.): stvo’ remained an empty shell, cut off from Even more than their civil predecessors, the and divisive emotions of the war years alive. Inszenierung des Nationalen. Geschichte, the memories and emotions of the ordinary communists aspired to industrial modernism. Also the aesthetics persist in a retrograde Kultur und die Politik der Identitäten am Ende people. However, their Yugoslav version cracked as formalism. The spectrum ranges from statues des 20. Jahrhunderts. Alltag und Kultur vol. 7, rapidly as the concrete of the monuments of heroic figures via tombstone metaphors to Cologne: Böhlau Verlag, p. 19-42. After the Second World War, the Yugoslav almost emphatically celebrating it. monstrous pseudo-antique quotes. idea experienced a renaissance in a way that Weber, Max, Economy and Society. An outline would not have been possible without the The reference to modernism was explicitly However, there are also new monuments of interpretive sociology, Volume 2, edited by discreditation of the Serbian monarchy and rejected by the neo-nationalist successors of representing a forward-looking approach. Guenther Roth and Klaus Wittich, Berkley, the collaboration of nationalists from all sides Titoism in the 1990s. The culturally-mediated Either they make conscious reference to Los Angeles, London: University of California with the Axis Powers. And the communists integration by state, market and civil society contemporary monumental art – such as the Press. needed an integrative reference to realise their was replaced by a culture reduced solely to work of Ivan Meštrović. Or they radically cut all

9 monumentet jugosllave: arti dhe retorika e pushtetit

Dr Bojana Pejiq edhe identiteteve shpesh u mveshet statusi i shtete jugosllave nuk është unik. Ai nuk dal- statujë-mani, e cila tani e hapësinonte kujtesën “objekteve materiale” të pandryshueshme. Ai lon shumë nga vendet tjera: të paktën që nga e një lufte të drejtë dhe fitoren ndaj fashizmit. Monumenti është faktikisht një fenomen publik; e zbërthen këtë konceptim: “Ne kemi nevojë të Revolucioni Francez, trajtimi i monumenteve E arritur nga forcat partizane tranzicionale dhe publiku është komision i cili e ka arsyetuar dhe na bëhet me dije se kujtesat dhe identitetet nuk publike tregon në drejtim të faktit se krijimi i multietnike, ajo mbështeste “vëllazërim bashki- të cilit i kushtohet. Hapësira e hapur publike në janë gjëra fikse por përfaqësime dhe konstruk- imazheve është po aq i vjetër sa edhe thyerja min” e “të gjithë” popujve/kombeve jugosllave. të cilën një monument ekziston është teknikisht sione të realitetit, më shumë dukuri subjektive e imazheve. Krijimi dhe thyerja është poashtu Kështu u krijuan edhe vendet e reja memoriale medium i vetëm i mundshëm i sferës socio- sesa objektive.” Prandaj, “ne vazhdimisht i karakteristikë e produksioneve memoriale ju- të populluara me monumente të panumërta të psikologjike për të cilën ai synohet: realiteti shqyrtojmë kujtesat tona për t’iu përshtatur gosllave, ku nuk duhet harruar se të dy shtetet cilat, si të gjithë objektet e tilla në botë, e zhvil- shpirtëror i mjedisit të vet. P u b l i k sh m ë r identiteteve tona aktuale.” Monumentet publike, jugosllave dhe shumica e atyre postjugosllave luan përsëri një kujtesë kolektive e cila, që nga i a është natyra e vërtetë e monumentit; këtu edhe ato që u kushtohen figurave politike edhe janë themeluar pas luftrave. viti 1945, u bë e institucionalizuar si historia e monumenti rritet, qëndron, apo rrëzohet: në ato për njerëz të kulturës, janë instrumentale Mbretëria e serbëve, kroatëve dhe sllovenëve “jonë”: kjo ishte historia e fituesve, dhe fituesit publikshmëri qëndron e gjithë madhështia në këto shqyrtime: ato të cilat nuk u përshtaten e njohur si “kombi me tre emra” (troimeni kanë prirje për “kujtesat selektive.” Në hapë- apo mosqenia e monumentit. Nëse i mungon “identiteteve të reja” duket të largohen për t’u narod) u themelua në vitin 1918 pas Luftës sinimin e kësaj kujtese-si-histori, monumentet dimensioni publik, monumenti është vetëm lënë vend monumenteve të reja të cilat tani i së Parë Botërore. Monumentet e ndërtuara jugosllave shfrytëzuan “regjime përfaqësimi” një masë, ndonjëherë një skultpurë e mirë apo hapësinojnë identitetet e ndërtuara rishtaz. rishtaz kishin për qëllim të përforconin kujtesën të ndryshme. Rreth viteve 1952-54, beteja diçka tjetër, por gjithmonë një keqkuptim i cili Një diskurs rreth memorialeve politike (apo të publike të herozimit dhe vuajtjeve të luftës, ndërmjet realizmit socialist (kryesisht akademik) zhduket me heqjen e monumentit. çfarëdo monumenti tjetër publik) që ne mund por kjo kujtesë, fatkeqësisht, mund të krijohej dhe modernizmit në Jugosllavinë Socialiste Eugen Frankoviq, “Javnost spomenika” ta ndërtojmë sot, dallon radikalisht nga kuptimi vetëm në disa vende të shtetit të bashkuar përfundoi me fitoren e modernizmit. Kështu, që (Publikshmëria e monumenteve) i zakonshëm i monumenteve që tradicionalisht rishtaz, faktikisht të përbërë nga fituesit dhe nga vitet 1960, memorialet kryesore jugosllave diskreditoheshin si “arti i urdhëruar” apo “arti humbësit e luftës. Kur ky shtet u bë “kombi me që i përkujtonin “ushtarët e rënë” (pali borci) “Kujtesa i bashkangjitet vendndodhjes së i porositur “ (Auftragskunst). Si vepra arti të një emër” (jednoimeni narod) dhe në përputhje dhe “viktimat e fashizmit” (žrtve fašizma) fituan vet…” shkruan historiani freng Pierre Nora. porositura nga ndonjë agjensi publike (bashkësi me rrethanat u riemërua Mbretëria e Jugosl- forma abstrakte, pra, moderne; megjithatë, Monumentet dhe memorialet jane vërtetë kombëtare, organizatë veterane, ose madje lavisë (1929-41), filloi të promovojë ideologjinë njëkohësisht me këto produksione të inicuara vendndodhje të tilla. Kur ne sot përpiqemi ta administratë shtetërore/federale) monumentet e jugosllavizmit të unisuar, i cili nuk u ndërtua e të financuara nga Shoqata e Veteranëve rishkruajme një histori arti të vendondhjeve besohet të jenë “shërbimi i” një fuqie të caktuar, vetëm përmes diktaturës por gjithashtu përmes të Luftës Nacional Çlirimtare (Savez boraca jugosllave të kujtesës, ne ballafaqohemi me një të cilën ata duhet ta “ilustrojnë.” Megjithatë, monumenteve për mbretërit jugosllavë të dinas- Narodnooslobodilačkog rata), monumentet e fakt dëshpërues: një histori e tillë faktikisht nuk kur monumentet ekzaminohen si përfaqësime tisë serbe të Karagjorgjeviqit: Petar I “Çliruesi” bazuara në përfaqësim figurativ vazhduan të është shkruar ndonjëherë. Mungesa e teksteve vizuele, ne (duhet ta) kuptojmë monumentin si (vdiq më 1921) dhe Aleksandar “Bashkuesi i ndërtoheshin anembanë Jugosllavisë deri në të çmueshme historike dhe teorike të artit në vendin në të cilin ndërtohet fuqia. Siç argumen- Madh” (i vravë më 1934). Ndërmjet viteve 1923 fund të viteve 1980, dhe shpesh mbështeteshin lidhje me monumentet politike dhe “kulturore” ton historiani amerikan i artit David Summers, dhe 1940, afro 215 monumente dhe memoriale nga organizatat lokale të veteranëve. Edhe nëse të ngritura në territoret e ish Jugosllavisë “imazhet zëvendësuese” (përfaqësimet e sun- të dedikuara për sundimtarët e vdekur u ngritën këto monumente të bazuara në përfaqësime nuk pasqyronte mungesën e monumenteve. dimtarëve) dhe hapësira në të cilën përdoren, në gjithë mbretërinë jugosllave. Asnjëri nga ikonike apo realiste të trupave njerëzorë (si Përkundrazi! Edhe shteti i parë (1918-1941) janë “realizimi i fuqisë ipso facto, jo shprehje këta monumente nuk mbijetoi, por skulptorët rregull, trupa meshkujsh) mund të duken sikur edhe shteti i dytë jugosllav (1945-1991/92) e fuqisë, por forma aktuale e marrë nga fuqia që i dizajnuan (Ivan Meshtroviq, Lojze Dolinar, ofrojnë një identifikim dhe pranim më të lehtë manifestonin një lakmi të vërtetë për përkujtime në njërën apo në tjetrin vend e kohë.” Monu- Frano Krshiniq, Antun Augistinçiq dhe Sreten nga “njerëzit,” memorialet e krijuara në mënyrë dhe një pasion të vërtetë për hapësinimin e ku- mentet, sikur edhe format tjera të përfaqësi- Stojanoviq) mbijetuan. Të gjithë ata përsëri do abstrakte vazhdojnë të ngërthejnë ideologjinë e jtesave kolektive. Cilido projekt i tillë, sidoqoftë, meve vizuele që i hasim në sferën publike (siç të angazhoheshin në prodhimin e memorialeve njëjtë: mungesa e “humanizmit” (që kuptohet si kishte nevojë për zbatimin e një politike të cak- janë posterët, filmat dokumentarë dhe të luajtur, në Jugosllavinë “e re”. mungesa e përfaqësimeve trupore) solli praninë tuar të kujtesës dhe këto politika varen nga ajo fotografitë në shtyp dhe pullat postare), luajnë Shteti i dytë jugosllav, i shpallur më 29 nëntor e skulpturave gjigante abstrakte të quajtura se çka përfytyrohet si “identiteti kolektiv” i një një rol themelues dhe jo vetëm atë pasqyrues, 1943, ishte gjithashtu një shtet i lindur nga lufta. “trupa organikë” (si rregull, të bazuar në forma bashkësie, kombi apo shteti. Historiani ameri- të vonuar. Pas vitit 1945, Republika Socialiste Federa- falike siç janë obeliskët, cilindrat, format e kan John R. Gillis thekson se edhe kujtesave Një diskurs rreth vendeve memoriale në dy tive e Jugosllavisë u kënaq edhe njëherë me ngritura) që përsëri ngërthenin retorikën e fuq-

10 isë, dhe e fundit por jo më pak e rëndësishme “fuqitë e huaja” (si rregull, shteti/kombi fqinj), hungareze e artit, Katalin Sinkó, e cila diskuton Literatura – militarizmi. Një ndërrim tematik ndodhi në nën “komunistë” dhe madje nën (po aty) “bash- rreth heqjes së monumenteve të ndërmarrë Baldani, Juraj, Revolucionarno kiparstvo (Za- fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970. kësinë ndërkombëtare.” nga regjimi komunist në vendin e saj të lindjes, greb: Spektar, 1977) Derisa “skulpturat revolucionare” të prodhuara Kujtesat e ripërsëritura tek monumentet dhe thekson ndoshta aspektin më të rëndësishëm Franković, Eugen, „Javnost spomenika“, Život deri në atë kohë e reinskenonin fitoren e luftës memorialet ‘politike të ndërtuara’ në territoret të shfytyrimit të monumenteve: “Shkatërrimi i umjetnosti, No. 2, 1966, p. 18. dhe mposhtjen e fashizmit, prodhimet më të jugosllave në shekullin XX janë përgjithësisht statujave si veprim ritual dëshmohet domethë- Gamboni, Dario, The Destruction of Art: Icono- vonshme moderniste të memorialeve, të ndër- kujtesat e dhunës dhe, bashkë me të, mili- nës vetëm në një mjedis i cili e kupton dhe e clasm and Vandalism Since the French Revolu- tuara në “vendndodhjet e Revolucionit” tentonin tarizmit. Megjithatë, do të ishte historikisht e pranon kuptimin e akteve të tilla simbolike”. tion (London: Reaktion Books. Gamboni, 1997) që kujtesa e luftës të merrej si revolucion so- gabuar të supozohej se përfaqësimi dhe refer- Prandaj, në ditët e para të Mbretërisë jugosl- Gillis, John R., „Memory and Identity: the cialist: kjo ndodhi rreth tridhjetë vjet pas luftës, enca ndaj dhunës është specifike për monu- lave, të gjitha gjurmët e mbretërisë austro-hun- History of a Relationship“, in Gillis, ed., Com- kur kujtesat për të fillonin të zbeheshin dhe mentet e ngritura në rajonin tonë “luftëdashës gareze u hoqën; ato monumente të dinastisë memorations: The Politics of National Identity kishin pak domethënie për gjeneratat e reja. Për dhe brutal” të Ballkanit. Për më tepër, sikur Karagjorgjeviq të cilat nuk ranë nën forcat (Princeton: Princeton University Press, 1994) më tepër, komplekset memoriale, të dizajnuara edhe në pjesët tjera të botës, vetëm monu- okupuese të Luftës së Dytë Botërore sakaq u Karge, Heike, Steinerne Erinnerung – verstein- nga artistët dhe/ose arkitektët siç janë Bog- mentet shpesh nuk u ekspozohen dhunës. shfytyruan pas vitit 1945 nga ana e autoriteteve erte Erinnerung? Kriegsdenken in Jugoslawien dan Bogdanoviq, Dushan Xhamonja, Slavko Në artikullin e tij “Dhuna e artit publik“, histo- komuniste; dhe pas shpërbërjes së dhunshme (1947-1970), (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, Tihec dhe Miodrag Zhivkoviq dhe të ngritura në riani amerikan i artit W.J.T. Mitchell dallon dy të Jugosllavisë, shtetet-kombe që rezultuan fil- 2010). vendndodhjet natyrore ku kishin ndodhur fitoret lloje të dhunës të drejtuar kundër monumenteve luan ta përvetësonin identitetin e tyre të ri duke Nora, Pierre, „Between Memory and History: e partizanëve, nënkuptojnë edhe një aspekt: dhe veprave tjera publike të artit. Njëra është i rishikuar kujtesat (nacionaliste), dhe kështu Les Lieux de Mémoire“, in Representations, no. ato sugjerojnë se revolucioni është një proces dhuna “zyrtare” e policisë, fuqisë së legjislativit duke u angazhuar në një “punë kujtese” e cila, 26, Spring 1989. i natyrshëm. Prandaj, duhet të hiqet dorë nga apo gjyqësorit, siç ishte rasti i heqjes së “Pan- siç thekson Gillis, është “sikurse çdo punë tjetër Mitchell, W.J.T., „The Violence of Public Art“, dualizmi tradicional ndërmjet procedurave teonit Komunist” pas vitit 1989, që kryesisht u fizike, e gërshetuar në marrëdhëniet komplekse in W.J.T Mitchell, ed., „Art and the Public reprezentative (figurative) dhe atyre joreprezen- bazua në vendimet e parlamentit. Tjetra është klasore, gjinore dhe të fuqisë që përcaktojnë se Sphere“, (Chicago and London: The University tative (abstrakte). Në vend të kësaj, duhet dhuna “jozyrtare” e ushtruar nga “masat” e hid- çka kujtohet (ose harrohet), nga kush, dhe me of Chicago Press, 1992)/ pyetur se si monumentet aktivisht kanë bërë një hëruara. Ai parashtron disa pyetje: “a është arti cilin synim.” Pejić, Bojana, „,Tito’ or the Iconization of an hapësinim të ideologjisë komuniste, ku ndarja publik në thelb i dhunshëm, apo është provo- Sa i përket pyetjes së parashtruar në konceptin Idea“, in Dejan Sretenović, Ed., Novo čitanje ndërmjet përfaqësimit ikonik dhe atij joikonik kim i dhunës? A është e ndërtuar dhuna brenda e këtij projekti, “A ka elemente pajtimi në kul- ikone (Beograd: Geopoetika, 1999), pp. 107-155. vështirë se luan ndonjë rol. monumentet në vetë konceptin e tij? Apo turën e monumenteve në ditët tona?”, përgjigjja Pejić, Bojana, „The Communist Body: Politics Që nga shfaqja e ideologjive nacionaliste në dhuna është thjesht një aksident i cili bie mbi ime është negative. Ndërsa duket disi e logjik- of Representation and Spatialization of Power Jugosllavi në fund të viteve 1980, tradita anti- disa monumente, çështje e fateve në histori?“ shme të ndërtohet Memoriali i Hebrenjve të in the SFR Yugoslavia“, doctorial dissertation fashiste iu ekspozua një amnezie kolektive, dhe Në këtë kontekst, ai na përkujton se prodhimet Vrarë të Evropës (2006) në Berlin, pyetja është (in preparation for publishing). në shumë (në mos në gjithë) shtetet postjugosl- monumentale përgjithësisht i kushtohen një se ku do të ishte “e logjikshme” të ndërtohej Rajčević, Balša, Zatrveno i zatrto - o uništenim lave ajo mohohet gati tërësisht, apo u fshi në teme: “Pjesa e madhe e artit publik në botë - një memorial për viktimat në Srebrenicë. Në srpskim spomenicima (Novi Sad: Prometej, 2001) tërësi. Rrënimi dhe shkatërrimi i monumenteve memorialet, monumentet, harqet triumfale, obe- Beograd, natyrisht. Por, kush do (guxonte) ta Sinkó, Katalin, „Political Rituals: The Raising “komuniste” jugosllave ndodhi jo vetëm gjatë liskët, shtyllat dhe statujat – ka një referencë ndërtonte atje? Unë besoj se monumentet nuk and Demolition of Monuments“, in György, luftrave jugosllave të viteve 1990, por edhe më dukshëm të drejtpërdrejtë në dhunë në formën mund të ofrojnë pajtim, por njerëzit nganjëherë Peter and Turai, Hedvig, Eds., Art and Society vonë. Monumentet e ngritura (apo të ringritura) e luftës apo të pushtimit. Që nga Ozimandi munden. Në një performancë publike të mbajtur in the Age of Stalin, (Budapest: Corvina, 1992 në shtetet sovrane postjugosllave përkujtontë deri te Çezari, Napoleoni dhe Hitleri, arti publik në Sarajevë në vitin 1998, artisti vizuel kroat (German edition: Staatskunstwerk ~ Kultur in heronj dhe viktima të luftrave (1991 deri 1999) ka shërbyer si një formë e monumentalizimit Slaven piu për rreth 20 minuta raki kumbulle të Stalinismus, Budapest, Corvina, 1992). por jo të gjithë prej tyre. Secili shtet-komb të dhunës, dhe asnjëherë me më shumë fuqi Bosnjes dhe grappa të Kroacisë, duke i përzier. Summers, David, „The Real Metaphor: ndërtoi monumentet e veta të cilat tani përbëjnë sesa kur ai e paraqet pushtuesin si një njeri Titrat e kësaj performance shkonin: “Duke e Towards a Redefinition of the ,Conceptual ideologjinë nacionalste të vështruar nga sytë të paqes, duke imponuar një kod napoleonik pritur Willy Brandt.” Ne vazhdojmë të presim… Image’“, in Bryson et al., Eds., Visual Theory, e viktimizimit dhe të vuajtjes kombëtare nën apo një pax Romana mbi botën”. Historiania (New York: Harper Collins, 1991).

11 yugoslav monuments: art and the rhetoric of power

Dr Bojana Pejić objects”. He dismantles this conception: “We point to the fact that image-making is as old peoples/nations. Thus emerged new memorial need to be reminded that memories and identi- as image-breaking. Making and breaking are sites populated with numberless monuments A monument is namely a public phenomenon; ties are not fixed things, but representations or also characteristic of the Yugoslav memorial which, as any such public objects in the world, the public is the commission which reasoned it constructions of reality, subjective rather than productions, whereby it should not be forgotten replayed a collective memory that, since 1945, and to which it is dedicated. The physical open objective phenomena.” Therefore, “we are con- that both Yugoslav states and many of the post- became institutionalised as “our” history: this space in which a monument exists is technically stantly revising our memories to suit our current Yugoslav ones were founded after wars. was the history of the winners, and winners are the only possible medium of the socio-psycho- identities.” Public monuments, both those dedi- keen on “selective memories.” In spatialising logical sphere which the monument is intended cated to political figures and men of culture, are The Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians, this memory-as-history, Yugoslav monuments for: the spiritual reality of its milieu. P u b l i c n e instrumental in these revisions: those which do known as the “three-name nation” (troimeni exploited various “regimes of representation.” s s is the monument’s true nature; this is where not suit to “new identities” must be removed in narod) was founded in 1918 after the First World Around 1952-54, the battle between Socialist the monument grows, stands, or falls: in public- order to make place for new monuments which War. Newly built monuments were meant to (mainly academic) Realism and modernism in ness lies all the magnificence or nothingness now spatialise newly constructed identities. establish public memory of war heroism and Socialist Yugoslavia ended with the victory of of the monument. If it lacks this public dimen- suffering, but this memory, alas, could be insti- modernism. Hence, as of the 1960s, the major sion, the monument is just a mass, sometimes A discourse about political memorials (or any tuted only in some parts of the freshly reunited Yugoslav memorials commemorating “fallen a good sculpture or something else, but always other public monument for that matter) we state, actually composed of war winners and soldiers” (pali borci) and “victims of fascism” a misunderstanding that disappears with the can establish today, radically differs from the war losers. When this state became a “one- (žrtve fašizma) obtained abstract, i.e., modern- monument’s removal. usual comprehension of monuments tradition- name nation” (jednoimeni narod) and was ac- ist shapes; however, parallel to these produc- Eugen Franković, “Javnost spomenika” ally discredited as “art on command” or “art on cordingly renamed the Kingdom of Yugoslavia tions initiated and funded by the Association of (The Publicness of Monuments) commission“ (Auftragskunst). As artworks com- (1929-41), it started to promote the ideology of Veterans of the People’s Liberation War (Savez missioned by a public agency (a national com- unitary Yugoslavism, which was constituted not boraca Narodnooslobodilačkog rata), monu- “Memory attaches itself to sites …” writes munity, a veteran organisation, or even state/ only by the dictatorship but also via monuments ments based on figurative representation con- French historian Pierre Nora. Monuments and federal administration) monuments are believed to Yugoslav kings of Serbian Karadjordjević dy- tinued to be built all over Yugoslavia till the late memorials are indeed such sites. When we try to be in the “service of” a given power, which nasty: Petar I “the Liberator” (died in 1921) and 1980s, and often supported by local veterans to rewrite today an art history of Yugoslav sites they should “illustrate.” However, when exam- Aleksandar “the Great Unifier” (assassinated organisations. Even if those monuments based of remembrance, we are facing a depressing ining monuments as visual representations, we in 1934). Between 1923 and 1940, some 215 on iconic or realistic representations of human fact: such a history has actually never been writ- (should) understand the monument as the site in monuments or memorial marks dedicated to the bodies (as a rule male bodies) may appear to often. The absence of valuable art historical and which power becomes constituted. As American deceased rulers had been erected all over the fer an easier identification and reception by the theoretical texts about political and “cultural” art historian David Summers argues, “substitu- Yugoslav kingdom. None of these monuments “people,” abstractly shaped memorials continue monuments erected on former Yugoslav territo- tive images” (the representations of rulers) and survived, but the sculptors who designed them to connote the same ideology: a lack of “hu- ries does not mirror the absence of monuments. the space in which they are used, are “ipso (Ivan Meštrović, Lojze Dolinar, Frano Kršinić, manism” (understood as the absence of bodily On the contrary! Both the first (1918-1941) and facto realization of power, not expression of Antun Augistinčić and Sreten Stojanović) did. representations) brought about the presence of the second Yugoslav state (1945-1991/92) power, but actual form taken by power in one or All of them would again become engaged in the huge abstract sculptures called “organic bod- manifested a real greed for commemorations another place and time.” Monuments, like other production of memorials in “new” Yugoslavia. ies” (as a rule based on phallic shapes such as and genuine passion for spatialisation of col- types of visual representations we encounter in obelisks, cylinders, erected forms) which con- lective memories. Any such project, however, the public sphere (such as posters, documen- The second Yugoslav state, proclaimed on 29 noted again a rhetoric of power, and last but not necessitated the implementation of a particular tary and feature films, press photographs and November 1943, was also a state born of war. least – militarism. A thematic shift occurred in politics of remembrance and these politics are postage stamps), play, thus, a constitutive and After 1945, the Socialist Federal Republic of the late 1960s and early 1970s. Whereas “revo- dependent on what is imagined as “collective not merely a reflexive, after-the-fact role. Yugoslavia indulged yet again in a statue-mania, lutionary sculptures” produced till then restaged identity” of a community, a nation, or a state. A discourse on memorial sites in two Yugoslav which now spatialised the memory of a just war the war victory and defeat of fascism, later mod- American historian John R. Gillis stresses that states is not unique. It does not differ much and victory over fascism. Gained by transna- ernist memorial productions, built on the “sites both memories and identities are often at- from other countries: since at least the French tional and multiethnic partisans’ forces, it fos- of the Revolution” tended to incept the memory tributed the status of unchangeable “material Revolution, the treatment of public monuments tered “brotherhood and unity” of “all” Yugoslav of war as socialist revolution: this happened

12 some thirty years after the war, when memories specific for monuments erected in our “bellicose moved; those monuments to the Karadjordjević ry of a Relationship,” in Gillis, ed., Commemora- of it started to fade and meant little to younger and brutal” Balkan region. In addition, as in dynasty which did not fall under occupying tions: The Politics of National Identity (Princeton: generations. In addition, memorial complexes, other parts of the world, monuments themselves forces in the Second World War were promptly Princeton University Press, 1994) designed by artists and/or architects such as are as often as not exposed to violence. defaced after 1945 by the communist authori- Bogdan Bogdanović, Dušan Džamonja, Slavko ties; and after the violent disintegration of Yu- Karge, Heike, Steinerne Erinnerung – versteinerte Tihec and Miodrag Živković and erected on In his article “The Violence of Public Art“, Ameri- goslavia, the emerging nation-states started to Erinnerung? Kriegsdenken in Jugoslawien (1947- the natural sites where partisan’s victories took can art historian W.J.T. Mitchell differentiates acquire their new identity by revising (nationalist) 1970), (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010). place, imply yet another aspect: they suggest two types of violence directed against monu- memories, engaging thus in a “memory work” revolution to be a natural process. Therefore, ments and other public works of art. One is the which is, as Gillis points out, “like any other kind Nora, Pierre, “Between Memory and History: one should abandon a traditional dualism be- “official” violence of police, juridical, or legisla- of physical labor, embedded in complex class, Les Lieux de Mémoire,” in Representations, no. tween representational (figurative) and non-rep- tive power, as was the case of the post-1989 re- gender and power relations that determine what 26, Spring 1989. resentational (abstract) procedures. Instead, one moval of the “Communist Pantheon,” which was is remembered (or forgotten), by whom, and for Mitchell, W.J.T., “The Violence of Public Art,“ in should ask in which ways monuments actively in the main based on parliamentary decisions. what end.” W.J.T Mitchell, ed., Art and the Public Sphere,” performed a spatialisation of Communist ideol- The other is “unofficial” violence performed by (Chicago and London: The University of Chi- ogy, whereby the division between iconic and angry “masses.” He asks several questions: “Is As for the question asked in the concept of this cago Press, 1992)/ non-iconic representation hardly plays a role. public art inherently violent, or is it a provocation project, “Are there elements of reconciliation in to violence? Is violence built into the monu- today’s culture of monuments?”, my answer is Pejić, Bojana, “‘Tito’ or the Iconization of an Since the rise of nationalist ideologies in Yugo- ment in its own very conception? Or is violence negative. Whereas it appears somehow logi- Idea,” in Dejan Sretenović, Ed., Novo čitanje slavia of the late 1980s, the antifascist tradition simply an accident that befalls some monu- cal to built Memorial of the Murdered Jews of ikone (Beograd: Geopoetika, 1999), pp. 107- became exposed to collective amnesia, and in ments, a matter of the fortunes of history?“ In Europe (2006) in Berlin, the question is where 155. most (if not all) post-Yugoslav states it is almost this context, he reminds us that monumental it would be “logical” to erect a memorial to the completely negated, if not totally erased. The productions are generally dedicated to one victims in Srebrenica. In Belgrade, of course. Pejić, Bojana, “The Communist Body: Politics devastation and destruction of Yugoslav “com- theme: “Much of the world’s public art - memo- But, who would (dare to) built it there? Monu- of Representation and Spatialization of Power munist” monuments occurred not only during rials, monuments, triumphal arches, obelisks, ments, I believe, cannot offer reconciliation, but in the SFR Yugoslavia”, doctorial dissertation (in the Yugoslav wars of the 1990s, but also later. columns, and statues - has a rather direct refer- people, sometimes, can. In a public perfor- preparation for publishing). New monuments erected (or re-erected) in ence to violence in the form of war or conquest. mance held in Sarajevo 1998, the Croatian visu- post-Yugoslav sovereign states commemorate From Ozymandias to Caesar to Napoleon and al artist Slaven Tolj drank for some 20 minutes Rajčević, Balša, Zatrveno i zatrto - o uništenim heroes and victims of wars (1991 till 1999) but Hitler, public art served as a kind of monumen- Bosnian šljivovica and Croatian grappa, mixing srpskim spomenicima (Novi Sad: Prometej, not only them. Each nation-state built its own talizing of violence, and never more powerfully them. The subtitle of his performance read: 2001) monuments which now constitute nationalist than when it presents the conqueror as a man “Waiting for Willy Brandt.” We keep waiting… ideology viewed through the eyes of victi- of peace, imposing a Napoleonic code or a pax Sinkó, Katalin, “Political Rituals: The Raising misation and national suffering under “foreign Romana on the world”. Hungarian art historian, and Demolition of Monuments,” in György, powers” (as a rule neighbouring nation/state), Katalin Sinkó, who discusses the removal of References Peter and Turai, Hedvig, Eds., Art and Society under “communists” and even under (sic) the the monuments undertaken by the Communist Baldani, Juraj, Revolucionarno kiparstvo (Za- in the Age of Stalin, (Budapest: Corvina, 1992 “international community.” regime in her native country, stresses probably greb: Spektar, 1977) (German edition: Staatskunstwerk ~ Kultur in the most significant aspect of the monuments’ Stalinismus, Budapest, Corvina, 1992). Memories re-enacted in political monuments disfigurement: “[T]he destruction of statues as a Franković, Eugen, “Javnost spomenika,” Život and memorials put up on Yugoslav territories in ritual act proves significant only in an environ- umjetnosti, No. 2, 1966, p. 18. Summers, David, “The Real Metaphor: Towards the twentieth century are generally memories of ment which understands and acknowledges the Gamboni, Dario, The Destruction of Art: Icono- a Redefinition of the ‘Conceptual Image’,“ in violence and, linked to it, militarism. However, meaning of such symbolic acts”. Accordingly, clasm and Vandalism Since the French Revolu- Bryson et al., Eds., Visual Theory, (New York: it would be historically wrong to assume that in the early days of the Yugoslav Kingdom, all tion (London: Reaktion Books. Gamboni, 1997) Harper Collins, 1991). representation of and reference to violence is signs of Austro-Hungarian monarchy were re- Gillis, John R., “Memory and Identity: the Histo-

13 kthimi në të kaluarën: monumentet dhe kujtesa në maqedoni

Valentino Dimitrovski edhe gjatë komunizmit njëpartiak pas Luftës Sot, synimi burimor i monumenteve nga drejtohet ndaj përkujtimit dhe/ose krijimit së Dytë Botërore edhe në mjedisin politik koha kur janë ndërtuar u ndrydh e u shtye në të identiteteve të caktuara. Glorifikimi dhe Funksioni dhe mesazhi burimor i monumen- pluralist që nga viti 1991 e deri në ditët tona. një masë të konsiderueshme në margjinat e manipulimi i identiteteve ka qenë i pranishëm teve është të përkujtohet e kaluara dhe të Duke marrë parasysh që sistemi shoqëror ka vetëdijes publike. Vetëm monumentet më të përgjiatë të gjitha periudhave të zhvillimit të ar- drejtohet kujtesa tek shtyllat kyçe në historinë ndryshuar, dhe bashkë me të edhe ideologjia rëndësishme të ndërtuar në kohën e socializ- tit monumental në Maqedoni. Në këtë aspekt, e një bashkësie. Pikërisht ky funksion unik i themelore (d.m.th rendi simbolik dominant), ka mit posedojnë një tërësi specifike të kuptimeve nuk mund të bëhet asnjë dallim thelbësor në përkujtimit të momenteve në meta-narrativën ndodhur edhe një ndryshim i rëndësishëm sa dhe mesazheve që edhe sot janë relevante për mes të kulturës së monumenteve që nga Lufta historiografike zyrtare i shndërron monumentet i përket kulturës së monumenteve, sidomos shkak të universalitetit të tyre (p.sh. “Varri i të e Dytë Botërore deri në ditën kur Republika e në instrumente dhe i ekspozon ato në diktatin para disa viteve. Nuk është se monumentet pamposhturve” në Prilep apo “Makedonium Maqedonisë e fitoi pavarësinë në vitin 1991 e rendit simbolik ideologjik që është dominant. që janë ndërtuar gjatë kohës socialiste e / Ilinden Memorial” në Krushevë). Sidoqoftë, dhe deri në ditët tona. Gjatë këtyre periudha- Ky diktat ideologjik e drejton dhe e modelon kanë humbur relevancën e tyre sot edhe tek përgjatë sistemit socio-politik në ndryshim e ve, korpusi i identitetit kombëtar ka qenë një kujtesën, e (ri)vlerëson kuptimin e ngjarje- meta-narrativa ideologjike dominante apo te sipër, shumica e këtyre monumenteve gradua- veçori ideologjike dominante, e cila e definon- ve historike dhe i përpunon në një narativë kultura e kujtesës. SIdoqoftë, për shkak të lisht u neglizhuan, madje edhe u harruan, dhe te kujtesën. Mëgjithatë, një vështrim më për kompakte. Në këtë mënyrë forcohet besimi i shumëdimensionalitetit të monumenteve (do u kthyen në dëshmitarë memecë, relikte nga së afërmi në kulturën e kujtesës në këto dy shoqërisë në natyrën e pakontestueshme dhe të thotë, simbolizmi, estetika dhe përdorimi koha e kaluar. Synimi i tyre burimor u zbeh periudha zbulon disa dallime strukturore, të ci- joproblematike të strukturave të ndërtuara hapësinor), ato nuk preken nga instrumenta- dhe vështirë se ndikon në diskurse aktuale lat qartazi dëshmojnë një ndryshim të caktuar socio-kulturalisht dhe etno-nacionalisht, të lizimi përbrenda diskursit historiografik aktual socio-politike apo historiografike. Ky trend jo vetëm në ambientin ideologjik-politik dhe në gërshetuara në rendin simbolik i cili e dikton në Maqedoni. Sot, këto monumente socialiste negativ i neglizhimit të monumenteve nga kontekstin kulturor, por edhe në karakterin e edhe ndjenjën për të kaluarën edhe atë për të i janë nënshtruar margjinalizimit, braktisjes, koha e kaluar pjesërisht mund të spjegohet disa identiteteve të “përkujtuara”. ardhmen. Prandaj monumentet nuk shërbejnë neglizhencës, dhe shpesh edhe shkatërrimit të me faktin se njerëzit janë lodhur nga kultura aq shumë si pika referimi për ta interpretuar theksuar nga rrënimet e kohës apo nga van- e monumenteve në dy dekadat e kaluara. Ka Gjatë periudhës socialiste, përdorimi i monu- historinë aktuale, sa shërbejnë për rikrijimin dalizmat. Për dallim nga kjo, në kohët e fundit pasur një rënie të konsiderueshme të numrit menteve synonte të përkujtonte apo të krijonte ideologjik të së kaluarës dhe historisë. Ato u ndërtuan një varg monumentesh – sidomos të monumenteve të ndërtuara së voni në referenca në disa shtresa identitetit. Përveç instrumentalizohen për të krijuar një rrëfim në kryeqytetin e Maqedonisë, në Shkup – që krahasim nga koha socialiste kur u ndërtuan shtresës kombëtare kanë ekzistuar edhe dy madhor të pakontestueshëm të zhvillimit lidhet me diskursin e tanishëm historiografik të një mori monumentesh. Për historiografinë dhe shtresa shtesë: e para kishte të bënte me aspi- historik të kombit dhe të shtetit, pavarësisht dominuar dhe të politizuar nga etnocentrizmi për publikun e gjerë në Maqedoni sot, këto ratat e lirisë socio-politike në një vazhdimësi nga kompleksiteti dhe karakteri i rrethanave njëdimensional. Përbrenda kësaj kulture të monumente përfaqësojnë diskurse ideologjike historike; e dyta lidhej me diskursin mbi huma- objektive dhe ndodhive faktike në të kaluarën. monumenteve (dhe kujtesës), vlerat universale të kohës së kaluar dhe lidhen e integrohen në nizmin universalist, me mesazhe që i tejkalonin që kanë ekzistuar më herët (në kuptimin si dhe sistemin politik i cili dominonte në kohën kur kufizimet dhe stereotipet e përkohshme, so- Instrumentalizimi i tillë ideologjik është ka- në simbolizmin e veprave) janë zhdukur. Ato ato u krijuan. Spostimi i pjesshëm në paradi- cio-kulturore si dhe ato kombëtare. Megjithatë, rakteristik për kulturat dhe monumentet në u zëvendësuan me folklorin monumental të gma historiografike sot ndikon dukshëm në shumica e monumenteve të ndërtuara pasi Ballkanin perëndimor Kjo poashtu aplikohet rikrijuar që bazohet në narrativa kolektive të përvojën e këtyre monumenteve. që Maqeodnia fitoi pavarësinë, dhe sidomos në Maqedoni, ku ka ekzistuar një lidhje e paepura, iluzore si dhe në estetika të pakuptu- në vitet e fundit, kryesisht u reduktuan në një ngushtë ndërmjet historiografisë së diktuar eshme reaksionare. Kultura e monumenteve, edhe si disiplinë este- shtresë identiteti që synonte “të përkujtonte” ideologjikisht dhe përdorimit të monumenteve tike edhe si dukuri socio-kulturore, përherë apo “të ndërtonte” një identitet kombëtar sipas

14 meta-narrativës dominante e cila shtrihet nga integrohen paanshmërisht përbrenda identite- kohët antike e deri në ditët tona. tit kombëtar: siç janë monarkët dhe gjeneralët e luftës nga lashtësia. Kjo praktikë padyshim Duke marrë parasysh që Maqedonia nuk ishte krijon ndasi të panevojshme përbrenda sferës pjesë e ndonjë konflikti të madh pas shpër- ideologjike-politike, kulturore dhe shkencore. bërjes së Jugosllavisë, nuk ka pasur ndonjë Sidoqoftë, ajo lindi nga një lloj i caktuar i pro- manifestim të theksuar të dhunës së hapur vincialitetit të diskurseve historiografike dhe apo të jotolerancës ndaj monumenteve në të të degradimit të standardeve shkencore që kaluarën. Sa i përket gjendjes së monumente- tashmë kishin filluar në kohën socialiste. ve të ndërtuara gjatë periudhës socialiste, më brengosëse është neglizhenca e heshtur, brak- Një karakteristikë tjetër dominante brenda kul- tisja dhe mungesa e kujdesit për ato krijime, turës aktuale të monumenteve është diferen- disa prej të cilëve dhanë kontribut të madh në cimi i qartë sipas origjinës etnike të personit zhvillimin e artit monumental në Jugosllavi. apo sipas ngjarjes që përkujtohet. Kjo ka të Monumentet komplekse më me rëndësi të bëjë me monumentet që u përkushtohen per- asaj kohe, të dizajnuar nga autorët e njohur sonaliteteve dhe ngjarjeve edhe nga historia të skenës së artit në ish Jugosllavi, kishin për maqedonase edhe nga ajo shqiptare. Pranimi qëllim ta glorifikojnë unitetin, multikulturalizmin dhe interpretimi i këtyre monumenteve është i dhe lirinë. Kjo ideologji humaniste u braktis që njejtë: ai kushtëzohet pikërisht nga origjina et- nga ajo kohë dhe u zëvendësua me një kulturë nike. Edhe pse projekti aktual i “riorganizimit” të kujtesës që përqëndrohet në ekskluzivitetin monumental të qendrës së Shkupit me siguri e paradigmave kombëtare, në ideologjinë e do të përfshijë një monument që u kushtohey kombëtares. Mund të thuhet se kjo dukuri nacionaliteteve tjera në Maqedoni, nuk ka dys- është njëlloj e pranishme në të gjitha shoqëritë him se në ideologjinë konceptuale mbrapa kul- të formuara pas shpërbërjes së Jugosllavisë. turës së sotme të monumenteve në Maqedoni nuk ka asnjë aspiratë drejt unitetit në vendin E veçanta e kulturës së monumenteve në disa tonë sa i përket proceseve të kujtesës. vitet e fundit është fenomeni lokal, maqedonas i ndarjes së pazakonshme përbrenda kor- pusit etnik dominant. Një numër i theksuar i monumenteve të ndërtuara rishtazi kanë nxitur kundërthënie në lidhje me arsyetimin e tyre. Disa nga këto monumente u kushtohen personaliteteve të cilat, sipas ndonjë historiografie të besueshme lokale a botërore, nuk mund të

15 back to the past: monuments and remembrance in macedonia

Valentino Dimitrovski communism after the Second World War and considerably suppressed and pushed to the glorification and manipulation of identities has in the pluralistic political environment since margins of public consciousness. Only the been present throughout all development pe- The original function and message of monu- 1991 to the present day. Given that the social most significant monuments created in the riods in monumental art in Macedonia. In this ments is to commemorate the past and to system has changed, and with it the underly- times of socialism possess a specific complex sense, no significant distinction can be made direct memory to key milestones in the history ing ideology (i.e. dominant symbolic order), a of meanings and messages still relevant today between the culture of monuments since the of a community. Precisely this unique function significant change has also occurred regarding due to their universality (e.g. the “Tomb of Second World War to the day the Republic of commemorating moments in the official the culture of monuments, especially in the the Undefeated” in Prilep or “Makedonium / of Macedonia gained its independence in historiographic meta-narrative of the national past few years. It is not that the monuments Ilinden Memorial” in Kruševo). However, along 1991 and until the present day. During both and state community turns monuments into built during socialist times have lost their rele- with the changing socio-political system, most periods, the corpus of national identity was a instruments and exposes them to the dictate vance today to either the dominant ideological of these monuments have gradually been dominant ideological feature, which defined of the dominant ideological symbolic order. meta-narrative or the culture of remembrance. neglected, even forgotten, and turned into remembrance. However, a closer look at the This ideological dictate directs and models However, due to the monuments’ multidimen- mute witnesses, relicts of a time past. Their culture of remembrance in these two periods the memory, (re)evaluates the significance sionality (in meaning, symbolism, aesthetics original intention has faded and hardly influ- reveals several structural differences, which of historical events and works them into one and spatial use), they are not susceptible to ences current socio-political or historiographic clearly point to a certain change not only in compact narrative. In this manner, society’s instrumentalisation within the current historio- discourses. This negative trend of neglecting the ideological-political environment and the belief in the indisputable and unproblematic graphic discourse in Macedonia. Today, these monuments from previous times can partly be cultural context, but also in the character of nature of socio-culturally and ethno-nationally socialist monuments are subject to margin- explained by the fact that people have grown certain “commemorated” identities. constructed structures embedded in the sym- alization, abandonment, neglect, and often tired of a culture of monuments over the past bolic order dictating the sense both of the past also to significant devastation by the ravages two decades. There has been a significant During the socialist era, the use of monuments and the future is strengthened. Thus monu- of time or vandalism. In contrast, a series of drop in the number of new monuments built aimed at commemorating or making reference ments are not so much points for interpreting new monuments have been created in recent compared to socialist times when a variety to several identity layers. Besides the national actual history, but rather tools for the ideologi- years – most notably in Macedonia’s capital, of monuments were built. For historiography layer, two additional layers existed: the first cal recreation of the past and of history. They Skopje – which relate to the current historio- and the wider cultural public in Macedonia related to aspirations to socio-political free- are instrumentalised to create an indisputable graphic discourse dominated and politicised today, these monuments represent ideological dom in a historical continuity; the second to grand story of the historical development of by one-dimensional ethnocentrism. Within this discourses of a time past and are associated a discourse on universalistic humanism, with the nation and of the state, irrespective of the culture of monuments (and remembrance), with and integrated into the political system messages that surpass temporal, socio-cultur- complexity and character of objective circum- previously existing universal values (both in the that prevailed when they were created. The al as well as national limitations and stereo- stances and actual occurrences in the past. meaning and symbolism of the works) have partial shift in historiographic paradigms today types. However, most of the monuments built disappeared. They have been replaced by a significantly influences the experience of these after Macedonia gained its independence, Such ideological instrumentalisation is char- newly-composed monumental folklore based monuments. and especially over the past few years, were acteristic of the culture of monuments in the on rigid, illusory collective narratives as well as mainly reduced to one identity layer aimed at Western Balkans. It also applies to Macedo- incomprehensible retrograde aesthetics. The culture of monuments, both as an aesthet- “commemorating” or “constructing” a national nia, where a close bond has existed between ic discipline and a socio-cultural phenomenon, identity according to a dominant meta-narra- ideologically dictated historiography and the Today, the original intention of monuments is permanently directed towards commemo- tive that reaches from ancient times until the use of monuments both during single-party from the time they were built has been rating and/or creating certain identities. The present day.

16 Given that Macedonia was not a part of any of sary divisions within the ideological-political, the major conflicts following the break-up of cultural and scientific sphere. It arose, how- Yugoslavia, there have not been any signifi- ever, from a certain type of provinciality of cant manifestations of open violence or intol- historiographic discourses and degradation erance towards monuments in the past. More of scientific standards that already began in worrying about the situation of monuments socialist times. built during the socialist era is the silent neglect, abandonment and lack of care for those A further dominant characteristic within the creations, some of which were significant current culture of monuments is the clear contributions to the development of monu- differentiation according to the ethnic origin mental art in Yugoslavia. The more significant of the person or event commemorated. This complex monuments of that time, designed concerns monuments dedicated to personali- by renowned authors of the ex-Yugoslav art ties and events both from Macedonian and scene, aimed at glorifying unity, multicultural- Albanian history. The reception and interpre- ism and freedom. This humanistic ideology tation of these monuments is the same: it is has since been abandoned and replaced by strictly conditioned by the ethnic origin. Even a culture of remembrance that focuses on though the current project of monumental “re- the exclusiveness of the national paradigms, vamp” of Skopje’s centre will probably include the ideology of the national. One could say a monument dedicated to other nationalities that this phenomenon is equally present in in Macedonia, there is no doubt that in the all societies formed after the disintegration of conceptual ideology behind today’s culture of Yugoslavia. monuments in Macedonia, there is no aspira- tion towards unity in our country as far as the What is specific to the culture of monuments process of remembrance is concerned. in the past few years is a local, Macedonian phenomenon of unusual division within the dominant ethnic corpus. A significant number of the newly built monuments have prompted controversy regarding their justification. Some of these monuments are dedicated to personalities who, according to any reliable local and world historiography, cannot be unambiguous- ly integrated within the national identity: such as monarchs and war generals from antiquity. This practice undoubtedly creates unneces-

17 kuptimi simbolik i monumenteve në bosnje dhe hercegovinë

Dr Senadin Musabegoviq Praktika e përbashkët ishte të ndërtoheshin rënë gjatë Luftës së Parë Botërore. Në vitet e nike vetëm në Bosnje dhe Hercegovinë dukej monumentet që u kushtoheshin heronjve kom- nëntëdhjeta, me qëllim të dekonstruktimit dhe se pasqyronte një ‘Jugosllavi në miniaturë’: Pas Luftës së Dytë Botërore dhe fitores së bëtarë – siç ishte monumenti i fëmiut-luftëtar zhvlerësimit të mitit jugosllav për luftëtarin, madje edhe qendra gjeografike e Jugosllavisë, Luftës Nacional Çlirimtare ndaj fashizmit, Boshko Buha i cili u portretizua duke qëndruar nacionalistët serbë afër këtij monumenti ngri- e shënuar me një skulpturë guri, gjendej afër u legjitimua miti i drejtësisë revolucionare mbi një libër të hapur, duke mbajtur një push- tën një monument i cili u kushtohej ushtarëve Sarajevës. dhe vullneti i vërtetë i Partisë Komuniste të kë në njërën dorë dhe një bombë në dorën serbë të cilët ishin simpatizantë të forcave Jugosllavisë për ta përcaktuar rrjedhën e tjetër. Regjimet totalitare shpesh insistonin në fashiste dhe që u vranë nga partizanët. Kjo vë Kthimi në të kaluarën: Shkatërrimi dhe rein- historisë. Fitorja poashtu nënvizoi perspektivat mobilizim të të rinjve ngaqë kjo nënkuptonte në pah një bashkim grotesk të ideologjive të terpretimi i monumenteve e popujve të vegjël, siç janë sllavët e jugut, perspektiva të reja. Rrjedhimisht, ideologjia Ballkanit të shekullit XX që kishin për qëllim të Në fund të viteve 1980 dhe 1990, fantazitë të vendosin për të ardhmen e tyre, të krijonin zyrtare veçanarisht përqëndrohej në vdekjen fitonin legjitimitet përmes gjakderdhjes dhe sa- etno-nacionaliste në rritje ishin të fokusuara në një shtet dhe të triumfonin ndaj një armiku heroike të një të mituri në mënyrë që të ndër- krificës. Përkundër mospërputhjes së madhe, dëmtimin e komunizmit. Arsyeja se pse njerëzit shumë më të fuqishëm. Fitorja, pra, pajtoi dy tojë mitin e një gjenerate të re e cila e ndërton ato kishin një karakteristikë të përbashkët: një i përvetësuan këto fantazi etno-nacionaliste në mite: mitin e kryengritjes dhe mitin e revolu- një të nesërme më të mirë përmes vdekjes dhe përfaqësim simbolik i shpirtit të amshueshëm mënyrë masive ishte fillimisht zbrazëtia politi- cionit. Lufta Nacional Çlirimtare nënkuptonte vuajtjes. Bomba në dorën e tij dhe pushka në të ‘luftëtarëve tanë të rënë’ përmes monumen- ke, një vakum i krijuar nga rënia e komunizmit. mposhtjen e dy pushtuesve, prandaj fitorja krahërorin e tij mishërojnë vullnetin e luftëtarit teve të cilat regjenerojnë ‘të vërtetën politike Në këtë periudhë, monumentet që mishëronin konfirmoi mundësinë e sllavëve të jugut për ta të ri për të krijuar një të ardhme të re në të dhe drejtësinë’. Këtu takohen jo vetëm ideo- traditën komuniste shpesh dëmtoheshin. Ky themeluar një shtet në bazë të principeve të cilën lufta radikale kundër armikut simbolizon logjitë e ndryshme por edhe kufijtë e shteteve shkatërrim ngërthen në vete kuptim të dy- „vëllazërim bashkimit“. Lufta gjithashtu nën- realizimin e një të vërtete utopike dhe drejtësie të formuara nga shpërbërja e Jugosllavisë: fishtë: kërkonte ta fshinte të kaluarën komu- kuptonte ‘përpjekjen’ për të krijuar një shoqëri universale për të gjithë sllavët e jugut. Libri i Serbia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Mali i niste në mënyrë që të krijojnte hapësirë për të re dhe një vetëdije të re klasore. Mu për atë hapur mbi të cilin ai qëndron simbolizon vetë- Zi. Për pasojë, u shpërbë organi politik dhe identitete të reja dhe, njëkohësisht, shënonte arsye, arti soc realist në ish Jugosllavi, përmes dijen e solidaritetit kolektiv dhe një të ardhme ‘vëllazërim bashkimi’ ndërmjet njerëzve dhe kthim në ‘traditën e lashtë’ të pastër. Sidoqof- ‘vendeve të shenjta’ si monumentet, kërkonte të re të ndërtuar përmes punës, luftës dhe bashkësisë së shtetit të sllavëve të jugut, për të, përderisa e dënonin komunizmin si një të krijonte një mit që do të theksonte idenë e dijes. Monmenti u ngrit në malin Jabuka afër të cilët Boshko Buha luftoi dhe vdiq. Edhe pse konstruksion utopist, nacionalistët iu kthyen revolucionit, idenë e krijimit të njeriut të ri... qytetit Prijepolje në Serbinë perëndimore, në për fat të mirë skulptura e tij nuk u shkatërrua, një iluzioni edhe më të madh: një utopie e Monumentet përdoreshin në një përpjekje vendin ku ai u vra. Shpirti i vendit dhe adhurimi ajo u zhvesh nga kuptimi i saj simbolik: ndodhi cila më nuk është e lidhur me të ardhmen por për ta zotëruar të kaluarën në mënyrë që të i luftëtarëve të rënë përfaqësojnë njërin nga një atentat politik! me të kaluarën. Prandaj miti i krijimit të një të kontrollohej e ardhmja. Edhe pse monumen- ritualet më të dalluara në mesin e popujve të Në kontekstin e Bosnje dhe Hercegovinës, ardhmjeje utopiste gjatë komunizmit u zëven- tet kryesisht përkujtonin ushtarët e rënë, ato Ballkanit: kultin e paraardhësit. Kjo simbolizon përfaqësimi simbolik i Luftës Nacional dësua me një mit etno-nacionalist të kthimit në gjithashtu përdoreshin për ta artikuluar një një të kaluar të përjetshme statike për të cilën Çlirimtare kishte një kuptim shumë të rën- të kaluarën. shpirt të optimizmit dhe të vullnetit kolektiv të gjallët duhet t’ua shpaguajnë të vdekurve, dësishëm meqë betejat dhe ofensivat e saj Mu për shkak të kuptimit simbolik të Bosnje në drejtim të një shoqërie utopiste pa klasa. ndërsa luftëtari i rënë simbolizon një të ardhme kyçe u zhvilluan në terriotirn e vendit; poashtu, dhe Hercegovinës (si përfaqësim të një ‘Ju- Shpirti i të vdekurve duhej t’i frymëzonte edhe të re dhe një realitet të ri utopist të cilin duhet në vitin 1943, Jugosllavia e re u themelua gosllavie në miniaturë’), pasojat të cilat e për- ata që i kishin mbijetuar luftës edhe gjeneratat ta ndërtojnë të mbijetuarit. në seancën e dytë të Këshillit Antifashist të collën rënien e sistemit shoqëror dhe të idesë e pasluftës që edhe më tutje të përcilleshin Afër monumentit Boshko Buha qëndron edhe Çlirimit Popullor të Jugosllavisë (AVNOJ) në jugosllave të ‘vëllazërim bashkimit’ këtu ishin arritjet revolucionare për paqe. një tjetër i cili i përkujton ushtarët që kanë qytetin Jajce në veri të Bosnjes. Jeta multiet- më tragjike. Një nga arsyet se pse lufta në mes

18 të popujve ‘vëllazëror’ ishte aq e përgjakshme Pagëzuesit afër qytetit Jajce... Kryesit e këtyre të rrënjosen në kujtesën kolektive? Sot, nuk në Tomisllavgrad, qëndron një monument që është se bashkësia filloi të shpërbëhej nga akteve iknin nga vetvetja, nga e kaluara e tyre, ekziston asnjë ideologji e madhe e cila do të shfaq mbretin mesjetar të Kroacisë, Tomsillav. brenda, dhe ideologjia në të cilën besonin duke kërkuar strehim tek e kaluara mitologjike mund t’u jepte kuptim viktimave si pjesë të Monumenti ngërthen në vete një të kaluar njerëzit – socializmi me fytyrë njerëzore – u e mbretërve dhe paraardhësve të shenjtë, tek një vizioni për progres dhe përmirësim në të mitike me qëllim të legjitimimit të sovranitetit braktis. Ky degjenerim i brendshëm i hapi rru- të cilët besonin se do t’i mbrojnë dhe do ta ardhmen. Prandaj monumentet që do të mund nacional ndaj një territori të caktuar si dhe gë fantazive etno-nacionaliste dhe identiteteve përtërinë ‘fabrikën e tyre kombëtare’. të formonin një vetëdije të re politike nuk ndaj autonomisë shtetërore. Prandaj mbreti që bazoheshin në përjashtim dhe denoncim Edhe pse shpërbërja e Jugosllavisë me të gjit- ndërtohen më. Sidoqoftë, nevoja e njerëzve mesdhetar nuk përfaqëson as elitizmin që të dikur popujve ‘vëllazërorë’ si armiqësore, ha pasojat e saj tragjike u bë plotësisht e qartë – e atyre që mbijetuan dhe ndjejnë keqardhje ngritet përtej klasës punëtore dhe as nuk ngër- kriminale. Popujt fqinjë filluan të hiqnin dorë gjatë luftës në Bosnje dhe Hercegovinë dhe (në mesin e tyre edhe autori i këtyre rreshta- then ndonjë fisnikëri aristokratike apo hyjnore. nga e kaluara e tyre dhe filluan të gjenin armiq mbase më së shumëti u lidh me monumen- ve) – ende ekziston për të shprehur afërsi me Përkundrazi, ai përndrit origjinën e vullnetit brenda vetes. Prandaj ‘vëllazërim bashkimi’ tet në vend, nuk ishin të gjitha monumentet ata të cilët nuk janë më. Një shembull i rrallë nacional ekskluziv, fuqinë e unitetit dhe të har- ndërmjet popujve vëllazërorë u kthye në vlla- shprehje për ta themeluar ‘autoritetin politik’ është varreza memoriale në Potoçari, afër monisë nacionale. Në anën tjetër, komercializi- vrasje. Në këtë rrjet të nyjëzuar të proceseve në kohët e luftës. Përkundrazi, ato poash- Srebrenicës, që përmes thjeshtësisë së gurëve mi i përgjithshëm i shoqërisë bllokon kuptimin tranzicionale gjatë viteve 1990, monumentet tu simbolizojnë një traditë të llojllojshme të të saj të lëmuar dhe emrave të të vdekurve të e së mirës publike, duke çuar drejt vendosjes dhe qytetarët e Bosnje dhe Hercegovinës kulturave të ndryshme të cilat nuk u formuan shkruar në ta, pasqyron një lloj relacioni të të arbitrare të simboleve të dobëta dhe mbishkri- dukej se ndanin fatin e përbashkët: monumen- kundër njëra tjetrës, por përmes binjakëzimit gjallëve karshi të vdekurve. Ajo nuk thekson meve memoriale sipërfaqësore. Një shembull tet u demoluan dhe, njëkohësisht, qytetarët u delikat dhe marrëdhënieve konstante që e vajtimin për gjenocidin në Srebrenicë por më është skulptura ‘Njeriu Multietnik’, një donaci- vranë dhe u burgosën në kampet e përqën- karakterizonin mënyrën e jetesës në Bo- shumë shpreh një dhimbje të hatashme që me on nga Italia që u vendos në parkun Svjetlost drimit. Dëmtimi i monumenteve simbolizonte snje dhe Hercegovinë për shekuj me radhë. papërshkrueshmërinë e vet shkon përtej ima- që qendër të Sarajevës. Në papërcaktimin dhe rëninen e bashkësisë së vjetër politike derisa ‘Ura e Vjetër’ e famshme në Mostar, e cila u gjinatës dhe kuptimit të arsyeshëm. Në këtë banalitetin e saj, skulptura duket se dënon urgjenca e monumenteve të reja tregonte shkatërrua gjatë luftimeve në vitin 1993, nuk mënyrë, monumenti shmang çfarëdo vetëdije vetë idenë e multietnicitetit. Sot, për të krijuar krijimin e një imagjinate të re politike dhe të një përfaqësonte thjesht identitetin e një populli, narcistike të viktimizimit kolektiv, lloji i së cilës, një bashkësi të re politike, apo një unitet të ri identiteti të ri. Prandaj tranzicioni nga socializ- por hapte rrugë për takimet e përditshme të fatkeqësisht, është shumë shpesh pjesë e të Bosnje dhe Hercegovinës, është e domos- mi në etno-nacionalizëm u pasqyrua në fuqinë identiteteve të llojllojshme, binjakëzuese të diskursit të ritualizuar dhe popullist të elitës doshme të merren parasysh të gjitha vijat e simbolike të monumenteve dhe kjo poashtu popujve të ndryshëm. politike dhe fetare në Bosnje dhe Hercegovinë. ndarjes si dhe fuqia simbolike e cila na ka u riprodhua tek ata. Në stuhitë e luftës që e Klima e tanishme socio-politike lidhet me ndarë dhe e cila shprehet përmes skulpturave përshkuan Bosnje dhe Hercegovinën në vitet Kujtesa në Bosnje dhe Hercegovinë Marrëveshjen e Paqes së Dejtonit të vitit dhe monumenteve. Pastaj, përfundimisht, ne 1990, nuk u shkatërruan vetëm monumentet në ditët tona 1995 e cila i dha fund – apo thënë më mirë: e do të jemi në gjendje ta lëshojmë vajin purgativ komuniste në emër të politikave etno-naciona- Përfundimisht, shtrohet pyetja se si përmes ngriu – luftën dhe përfaqëson një ndërlidhje të të ‘çlirimit nga e kaluara e përgjakshme’ dhe liste, por u hoqën edhe trashëgimitë kulturore monumenteve të shprehet trauma e përje- proceseve kundërthënëse që pasqyrohen nga kështu njëkohësisht ta ngërthejmë ndjenjën të cilat tani e përfaqësonin trupin armiqësor tuar nga viktimat gjatë luftërave në Bosnje monumentet e ngritura rishtaz. Në anën tjetër, për një unitet të ri multietnik. të ‘popullit tonë’: siç është skulptura e Ivo dhe Hercegovinë? Në ç’mënyrë një skulpturë ekzistojnë aspiratat nacionale sa i përket ndar- Andriqit në Vishegrad, Ura e Vjetër dhe kate- mund t’i përkujtojë të pafajshmit që vdiqën jes së territoreve dhe aneksimit të tyre tek ven- dralja ortodokse në Mostar, xhamia Alaxha në në të kaluarën pa e mbështetur përshtypjen det fqinje, respektivisht Kroacisë dhe Serbisë. Foça, Ferhadija në Banjalluka, kisha e Gjon se krimet janë paradigmat e vetme që duhet Prandaj, në qytetin jugperëndimor të Bosnjes

19 symbolic significance of monuments in bosnia and herzegovina

Dr Senadin Musabegović The common practice was to build monu- Serbian nationalists, with the intention of reflect a ‘miniaturised Yugoslavia’: even the ments dedicated to national heroes –such deconstructing and devaluating the commu- geographic centre of Yugoslavia, marked by a Following the Second World War and the vic- as a monument to the boy-fighter Boško nist myth of the fighter, built right next to it a stone sculpture, was located near Sarajevo. torious National Liberation War over fascism, Buha who was portrayed standing over an monument dedicated to Serbian soldiers who the myth of both revolutionary justice and the open book, holding a gun in one hand, and a were sympathetic to fascist forces and killed Return to the past: Destruction and true will of the Communist Party of Yugoslavia bomb in the other. Totalitarian regimes often by Partisans. This highlights a grotesque union Reinterpretation of Monuments to determine the course of history have been insist on youth mobilisation as it stands for a of Balkan ideologies of the 20th century that In the late 1980s and 1990s, rising ethno-na- legitimized. The victory also underlined the new perspective. The official ideology, thus, aimed to attain legitimacy through blood and tionalistic fantasies have focused on ‘under- prospects of small nations, such as South particularly focused on the heroic death of a sacrifice. Despite seeming grossly incompat- mining communism’. The reason why people Slavs, to decide their own future, to create a minor in order to establish the myth of a new ible, they held one common trait: a symbolic massively adopted these ethno-nationalistic state and to be triumphant over a much stron- generation that through death and suffering representation of the eternal spirit of ‘our fallen fantasies was primarily the political emptiness, ger enemy. The victory, thus, reconciled two is building a new tomorrow. The bomb in his fighters’ through monuments which regener- a vacuum created by the fall of communism. myths: the myth of uprising and the myth of hand and the rifle on his shoulder embody ate ‘political truth and justice’. Here, not only In this period, monuments that embodied revolution. The National Liberation War signi- the young fighter’s will to create a new future different ideologies but also borders of newly communist tradition were often demolished. fied a conquest over invaders, and therefore in which radical fighting against the enemy created states succeeding Yugoslavia meet: This destruction in itself had a double mean- the victory substantiated the ability of South symbolises the realisation of a utopian truth Serbia, Bosnia and Herzegovina and Montene- ing: it sought to erase the communist past in Slavs to constitute a state rooted in principles and universal justice for all South Slavic gro. Consequently, the political body and the order to make room for new identities and, at of „brotherhood and unity“. The war also signi- people. The open book over which he stands ‘brotherhood and unity’ between the people the same time, it marked the return to a pure fied the ‘effort’ to create a new society and a symbolises awareness of collective solidarity and the South Slavic state community, all of ‘ancient tradition’. However, while condemn- new class consciousness. For that very rea- and a new future built through labour, combat which Boško Buha had fought and died for, ing communism as a utopian construction, son, socialist realist art in former Yugoslavia, and knowledge. The monument was set up has fallen apart. Even though his sculpture has nationalists turned towards an even greater through ‘sacral places’ such as monuments, at the Jabuka Mountain close to Prijepolje in fortunately not been torn down, it has been illusion: a utopia that is no longer bound to sought to create the myth that would underline western Serbia, the place where he was killed. stripped of its symbolic meaning: a political the future but to the past. Thus the myth of the idea of revolution, the idea of creating a The spirit of the place and the worship of fallen assassination took place! creating a utopian future during communism new man... The monuments were used in an fighters represent one of the most distinct has been replaced with the ethno-nationalistic effort to master the past in order to control rituals among Balkan nations: the cult of the In the context of Bosnia and Herzegovina, the myth of returning to the past. the future. Even though monuments mostly ancestor. It denotes a static timeless past for symbolical presentation of the National Libera- commemorated fallen soldiers, they were which the living must repay the dead, whereas tion War had a great significance because its Precisely because of the symbolic significance also used to articulate a spirit of optimism the fallen fighter symbolises a new future and main battles and offensives were fought on of Bosnia and Herzegovina (as representation and collective will directed towards a utopian a new utopian reality which the survivors need the country’s territory; also, in 1943, the new of a ‘miniature Yugoslavia’), the consequences classless society. The spirit of the deceased to build. Yugoslavia was established in in the second following the collapse of the social system and ought to inspire both those who have survived session of the Anti-Fascist Council of People’s the Yugoslav idea of ‘brotherhood and unity’ the war and new post-war generations to Close to the monument of Boško Buha stands Liberation of Yugoslavia (AVNOJ) in the north- were more tragic there. One of the reasons further pursue revolutionary accomplishments another one commemorating soldiers who ern Bosnian town of Jajce. The multiethnic life why the war between the ‘fraternal’ nations in peace. fell during the First World War I. In the 1990s, in Bosnia and Herzegovina alone seemed to was so blood-soaked is that the community

20 began to fall apart internally, and the ideology Foca, Ferhadija in Banjaluka, John the Baptist impression that crimes are the only para- namely Croatia and Serbia. Thus, in the south- which people believed in – socialism with a Church near Jajce... The perpetrators of these digms to be embedded within the collective western Bosnian town of Tomislavgrad, stands human face – was abandoned. This inner de- acts were running away from themselves, from memory? Today, no great ideology exists that a monument showing the medieval Croatian cay gave rise to ethno-nationalistic fantasies their own past, seeking refuge in a mythical could give meaning to the victims as part of King Tomislav. The monument embodies a and identities that were based on exclusion past of holy kings and ancestors, who they a vision of future progress and improvement. mythical past aimed at legitimising national and the denunciation of once ‘fraternal’ na- believed would protect and renew their own Hence monuments that could form a new sovereignty over a certain territory as well as tions as hostile, criminal ones. Neighbouring ‘national fabric’. political consciousness are not built anymore. state autonomy. Therefore the medieval king nations started to disown their own past and However, a need of the people - of those who represents neither elitism that rises above the began finding an enemy within themselves. Even though the fate of Yugoslavia’s disinte- survived and feel remorse (among them the working class, nor does he embody any aristo- Thus ‘brotherhood and unity’ between frater- gration with all its tragic consequences, be- author of these lines) – still exists to express cratic or divine nobility. Instead he illuminates nal national turned into fratricide: the murder came fully visible during the war in Bosnia and closeness to those who have perished. A rare the origin of exclusive national will, the power of the brother. Herzegovina and was perhaps most notably example is the memorial cemetery in Potočari, of national unity and harmony. On the other woven into monuments in the country, not all close to Srebrenica. Through the simplic- hand, the general commercialization of society In this inextricable web of transition processes of the monuments were expressions to con- ity of its smooth stone and the names of the stultifies the meaning of public good, leading during the 1990s, monuments and citizens in stitute ‘political authority’ in times of war. On deceased written onto it, reflects some sort of to the arbitrary placement of cheap symbols Bosnia and Herzegovina seemed to share a the contrary, they also symbolise a manifold relation of the living towards the dead. It does and superficial memorial inscriptions. An common fate: monuments were demolished tradition of diverse cultures that did not form not emphasize the lament over the Srebrenica example is the sculpture ‘Multi-ethnic Man’, and, at the same time, citizens were killed in opposition to each other, but through subtle genocide but rather expresses an overwhelm- a donation from Italy that was placed in the and imprisoned in concentration camps. The intertwining and constant interaction which ing pain that in its ineffability exceeds rational Svjetlost Park in central Sarajevo. In its imper- demolition of monuments signified the col- had characterised the way of life in Bosnia and imagination and understanding. In this way, sonality and banality, the sculpture seems to lapse of the old political community while the Herzegovina for centuries. The famous ‘Old the monument eludes any narcissistic aware- deny the very idea of multi-ethnicity. emergence of new monuments pointed to the Bridge’ in Mostar, which was destroyed during ness of collective victimisation, the kind of creation of a new political imagination and a fighting in 1993, did not simply represent the which, unfortunately, is all too often part of the Today, in order to create a new political com- new identity. Thus the transition from social- identity of one nation, but it rather opened a ritualized and populist discourse of the politi- munity, or a new unity of Bosnia and Herze- ism to ethno-nationalism was reflected in the place for everyday encounters of manifold, cal and religious elite in Bosnia and Herze- govina, it is necessary to consider all lines of symbolic power of monuments and it was also intertwining identities from diverse nations. govina. separation and the symbolical power that has reproduced in them. In the winds of war that divided us and which is expressed by sculp- swept over Bosnia and Herzegovina in the Remembrance in Bosnia and Herzegovina The current socio-political climate is marked tures and monuments. Then, finally, we may 1990s, not only were communist monuments today by the Dayton Peace Agreement of 1995 that be able to let out the cathartic cry of ‘liberation destroyed in the name of ethno-national poli- Ultimately, the question arises as to how ended – or better: froze – the war and repre- from the bloody past’ and thereby at the same cies. but also any cultural heritage that now trauma experienced by the victims during sents an intersection of contradictory pro- time embody the sense for new multi-ethnic represented an enemy body in ‘our nation’ the wars in Bosnia and Herzegovina can be cesses that are reflected by newly built monu- unity. was removed: such as the Ivo Andrić sculp- expressed through monuments? In which way ments. On the one hand, national aspirations ture in Višegrad, the Old Bridge and Ortho- can a sculpture commemorate the innocents exist regarding the separation of territories and dox cathedral in Mostar, Aladza Mosque in that perished in the past without fostering the their annexation to neighbouring countries,

21 historitë e kontestuara dhe të kaluarat monumentale: kultura e kujtesës e kroacisë

Dr Vjeran Pavlakoviq të reja, të tjerët u shkatërruan apo u dëmtuan, mi kolaboracionist i ustashëve gjatë Luftës së armët e tyre, derisa një motiv tjetër i përhapur dhe në shumë raste u ndërtuan monumente Dytë Botërore nisi një kampanjë gjenocidale i shfaqte partizanët duke i bartur bashkëluf- Monumentet publike janë mbase shembuj më të reja për t’i pasqyruar vendet e pavarura që kundër serbëve, çifutëve dhe romëve si dhe i tëtarët e tyre të plagosur. Gratë përgjithësisht së lehti të dukshëm të kulturës së kujtesës dikur kishin qenë pjesë e ish Jugosllavisë. Kro- persekutonte kroatët të cilët e kundërshtonin paraqiteshin si nëna që vajtonin apo si viktima të ndonjë vendi, dhe prandaj janë shpesh në acia e ditëve tona, që doli nga shekulli XX trau- diktaturën e ustashëve. Ustashët e themeluan civile, edhe pse herë-herë ato mund të shihe- qendër të kundërthënieve gjatë periudhave të matik, të karakterizuar nga ngritja dhe rënia Shtetin e Pavarur të Kroacisë (NDH – Neza- shin duke mbajtur pushkë në dorë, siç është tranzicioneve politike. Jugosllavia socialiste e shumë perandorive, shteteve e ideologjive, visna Država Hrvatska), i cili ishte i pavarur rasti te monumenti qendror në Sisak. Ani pse ndërtoi mijëra monumente, statuja, dhe pllaka ofron një rast studimi përndritës rreth asaj vetëm me emër, meqë ishte i ndarë dhe i Partia Komuniste e kishte fjalën e fundit për memoriale për ta përkujtuar fitoren partizane se si është definuar (dhe ridefinuar) narrati- okupuar edhe nga Gjermania edhe nga Italia rregullimin e përmbajtjes së monumenteve, në Luftën e Dytë Botërore dhe, më specifi- va historike përmes monumenteve publike, dhe njihej vetëm nga regjimet që ishin pro nismat dhe stilet lokale dhe rajonale linin të kisht, për të siguruar legjitimitet për regjimin sidomos të atyre që kishin lidhje me Luftën e Fuqive të Boshtit. Ata që u vranë duke luftuar kuptohej se kujtimi i luftës nuk ishte vetëm e pasluftës. Bashkë me llojet tjera të kujtesës Dytë Botërore. në “anën e gabuar” apo ata që u likuiduan në një proces nga lart poshtë, por negociohej që nuk janë domosdoshmërisht fizike (festat masakrat komuniste të pasluftës u fshinë nga me grupet e ndryshme të interesit. Në Istria, zyrtare, simbolet kombëtare, institucionet, etj.), Monumentet, ashtu si të gjithë vendndodhjet kultura e kujtesës në shtetin e ri jugosllav. Kjo monumentet përmbanin edhe tekste kroate monumentet luajnë një rol të rëndësishëm në memoriale, tregojnë jo vetëm ngjarjet historike përfshinte kolaboracionistë në pjesët tjeta të edhe ato italiane, dhe e theksonin faktin se ky lavdërimin e fitores së kombit dhe në përkujti- që elitat kombëtare kërkojnë të mbahen mend, Jugosllavisë, siç ishin çetnikët serbë e malaze- rajon iu “kthye” vendlindjes kroate pasi kishte min e të vdekurve të tij. Por pikërisht meqe- por gjithashtu ato ngjarje të cilat, përmes zë dhe gardat e bardha sllovene. Problemi në qenë nën sundimin fashist italian që nga Lufta nëse janë objekte fizike, qoftë pllakë e gurit përjashtimit apo cenzurimit, duhej të harro- Kroaci, sikurse edhe në disa vende ish komu- e Parë Botërore. Në Dalmaci, shëmbëlltyra e që përshkruan ndonjë ngjarje historike apo një heshin. Qeveritë tranzicionale shpesh duhet niste si Lituania, Latvia, Estonia dhe Sllovakia, rezistencës daj sundimit venecian u inkorpo- hark masiv i fitores, monumentet përfaqësojnë të merren me trashëgimitë monumentale të ishte se në vitet e nëntëdhjeta kolaboracioni- rua në disa memoriale, siç janë ato në ishullin intepretimin zyrtar të regjimit në lidhje me të paraardhësve të tyre, një detyrë mjaft e frik- stët u rimodeluan si patriotë dhe antikomuni- Korçula. Në pjesët e Kroacisë kontinentale me kaluarën si dhe sfidojnë aftësinë e administra- shme për vendet që dalin nga diktaturat apo stë, përderisa roli i tyre në Hollokaust si dhe në shumicën e popullatës kroate, tekstet në sta- tës së re për ta tejkaluar një trashëgimi proble- nga sistemet tjera politike represive. Për më mizoritë tjera u hoq si një fabrikim komunist. tuja dhe pllaka i referosheshin një të ardhmeje matike historike. Andaj, ndërtimi, shkatërrimi, tepër, këto qeveri ballafaqohen me çështjen më të mirë të ofruar nga revolucioni komunist. restaurimi apo cenzurimi i monumenteve të nëse hapësirat memoriale do të shërbejnë apo Prandaj monumentet në Kroaci kishin edhe Për serbët e Kroacisë, rezistenca antifashiste ndonjë vendi u japin hapësirë studiuesve të jo si mjete për pajtim apo si linja fajësimi që i komponentat ideologjike edhe ato etnike u bë pjesë përbërëse e identitetit të tyre, dhe analizojnë se si elitat politike kërkojnë ta tran- përjetësojnë konfliktet e pazgjidhura. të cilat dallonin nga rajoni në rajon, dersia monumentet nëpër komuna me shumicë serbe smetojnë botëkuptimin e tyre ideologjik si dhe shumë familje tjera dhe viktima të represionit funksiononin si kujtesa të terrorit ustash. Këto mekanizmat që ata i përdorin në formësimin e Kujtesa kulturore e Kroacisë gjatë periudhës komunist nuk lejoheshin t’i kujtonin publikisht memoriale shpesh përdornin alfabetin cirilik i së kaluarës për legjitimitet bashkëkohor politik. socialiste përbëhej nga monumentet të cilat jo të vdekurit e tyre. Në vitet 1950 dhe 1960, cili, në vitet e nëntëdhjeta, shihej nga nacio- Shpërbërja e komunizmit dhe e shtetit jugo- vetëm që e theksonin aspektin revolucionar të memorialet shpesh gërshetonin përshkrime nalistët kroatë si element i huaj në projektin e sllav nënkuptonte që topografia e monumen- lëvizjes partizane, por edhe i barazonin serbët heroike të luftëtarëve partizanë apo vuajtjet e dëshiruar të shtetndërtimit. teve partizane e kishte humbur funsionin e tij dhe kroatët në luftën e tyre kundër pushtuesve viktimave të terrorit fashist. Shumë partizanë origjinal. Disa monumente morën domethënie fashistë dhe kolaboracionistët vendorë. Regji- paraqiteshin në fushëbetejë apo duke mbajtur

22 Në vitet 1960 u shfaqën trende të reja në tarët apo nga ushtarët kroatë, dhe ndërtimin e le të dukshme komuniste prapëseprapë u qartë e Kroacisë dhe fantazmat e Luftës së ndërtimin e monumenteve që kishin lidhje me monumenteve të reja me kundërnarrativa që e shkatërruan apo u dëmtuan rëndë. Shkalla e Dytë Botërore vazhdojnë të ndikojnë edhe në Luftën e Dytë Botërore: dizajne abstrakte të shfajësonin regjimin ustash nga karakteristikat dukshme e kësaj kulture të amnezisë tregon politikën vendore edhe në atë të jashtme. Rin- cilët më nuk përhapnin troç mesazhe ideologji- e tij fashiste. Sulmet nga ana e Ushtrisë Popu- se shteti i Kroacisë në vitet 1990 lejonte sulmin dërtimi i monumentit të shkatërruar partizan në ke, por ishin vepra arti estitikisht të sofistikuara llore Jugosllave, të cilët akoma përdornin sim- mbi monumentet partizane, sidomos kur meret qytetin Srb, vendndodhje e kryengritjes masive që e tejkalonin dogmatizmin rigjid të diktaturës bolet komuniste në viitn 1991, i provokoi ata parasysh se asnjë individ asnjëherë nuk u per- në vitin 1941, përfaqësonte një ndryshim në të së mëhershme komuniste. Format kolosale të që luftonin për pavarësi të Kroacisë ta shfrye- sekutua për dëmin ndaj trashëgimisë kulturore gjitha nivelet kombëtare karshi marrëdhënieve Dushan Xhamonjës (siç është monumenti në nin inatin e tyre në monumente që gjithashtu të vendit. Shkatërrimi i monumenteve ishte partizane dhe serbe-kroate, por grupet djathti- Podgariq) si dhe misticizmi simbolik i Bogdan përmbanin shëmbëlltyrë komuniste. Shoqata i shtrirë sidomos në rajonet që ishin prekur ste organizuan një kundër-komemoracion që Bogdanoviqit (i ilustruar me shembull te Lulja e e Veteranëve Antifashistë e Kroacisë vlerësoi më së shumëti nga lufta, siç është Dalmacia, dëshmon se narrativat e kontestuara rreth së Jasenovacit) paralajmëronte një periudhë të re se në vitet 1990 u dëmtuan apo u shkatërru- Lika, Banovina, Korduni, dhe Sllavonia. Për më kaluarës ende luajnë rol në vendndodhjet e të monumenteve që përfaqësonin produksion an mbi tre mijë memoriale partizane, dhe në tepër, një kulturë tërësisht e re e kujtesës që caktuara të kujtesës. Një hap tjetër historik u artistik unik dhe autokton në shkallë të gjerë. disa raste sulmet vazhduan në dekadën e ka të bëjë me Luftën Atdhetare e transformoi ndërmor në tetor 2010, kur presidenti Josipo- Frymëzimet eksperimentale në produksionin ardhshme: monumenti i Heronjve Popullorë peisazhin e karakterizuar me monumente që viq mori pjesë në zbulimin e një monumenti që e monumenteve asnjëherë nuk u bartën sa në varrezën kryesore në Zagreb u dëmtua në pasqyronin estetikën dhe narrativat e shtetit- u kushtohej nëntë viktimave serbe në moshë, duhet në dizajnimin e njësive të banimit, të vitin 2001, monumenti i Titos në qytetin e tij të komb kroat. Rreziku është se përsëri “ana e të vrarë në fshatin Varivode si rrjedhojë e cilat në masë të madhe rezultuan në komplek- lindjes në Kumrovec u shkatërrua në vitin 2004 gabuar”, në këtë rast komuniteti serb i Kro- Operacionit Stuhia (1995), e që ishte hera e se apartamentesh njëbllokore, të hirta dhe dhe monumenti i viktimave serbe në fshatin acisë (në veçanti viktimat civile të luftës), po parë që një monument zyrtar të ndërtohej për depersonalizuese që ende shërbejnë si para- Prkos u dëmtua rëndë në vjeshtë të vitit 2010. përjashtohet nga politikat kulturore të kujtesës viktimat serbe të Luftës Atdhetare. Kjo ishte lajmërime të të metave të utopisë socialiste të të shtetit; me fjalë tjera, gabimet e regjimit të një shenjë e qartë se ai do të vazhdonte ta premtuar nga regjimi. Sulmi i dhunshëm mbi monumentet partizane kaluar po përsëriten. ndiqte premtimin e tij për t’i nderuar vikti- në vitet 1990 ishte më shumë një rivlerësim i mat nga të gjitha palët, jo vetëm nga Lufta e Shpërthimi i dhunës në vitet e nëntëdhjeta, së kaluarës; ishte një goditje sistematike mbi Pas vdekjes së presidentit Tuxhman më 1999, Dytë Botërore por edhe nga konfliktet më të dështimi i monopolit komunist mbi narrativat vlerat antifashiste në të cilën bazohej Evropa klima politike ndryshoi dukshëm ashtu që vonshme, në një përpjekje për t’i depolitizuar historike, si dhe urgjenca për forma të reja apo pas vitit 1945. Për më tepër, ishte dukshëm përdorimi i hapur i simboleve fashiste nuk këto kujtesa traumatike. Sidoqoftë, zgjatja e paraprakisht të shtypura të kujtesës kolektive një përpjekje e nacionalistëve radikalë për ta tolerohej më dhe që monumentet e shka- plagëve të luftrave të viteve 1990 lë të kupto- nënkuptonin që lufta e përgjakshme e Kroaci- shlyer kujtesën e minoritetit serb të Kroaci- tërruara dalëngadalë mund të restauroheshin. het që duhet të kalojë më shumë kohë para se së për pavarësi u përcoll me një sulm mbi sim- së. Për shembull, emrat e viktimave të një Presidentët Stjepan Mesiq (2000-2010) dhe historia e Luftës së Dytë Botërore të pushojë bolet fizike të regjimit të kaluar, respektivisht masakre të ustashëve në Glina, duke përfshirë Ivo Josipoviq (2010-aktual) dhanë kontribut në së qeni fushëbetejë e politikave bashkëkohore mbi trashëgiminë monumentale. “Cenzurimi” civilë që u varrosën të gjallë në një kishë, u ndryshimin e qëndrimit të shtetit ndaj tras- në ish Jugosllavi. i monumenteve partizane përfshinte jo vetëm hoqën nga vendndodhja e monumentit që e hëgimisë antifashiste, duke përfshirë rindër- heqjen e tyre nga ana e autoriteteve të reja, përkujtonte tragjedinë, derisa shtëpia me- timin e monumenteve të shkatërruara dhe por edhe vandalizmin, dëmtimin nga armët e moriale u shndërrua në një qendër kulturore duke mbështetur një kulturë të kujtesës që e ndryshme, shkatërrimin komplet nga paramili- kroate. Shumë monumente tjera pa simbo- promovonte pajtimin. Prapëseprapë ndarja e

23 contested histories and monumental pasts: croatia’s culture of remembrance

Dr Vjeran Pavlakoviq cases new monuments were built to reflect the and Roma, and persecuted Croats who op- grieving mothers or civilian victims, although independent countries that used to be part of posed the Ustaša dictatorship. The Ustaše occasionally they could be seen carrying a Public monuments are perhaps the most the former Yugoslavia. Modern-day Croatia, established the Independent State of Croatia gun in their hand, as on the central monu- readily visible examples of a country’s culture emerging from a traumatic twentieth century (NDH – Nezavisna Država Hrvatska), which ment in Sisak. Although the Communist Party of remembrance, and are therefore also often characterized by the rise and fall of multiple was independent in name only, since it was ultimately regulated the content of the monu- at the center of controversies during periods empires, states, and ideologies, provides an divided and occupied by both Germany and ments, local and regional initiatives and styles of political transitions. Socialist Yugosla- illuminating case study in how its historical Italy and was recognized only by pro-Axis meant that remembrance of the war was not via built thousands of monuments, statues, narrative has been defined (and redefined) regimes. Those killed in fighting on the “wrong just a top down process, but was negotiated and memorial plaques to commemorate the through public monuments, especially those side” or those who were liquidated in post-war with various group interests. In Istria, the Partisan victory in the Second World War and, related to the Second World War. communist massacres were erased from the monuments featured both Croatian and Italian more specifically, to provide legitimacy for the culture of remembrance in the new Yugoslav texts, and emphasized the fact that this region postwar regime. Along with other types of re- Monuments, like all memorial sites, indicate state. This included collaborators in other was “returned” to the Croatian homeland after membrance which are not necessarily physical not only the historical events national elites parts of Yugoslavia, such as Serb and Monte- being under fascist Italian rule since the end (public holidays, national symbols, institutions, want remembered, but also those events negrin Četniks and Slovenian White Guards. of the First World War. In Dalmatia, imagery of etc.), monuments play an important role in which, through exclusion or censorship, ought The problem in Croatia, as in some other resistance to Venetian rule was incorporated celebrating a nation’s victories and com- to be forgotten. Transitional governments of- former communist countries such as Lithuania, into some memorials, such as the ones on memorating its dead. But precisely because ten have to deal with the monumental legacies Latvia, Estonia, and Slovakia, was that in the the island of Korčula. In parts of continen- they are physical objects, whether a stone of their predecessors, an especially daunting 1990s the collaborators were recast as patri- tal Croatia with mostly Croat populations, plaque describing a historic event or a mas- task for countries emerging from dictatorships ots and anticommunists, while their role in the the texts on statues and plaques referred to sive victory arch, monuments both represent or other repressive political systems. More- Holocaust and other atrocities was dismissed the better future offered by the communist a regime’s official interpretation of the past as over, these governments are faced with the as a communist fabrication. revolution. For Croatian Serbs, the antifascist well as challenge a new administration’s ability question of whether or not memorial spaces resistance became an integral part of their to overcome a problematic historical legacy. will serve as tools for reconciliation or as fault The monuments in Croatia, thus, had both identity, and monuments in municipalities with Thus the construction, destruction, restora- lines that perpetuate unresolved conflicts. ideological and ethnic components which a Serb majority functioned as reminders of the tion, or censorship of a country’s monuments varied from region to region, while many other Ustaša terror. These memorials often used allows scholars to analyze how political elites Croatia’s cultural memory during the social- families and victims of communist repression Cyrillic script, which in the 1990s was seen by seek to transmit their ideological worldview ist period consisted of monuments which not were not allowed to publicly remember their Croatian nationalists as a foreign element in and the mechanisms they use in molding the only emphasized the revolutionary aspect dead. In the 1950s and 1960s, the memorials the desired state-building project. past for contemporary political legitimacy. The of the Partisan movement, but the equality often featured heroic depictions of Partisan dissolution of communism and the Yugo- of Serbs and Croats in fighting against the fighters or the suffering of victims of fascist By the 1960s new trends appeared in the con- slav state meant the topography of Partisan fascist occupiers and domestic collaborators. terror. Many Partisans were shown in battle or struction of monuments related to the Second monuments lost their original function. Some The Ustaša collaborationist regime during the carrying their weapons, while another common World War: abstract designs that no longer monuments obtained new meanings, others Second World War in Croatia embarked on motif depicted Partisans carrying wounded bluntly delivered an ideological message, but were destroyed or damaged, and in many a genocidal campaign against Serbs, Jews, comrades. Women were generally shown as were aesthetically sophisticated works of art

24 transcending the rigid dogmatism of the early dence to vent their anger at the monuments that no individuals were ever prosecuted for shift at the national level towards the Parti- communist dictatorship. Dušan Džamonja’s which also featured communist imagery. The the damage to the country’s cultural heritage. sans and Serb-Croat relations, but right-wing colossal shapes (such as the monument in Association of Antifascist Veterans of Croatia The devastation of the monuments was par- groups organized a counter-commemoration Podgarić) and Bogdan Bogdanović’s mysti- estimated that over three thousand Partisan ticularly extensive in regions mostly affected that indicate that contested narratives over the cal symbolism (exemplified in the Jasenovac memorials were damaged or destroyed in the by the war, such as Dalmatia, Lika, Banovina, past still play out at certain sites of memory. Flower) heralded a new era of monuments 1990s, and in some cases the attacks contin- Kordun, and Slavonia. Moreover, an entirely Another historic step was taken in October which represented unique and autochthonous ued into the following decade: the monument new culture of memory related to the Home- 2010, when Josipović attended the unveiling artistic production on a large scale. The ex- to the People’s Heroes in Zagreb’s main cem- land War transformed the scarred landscape of a monument to nine elderly Serb civilians perimental inspirations in monument produc- etery was damaged in 2001, Tito’s monument with monuments that reflected the aesthetics killed in the village of Varivode in the aftermath tion never quite transferred to the design of in his hometown of Kumrovec was destroyed and state-building narratives of the Croatian of Operation Storm (1995), the first time an housing units, which for the most part resulted in 2004, and a monument to Serb victims in nation-state. The danger is that once again official monument was built for Serb victims of in monolithic, grey, and dehumanizing apart- the village of Prkos was heavily damaged in the “wrong side”, in this case the Croatian the Homeland War. This was a clear sign that ment complexes that still serve as warnings to the fall of 2010. Serb community (specifically civilian victims of he would continue to pursue his promise to the flaws of the socialist utopia promised by the war), is being excluded from the cultural honor the victims from all sides, not only from the regime. The violent attack on the Partisan monuments memory politics of the state; in other words, the Second World War but from more recent in the 1990s was more than just a reevalua- the mistakes of the previous regime are being conflicts, in an effort to depoliticize those The outbreak of violence in the 1990s, the tion of the past, but a systematic assault on repeated. traumatic memories. However, the lingering collapse of the communist monopoly on his- the antifascist values that modern Europe was scars of the wars in the 1990s means that still torical narratives, and the emergence of new based upon after 1945. Furthermore, it was After Tuđman’s death in 1999, the political more time needs to pass before the history of or previously suppressed forms of collective evidently an effort by radical nationalists to climate changed enough that the open use of the Second World War ceases to be a battle- remembrance meant that Croatia’s bloody war erase the memory of Croatia’s Serb minor- fascist symbols was no longer tolerated and ground for contemporary politics in the former for independence was accompanied by an ity. For example, the names of the victims that the destroyed monuments could slowly Yugoslavia. attack on the physical symbols of the former of an Ustaša massacre in Glina, including be restored. Presidents Stjepan Mesić (2000- regime, namely the monument heritage. The civilians who were burned alive in a church, 2010) and Ivo Josipović (2010-present) were “censorship” of Partisan monuments included were removed from the site of the monu- instrumental in changing the state’s attitude not only their removal by the new authorities, ment commemorating the tragedy, while the towards the antifascist legacy, including the but vandalism, damage from various weap- memorial house was transformed into a rebuilding of destroyed monuments and fos- ons, complete destruction by paramilitaries Croatian cultural center. Many other monu- tering a culture of remembrance that promotes or Croatian soldiers, and the erection of new ments without overt communist symbols were reconciliation. Yet Croatia’s red-black divide monuments with counter narratives absolving nevertheless destroyed or heavily damaged. and the ghosts of the Second World War the Ustaša regime of its fascist characteristics. The sheer scale of this culture of amnesia continue to affect both domestic and for- The attacks by the Yugoslav People’s Army, indicates that the Croatian state in the 1990s eign politics. The rebuilding of the destroyed which still used communist symbols in 1991, tolerated the attack on Partisan monuments, Partisan monument in the town of Srb, site provoked those fighting for Croatian indepen- especially when it is taken into consideration of a massive uprising in 1941, represented a

25 lufta e simboleve: kujtesa në kosovë

Shkëlzen Maliqi të kohëve më të lashta, por edhe atë të kohëve thonë se nuk ka qenë vetëm betejë serbe me e vetëdijesimit dhe zgjimit të kombit modern më të reja. otomanët, por ka qenë konfrontim i një ushtrie shqiptar. Për këtë të fundit, vend i shenjtë kon- Pas një periudhe prej disa dekadash në Jugo- të përbërë prej forcave krishtere nga Ballkani, siderohet Monumenti i Lidhjes së Prizrenit, një sllavinë socialiste. kur memorialet në Kosovë Ajo çka serbët duan ta kujtojnë si vende të ku kanë marrë pjesë edhe princërit shqiptarë. kompleks muzeal në qytetin e Prizrenit. Atje, synonin përfaqësimin e një kujtese të përbas- shenjta janë manastiret mesjetare, sidomos në vitin 1878, ishte mbajtur kongresi historik hkët, në vitet ’90 të shekullit të kaluar ndodhi Patrikana e Pejës, si seli historike e Kishës Konsiderata speciale e serbëve thotë se ma- i parisë shqiptare ku është nxjerrë programi thyerja e sistemit dhe shpërbërja e federatës, Ortodokse Serbe, ku bëhet inaugurimi solemn nastiret dhe kishat mesjetare në Kosovë janë me të cilin është kërkuar krijimi i një shteti të që e përmbysi edhe rendin e pretenduar sim- i patrikut serb. Ndërkaq, nga monumentet diçka si tapi historike që Serbisë ua garanton pavaruar shqiptar. bolik të “kujtesës së përbashkët socialiste”. bashkëkohore serbët e Kosovës (dhe ata në sovranitetin mbi Kosovën. Historiografia dhe Kujtesat në Kosovë u ndanë radikalisht ashtu Serbi) rëndësi të veçantë i japin Kullës së publicistika shqiptare e kundërshton këtë Siç u cek në krye të artikullit, ndasitë dhe siç u ndanë aspiratat politike dhe territoriale Gazimestanit që është ndërtuar në vitin 1952 duke e relativizuar përkatësinë serbe të tyre. konfliktet rreth Kosovës që kanë zgjatur dy midis dy komuniteteve etnike kryesore, të dhe që kujton Betejën e Kosovës të vitit 1389. Një pjesë e kësaj trashëgimie, ajo më e vjetra shekujt e fundit, nuk kanë lënë hapësirë për shqiptarëve që përbëjnë rreth 88 % të populla- Kjo betejë ka qenë fatale për mbretërinë serbe është bizantine, kurse Serbët e kanë pushtu- krijimin e kujtesës dhe monumenteve që do të tës, dhe të serbëve që janë nën 10 %. Kujtesa mesjetare sepse shënon ngjarjen pas së cilës ar dhe sunduar Kosovën në shekujt XIII dhe simbolizonin jetën e përbashkët, ose të ndonjë e materializuar në memorialet e shqiptarëve Serbia u pushtua nga Perandoria Otomane. XIV, në kohën kur edhe shqiptarët, si popu- veçantie të Kosovës që do të përkrahej nga të nuk përputhët më në asnjë pikë me kujtesën Kulti modern i shënimit të kësaj beteje në Ditën llsi autoktone, kanë qenë të krishterë. Andaj gjitha komunitetet që jetojnë në Kosovë. Andaj dhe memorialet serbe. e Shën Vidit (serbisht: Vidovdan), që festohet mendohet se i takon një historie dhe tradite që edhe nuk ka memoriale nga kjo kohë që i dedi- me 28 qershor. ka marrë një kuptim tjetër, atë pjesërisht ka qenë e përbashkët. Por, nga ana kohen kujtesës dhe respektit të përbashkët të Çka kujtojnë dhe festojnë shqiptarët, serbët e të rikthimit ose të hakmarrjes historike, sepse tjetër, islamizimi i pjesës dërmuese të popull- të gjithë Kosovarëve. refuzojnë, dhe e kundërta, çka kujtojnë dhe fe- serbët që tubohen te Kulla e Gazimestanit sisë shqiptare gjatë pushtimit otoman, si dhe stojnë serbët, e refuzojnë shqiptarët. Në vend thonë se kujtojnë amanetin e trimave ose përdorimi i gjatë i kësaj trashëgimie nga Kisha Vetëm në një periudhë të shkurtër pas Luftës të fjalës ‘refuzim’ mund të themi edhe ‘urretje’, betimin e Shën Vidit (që quhet “vidovdanski Ortodokse Serbe, ka bërë që kjo trashëgimi të së Dytë Botërore, nga viti 1945 e deri nga fun- dhe nuk do të ishim gabim, por gjeneralizimi zavet”) që sipas tyre ka këtë porosi: “Kosova perceptohet si serbe dhe e huaj për shqiptarët. di i viteve ‘80, në Kosovë u krijuan kushtet për që zakonisht nuk preferohet në përshkrimin e ka qenë, është dhe do të mbetet përgjithmonë ngritjen e përmendoreve që synonin “përbas- fenomeneve sociale më është dukur më pak serbe”. Humbja e sërishme e Kosovës në Duke bërë garë me pretendimet historike hkësinë” dhe respektin e të gjithëve. Komu- i gabueshëm nëse ky fenomen përshkruhet vitit 1999, kur NATO intervenoi, ka ringjallur serbe, ideologët e Kosovës shqiptare nuk nizmi triumfalist i kohës së Josip Broz Titos si ‘refuzim’. Kjo lë mundësinë për një çikë mitin e “betimit të Vidovdanit”, të humbjes së insistojmë në trashëgiminë e përbashkët të pretendonte se ka siguruar barazi pët të gjitha respekti për kujtesën dhe heronjtë e tjetrit, por sërishme që një ditë do të kthehet në fitore. këtij tabani kulturor bizantin, por theksojnë kombet dhe kombësitë që jetonin në Jugo- definitivisht konstaton se nuk ekziston asnjë simbolet identitare të veçanta nga kohët më sllavi. Në këtë kohë edhe në Kosovë u ngritën hero dhe asnjë kujtesë që simbolizon ndonjë Për shqiptarët, ndërkaq, kremtimi i Shën Vidit të lashta para ardhjes së serbëve (në për- shumë monumente që i kujtojnë momentet vlerë të përbashkët. Për më shumë, memo- dhe i betejës së humbur është pa kuptim. gjithësi, sllavëve) në Ballkan. Këto simbole e lavdishme të revolucionit dhe komunizmit, rialet ekzistuese në Kosovë, të vjetrat dhe të Konsiderohet një mit i konstruktuar i naciona- përfshijnë simbolet e Dardanisë antike, pastaj ose që i bëjnë homazh dëshmorëve të luftës rejat, shërbejnë si pretekst për të vazhduar lizmit serb që bazohet në shtrembërimin dhe ato nga koha e rezistencës së lavdishme antifashiste. luftën simbolike mes dy popujve. Fushëbete- përvetësimin e historisë. Historianët shqiptarë, të shqiptarëve ndaj pushtuesit otoman (që ja kryesore në këtë çarje të memorieve prek dhe jo vetëm shqiptarë, duke u mbështetur përmbledhet në kultin e heroit kombëtar Gjergj Monumentet më të rëndësishme kanë qenë kryesisht trashëgiminë historike dhe religjioze në dëshmitë historike, për betejën e Kosovës Kastrioti Skenderbeut), si dhe ato nga koha ato që kanë kujtuar betejat e aradhave parti-

26 zane në Kosovë, p.sh. monumenti i xehtarëve gëzojnë një autonomi të zgjeruar. Sidoqoftë, dhe respekti, dhe është vetëm çështje ditësh Nga ana tjetër, monumentet e serbëve të partizanë në Mitrovicë. Në kategorinë e parë të pas vdekjes së Titos, sërish kthehet metoda kur do të menjanohen. Kosovës që janë ngritur në Kosovë në kohën kujtesës dhe festimeve kanë qenë monimentet e terrorit policor, që shkoi deri në abrogim të e sundimit të Milosheviqit, atje ku dominojnë për nder të herojnëve dhe martirëve të shquar autonomisë dhe luftën e viteve 1998-1999. Në vend të monumenteve të vjetra dhe të ko- shqiptarët, pas luftës janë hequr, kurse në të luftës antifashiste, si përmendorja e Boro hës së komunizmit, pas vitit 1999, në Kosovë enklavat serbe ato ende ekzistojnë. Shembull Vukmiroviqit dhe Ramiz Sadikut në Prishtinë. Pas ndryshimeve që kanë ndodhur në Kosovë janë ngritur disa qindra monumente dhe busta interesant është ai në Mitrovicë, ku ka ndodhur Në të vërtetë, në çdo komunë të Kosovës ka nga fundi i viteve ’80 dhe në vitet ’90, monu- që kujtojnë luftën e fundit dhe martirët e saj. një zhvendosje e shtatores së konsulit rus pasë lapidare, busta, varreza të dëshmorëve mentet e kohës së socializmit janë shkatërruar Pos monumenteve të heronjëve të rezistencës Shqerbina. Para luftës ai ka qenë në pjesën dhe parqe memoriale. Në këto vende mbahes- ose janë lënë jashtë çdo respekti dhe kujdesi ilegale dhe luftës së UÇK-së, Adem Jashari jugore të qyteti, që tani i takon shqiptarëve, hin tubimet vjetore për të përkujtuar heroizmin, institucional. Sikur që praktikisht brenda natë (Prekaz), Zahir Pajaziti (Prishtinë), Agim Ra- dhe ata e kanë hequr, kurse serbet e kanë rin- sakrificën e martirëve dhe fitoren e revolu është tretur ideologjia titiste dhe premtimi madani (Gjilan), Fehmi Agani (Prishtinë), janë gritur shtatoren e Shqerbinës në pjesën veriore cionit. i bashkim vëllazërimit (Titoja e përsëriste ngritur edhe monumentet e heronjëve historikë të qytetit. Kështu, përderisa shqiptarët i bëjnë vazhdimisht, në çdo fjalim të tij “Bashkim – monumenti i Skenderbeut para ndërtesës homazhe perindimorëve, serbet e Kosovës Në Kosovë më i përhapuri ka qenë kulti i Boro vëllazërimi i kombeve jugosllave duhe të ruhet së qeverisë dhe kuvendit të Kosovës, dhe të shfaqin respekt për Rusinë, sikur ende jemi në Vukmiroviqit dhe Ramiz Sadikut, dy shokë si bebëzat e syrit”, ndërkaq që Jugosllavia personaliteteve të shquara si: Nëna Tereze kohën e luftës së ftoftë. dhe udhëheqës të lëvizjes komuniste nga pas tij do të shpërbëhet me një seri luftërash (Prishtinë), Bill Klinton (Prishtinë), përmendorja Peja, të cilët janë pushkatuar në Landovicë vëllavrasëse!), brenda natës do të zhduket falenderuese për fuqitë intervenuese (Monu- Do të duhet mbase edhe shumë kohë që në afër Prizreni, më 14 prill 1943. Kjo histori e edhe kujtesa dhe respekti për monumentet e menti i NATO-s në Prizren). Kosovë të shfaqet nevoja për përmendore të martirizimit mësohej nëpër shkollat e Kosovës revolucionit dhe bashkim-vëllazërimit. përbashkëta. dhe përmendej në diskursin publik në çdo rast Karakteristika e shumicës së monumenteve si shembull i internacionalizmit dhe vëllazërim- Një pjesë e këtyre monumenteve është sh- të reja është se nuk e kanë cilësinë e duhur të bashkimit. Shumë shkolla, institucione e rrugë katërruar, sidomos bustet në vendet publike, vendosjes në hapësirë e as cilësitë e realizimit e kanë mbajtur emrin Boro e Ramiz. Këtë por edhe komplekset e mëdha memoriale, si artistik. Monumenti i ngritur për nder të Bill emërtim e ka mbajtur edhe një kompleksi i ato të Caralevës dhe Landovicës. Varrezat Klintonit është shembull i shtatores së keqe, madh sportiv, tregtar dhe kulturor, që është e dëshmorëve në Prishtinë tani janë jashtë që është kritikuar edhe publikisht. Për ndërti- ndërtuar në vitet ’70 në qendër të Prishtinës. funksionit, aty janë varrosur disa dëshmorë min e tij nuk është konsultuar fare komuniteti Por kjo ka qenë mbase ndërmarrja e fundit në të luftës së fundit në Kosovë. Në një pjesë të artistik. Edhe bustet dhe shtatoret tjera që janë Kosovë që e ka simbolizuar politikën zyrtare saj, në vitin 2006, është varrosur dr. Ibrahim vendosur anembanë Kosovës, paraqesin një komuniste të ish federatës jugosllave mbi Rugova, presidenti i parë i zgjedhur i Kosovës dukuri interesante të vazhdimit të jetës së artit barazinë e kombeve dhe kombësive. (në atë kohë nën protektoratin e OKB, jo e soc-realist, i cili në Kosovë nuk ka ekzistuar pavarur). Disa përmendore tjera të LNÇ-së, më parë, por që pas vitit 1999 ka nisur të Karshi Kosovës kjo politikë ka qenë kontradik- si ajo në qendrë të Prishtinës, në Karagaq të “importohet” nga Shqipëria, ku ka qenë stil tore. Në vitet ‘50 dhe ‘60 ka pasur elemente të Pejës etj., kanë qenë të minuara pa sukses i obligueshëm në kohën e komunizmit, dhe përndjekjeve dhe terrorit të vrazhdtë policor, ose është kërkuar heqja e tyre, por kanë skulptorët nga ajo kohë, tani po angazhohen ndërsa nga fundi i ’60 dhe në vitet ‘70 është mbijetuar kryesisht falë ndërkombëtarëve. Sot në Kosovë. mundësuar që Kosova dhe shqiptarët të gjendja e tyre është e mjerë, mungon kujdesi

27 the war of symbols: remembrance in kosovo

Shkëlzen Maliqi religious heritage of the most ancient times, to historical evidence of the Battle of Kosovo, the Albanians’ resistance against the Otto- yet the most recent times as well. Albanian historians, and not only they, claim man invaders (built on the cult of the national After a period of several decades in socialist that it wasn’t just a Serbian battle against hero Gjergj Kastriot Skanderbeg) and those Yugoslavia, when memorials in Kosovo tended What Serbs want to commemorate as holy Ottomans, but that it was a confrontation of from the time of the awakening of the Albanian to represent common culture, the dissolution places are the medieval monasteries, most joined Christian forces from the Balkans in modern national revival. For the latter one, a of Yugoslavia in the 1990s also overthrew the notably the Patriarchate of Peja/Peč, which which Albanian Princes participated as well. holy place is the monument of the League of pretended symbolic order of the ‘common is the historical seat of the Serbian Ortho- Prizren, a museum compound in the town of socialist remembrance of the past centuries’. dox Church where the Serbian Patriarch is Serbs consider the medieval churches and Prizren. There in 1878, the historical congress Remembrance in Kosovo radically broke up solemnly ordained. Meanwhile, Kosovo Serbs monasteries in Kosovo as a type of historical of Albanian leaders took place during which just like the political and territorial aspirations (and those in Serbia) give special importance possession that guarantees Serbia’s sover- the desired program for the making of the of the two main ethnic communities in Kosovo, to the Gazimestan Tower, a monument built eignty over Kosovo. Albanian writings and Albanian independent state was written and the Albanians that compose around 88% of in 1952 commemorating the Battle of Kosovo historiography opposes this idea by doubting issued. the population, and the Serbs that make up in 1389. This battle was indeed fatal for the that these churches and monasteries are only less than 10%. The remembrance embodied medieval Serbian kingdom because it marked Serbian in their affiliation. The oldest part of As stated above, divisions and conflicts over by the Albanian memorials does not match the event after which Serbia was occupied by this orthodox heritage reaches back to the Kosovo in the last two centuries have left no any more at any point the Serbian remem- the Ottoman Empire. The modern tradition of Byzantine Empire and points to the occupation space for creating remembrance and monu- brance and memorials. commemorating this battle on St. Vitus Day and rule of Kosovo by Serbs in the 13th and ments that would symbolise a common life, (Serbian: Vidovdan) which is celebrated on the 14th century when Albanians as an indigenous or any particularity of Kosovo that would What Albanians celebrate and commemo- 28th of June has taken on a different mean- population were also Christian. Therefore it is be supported by all the communities liv- rate is rejected by Serbs, and what Serbs ing: the one of return or historical revenge believed that they share at least part of this ing there. Therefore there are no memorials commemorate and celebrate is rejected by because Serbs that gather at the Gazimestan history and tradition. However, on the other from this particular time that are dedicated to Albanians. We could replace the word ‘reject’ Tower say that on this day they commemorate side stands the Islamisation of the majority of the remembrance and mutual respect of all and say ‘hatred’ instead. We wouldn’t be both the will of the brave ones and ‘St. Vitus’ the Albanian population during the Ottoman Kosovars. wrong, but such generalisations are usually Oath’ (Serbian: ‘Vidovdanski Zavet’) which occupation, as well as the long time use of not preferred in describing social phenomena - says: “Kosovo has been, is and will remain this heritage by the Serbian Orthodox Church, Only for a short period of time after the Sec- however, it seems less wrong if it is described Serbian forever.” The loss of Kosovo again which has made this Christian heritage be ond World War, from 1945 until the late 80s, as rejection. This leaves space for a bit of in 1999, when NATO intervened to help end perceived as Serbian. conditions were created for the construction respect for the remembrance and the heroes the Kosovo(-Albanian) - Serbian conflict, has of monuments that aimed at ‘commonality’ of the other side, but we definitely come to revived the myth of ‘St. Vitus’ Oath’ of the re- Despite arguing against Serbian historical and respect by everyone. The Communist the conclusion that no hero or remembrance newed loss that one day will turn into victory. claims, Kosovo’s ideologues do not insist on times under Josip Broz Tito claimed to have exists that symbolises any common value. the common heritage of this Byzantine cultural provided equality for all the nations and Furthermore, existing memorials in Kosovo, For Albanians, on the other hand, the celebra- subsoil but emphasise the special identity em- nationalities living in Yugoslavia. At this time, both new and old ones, serve as a pretext to tion of the lost battle and St. Vitus Day is bodied by symbols from ancient times before many monuments were built in Kosovo that continue the war of symbols between the two meaningless. They consider it to be a Serbian Serbs (or more generally: Slavs) came to the recalled glorious moments of the revolution communities. The main battlefield in this divi- nationalistic constructed myth based on dis- Balkans. These symbols include the ones of and Communism, or those that paid tribute to sion of remembrance affects the historical and tortion and appropriation of history. According the ancient Dardanians, as well as those of the martyrs of the anti-fascist war.

28 The most important monuments were those In spite of this unity, some politics towards Rugova, was buried in 2006 (at that time under The artistic community was not asked for an which commemorate the battles of partisan Kosovo was contradictory: In the 1950s and the UN Protectorate and not an independent idea regarding the building of this monument. brigades in Kosovo, such as the monument 1960s there were elements of persecution and state.) Some other memorials of National Also other statues and monuments built all of partisan miners in Mitrovica. To another continued brutality by the police, but at the Liberation War such as the one in the centre of over Kosovo represent an interesting socialist category of remembrance and commemora- same time, in the late 1960s and the 1970s, Pristina or the one in Peja/Peč have been un- realism art style, which in Kosovo did not exist tions belonged monuments honouring promi- this unity made it possible for Kosovo and Al- successfully mined or their removal has been before. After 1999, these styles started to be nent heroes and martyrs of the anti-fascist banians to enjoy a wider autonomy. However, requested, but they survived mainly thanks imported from Albania, where they used to be war such as the Boro Vukmirović and Ramiz after Tito’s death there was a return to the to international intervention. Knowing that the an obligatory style during the time of Com- Sadiku monument in Pristina. As a matter methods of police brutality, and even to the situation for these monuments is dismal, there munism, and sculptors from that time now are of fact, every municipality of Kosovo had its abrogation of autonomy as well as eventually is lack of respect and care, and it’s only a mat- working in Kosovo. own lapidaries, statues, cemeteries of martyrs the war of 1998-1999. ter of time until they will be removed. and memorial parks. In such places, annual On the other hand, monuments of Kosovo gatherings were organised to commemorate Following the changes that took place in After 1999, in the places of the old Communist Serbs that were established in the time the heroism, sacrifice of the martyrs and the Kosovo by the end of the 1980s and 1990s, monuments, some hundreds of monuments of Milosevic’s ruling were removed after victory of the revolution. the monuments of socialist times were and statues were built in Kosovo that remind the war in those places where Albanians destroyed or left without respect and institu- us of the last war and its martyrs. Besides dominate, whereas they still exist within the In Kosovo, most widespread was the cult of tional care. It seemed as if Titos’ ideology and the monuments of the heroes of the illegal Serbian enclaves. An interesting example is the Montenegrin Boro Vukmirović and the Al- promise for brotherhood and unity practi- resistance and the KLA war, Adem Jashari the monument to the Russian consul Grigorije banian Ramiz Sadiku, two friends and leaders cally vanished overnight. (Tito used to repeat (Prekaz), Zenun Pajaziti (Pristina), Agim Stepanović Ščerbina in Mitrovica. Before the of the communist movement from Peja/Peč, himself in every speech he made by saying Ramadani (Gjilan) and Fehmi Agani (Pristina), war it used to stand in the southern part of the who were executed together in Landovica near “The unity and brotherhood of the Yugoslavian monuments of historical heroes have been city, which now belongs to Albanians. They Prizren, on the 14th of April, 1943. This history nations must be preserved as the pupils of built as well. Some examples of these are removed it in 2001 and Serbs then reinstated of martyrdom was taught in schools through- the eyes”; meanwhile, after him Yugoslavia the Skanderbeg Monument in front of the the monument in 2007 in the northern side of out Kosovo and mentioned in the public would fall apart in a series of fratricidal wars!). Government and Kosovo Assembly Building, the city, which belongs to Serbs. So, while discourse whenever possible as an example of And also the respect for the monuments of as well as monuments to well known person- Albanians do homage to the West, Serbs of internationalisation, brotherhood and unifica- the revolution and for brotherhood and unity alities such as Mother Teresa (Pristina), Bill Kosovo show respect to Russia, as if still living tion. Many schools, institutions and streets would disappear overnight as well. Clinton (Pristina), and the monument thanking in the time of the Cold War. were named after Boro and Ramiz– such as a the intervening powers (NATO monument in big sports, culture and trade complex that was A number of these monuments were de- Prizren). Perhaps more time is necessary before the built in the 1970s in the centre of Pristina. Yet stroyed, especially statues in public places, need for common monuments is shown in perhaps this was the last enterprise in Kosovo but also big memorial complexes such as the Characteristic of the majority of these new Kosovo. that symbolised the official Communist politics ones of Caraleva and Landovica. The cemeter- monuments is a lack of quality regarding of the former Yugoslav Federation regarding ies of martyrs in Pristina are out of function, both the area where they are placed and their the equality of nations and nationalities. some martyrs from the last war in Kosovo artistic value. The monument honouring Bill are buried there now. In one part of it, the Clinton is an example of a qualitatively bad first elected President of Kosovo, Dr. Ibrahim monument which has been criticised publicly.

29 arti memorial në serbi nga luftërat ballkanike deri më sot

Mirjana Peitler-Selakov për të sakrifikuar veten për atdheun nuk është si simbole në procesin e integrimit socialist të Kjo është e dokumentar në një numër të madh vetëm glorifikim i memories së luftës, por pa- shteti modern jugosllav. të fjalimeve politike të mbajtura nga Kryetari i Nga perspektiva historike dhe politike, secili raqitet ne fund të shekullit të 19-të si një element Shtrirja hapësinore e ideologjisë së re vazhdoi atëhershëm Tito, siç ishte fjalimi i tij në Kongresin autoritet i ri i emërtuar definon marrëdhëniet përforcues i komunitetit dhe me këtë bëhet edhe paralelisht me shkatërrimin e simboleve të cilët themelues të partisë: e tij vetanake ndaj të kaluarës; me këtë ai bën paradigmë e shoqërive të nacionalizuara. funksiononin në të kaluarën. Të gjitha këta monu- “Ju nuk jeni anëtarë të një organizate të rën- rikonstruktimin e historisë dhe ndodhive të Në Serbi, ekziston një numër i madh i monumen- mente të cilat dëshmonin për ndodhitë historike domtë... Detyra e juaj është të jeni në linjën e kaluara në mënyrën e cila i përgjigjet interesit dhe teve të cilat janë ngritur në kujtim të dëshmorëve duhej të zhdukeshin sepse ata tregonin për frontit gjithkund dhe të vazhdoni të kultivoni ideologjisë së tij, e cila gjithashtu përfshin edhe të rënë nga Luftërat Ballkanike dhe që të dy historinë të cilën komuniteti i ri socialist dëshiron- traditën tonë anembanë, të ruani arritjet e mëdha “rikonstruktimin” e hapësirës publike. Në proce- luftërat Botërore. Në veçanti në shoqërinë jugos- te ose t’i fshijë ose t’i harrojë ose t’i vendo ata në të Luftës Nacional Çlirimtare” (cituar në Bergholc sin e krijimit të identitetit të komunitetit jugosllav, llave të pasluftës pas vitit 1945, krijimi i monu- kontekstin e ri. Gjithsesi, ndarja midis politikës 2007: 63). qoftë ajo në Mbretërinë e serbëve, kroatëve dhe menteve për ushtarët ishte forma më e shpeshtë së Titos dhe Stalinit në vitin 1948 gjithashtu sllovenëve ose në komunitetin e ri socialist, njëra e ndërtimit të monumenteve. Simboli i dëshmorit nënkuptonte edhe ndarjen definitive të rrugëve Sipas Bergholc-it, veteranët në Jugosllavi nga përpjekjet kryesore ishte, padyshim, format të rënë paraqiste fitoren dhe fuqinë e armatës komuniste të Jugosllavisë dhe Sovjetëve. Si shfrytëzonin metoda të ndryshme të krijimit të e ndryshme të festimit të Luftërave Ballkanike, çlirimtare. kundërpeshë e imazhit të ushtarit të Armatës së memorieve të luftës në dekadat pas Luftës së Luftës ë Parë dhe të Dytë Botërore dhe glorifiki- Themelimi i Republikës Federale Popullore të Kuqe, paraqitet simboli i partizanit të Jugosllavisë Dytë Botërore, njëlloj si “aktivistët e tjerë të me- min e dëshmorëve të rënë dhe viktimave civile. Jugosllavisë në vitin 1943 të Mbledhjen e dytë i cili fuqishëm promovonte idenë e luftës çlirimta- mories” në Evropë, duke shfrytëzuar shprehjen e Përveç analizave të monumenteve dhe memo- të KAÇKJ-së (Këshillit Antifashist Çlirimtar re partizane dhe rrënjëzimit e tij midis popullatës. thënë nga historiani Xhej Vinter... Përveç krijimit rialëve, perceptimi i tyre në shoqërinë e asaj Kombëtar të Jugosllavisë) në Jajce nënkuptoi Kjo jo vetëm që degradoi rolin e Sovjetëve në të muzeve, shkrimit të kronikave dhe aktiviteteve kohe ishte gjithashtu i rëndësishëm, gjegjësisht edhe krijimin e një Jugosllavie të re të udhëhequr një pozitë të nënshtruar, por gjithashtu krijoi një të tjera, detyra më e rëndësishme e tyre ishte theksimi i “lidhjes” së tyre me popullatën. Kjo nga Partia Komuniste dhe një renditje të re mit lidhur me rrugën socialiste të Jugosllavisë së ndërtimi i monumenteve dhe rregullimi i varre- kryesisht ishte realizuar nëpërmjet të evenimen- shoqërore - socializmi. re, për të cilën të gjithë njerëzit kanë luftuar pa u zave të shokëve të tyre të rënë dhe viktimave të teve të mbajtura rreth këtyre objekteve – vende kursyer. tjera të fashizmit. të veçanta të memories të cilat krijonin memorien Mishërimi i ideologjisë shtetërore Aktiviteti i tyre i jashtëzakonshëm në sferën e kolektive dhe krijimin e historisë shtetërore. Me- Procesi i okupimit të hapësirës shoqërore, “Rojet e Memories” Sot (ri)-krijimit të memorieve qartë tregon zgjuarsinë morialët dhe parqet memoriale janë organizuar si gjegjësisht mishërimi i ideologjisë në të me Historiani Maks Bergholc na përkujton në edhe të luftëtarëve edhe të shtetit të cilët për- vende për përkujtimin edhe të tragjedive të luftës krijimin e simboleve të reja ideologjike, kishte analizat e tij inovative “Në mesin e patriotëve, piqeshin që e tanishmja e tyre të jetë në harmoni dhe të heroizmit të luftëtarëve. Qëllimi i tyre ishte për qëllim përforcimin e komunitetit kolektiv dhe lakrës, derrave dhe barbarëve: Monumentet dhe me një version specifik të së kaluarës. të bëjë rikonstruktimin e memorieve dhe gjithash- krijimin e imazhit të shoqërisë së veçantë. varrezat e luftës nacional çlirimtare 1947 – 1965” Në punën e tij hulumtuese lidhur me marrëdhëni- tu t’i mishërojë ata në të tanishmen. Në atë kohë, në veçanti objektet të cilat ruanin (Bergholc 2007: 61 – 82) se rojet e memories en midis memories sociale dhe ndërtimit të Memoriet gjithmonë paraqesin procesin e kujtimet e viktimave të Luftës së Dytë Botërore së luftës nacional çlirimtare pa dyshim ka qenë monumenteve, Bergholc tërheq vëmendjen në rikonstruktimit. Prandaj, ata janë të pandashme ishin të pranishme në hapësirat publike. Kultivimi Shoqata e luftëtarëve të Luftës Nacional Çlirimta- çështjen kyçe e cila vështirë që është diskutuar: në kontekstin social në të cilin ata zënë vend. Ne i dy diskurseve publike – fokusimi në viktimat re (SUBNOR), organizata e veteranëve partizan si reaguan qytetarët e Jugosllavisë në mijërat e gjithmonë mbajnë mend në varësi të kontekstit ushtarake dhe glorifikimi i viktimave civile – që e cila ishte themeluar në vitin 1947. Që nga fillimi monumenteve të cilat kujtojnë luftën nacional në të cilin jetojmë. ishte gjithashtu prezent në mënyrë adekuate nga ishte një organizatë social-politike e krijuar që të çlirimtare? A thua ata me të vërtetë pranuan format e monumenteve në hapësirat publike; us- jetë “organizatori, agjitatori dhe roja kryesore e dhe adoptuan “traditën e re” e cila festonte Përkujtimi i Dëshmorit të rënë htarët në uniformë ose monumentet për viktimat memories zyrtare politike të regjimit Komunist dëshmorët e rënë dhe viktimat e terrorit fashist, Simboli i qytetarit – ushtar dhe gatishmëria e tij e fashizmit. Këta objekte shpesh ishin shfrytëzuar jugosllav lidhur me luftën” (Bergholc 2007 : 63). dhe a thua këta “kujtues material” inkurajonin

30 Versioni i artikullit gazetaresk “Arti memorial në Serbi nga Luftërat Ballkanike deri më sot” i botuar në katalogun e ekspozitës menjëherë e bëri të pavolitshëm shfrytëzimin e hulumtimit të Profesor Maks Bergholc. forumZFD me keqardhje të thellë shikon këtë gabim në botimin e tij dhe kërkon ndjesë për dëmin e shkaktuar në reputacionin profesional të Maks Bergholc-it.

ndërtimin e socializmit? Me fjalë të tjera, a thua kujtojë ditët e lavdishme të së kaluarës së afërt visë dhe pas themelimit të shteteve të reja, Fulgosi, A. et al: Mesta stradanja žrtava qytetarët e rëndomtë, qytetarët e RSFJ, gjithas- dhe të na edukojë. A thua vallë në këtë gjendje marrëdhëniet ndaj historisë më të re janë më fašističkog terora na području grada Beogra- htu ishin “konsumatorë të këtyre memorieve” që është mund të bëjë këtë?” (Pobeda: këshilli tepër se problematike. Shumë monumente në da, Elaborat grupe autora, Zavod za zaštitu (Bergholc 2007: 65)? i qarkut të fronit nacionalçlirimtar Krushevc, 21 hapësirat publike po zhvendosen, shkatërrohen, spomenika kulture grada Beograda, Beograd, tetor, 1960, siç citohet në Bergholc, 82) ri-emërtohen ose fshihe. Renditja politike është e 2008. Ceremonitë e inaugurimit të monumenteve të reja bazuar në interesat dhe ndjenjat të cilat mund të zakonisht ishin evenimente të fryra me qindra, Kjo dhe pyetjet e tjera të ngjashme lidhur me jenë edhe me shumë sukses të ndikuara në nivel Grupa autora, Kultura sjećanja: 1945, Disput, madje edhe mijëra pjesëmarrës dhe vizitorë. qëllimin e monumenteve mundet gjithashtu të simbolik. Secila parti politike me këtë edhe for- Zagreb, 2009. Me pas vijonin vizitat e kompanive, shkollave parashtrohet edhe sot në Serbi, ku nga njëra mon politikën e saj të historisë. Por, kjo nuk është dhe shoqatave të ndryshme të cilat zakonisht anë po shkatërrohen dhe prishen monumentet e gjithëfuqishme dhe as janë simbolet e tyre. Halbëachs, Maurice : Les Cadres sociaux de gjithmonë përfshinin vizitat në parqet memoriale e Luftës së Dytë Botërore, dhe në anën tjetër Ajo që shoqëria mban mend, ata memorie të la mémoire, Paris, 1952. dhe varrezat. Kurora me lule dhe lule vendose- figurat e memories bizare të “heronjve të dashur” cilat ia vlejnë të mbahen mend, nuk mund të shin në përvjetorët e tyre. Programet zyrtare të në qendrat e fshatrave dhe qyteteve po bëhen vendosen në mënyrë ekskluzive nga politikat Nora, Pierre: Betëeen Memory and History, ruajtjes së monumenteve mbaheshin të papre- simbole kulturore të atyre rajoneve. sepse ata memorie janë të gropuara thellë në trans. Marc Roudebush, Representations 26, kur pak ose shumë, por Bergholc tregon se Një histeri e re e monumenteve, të cilët disa fuqinë e tregimeve personale. Prandaj ruajtja e Paris, 1989. interesi i qytetarëve për këta vende ka filluar që të historianë janë mjaft trima që ta quajnë një “lloj memories kalon përtej kontrollit të autoriteteve. zvogëlohet nga vite e 50-ta. Disa vende ishin lënë post-modernizmi”, është paraqitur në Serbi që Ajo është proces i transferimit të legjendave Pejić, Bojana: „Postkommunistische Kör- pas dore, përreth monumenteve ishte papastërti nga viti 2007 kur ishte ngritur një monument gojore të familjeve, miqve dhe komunitetit, fuqi perpolitik. Die Politik der Repräsentation dhe monumentet ngadalë filluan të shkatërro- për Roki Ballboa dhe më pas për Bob Marli dhe kjo e cila duhet pasur parasysh nga secila politikë im öffentlichen Raum,“ in: Die Kunst des hen. Disa prej tyre madje edhe kishin humbur Xhoni Dip. Në këtë rast gjithsesi flasim or një lloj e historisë. Njëlloj siç bëjnë praktikat e reja të artit Öffentlichen (Hrg. Marius Babias und Achim vlerën. Në analizën e tij të thellë të këtij fenomeni të “anti-monumenteve”. Ata tregojnë për krizën në drejtimin e monumenteve. Könneke). Amsterdam, Dresden: Verlag der social, Bergholc tregon se popullata filloi të vërejë e gjendjes së identitetit kolektiv i cili gjithashtu Kunst 1998., str. 38-54. bar dhe fara në varreza, derra të cilët kërkonin buron nga mungesa e heronjve pozitiv të cilët da- Bibliografia ushqim rreth monumenteve, si edhe probleme lin nga konfliktet e dhunshme të cilat vijuan pas Assmann, Aleida: Erinnerungsräume. Formen Popović, Biljana et al: Susret sa jakim emoci- të tjera, dhe filluan të shkruajnë shkronja rreth shpartallimit të ish Jugosllavisë. Përveç karakte- und Ëandlungen des kulturellen Gedächtni- jama, Vodič za primenu programa Istraživanje kësaj në gazeta dhe autoriteteve. (Bergholc 2007: reve të “importuar” të Srgjan Aleksiq (përshkrimi sses, C.H.Beck, München, 1999. humanitarnog prava u postkonfliktnom kontek- 61 – 82) i monumentit për Srgjan Aleksiq ndërtuar në stu, MKCK, Beograd, 2006. Pançevë/ Serbi 2010), nuk ekzistojnë persona- “Među rodoljubima, kupusom, svinjama i var- Bergholc me bindje diskuton se sjellja e tillë flet litete ose heronj të këtyre luftërave me të cilat varima: spomenici I grobovi NOR-a, Sturm, Hermann: Denkmal & Nachbild. Zur për diskrapancën midis aktiviteteve të SUB- një person i rëndomtë do të kishte mundur dhe 1947-1965 godine,” Godišnjak za društvenu Kultur des Erinnerns, Klartext Essen, 2009. NOR-it dhe të memories dhe nivelit të pranimit të dashur të identifikohet me ta. Në të njëjtën kohë, istoriju, godina. XIV, sveska 1-3, (Beograd, këtyre aktiviteteve nga disa pjesë të popullatës. karakteret e heronjve të filmave të Holivudit dhe 2007), 61-82. Gjithashtu kjo tregon se aktivistët dhe sistemi nuk muzikantëve kanë një efekt terapeutik. Ata bartin mundeshin të shfrytëzojnë ndërtimin e monu- në vete fuqinë e ëndrrave fëmijërore të luftëtarëve Časopis: Godišnjak za društvenu istoriju, menteve për krijimin e një sistemit të veçantë dhe për qëllim të mirë dhe një botë më të mirë. Udruženje za društvenu istoriju, Beograd, 1-3, stabil të vlerave. Siç edhe kishte shkruar një ak- 2007. tivist në vitin 1960: “Monumenti duhej që të për- Sot, pas luftërave në territorin e ish Jugoslla-

31 memorial art in serbia from the balkan wars until today

Mirjana Peitler-Selakov not only the glorification of the memory of war integration of the modern Yugoslav state. Tito, such as his speech at the founding con- but it appears at the end of the 19th century The spatialization of the new ideology progress of the party: From a historical and political perspective, ev- as a strengthening element of the community ceeded parallel to the destruction of symbols “You are not members of an ordinary organ- ery newly appointed authority defines its own and becomes thus a paradigm of nationalised which had functioned in the past. All those isation… Your task is to be in the front lines relation towards the past; it is reconstructing societies. monuments had to vanish which testified to everywhere and to continue nurturing our thus the history and the past events in a way In Serbia, a large number of monuments ex- historical events that the new socialist com- tradition everywhere, to preserve the great ac- that suits its interests and its ideology, which ist which are made in the memory of fallen munity wanted either to erase and forget or complishments of the National Liberation War” includes also the “reconstruction” of public soldiers from the Balkan wars and from to put in a new context. However, the division (cited in Bergholz 2007: 63). space. In the process of creating the identity both world wars. Especially in the post-war between Tito’s and Stalin’s politics in 1948 of a Yugoslav community, be it the Kingdom Yugoslav society after 1945, the creation of also meant the definitive separation of the According to Bergholz, the veterans in Yu- of the Serbs, Croats and Slovenes or the new monuments for soldiers was the most frequent Yugoslav and Soviet communist path. As the goslavia used different methods of creating socialist community, one of the key efforts monument form. The symbol of the fallen counterpart to the image of the Red Army memories of the war in the decades after the was, without doubt, the different forms of soldier expressed victory and the power of the soldier, the symbol of the Yugoslav partisan Second World War, just like other ‘memory commemorating the Balkan wars, the First and liberation army. appeared which strongly promoted the idea of activists’ in Europe, to use the phrase coined Second World War and the glorification of the The foundation of the Federal People’s the partisan liberation battle and its rooted- by historian Jay Winter.,. Besides creating fallen soldiers and civilian victims. Republic of Yugoslavia in 1943 at the second ness in the nation. This not only degraded the museums, writing chronicles, and other activi- Besides the analyses of the monuments and meeting of AVNOJ (Anti-Fascist Council of role of the Soviets to a subordinate position ties, their most significant task was in building memorials, their perception in the society of the People’s Liberation of Yugoslavia) in Jajce but it also created a myth about the socialist monuments and arranging the graves of their the time is also significant i.e. the highlight- meant the foundation of a new Yugoslavia path of the new Yugoslavia for which all its fallen comrades and other victims of fascism. ing of their ‘connection’ to the population. led by the Communist Party and a new social peoples have fought selflessly. Their extraordinary activity in the field of (re-) This was mostly realised through events order – socialism. creating memories clearly shows the diligence held around these objects – unique places “Guardians of Memory” Today of both the fighters and the state who were of memory which were constructing collec- Embedding State Ideology The historian Max Bergholz reminds us in his striving for their present to be in harmony with tive memory and creating the state history. The process of conquering public space, i.e. innovative analysis “Among patriots, cabbage, this specific version of the past. Memorials and memorial parks are organised embedding ideology in it by creating new pigs and barbarians: Monuments and graves In his path breaking research on the relation- as places for the commemoration of both war ideological symbols, aimed at strengthening of the national liberation war 1947-1965” ship between social memory and monument tragedies and the heroism of the combatants. the collective community and to create the (Bergholz 2007: 61-82) that the guardian of building, Bergholz draws attention to a key Their purpose was to reconstruct memories image of a unique society. the memory of the national liberation war has question that has hardly been discussed: how and also to embed them into the present. At that time, especially objects which pre- without a doubt been the Association of Fight- did the citizens of Yugoslavia react to the Memories always represent processes of served the memories of victims of the Second ers of the National Liberation War (SUBNOR), thousands of monuments commemorating the reconstruction. Therefore they are inseparable World War were present in public spaces. the organisation of Partisan veterans that was national liberation war? Did they really accept from the social context in which they take The nurture of two public discourses – focus- founded in 1947. It was from the beginning a and adopt ‘the new tradition’ which celebrated place. We always remember depending on the ing on military victims and glorifying civilian social-political organisation created to be the the fallen soldiers and victims of the fascist context we live in. victims – was also adequately represented by main “creator, agitator and keeper of the of- terror, and did these ‘material reminders’ monument forms in public spaces: the soldier ficial memory politics of the Yugoslav Commu- encourage the building of socialism? In other Commemoration of Fallen Soldiers in uniform or monuments for the victims of nist regime regarding the war” (Bergholz 2007: words, were the ordinary people, the citizens The symbol of the citizen-soldier and his readi- fascism. These objects have frequently been 63). This is documented in a vast number of of SFRJ, also the ‘consumers of these memo- ness to sacrifice himself for the homeland is used as symbols in the process of the social public speeches held by the then President ries’ (Bergholz 2007: 65)?

32 The version of the article “Memorial art in Serbia from the Balkan wars until today” printed in the exhibition catalogue at hand made improper use of the research of Professor Max Bergholz. ForumZFD deeply regrets this error in its editing and apologies for damaging the professional reputation of Max Bergholz.

The inauguration ceremonies for new monu- tober 21, 1960, as cited in Bergholz, 82) order is based on interests and emotions both grada, Elaborat grupe autora, Zavod za zaštitu ments were usually pompous events with of which can be very successfully influenced spomenika kulture grada Beograda, Beograd, hundreds, even thousands of participants and This and other similar questions about the pur- on a symbolic level. Every political party is 2008. visitors. Later there were visits of companies, pose of the monuments could also be asked in thus forming its own policy of history. But it is schools and different associations that usually Serbia today, where on the one side monu- not almighty and neither are its symbols. Grupa autora, Kultura sjećanja: 1945, Disput, included always visits to memorial parks and ments of the Second World War are being de- What societies remember, those memories Zagreb, 2009. graveyards. Wreaths and flowers were laid stroyed and deteriorate, and on the other side that are worth keeping, cannot be decided on down on anniversaries. The official programs bizarre memorial figures of ‘favourite heroes’ exclusively by politics because those memo- Halbwachs, Maurice : Les Cadres sociaux de of the preservation of monuments were kept in the centre of villages and cities are becom- ries are buried deep inside the power of per- la mémoire, Paris, 1952. intact more or less, but Bergholz shows that ing the cultural symbols of this region. sonal stories. Keeping memories is therefore the interest of the citizens for those places A new monument hysteria, which some art beyond the control of any authorities. It is the Nora, Pierre: Between Memory and History, already began to decline by the 1950s. Some historians are brave enough to call a “kind process of conveying oral legends of families, trans. Marc Roudebush, Representations 26, places were neglected, the surroundings of of postmodernism”, has appeared in Serbia friends and the community, whose power has Paris, 1989. the monuments were untidy, and the monu- since 2007 when a monument was raised for to be taken into consideration by every his- ments began to slowly dilapidate. Some of Rocky Balboa and later for Bob Marley and tory politics. Just like new art practices in the Pejić, Bojana: „Postkommunistische Kör- them were even desecrated. In his in-depth Johnny Depp. Here we are most certainly monument discourse do. perpolitik. Die Politik der Repräsentation im analysis on this social phenomenon, Bergholz talking about a sort of ‘anti-monuments’. They öffentlichen Raum,“ in: Die Kunst des Öffentli- shows that the population started noticing point to a crisis of the collective state identity Bibliography chen (Hrg. Marius Babias und Achim Kön- grass and weeds on graves, pigs looking for which also derives from a lack of positive Assmann, Aleida: Erinnerungsräume. Formen neke). Amsterdam, Dresden: Verlag der Kunst food around monuments, as well as other heroes stemming from the violent conflicts und Wandlungen des kulturellen Gedächtniss- 1998., str. 38-54. problems, and they started writing letters that followed the break-up of Yugoslavia. es, C.H.Beck, München, 1999. about that to newspapers and the authorities. Apart from the “imported” character of Srdjan Popović, Biljana et al: Susret sa jakim emoci- (Bergholz 2007: 61-82) Aleksić (description of the monument for Bergholz, Max: “Među rodoljubima, kupusom, jama, Vodič za primenu programa Istraživanje Srđan Aleksić built in Pančevo/Serbia 2010), svinjama i varvarima: spomenici I grobovi humanitarnog prava u postkonfliktnom kontek- Bergholz convincingly argues that such behav- there are no personalities or heroes of that war NOR-a, stu, MKCK, Beograd, 2006. iour speaks to a discrepancy between the which an ordinary person could and want to 1947-1965 godine,” (Among patriots, cab- activities by SUBNOR and the memories and identify with. At the same time, the characters bage, pigs and barbarians: Monuments and Sturm, Hermann: Denkmal & Nachbild. Zur the level of acceptance of those activities by of Hollywood film heroes and musicians have graves of the national liberation war 1947 – Kultur des Erinnerns, Klartext Essen, 2009. some parts of the population. It also shows a therapeutic effect. They carry within them 1965), Godišnjak za društvenu istoriju, godina. that the activists and the system were not the power of childhood dreams of a fighter for XIV, sveska 1-3, (Beograd, 2007), 61-82 (Year- able to use the construction of monuments for a good cause and a better world. book for social history 1-3) . creating a unique and stable system of values. As one of the activists wrote in 1960: “The Today, after the wars on the territory of former Časopis: Godišnjak za društvenu istoriju, monument was supposed to commemorate Yugoslavia and after the foundation of new Udruženje za društvenu istoriju, Beograd, 1-3, the great days of the recent past and to edu- countries, the relationship towards the most 2007. cate. Can it do that now, in the condition that recent history is more than problematic. Many it is in?” (Pobeda: okružni odbor jedinstvenog monuments in public spaces are being moved, Fulgosi, A. et al: Mesta stradanja žrtava narodnooslobodilačkog fronta Kruševac, Oc- destroyed, renamed or erased. The political fašističkog terora na području grada Beo-

33 fytyra ndryshuese e kujtesës fotografitë

Komentet për monumentet i kanë shkruar autorët nga fushat e ndryshme aka- demike. Edhe pse janë hartuar me kujdes, tekstet përfaqësojnë pikëpamjet e autorëve që jo domosdoshmërisht pasqyrojnë edhe mendimin e forumZFD-së apo të partnerëve të tij bashkëpunues. Sidoqoftë, qëllimi i ekspozitës është që të mundësojë dhe të përmirësojë shkëmbimin e vështrimeve, mendimeve dhe perspektivave të ndryshme.

Bosnja dhe Hercegovina Dr Senadin Musabegoviq (me Andrea Baotiq)

Kroacia Dr Vjeran Pavlakoviq

Kosova Shkëlzen Maliqi

Maqedonia Valentino Dimitrovski

Serbia Mirjana Peitler-Selakov

34 the changing face of remembrance photographs

The comments for the monuments were written by authors from different academic fields. Even though carefully drafted, the texts represent their authors’ points of view which do not necessarily reflect the opinion of forumZFD or its cooperation partners. However, the aim of the exhibition is also to allow and promote an exchange of different views, opinions and perspectives.

Bosnia and Herzegovina Dr Senadin Musabegović (with Andrea Baotić)

Croatia Dr Vjeran Pavlaković

Kosovo Shkëlzen Maliqi

Macedonia Valentino Dimitrovski

Serbia Mirjana Peitler-Selakov

35 Monumenti në Zajeqar, në Serbinë lindore, The monument in Zaječar, in eastern Serbia, përkujton ushtarët e rajonit të cilët dhanë commemorates soldiers from the region who jetën në Luftën e Parë Ballkanike (1912-1913) gave their lives in the First Balkan War (1912- dhe në Luftën e Parë Botërore (1914-1918). 1913) and the First World War (1914-1918). Ai ishte zbuluar në qendrën e qytetit gjatë It was unveiled in the city centre on the 100th 100 vjetorit të çlirimit nga sundimi osman. Si anniversary of the liberation from Ottoman përgjigje për kryengritjen e parë dhe të dytë të occupation. As a response to the first and Serbisë kundër sundimit osman (1804-1815), second Serbian uprising against Ottoman rule Serbia fitoi statusin e principatës autonome në (1804-1815), Serbia was granted the status of vitin 1828. Kjo shënoi një hap të rëndësishëm autonomous principality in 1828. This marked drejt pavarësimit të plotë të Serbisë, gjë që an important step towards Serbia’s full inde- u njoh ndërkombëtarisht gjatë Kongresit të pendence which was internationally recogni- Berlinit më 1878. zed during the Congress of Berlin in 1878.

Është interesante që mbishkrimi në monu- Interestingly, the inscription on the monument nuk është shumë i qartë në formulimin ment is not very precise in the formulation of e përkushtimit. Përdersa i përmend luftrat për its dedication. While it mentions the wars for çlirim dhe bashkim, mbishkrimi nuk e përmend liberation and unity, the inscription does not se cilit bashkim i referohet: bashkimit të ser- say which unity it refers to: the unity of Serbs, bëve, kroatëve dhe sllovenëve ne Mbretërinë e Croats and Slovenians in the Kingdom of Yu- Jugosllavisë (të formuar më 1918), apo çlirimit goslavia (formed in 1918) or the liberation and dhe bashkimit vetëm të serbëve? Pas Luftës unity of Serbs alone? After the Second World së Dytë Botërore, në Jugosllavinë e sapofor- War, in the newly formed socialist Yugosla- muar socialiste, monumenti e humbi kuptimin via, the monument lost its significance, but it e tij por vazhdoi të shërbejë si vend për vendo- remained a place to lay wreaths and was still 1928 sje kurorash të luleve dhe ende vizitohej nga visited by organizations of veterans. Monumenti kushtuar ushtarëve të rënë në rajonin e organizatat e veteranëve. Timokut gjatë luftrave për çlirim dhe bashkim Following the disintegration of Yugoslavia, the Vendi: Zajeqar, Serbi Pas shpërbërjes së Jugosllavisë monumentit monument once again gained significance: In Skulptor: Frano Mengelo Dinqiq iu kthye kuptimin i tij: gjatë të nëntëdhjetave, the 1990s, celebrations were being held at the Monument to the Fallen Soldiers from the region of te monumenti filluan të mbahen festime në place in commemoration of the events from Timok in the Wars for Liberation and Unity shenjë përkujtimi të ngjarjeve të shekullit XIX. the 19th century. The intention was to strengt- Location: Zaječar, Serbia Qëllimi ishte të forcohej identiteti kombëtar hen the Serbian national identity by nurturing Sculptor: Frano Mengelo Dinčić serb duke e ushqyer mitin mbi heroizmin e the myth of the heroism of the Serbian people popullit serb në luftën e tyre për pavarësim. in their fight for national independence.

Monumenti u renovua në nëntor 2008. Çdo vit The monument was renovated in November më 9 maj, kurora lulesh vendosen në monu- 2008. Every year on May 9th, wreaths are laid ment, por ceremonia përkujtimore nuk mbahet at the monument, but no special commemora- më. tions are taking place any more.

36 Ndërtimi i kësaj statuje për nder të Grgur The building of this statue in honor of Grgur Ninskit, ipeshkvit të Ninit (900 - 929), provokoi Ninski, Bishop of Nin (900-929), provoked disa nga debatet më të nxehta në Split gjatë some of the most heated debates in Split periudhës mes luftrave. Historiografia kroate during the Interwar period. Croatian historiog- e ka portretizuar tradicionalisht Grgur Ninskin raphy traditionally portrayed Grgur Ninski as si mbrojtës të identitetit kroat sepse përpjekjet a defender of Croatian identity because of his e tij për përdorimin e alfabetit glagolitik dhe efforts to use the Glagolithic script and Old të sllavishtes së vjetër në vend të latinishtes Slavic language in religious services instead për shërbime fetare, çuan në konflikt me of Latin, leading to a clash with Rome that Romën, dhe Grguri në fund humbi. Kështu, ai Grgur eventually lost. Thus, he symbolised simbolizoi rezistencën kroate ndaj dominimit Croatian resistance to Italian domination, and Italian dhe gjatë viteve të njëzeta të shekullit të in the 1920s, was even used as a symbol of kaluar, ai u shfrytëzuar edhe si simbol i jugosl- Yugoslavism. In 1929, the eight meter high lavizmit. Më 1929, statuja e gjatë tetë metra statue was erected on the Peristyle in the ishte ngritur në peristil në qendër të pallatit centre of Diocletian’s palace in Split, despite Dioklecian në Split, pavarësisht protestës së protests from art historians (who thought the historianëve të artit (që mendonin se monu- monument ruined the architectural space) and menti e dëmtonte hapësirën arkitekturale) Dalmatia’s Italian community (who saw it as a dhe të komunitetit Italian të Dalmacisë (që e direct threat to the Italian legacy in the city). shihnin atë si kërcënim të drejtpërdrejtë në trashëgiminë italiane të qytetit). The content of the political speeches given during the unveiling ceremony clearly indicate Përmbajtja e fjalimeve politike të dhëna gjatë that the monument demarcated Croatian ter- ceremonisë së zbulimit tregon qartë që ky ritory and represented a victory over Italian monument e demarkon territorin kroat dhe pretensions in the Eastern Adriatic. During përfaqëson fitoren mbi pretendimet italiane the Italian occupation of Split in the Second në Adriatikun lindor. Gjatë okupimit Italian të World War, the authorities removed the monu- Splitit, gjatë Luftës së Dytë Botërore, auto- ment and had it cut into pieces, which were ritetet e hoqën monumentin dhe e prenë në preserved in a storage facility. In the 1950s, 1929 copa të cilat i ruajtën në një depo. Gjatë viteve the communist authorities restored the monu- Monumenti të pesëdhjeta të shekullit të kaluar, autoritetet ment, but placed it outside of the walls of kushtuar Grgur komuniste e bashkuan monumentin por e ven- Diocletian’s palace. Today the statue has been Ninskit dosën jashtë mureve të pallatit Dioklecian. Sot stripped of political controversy, but retains Vendi: Split, statuja është zhveshur nga politikat kundërthë- an aura of mysteriousness: locals rub Grgur Kroaci nëse por ende mban në vete aurën e misterit: Ninski’s big toe for good luck. Skulptor: Ivan vendasit e fërkojnë gishtin e madh të këmbës Meshtroviq së Grgur Ninskit për fat të mirë. Monument to Grgur Ninski Location: Split, Croatia Sculptor: Ivan Meštrović

37 Kjo statujë është një nga monumentet e para të The statue is one of the first monuments dedica- kushtuara Petar II Petroviq-Njegoshit (1813-1851), ted to Petar II Petrović-Njegoš (1813-1851), Serbi- princit-ipeshkvit serb ortodoks dhe sunduesit të an Othodox prince-bishop and ruler of Montene- Malit të Zi, si dhe poetit të njohur, posaçërisht gro as well as a well-known poet, most famous për veprën epike ‘Kurora e Maleve’ (Gorski for the epic ‘The Mountain Wreath’ (Gorski vije- vijenac). Statuja ishte financuar nga diplomati dhe nac). The statue was funded by Serbian writer and shkrimtari serb Jovan Duçiq, si trashëgimi për diplomat Jovan Dučić as a legacy to his home vendlindjen e tij, Trebinje, në juglindje të Herce- town Trebinje in south-eastern Herzegovina. govinës. Dučić originally envisioned the statue of Njegoš to Duçiqi e kishte paraparë që statuja e Njegoshit be one of numerous statues on an alley lined with të jetë një nga statujat e shumëta në alenë e mb- Serbian poets and artists. Since the idea was not ushur me poetë dhe artistë serbë. Meqë kjo ide realised, Dučić donated the statue to be part of nuk u realizua, Duçiqi ia dhuroi statujën parkut të a city park in commemoration of the significance qytetit në shenjë përkujtimi të rëndësisë së veprës Njegoš’s work had for Yugoslav ideology. On the së Njegoshit për ideologjinë jugosllave. Me rastin occasion of the monument’s inauguration, king e inaugurimit të monumentit, mbreti Aleksandër I Aleksandar I Karađorđević, ruler of the Kingdom Karagjorgjeviq, sunduesi i Mbretërisë së Jugoslla- of Yugoslavia, wrote: “Trebinje gave birth to visë, pati shkruar: “Trebinje lindi heronj, shken- heroes, scientists and poets, three purest types of ctarë dhe poetë, tre llojet më të pastra të burrave. man. This historical town has always been a small Ky qytet historik gjithnjë ka qenë pararojë e vogël but proud vanguard of the homeland and a valua- por krenare për atdheun, dhe një mbrojtës me ble guardian of faith in our ideal and our mission.” vlerë i besimit në idealin dhe misionin tonë.” The monument, albeit focusing the cultural signi- Monumenti, edhe pse i fokusuar në rëndësinë e ficance of Njegoš’s literary work, was soon per- veprës letrare të Njegoshit, u pranua shpejt si mo- ceived as being exclusively ‘pro-Serbian’. During 1934 nument ekskluzivisht ‘pro-serb’. Gjatë Luftës së the Second World War, when Trebinje was part Monumenti kushtuar Petar II Petroviq-Njegoshit Dytë Botërore, kur Trebinje ishte pjesë e ‘Shtetit të of the ‘Independent State of Croatia’ which was Vendi: Trebinje, Bosnje dhe Hercegovinë pavarur Kroat’, që ishte armiqësor ndaj popullatës hostile towards the Serbian population, the statue Skulptor: Toma Rosandiq serbe, statuja e Njegoshit, që ishte e konsideruar of Njegoš, considered a ‘guardian of tradition and Monument to Petar II Petrović-Njegoš si ‘mbrojtëse e traditës dhe e shpirtit serb’, u the Serbian spirit’, was taken off its pedestal and Location: Trebinje, Bosnia-Herzegovina hoq nga piedestali dhe u var në një dru. Thuhet hung on a tree. Allegedly, the head of the Trebinje Sculptor: Toma Rosandić se kryebashkiaku i komunës së Trebinjes, Muho municipality, Muho Resulbegović, had it hidden in Resulbegoviq, e kishte fshehur në bodrumin e një the basement of a fire station. stacioni të zjarrfikësve. After the war, the statue was reinstated at its origi- Pas luftës, statuja u kthye në vendin e vet. Ajo nal place. It used to stand among busts dedicated qëndroi për një kohë në mesin e busteve kushtuar to heroes of the National Liberation War that were heronjëve të Luftës Nacional Çlirimtare, në park built in the park after the war. Many of these busts të qytetit. Shumë nga këto buste u larguan apo u were removed or damaged during the 1990s. dëmtuan gjatë viteve të nëntëdhjeta. Së voni ka fi- Recently, the restoration of some of these busts lluar restaurimi i disave nga këto buste, por vetëm has begun, but only regarding those dedicated to i atyre që i janë kushtuar heronjëve që besohet të heroes believed to be of Serbian nationality. kenë nacionalitet serb.

38 Ky monument i kushtohet Gjorgje Petro- The monument is dedicated to Djordje viqit (1762-1817), të njohur nga osmanët si Petrović (1762-1817), known by the Ottomans Karagjorgje (në turqisht: ‘Gjorgje i ziu’), i cili ka as Karadjordje (Turkish: ‘Black Djordje’), who qenë udhëheqësi i Kryengritjes së Parë Serbe was the leader of the First Serbian Upris- (1804-1813) kundër sundimit osman dhe i ing (1804-1813) against Ottoman rule and cili ka qenë përfaqësues i dinastisë Karag- representative of the Karadjordjević dynasty. jorgjeviq. Monumenti dominon qendrën e The monument dominates the city centre of qytetit të Topollës, një qytet i vogël në Serbinë Topola, a small town in central Serbia which qendrore, të ndërtuar nga Karagjorgje prej Karadjordje built from 1811 until 1813 and 1811 deri më 1813, dhe i cili njihet si ‘qyteti i which known as the ‘City of Karadjordje’. He Karagjorgjes’. Ai është portretizuar në pozën e is portrayed in the pose of a winner resting his fituesit duke e pushuar dorën e djathtë në një right hand on a sabre and holding a consti- shpatë dhe duke e mbajtur kartën e kush- tutional charter in his left hand. The sabre tetutës në dorën e majtë. Shpata i ngjan asaj resembles the one he received from the Rus- që ai e kishte pranuar nga Cari Aleksandri i I-rë sian Tsar Alexander I at the beginning of the i Rusisë në fillim të kryengritjes, si ‘mbrojtës uprising as the “defender of the Orthodox faith i besimit ortodoks dhe i atdheut’. Karta për- and fatherland.” The charter represents the faqëson reformat kushtetuese që Karagjorgje constitutional reforms Karadjordje introduced i kishte prezantuar në Serbi gjatë fillimit të in Serbia during the early 19th century. shekullit të XIX. In socialist Yugoslavia, commemorations for Në Jugosllavinë socialiste, përkujtimet për Karadjordje and his historical role came to a Karagjorgjen dhe rolin e tij historik ishin të halt. Ever since the disintegration of Yugosla- ndaluara. Që nga shpërbërja e Jugosllavisë, via, state and military tributes in front of the përkushtime të shumëta shtetërore e ushta- monument in Topola mark the National Day of rake, pranë monumentit në Topollë, e shëno- Serbia every year on February 15th, the day jnë Ditën Nacionale të Serbisë, çdo vit më 15 when the First Serbian Uprising began in 1804 shkurt, që është dita kur Kryengritja e Parë and when the first Serbian constitution (of the Serbë filloi më 1804 dhe kur kushtetuta e parë Principality of Serbia) came into effect in 1835. serbe (ajo e Principatës së Sebisë) hyri në fuqi Thus the historical character of the ‘Serbian më 1835. Kështu, karakteri historik i ‘Dukës Duke’ Karadjordje contributes to the strength- Serb’ Karagjorgjes, kontribon në forcimin e ening of a collective Serbian identity. 1938 identitetit kolektiv serb. Monumenti kushtuar Gjorgje ‘Karagjorgje’ Petroviqit Vendi: Topolla, Serbi Skulptor: Petar Palaviçini Monument to Djordje ‘Karadjordje’ Petrović Location: Topola, Serbia Sculptor: Petar Palavičini

39 1948 Monumenti kushtuar Titos Vendi: Kumrovec, Kroaci Skulptor: Antun Augustinçiq Monument to Tito Location: Kumrovec, Croatia Sculptor: Antun Augustinčić

40 Monument i Titos në fshatin Kumrovec, vendlin- The monument of Tito in the village of Kumro- djen e liderit Jugosllav, është një nga statujat vec, the Yugoslav leader’s birthplace, is one më ikonike që i janë kushtuar Titos në kulmin e of the most iconic statues dedicated to him jetës së tij si komandant i lëvizjës partizane të and shows him in the prime of his life as the rezistencës, e që ka funksionuar si komponent commander of the Partisan resistance move- i fuqishëm i personalitetit kult të Titos që ka ment, which functioned as a powerful compo- lulëzuar pas vitit 1945. Kopje të monumentit nent of Tito’s cult of personality that flourished mund të gjenden në republikat tjera të ish-Ju- after 1945. Copies of the monument can also gosllavisë. Kumroveci ka funksionuar si vend i be found in other former Yugoslav republics. rëndësishëm i kujtesës gjatë Jugosllavisë so- Kumrovec functioned as an important site of re- cialiste. Më 1981, Lidhja Komuniste e Kroacisë membrance during socialist Yugoslavia. In 1981, e hapi një shkollë politike në këtë fshat për t’i the League of Communists of Croatia opened a trajnuar kuadrot e veta. political school in the village to train its cadres.

Pas vitit 1990, Kumroveci e humbi karakterin After 1990, Kumrovec lost its political charac- e vet politik si dhe funksionet si muze etno- ter, and primarily functions as an ethnographic grafik fshati qe paraqet jetën e shekullit të XIX. village museum depicting life in the nineteenth Sidoqoftë, në dekadën e fundit ai sërish lulëzoi century. However, in the last decade it has once si pikë mbledhëse e të ashtuquajturëve Tito- again flourished as a gathering spot for so- nostalgjikëve, posaçërisht gjatë fundjavëve më called Tito-nostalgics, especially on the closest të afërta me 25 majin, dikur festën zyrtare për weekend to 25 May, once an official holiday for ditëlindje të Titos. Tito’s birthday.

Në dhjetor 2004, persona të panjohur e kanë In December 2004, unknown persons detona- detonuar një mjet eksploziv pranë monumen- ted an explosive device next to the monument, tit, duke e shkatërruar atë plotësisht. Shumë destroying it completely. Many suspected that njerëz dyshuan që ky veprim ishte ‘ndëshkim’ the action was ‘retribution’ for the government’s për vendimin e një viti më parë të qeverisë, nën decision to remove two Ustaša monuments presionin e BE-së, për largimin e monumenteve earlier in the year under pressure from the të ustashëve. Monumenti shpejt u restaurua European Union. The monument was quickly dhe vazhdon të jetë pikë qendrore mbledhëse, restored and remains a central gathering spot, gjatë përkujtimeve të majit, i varrosur nën kurora buried in wreaths and flowers, during the May lulesh. commemoration.

41 Kulla e Gazimestanit e gjatë 25 metra (‘Vendi i The 25 metre tall Gazimestan (‘Place of He- Heronjëve’) është ndërtuar më 1953 nga arki- roes’) Tower was built in 1953 by the Serbian tekti serb Aleksandar Deroko, dhe e përkujton architect Aleksandar Deroko and commemo- Betejën e Kosovës të vitit 1389. Memoriali rates the ‘Battle of Kosovo’ in 1389. It stands gjendet afër Prishtinës, në një zonë ku supo- near Pristina in the area where the battle pre- zohet që beteja është zhvilluar. Nga brenda, sumably took place. On the inside, the tower is kulla është e dekoruar me fjalë nga këngë decorated with the words of epic songs dedi- epike kushtuar betejës së zhvilluar midis cated to the battle fought between Ottoman osmanëve të udhëhequr nga Sulltan Murati i forces led by Sultan Murat I and Christian forc- I-rë dhe forcat e krishtera nga i tërë Ballkani, es from throughout the Balkans commanded nën udhëheqjen e princit serb Llazar Hrebelja- by Serbian prince Lazar Hrebeljanović. By the noviq. Nga fund i luftës, udhëheqësit e të dyja end of the battle, the leaders of both sides anëve u vranë. Konsiderohet që kjo ka qenë were killed. It is considered the key event after ngarja kyçe pas së cilës Ballkani u okupua nga which the Balkans were occupied by the Otto- Perandoria Osmane për pothuajse 500 vite. man Empire for almost 500 years.

Gjatë viteve të fundit, Gazimestani është In recent years, Gazimestan has become a cult shndërruar në një vend kult për shumë serbë, place for many Serbs, especially after June në veçanti pas qershorit të vitit 1989, kur u 1989, when the 600th anniversary of medieval festua 600 vjetori i betejës mesjetare. Sl- battle was celebrated. Slobodan Milošević, lobodan Millosheviqi, asokohe president i at the time president of the Socialist Republic Republikës Socialiste të Serbisë në kuadër of Serbia as part of the Yugoslav federation, të federatës së Jugosllavisë, organizoi një organised a big ceremony which was attended ceremoni që u vijua nga qindra mijëra serbë. by hundred thousands of Serbs. In a major Përmes fjalimit të tij kryesor, Millosheviqi fuq- speech, Milošević reinforced Serbia’s historic 1953 izoi pronësinë historike serbe mbi Kosovën. claim over Kosovo. Memoriali kushtuar ‘Betejës së Kosovës’ së vitit 1389 Pas intervenimit të NATO-s në Kosovë më After NATO’s intervention in Kosovo 1999, the Vendi: Gazimestan, Kosovë 1999, kulla e Gazimestanit ishte nën mbrojtjen Gazimestan Tower was under protection of Skulptor: Aleksandar Deroko e trupave të KFOR-it, dhe që nga deklarimi KFOR troops, and since Kosovo’s declaration Memorial to the ‘Battle of Kosovo’ in 1389 i pavarësisë së Kosovës më 2008, vendi of independence in 2008, it has been watched Location: Gazimestan, Kosovo mbikëqyret nga policia e Kosovës. Serbët over by the Kosovo Police. Serbs still gather Sculptor: Aleksandar Deroko ende mbledhen atje për ditën e Shën Vidit there for St Vitus Day (Serbian: Vidovdan), but (seribisht: Vidovdan), por zakonisht janë grupe usually they are small groups supervised by të vogla që mbikëqyren nga policia. Shumë the police. Many Kosovo-Albanians criticise shqiptarë të Kosovës e kritikojnë faktin që that the monument commemorates only monumenti përkujton vetëm heronjtë serbë të Serbian heroes of this battle – such as Miloš betejës – si Millosh Obiliqin, kalorësi që, sipas Obilić, the knight who according to the legend legjendës, e vrau Sulltan Muratin dhe i cili killed Sultan Murat and who is considered a konsiderohet hero kombëtar serb. Sidoqoftë, national hero by Serbs. However, the army ushtria e udhëhequr nga princi Llazar ishte led by prince Lazar was comprised of fighters e përbërë nga luftëtarë nga i gjithë Ballkani, from throughout the Balkans, also including përfshirë edhe princa shqiptarë. Albanian princes.

42 Ky monument i kushtohet malazezit Boro This monument is dedicated to the Montenegrin Vukmiroviq (1912-1943) dhe shqiptarit Ramiz Boro Vukmirović (1912-1943) and the Albanian Sadiku (1915-1943), dy shokëve dhe heronjëve Ramiz Sadiku (1915-1943), two friends and më të respektuar të luftës antifashiste Nacional most respected heroes of the antifascist Natio- Çlirimtare në ish-Jugosllavi. Monumenti gjendet nal Liberation Movement in former Yugoslavia. në parkun e qytetit në Prishtinë, ku ishte vendo- It is located in the town park of Pristina, where it sur më 1961. was installed in 1961.

Boro dhe Ramizi ishin vrarë nga ushtarët italianë Boro and Ramiz were killed by Italian soldiers në prill 1943 pasi që ishin zënë robër duke in April 1943 after they were captured while udhëtuar nga Gjakova për në Prizren. Një nga travelling from Gjakova to Prizren. One of the legjendat që përflitet rreth vdekjes së tyre thotë legends surrounding their death states that the që ushtarët italianë dhe brigadat shqiptare që i Italian soldiers and Albanian brigades that cap- kishin zënë robër, i kishin ofruar Ramiz Sadikut tured the two offered Ramiz Sadiku to escape që të ikë dhe ta shpëtojë veten, mirëpo ai kishte and save himself, but he refused to part with his refuzuar të ndahet nga shoku i tij i armëve, Boro. comrade-in-arms and friend Boro. This martyr’s Vdekja e këtij martiri shqiptar pranë një sllavi death of an Albanian next to a Slav (Boro (Boro Vukmiroviq ka qenë djali i një malazezi Vukmirović was the son of a Montenegrin man nga Peja) u bë simbol i ‘vëllazërim bashkimit’ të from Peja/Peč) became a symbol of ‘brotherho- shqiptarëve me serbo-malazezët. od and unity’ of the Albanian and Serb-Monte- negrin population. Më 1999, gjatë një vale të largimit dhe shkatërri- mit të monumenteve komuniste apo të kohës In 1999, during a wave of removals and destruc- së Millosheviqit, edhe busti i Boros u largua. tions of monuments from communist times and Kështu Ramizi mbeti vetë dhe i ‘shpëtuar’ në një the Milosević era, the bust of Boro was taken 1961 mënyrë që është krejtësisht në kundërshtim me down. Thus Ramiz has been left alone and narrativën origjinale përtej kufijve etnikë. Mesaz- ‘saved’ in a way which completely contradicts Monumenti kushtuar Boro Vukmiroviqit dhe Ramiz Sadikut hi politik prapa shkatërrimit të këtij monumenti the original narrative of comradeship beyond Vendi: Prishtinë, Kosovë mbështetet nga fakti që madje edhe sot asnjë ethnical borders. The political message behind Skulptor: I panjohur autoritet zyrtar nuk e ka urdhëruar rregullimin the destruction of this monument is backed by Monument to Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku e monumentit apo kthimin e emrit të Boros në the fact that until today no official authority has Location: Pristina, Kosovo shumë shkolla në Kosovë që dikur quheshin ordered the repair of the monument and that Sculptor: Unknown sipas dy heronjëve, e sot e mbajnë vetëm emrin some schools in Kosovo which had initially been e Ramizit. named after these two ‘heroes’, kept the name of Ramiz but removed the name of Boro.

43 1961 ‘Fluturimi i ndërprerë’ – Parku Shumaricë Vendi: Kragujevc, Serbi Skulptor: Miodrag Zhivkoviq ‘Interrupted Flight’ – Park Šumarice Location: Kragujevac, Serbia Sculptor: Miodrag Živković

44 Ky monument është pjesë e parkut memorial The monument is part of the memorial park ‘Tetori i Kragujevcit’ i cili përkujton rreth 7000 ‘October of Kragujevac’ which commemorates qytetarë të Kragujevcit që ishin ekzekutuar nga the around 7000 citizens of Kragujevac who Wehrmacht-i gjerman në zonën e Shumaricës were executed by the German Wehrmacht afër Kragujevcit, në Serbinë qendrore, në tetor in the area of Šumarice, near Kragujevac in 1941. central Serbia, in October 1941.

Monumenti ‘Fluturimi i ndërprerë’ i kushtohet The monument ‘Interrupted Flight’ is specifi- specifikisht mbi 300 nxënësve dhe mësuesve cally dedicated to the more than 300 pupils që kanë qenë në mesin e viktimave. Njerëzit e and teachers who were among the victims. quanin ‘Klasa V3’ duke iu referuar njërës nga People used to call it ‘Class V3’ in reference klasët e shkollës së mesme të Shumaricës, që to one of the many classes from the second- ishte ekzekutuar. Për skulptorin e monumentit, ary school in Šumarice that were executed. Miodrag Zhivkoviqin, ai përfaqëson një ‘gur të For the sculptor of the monument, Miodrag thyer i cili përpiqet të fluturojë si zog. Fluturimi Živković, it represents a “broken stone which i tij është ndërprerë dhe ka mbetur në atë vend is trying to fly as a bird. Its flight has been cut përgjithmonë, në Shumaricë.’ off and it stayed here forever, in Šumarice.“

Edhe pse një debat mbi ndërtimin e parkut Although a debate regarding the construction memorial kishte nisur më 1952, ai nuk u reali- of the memorial park had already started in zua deri dhjetë vite më vonë. Kjo vonesë mund 1952, it was not realised until ten years later. të shpjegohet me faktin që bëhet fjalë për një This delay can be explained by the fact that it komemoracion për viktima civile e jo për parti- is a commemoration of civilian victims and not zanë apo të rënë të luftës Nacional Çlirimtare, of fallen partisans or members of the national dy kategori që gjithnjë kanë qenë prioritet liberation movement both of whom were of- edhe zyrtarisht, gjatë procesit të krijimit të me- ficially prioritised in the process of creating morialeve kushtuar Luftës së Dytë Botërore. memorials related to the Second World War.

Parku memorial në Shumaricë edhe sot ka The memorial park in Šumarice has as many vizitorë të shumtë e të rregullt, sikur në ditët regular visitors today as it had in socialist e Jugosllavisë socialiste. Përkujtimi i vikti- Yugoslavia. A commemoration of the victims mave bëhet zyrtarisht çdo vit më 21 tetor, në takes place yearly on October 21st, the official ‘Ditën e Kujtimit të Viktimave të Luftës së Dytë ‘Day in Remembrance of National Second Botërore’. Kujtimi i viktimave të Kragujevcit World War Victims’. The memory of the victims ruhet edhe në poemën e njohur ‘Përralla e in Kragujevac is also preserved in the famouse përgjakshme’, të shkruar në 1941 nga poete- poem ‘Bloody Fairytale’ written in 1941 by the sha serbe Desanka Maksimoviq. Sot, disa nga Serbian poetess Desanka Maksimović. Today, këto monumente janë dëmtuar dhe përdhosur some of the monuments have been damaged me grafite. Më 2011, një pjesë e pishtarit të and desecrated by graffiti. In 2011, a part of monumentit ‘Zjarri i përjetshëm i lirisë’ ishte the torch from the monument ‘Eternal Flame vjedhur. Mungesa e fondeve pengon restauri- of Freedom’ monument was stolen. A lack min e parkut memorial. of financial funds hinders restoration of the Memorial Park.

45 Monument i kushtuar heronjëve të rënë në The monument dedicated to fallen heroes of Lëvizjen Nacional Çlirimtare ishte ndërtuar në the National Liberation Movement was built Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës, në vitin 1961 in the capital of Kosovo, Pristina, in 1961 by nga skulptori Miodrag Zhivkoviq. Ai gjendet në sculptor Miodrag Živković. It is located in one of njërin nga sheshet kryesore të qytetit, midis the city’s major avenues, between the Kosovo ndërtesës së Parlamentit të Kosovës dhe ndër- Parliament building and the Pristina Municipality tesës së Komunës së Prishtinës. Monumenti Parliament building. The monument consists përbëhet nga tre pjesë: një obelisk 22 metërsh of two parts: a 22 metre tall obelisk with three me tre shtylla që hapen përpjetë si buqetë poles that open like a bouquet (not visible in the (nuk shihet në fotografi) dhe një skulpturë që photograph) and a sculpture portraying eight përfaqëson tetë partizanë, të vendosur nja partisan figures placed ten metres in front of dhjetë metra larg obeliskut. Ato qëndrojnë mbi the obelisk. They stand on a wide squared plate një plato të gjerë katrore që dikur kishte edhe that once included a fountain. një fontanë. In everyday language this monument was Në fjalorin e përditshëm, monumenti ende quhet and still is called ‘Memorial of Brotherhood ‘Përmendorja e Vëllazërim Bashkimit’. Ai ka për and Unity’. It intends to symbolise brotherho- qëllim të simbolizojë vëllazërimin dhe bashkimin od and unity between Albanians, Serbs and midis shqiptarëve, serbëve dhe nacionaliteteve other nationalities. In 1999, after NATO forces tjera. Më 1999, pasi forcat e NATO-s intervenu- intervened in Kosovo, an attempt to damage the an në Kosovë, një tentim për ta çuar monumen- monument with dynamite failed. Later, students tin në ajër me dinamit, dështoi. Më vonë disa repainted the partisan figures with the motives studentë i ngjyrosën figurat e partizanëve me of flags of western countries supportive of the motive nga flamujt e shteteve perëndimore që independence of Kosovo. Today the monument përkrahin pavarësinë e Kosovës. Sot monumenti is considerably dilapidated and not taken care 1961 është në masë të madhe i degraduar dhe i lënë of. The municipality of Pristina has planned to Monumenti kushtuar heronjëve të Lëvizjes Nacionale Çlirimtare pas dore. Komuna e Prishtinës ka planifikuar që remove it in the near future in order to build an Vendi: Prishtinë, Kosovë në të ardhmen e afërt ta rrëzojë dhe në vend të underground garage in its place. Skulptor: Miodrag Zhivkoviq tij ta ndërtojë një parking nëntokësor. Monument to Heroes of the National Liberation Movement Location: Pristina, Kosovo Sculptor: Miodrag Živković

46 Sisak është vend i veçantë në kujtesën kul- Sisak holds a special place in the cultural turore të lëvizjes së rezistencës antifashiste memory of the antifascist resistance move- sepse ai ishte vendi ku njësiti i parë partizan ment because it was the location where the u formua në Kroaci më 22 qershor 1941. first Partisan unit in Croatia was formed on Edhe pse shumë memoriale tjera në Sisak 22 June 1941. Although many other memori- janë vende të rëndësishme të kujtimit – kampi als throughout Sisak denote important sites i bazës i njësitit të parë partizan në pyllin e of remembrance – the base camp of the first Brezovicës, sheshi qendror i Kryengritjes Po- Partisan unit in Brezovica Forest, the centrally pullore, si dhe vendi ku dikur kishte qenë një located Square of the People’s Uprising, and kamp famëkeq i fëmijëve – skulptura masive the place where an infamous camp for chil- e Antun Augustiçiqit i dominon varrezat e dren had once stood – the massive sculpture qendrës së qytetit. by Antun Augustinčić dominates the central town cemetery. Ky monument i ngritur për viktimat e luftës përbëhet nga dy pjesë: një ‘flamur’ të madh This monument to the victims of war consists trekëndësh, të mbuluar me pllaka mermeri që of two parts: a large, triangular ‘flag‘ cov- janë të ngulitura drejt ajrit si vela të anijes, dhe ered in marble tiles thrusting into the air like një skulpturë më e vogël që paraqet dy parti- the prow of a ship, and a smaller sculpture zanë duke mbajtur shokët e tyre të plagosur. depicting two Partisans carrying a wounded Skulptura e fundit ishte kritikuar nga disa zyr- comrade. The latter sculpture was criticised by tarë komunistë për shkak të ngjashmërisë me some communist officials because of its simi- pamjet e Pieta-së religjioze që mund të shihen larity to the religious Pieta imagery common in në rajonin prej nga Augustinçiq vjen, Zagorje. Augustinčić’s native Zagorje region. An ossu- Një urnë që mban mbetjet e disa Heronjëve të ary containing the remains of several People’s Popullit dhe revolucionarëve tjerë, gjendet në Heroes and other revolutionaries is located on 1965 shkallët nën monumentin flamur. the steps below the flag monument. Monumenti kushtuar partizanëve të rënë dhe viktimave të terrorit fashist Vendi: Sisak, Kroaci Monumenti e humbi funksionin e tij të rëndë- The monument lost its important commemora- Skulptor: Antun Augustinçiq sishëm përkujtimor kur u shemb komunizmi tive function with the collapse of communism Monument to Fallen Partisans and Victims of Fascist Terror dhe Jugosllavia më 1991, por monumenti i ri i and Yugoslavia in 1991, but the construction Location: Sisak, Croatia Luftës së Atdheut, i ndërtuar menjëherë pranë of a monument to the Homeland War imme- Sculptor: Antun Augustinčić monumentit të Augustinçiqi, tregon që vendi diately next to Augustinčić’s sculpture means ende vizitohet nga delegacione antifashiste that it is still visited by local antifascist delega- dhe grupe të veteranëve gjatë ditëve përkujti- tions and veterans’ groups during memorial more. Aktualisht monumenti është në gjendje days. It is currently in bad shape due to crum- të keqe për shkak të shkallëve të prishura, bling stairs, graffiti, and fallen marble tiles. grafiteve dhe pllakave të mermerit të rëna.

47 1966 Lulja e ‘Gurtë’ e Jasenovacit Vendi: Jasenovac, Kroaci Skulptor: Bogdan Bogdanoviq Jasenovac ‘Stone’ Flower Location: Jasenovac, Croatia Sculptor: Bogdan Bogdanović

48 Kompleksi memorial i Jasenovacit vazhdon kolektiv tek kroatët, ndërsa historianët serbë The Jasenovac memorial complex remains while Serb historians increased the numbers të mbetet vendi më kontraverz i kujtesës nga e rritën numrin si dëshmi të natyrës gjenoci- one of the most controversial sites of remem- as proof of the genocidal nature of Croats. Lufta e Dytë Botërore, në Kroaci. Ai gjendet dale të kroatëve. Jasenovaci dhe monumenti brance related to the Second World War in Jasenovac and its monument, thus, became në vendin e një kampi të përqëndrimit që ishte i tij u bënë simbole kryesore në arsyetimin e Croatia. It stands at the location of a concen- key symbols in justifying the Serb rebellion vendosur aty nga regjimi i ustashëve. Edhe rebelimit serb kundër, të ashtuquajturit, shtetit tration camp, established by the fascist Ustaša against an allegedly reawakened Ustaša state pse Jasenovaci ishte vend i Holokaustit ku të rilindur ustash, gjatë të nëntëdhjetave. regime. Although Jasenovac was a Holocaust in the 1990s. Serbs occupied Jasenovac me mijëra hebrenj e romë janë vrarë, shu- Serbët e okupuan Jasenovacin gjatë Luftës së site where thousands of Jews and Roma were during the Homeland War (1991 – 1995) and mica e viktimave ishin serbë të persekutuar Atdheut (1991 – 1995) dhe organizuan përkuj- killed, the majority of the victims were Serbs organised commemorations whose message nga ustashët. Monumenti nuk ka simbolikë time me mesazhe që thoshnin që serbët dhe persecuted by the Ustaše. The monument was that Serbs and Croats could never again religjioze apo kombëtare, dhe përfaqëson kroatët kurrë më nuk do të munden të jetojnë lacks religious or national symbolism and live together in the same state. rilindjen dhe jetën. Edhe pse shpesh gabimisht në të njëjtin shtet. represents rebirth and life. While it is often i referohen si ‘Lulja e Gurtë’, ai në fakt është mistakenly called the ‘Stone Flower’, the mo- After Operation Flash (1995), the Croatian i ndërtuar nga betoni. Ai është i plotësuar me Pas Operacionit Stuhia (1995), qeveria kroate nument is actually constructed from concrete. government restored control over Jasenovac. një muze dhe me disa monumente të tjera e ktheu kontrollin mbi Jasenovacin. Monumen- It is complemented by a museum and several The Flower Monument was renovated in 2003, në rrethinë që kanë për qëllim përkujtimin e ti Lule u renovua më 2003, dhe një ekspozitë other monuments in the surrounding area and a new permanent exhibition in the muse- kampeve tjera ose të vendeve të vrasjeve. Prej e re e përhershme u hap në muze më 2006. that designated other camps or killing sites. um opened in 2006. Since 2000, the Croatian kur ustashët e shkatërruan kampin original, Që nga viti 2000, qeveria kroate e ripërtriu rën- Since the Ustaše destroyed the original camp, government restored the importance of the monumenti i Jasenovacit është struktura dësinë e përkujtimit me qëllim të tërheqjes së the Jasenovac monument is the dominating commemoration in order to draw attention to dominuese në vend dhe pika qendrore për të vëmendjes për rreziqet e fashizmit, naciona- structure at the site and the focus point of all the dangers of fascism, extreme nationalism, gjitha aktivitetet përkujtimore. lizmit ekstrem dhe të rehabilitimit të ustashëve commemorative activities. and the Ustaša rehabilitation that had taken gjatë viteve të nëntëdhjeta. Prandaj Jaseno- place in the 1990s. Therefore, Jasenovac also Në Jugosllavi, qindra e mijëra nxënës fëmijë e vaci poashtu e përfaqëson politikën kundër- In Yugoslavia, hundreds of thousands of symbolises an inner-Croatian conflict of con- kanë vizituar muzeun dhe paraqitjet e kri- thënëse brenda Kroacisë, rreth politikave të school children visited the museum and its tradicting policies of remembrance. meve të ustashëve, ndërsa përkujtimet kanë kujtimit. graphic depictions of Ustaša crimes, while the shërbyer për përforcimin e numrit zyrtar të commemorations served to reinforce the offi- viktimave që është 700 mijë. Gjatë viteve të cial number of 700,000 victims. In the 1980s, tetëdhjeta, historianë kroatë, në veçanti Franjo Croat historians, notably Franjo Tuđman, Tuxhman, ofruan një vlerësim shumë më të offered much lower estimates in the numbers vogël të numrit të viktimave, për shkak të of victims, which he believed was used to besimit se numri është rritur për ta bartur fajin place collective guilt on the Croatian people,

49 1971 Krerët e heronjëve nacionalë: Darinka Radoviq, Sofija Ristiq, Millan Bllagojeviq Shpanac dhe Millan Iliq Çiça Vendi: Topolla, Serbi Skulptor: I panjohur Heads of National Heroes Darinka Radović, Sofija Ristić, 1971 Milan Blagojević Španac and Milan Ilić Čiča Monumenti kushtuar themelimit të brigadës Kosmaj Location: Topola, Serbia Vendi: Kosmaj, Serbi Sculptor: Unknown Skulptor: Vojin Stojiq Monument to the Founding of the Kosmaj Brigades Location: Kosmaj, Serbia Sculptor: Vojin Stojić

50 Monumenti i gjatë 30 metra i kushtohet ush- The 30 metre tall monument is dedicated Monumenti i kushtuar katër heronjëve kom- The monument dedicated to four national tarëve të rënë nga brigada partizane Kosmaj, to the fallen soldiers of the Kosmaj parti- bëtare nga Lufta e Dytë Botërore gjendet në heroes of the Second World War is located in dhe ishte zbuluar në përvjetorin e tridhjetë të san brigades and was unveiled on the 30th Serbinë qendrore, në Topollë. Millan Iliq Çiça the central Serbian town Topola. Milan Ilić Čiča themelimit të brigadës së famshme partizane anniversary of the founding of the famous (1886-1942) mori pjesë edhe në luftrat e Ball- (1886-1942) participated in both the Balkan në maje të kodrës Kosmaj, në Serbinë qendro- partisan detachment on the top of Kosmaj hill, kanit e edhe në Luftën e Parë Botërore. Ai ishte wars and the First World War. He was part of re afër Beogradit. Kjo brigadë është formuar in central Serbia near Belgrade. The partisan pjesë e brigadës partizane të Shumadisë. Më the partisan brigades of Šumadija. In 1944, he në korrik 1941 dhe është bërë e famshme me detachment was formed in July 1941 and ear- 1944, ai ishte ndër ushtarët e parë që u shpall was among the first soldiers to be declared a pjesëmarrjen në thyerjen e ‘Frontit të Sremit’ ned fame for its participation in the breakthro- hero nacional. Darinka Radoviq (1896-1943) national hero. Darinka Radović (1896-1943) (serbisht: Sremski Front), një linjë e mbrojtjes ugh of the ‘Syrmian Front’ (Serbian: Sremski dhe Sofija Ristiq (1900-1944) u ofronin strehim and Sofija Ristić (1900-1944) were offering e mbajtur nga forcat gjermane dhe kroate afër Front), a defence line held by German and partizanëve në shtëpitë e tyre dhe kujdeseshin refuge to partisans in their homes and caring Beogradit, në prill të vitit 1945, gjë që shënoi Croatian forces near Belgrade, in April 1945 për ushtarët e lënduar dhe për pjesëtarët e for both wounded soldiers and leaders of the fundin e Luftës së Dytë Botërore në Serbi. which marked the end of the Second World lënduar nga lëvizja e rezistëncës serbe. Millan Serbian resistance. Milan Blagojević Španac War in Serbia. Bllagojeviq Shpanac (1905-1941) mori pjesë në (1905-1941) participated in the preparations of Monumenti nuk ka qenë vetëm vend për përgatitjet e kryengritjes dhe në korrik 1941 ai u the uprising and in July 1941 became the first mbajtjen e përkujtimeve por gjithashtu një pikë The monument used to be not only a place bë komandanti i parë i brigadës së partizanëve commander of the Šumadija partisan brigades popullore e pikniqeve. Sot, pak vizitorë vijnë for holding commemorations but also was a të Shumadisë i cili theu sundimin okupator në who crushed the occupational rule of the area. ndërsa monumenti dhe rrethina janë plotësisht popular picnic destination. Today only few atë zonë. Që të tretë u vranë nga çetnikët në All three of them were killed by Chetniks in the të neglizhuar. visitors come and both the monument and its mesin e viteve të katërdhjeta dhe u deklaruan mid-1940s and declared national heroes of surrounding have been neglected. heronj nacionalë të Jugosllavisë pas lufte. Yugoslavia after the war.

Monumenti në Topollë është i veçantë për The monument in Topola is especially signifi- shkak të përkujtimit të heroinave kombëtare. cant for its remembrance of female national he- Në Armatën Nacional Çlirimtare kanë luftuar roes. In the National Liberation Army more than mbi 100.000 gra, ndërsa nga mbi 25.000 që 100.000 women were fighting, around 25.000 janë vrarë, 91 janë shpallur heroina nacionale. of whom died, and 91 women were declared Sot, monumenti shërben vetëm si objekt për national heroes. Today, the monument serves hulumtime shkencore në lidhje me rolin e grave only as an object of scientific research regar- në betejën nacionale dhe pos kësaj, është i ding the role of women in the national liberation harruar. battle and has otherwise been forgotten.

51 Monumenti është pjesa qendrore e parkut The monument is the central part of a memorial memorial të kushtuar viktimave të fashizmit dhe park dedicated to the victims of fascism and ushtarëve të Luftës Nacional Çlirimtare (1941- the fallen soldiers of the National Liberation War 1945) nga Sanski Most, në Bosnje dhe Hercego- (1941-1945) from Sanski Most, in the Northwest vinën veriperëndimore. of Bosnia and Herzegovina. Në vendin e monumentit, në kodrën Shushnjar At the monument’s location, the hill Šušnjar, afër Sanski Most, fashistët ekzekutuan një- near Sanski Most, fascists executed twenty-se- zeteshtatë serbë të Bosnjes në maj 1941, si ven Bosnian Serbs in May 1941 as a warning to mënyrë për t’ua tërhequr vërejtjen atyre që më those who had previously organised a rebellion. parë kishin organizuar një rebelim. Viktimat ishin The victims were buried at the foot of Šušnjar varrosur në luginën e Shushnjarit e cila më vonë which would later become a mass grave of u shndërrua në një varrezë masive për mijëra several thousand Serbs who were executed in serbë që u ekzekutuan në gusht 1941. Për shkak August 1941. Due to the fact that around Sanski të faktit që rreth Sanski Mostit shumë hebrenj is- Most also numerous Jews were killed and many hin vrarë dhe shumë ushtarë nga ajo zonë kishin soldiers from the area died in the war, the park vdekur në luftë, parku iu kushtua të gjitha këtyre was dedicated to all victims, regardless of their viktimave, pa dallim të fesë apo etnisë. Pllakat religious or ethnic affiliation. Memorial plaques memoriale me emrat e tyre shpërblejnë secilin featuring their names award each victim indivi- individ veçanërisht, por me rëndësi të barabartë. dual but equal significance. Gjatë luftës së viteve të nëntëdhjeta, parku me- During the war of the 1990s, the memorial park morial u bë viktimë e vandalizmit. Kur autoritetet was subjected to vandalism. When authorities of e Republika Srpskës morën kontrollin mbi Sanski the Republika Srpska took control over Sanski Most, një kryq u ngrit në luginën e Shushnjarit, Most, a cross was erected at the foot of Šušnjar duke e theksuar kështu besimin ortodoks të vik- emphasising the Orthodox faith of the victims timave të 1941. Pllakat memoriale me emrat e të from 1941. Memorial plaques with the names of rënëve boshnjakë dhe kroatë u hoqën. Ky fokus i fallen Bošniak and Croat soldiers were removed. ri ekskluziv në krimet e kryera kundër popullatës This new focus exclusively on crimes committed serbe vetëm sa e përforcoi retorikën nacionaliste against the Serbian population strengthened 1972 dhe praktikat përkujtimore që u ushtruan pas the nationalist rhetoric and commemorative Monumenti kushtuar viktimave të terrorit fashist dhe luftëtarëve të Luftës shpërbërjes së Jugosllavisë. Mohimi i gjithë atyre practices that occurred with the disintegration of Nacional Çlirimtare nga qyteti Sanski Most dhe rrethina e tij viktimave të cilat nuk ishin serbe (pos hebre- Yugoslavia. The denial of all those victims who Vendi: Shushnjar (Sanski Most), Bosnje dhe Hercegovinë njëve) kishte për qëllim ndarjen e kroatëve dhe were not of Serbian nationality (except for Jews) Skulptor: Petar Krstiq boshnjakëve nga e kaluara e përbashkët. intended to separate from Croats and Bošniaks Sot, parku memorial është nën mbikëkqyrjen e as well as from a common past. Monument to the Victims of Fascist Terror and the Fighters of the Federatës së Bosnje dhe Hercegovinës dhe që Today the memorial park is under the auspices National Liberation War from the city Sanski Most and its surroundings nga 2003, është nën mbrojtjen e Komisionit për of the Federation of Bosnia and Herzegovina Location: Šušnjar (Sanski Most), Bosnia-Herzegovina Ruajtjen e Monumenteve Nacionale të Bosnje and since 2003 under protection of the Com- Sculptor: Petar Krstić dhe Hercegovinës. Kjo, megjithatë, nuk e ka mission to Preserve National Monuments of parandaluar dëmtimin e mëtutjeshëm, tani të Bosnia and Herzegovina. This, however, did not drejtuar kah përkujtimi i viktimave serbe: ashtu prevent further damage, now directed against si shihet në fotografi, fjala ‘serbe’ është gërvish- the commemoration of Serbian victims: as the tur dhe fshirë në njërën nga pllakat memoriale. photograph shows, the word ‘Serbs’ was scrat- Shpërfillja dhe vandalizimi i monumentit vazhdon ched out on one of the memorial plaques. Thus të jetë tregues i çështjeve të pazgjidhura histo- the monument’s vandalised and neglected state rike në të kaluarën e përbashkët antifashiste is an indicator of unresolved historical questions dhe në të kaluarën pas-Dejtonit në Bosnje dhe of the common antifascist past in post-Dayton Hercegovinë. Bosnia and Herzegovina.

52 Monumenti i dizajnuar nga Bogdan Bogda- The monument, designed by Bogdan noviq u dedikohet minatorëve shqiptarë e Bogdanović, is dedicated to local Albanian serbë që iu bashkangjitën Levizjes Nacional and Serbian miners who joined the National Çlirimtare gjatë Luftës së Dytë Botërore, dhe Liberation Movement during the Second World është inauguruar në 1973. I vendosur në War and was inaugurated in 1973. Located kodër mbi qytetin e Zveçanit afër Mitrovicës on a hill overlooking the town Zveçan/Zvečan në Kosovën veriore, monumenti e dominon near Mitrovica in Northern Kosovo, the monu- qytetin i cili konsiderohet të jetë qendra e ment dominates the city that is considered the lëvizjes së klasës punëtore dhe e ideologjisë centre of the working class movement and of komuniste në Kosovë. communist ideology in Kosovo.

Monumenti mbahet nga dy shtylla konike dhe The monument is held by two conic poles simbolizon vagonin i cili tërheq mineralet nga symbolising the wagons that haul minerals miniera në shkritore. Bazuar në rëndësinë e from the mine to the foundry. Based on its saj në Jugosllavi, ky ka qenë një nga monu- relevance in Yugoslavia, this was the most mentet më të vlerësuara të regjimit komu- valuable monument of the communist regime nist në Kosovë, përcjellur nga monumenti i in Kosovo, followed by the monument in Landovicës i cili është ndërtuar në kujtim të Landovica that was built in memory of the two dy heronjëve, Boro Vukmiroviqit dhe Ramiz heroes, Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku Sadikut të cilët ishin vrarë bashkë. who were shot together.

Sot monumenti gjendet në anën veriore të Today the monument is in the northern part qytetit të ndarë të Mitrovicës, në anën e kon- of the divided city of Mitrovica, the part that trolluar nga autoritetet serbe. Në këto ditë të is controlled by Serb authorities. Nowadays, ndarjeve etnike dhe konfliktit, monumenti nuk in times of ethnic division and conflict, the 1973 e ka më të njëjtën vlerë, as për shqiptarët e as monument does not have any value for either për serbët. community, neither Serbs nor Albanians. Monumenti kushtuar ‘Heronjëve Minatorë’ të Levizjes Nacional Çlirimtare Vendi: Mitrovicë, Kosovë Skulptor: Bogdan Bogdanoviq Monument to the ‘Mining Heroes’ of the National Liberation Movement Location: Mitrovica, Kosovo Sculptor: Bogdan Bogdanović

53 1973 Monumenti kushtuar ‘Betejës së Sutjeskës’ më 1943 Vendi: Tjentishte, Bosnje dhe Hercegovinë Skulptor: Miodrag Zhivkoviq Monument to the ‘Battle of the Sutjeska’ in 1943 Location: Tjentište, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Miodrag Živković

54 Monumenti përkujton ‘Betejën e Sutjeskës’, e The monument commemorates the ‘Battle of cila ishte një nga luftimet më të ashpra të for- the Sutjeska’ which was one of the toughest cave partizane kundër trupave gjermane-itali- combats of partisan forces against German- ane. Beteja, e quajtur edhe ‘Ofenziva e pestë Italian troops. The battle, also called the ‘Fifth e armikut’, ndodhi më 15 maj 1943 në zonën Enemy Offensive’, took place from May 15th e Malit të Zi, në lindje të Hercegovinës dhe në to June 15th 1943 in the area of Montenegro, lindje të Bosnjes. Luftimet e fundit dhe më të east Herzegovina, and east Bosnia. The final përgjakshmet ndodhën buzë lumit Sutjeska and bloodiest combats were fought along the dhe në malet në rrethinë. Sutjeska River and the surrounding mountains.

Monumenti, i ngjashëm me të tjerët të ndërtuar The monument, similar to others built after pas Luftës së Dytë Botërore, ka për qëllim të the Second World War, intended to remind of përkujtojë sakrificën e bërë në luftën kundër sacrifices made in the fight against fascism fashizmit me qëllim të krijimit të një rendi të with the aim of creating a new social order ri social dhe një vetëdijeje të re klasore. Në and class consciousness. In the ‘Battle of the ‘Betejën e Sutjeskës’ njësitet e rrethuar të Sutjeska’, the surrounded units of the National Armatës Nacional Çlirimtare të Jugosllavisë Liberation Army of Yugoslavia succeeded in arritën ta thyejnë linjën e armikut numerikisht breaching the lines of a numerically superior superior, edhe pse vetë humbën me mijëra enemy, albeit suffering heavy losses of thou- të vdekur e të plagosur. Përkujtimi i kësaj sands dead or wounded. The commemoration ngjarjeje ndikoi në zhvillimin e mitit të fuqisë of this event fostered the myth of both the së popullit jugosllav dhe të gatishmërisë për strength of the Yugoslav peoples and their vetëvendosje politike. Ky ka qenë qëllimi për readiness for political self-determination. This hapjen e një parku nacional në Sutjeskë, në was the purpose for opening the national park formën e një kompleksi memorial në qendër të on the Sutjeska as a memorial complex at the së cilit qëndron monumenti i Miodrag Zhiv- centre of which stands the monument by Mio- koviqit. Ai përbëhet nga dy forma simetrike e drag Živković. It is made of two symmetrical abstrakte që përfaqësojnë brigjet e lumit Su- and abstract shapes that represent the banks tjeska. Forma e thyer e monumentit sugjeron of the Sutjeska River. The broken form of the ‘thyerjen’ e suksesshme nga partizanët dhe monument suggests the successful ‘breach’ of fitoren e tyre. the partisans and their victory.

Gjatë luftës 1992-1995, ky monument dhe During the war of 1992-1995, many monu- park memorial u shkatërruan nga ushtria e Re- ments in the memorial park were destroyed publika Sërpskës. Vetëm monumenti qendror by the army of Republika Srpska. Only the ka mbetur i plotë dhe thuhet se kjo ka ndodhur central monument remained whole, allegedly për shkak të mungesës së eksplozivit. Sot par- because of a shortage of explosives. Today, ku nacional Sutjeska është një nga vendet e the Sutjeska national park is one of the few pakta ku monumentet që përkujtojnë LNÇ-në places where monuments commemorating po renovohen përmes fondeve zyrtare. the National Liberation War are actually being renovated through official funding.

55 Monumenti përkujton kryengritjen popullore The monument commemorates the popular kundër Perandorisë Osmane, të organizuar uprising against the Ottoman Empire staged by nga lëvizja nacionale ‘Organizata e Brendshme the national movement ‘Internal Macedonian Revolucionare Maqedone’ (OBRM) në Shën Elia Revolutionary Organisation’ (IMRO) on St. Elias - ose Ilinden – më 2 gusht 1903. Ai është ngritur - or Ilinden - Day, August 2, 1903. It was built in në qytetin e Maqedonisë jugore, në Krushevë, i the southern Macedonian city Krushevo which cili ka qenë një nga qendrat e revoltës. was at the centre of the revolt.

Kryengritja ‘Ilinden’ çoi në shpalljen e ‘Repu- The ‘Ilinden Uprising’ led to the proclamation blikës së Krushevës’ më 3 gusht 1903. Edhe of the ‘Krushevo Republic’ on August 3, 1903. pse të thyer nga osmanët pas 10 ditësh, kjo Though crushed by the Ottomans after ten konsiderohet si një nga pararendësit më të days, it is officially considered one of the most rëndësishëm drejt shtetformimit nacional të significant precursors towards Macedonian Maqedonisë. Në kujtim të këtyre ngjarjeve, ‘Dita national statehood. In remembrance of these e Republikës’ maqedone festohet çdo vit më 2 events, the Macedonian ‘Day of the Republic’ is gusht. celebrated yearly on August 2.

Ndërtimi i ‘Makedonium’ rastisi me ratifikimin e The construction of the ‘Makedonium’ coinci- kushtetutës së re të Jugosllavisë, më 1974, që ded with the ratification of a new constitution i shpërbleu me autonomi më të madhe secilën for Yugoslavia in 1974 which awarded greater prej gjashtë republikave të Jugosllavisë. Kush- autonomy to each of the six Yugoslav repu- tetuta ishte përgjigje ndaj vetëbesimit në rritje të blics. The constitution was the response to a republikave kundrejt shtetit qendror jugosllav. growing self-confidence of the republics towar- Në përputhje me klimën e ndryshueshme socio- ds the Yugoslav central state. In line with the ekonomike, ‘Makedonium’ thekson edhe karak- changing socio-political climate, the ‘Makedo- 1974 terin nacional të Maqedonisë, e edhe pozitën e nium’ accentuates both the national character saj brenda shoqërisë jugosllave. Kjo reflektohet of Macedonia and its position within a common ‘Makedonium’ nga referencat artistike e simbolike të ndërtu- Yugoslav society. This is reflected by artistic Vendi: Krushevë, Maqedoni ara në monumentin i cili lidhet me një proces and symbolic references built into the monu- Skulptorë: Jordan Grabuloski and Iskra Grabuloska (arkitektura), Borko të vazhdueshëm të shtetformimit maqedon: ment which relate to a continuous process of Lazeski (vitrazh) dhe Peter Mazev (plastikë e harkuar) nga ‘Kryengritja Ilinden’ deri te ‘Lufta Nacional Macedonian nation-building: from the ‘Ilinden ‘Makedonium’ Çlirimtare’ gjatë Luftës së Dytë Botërore, e drejt Uprising’ to the ‘National Liberation War’ during Location: Krushevo, Macedonia formimit të republikës së Maqedonisë brenda the Second World War towards the formation Sculptors: Jordan Grabuloski and Iskra Grabuloska (architecture), Borko Jugosllavisë. of a Macedonian republic within Yugoslavia. Lazeski (stained glass) and Peter Mazev (vaulted plastic)

56 ‘Monumenti i Lirisë’ në afërsi të Beranes, në The ‘Freedom Monument’ close to Berane, in verilindje të Malit të Zi, përkujton pjesëmarrjen the Northeast of Montenegro, commemorates e popujve nga i gjithë rajoni në luftën çlirimtare the participation of the people from the region gjatë shekujve XIX dhe XX. Historia e këtyre in the liberation wars during the 19th and 20th luftrave është shkruar në katërdhjetë blloqe century. The history of these wars is inscribed të gurit që gjenden në afërsi të monumentit. on forty stone blocks standing in the vicinity of Rajoni i Beranes njihet për trazira kundër the monument. The region of Berane is known Perandorisë Osmane gjatë shek. XIX. Gjatë for riots against the Ottomans in the 19th cen- Luftës së Parë Ballkanike (1912-1913), Berane tury. During the first Balkan War (1912-1913), u çlirua nga osmanët dhe rajoni iu bashkua Berane was liberated from the Ottoman reign Mbertërisë së Malit të Zi. and the region was annexed by the Kingdom of Montenegro. Gjatë viteve në vijim, zhvillimet politike në Evropë patën ndikim edhe në Berane: pas In the following years, the political develop- kapitullimit të Malit të Zi nga Austro-Hungaria ments in Europe also had repercussions for në Luftën e Parë Botërore, një numër i madh Berane: after Montenegro’s capitulation to i banorëve u burgosëm; në 1935 u themelua Austria-Hungary in the First World War, a large një celulë lokale e partisë komuniste; në prill number of inhabitants were taken prisoner; in 1941 zona u okupua nga forcat gjermane dhe 1935, a local cell of the communist party was italiane; si kundërpërgjigje, brenda një viti u founded; in April 1941 the area was occupied formuan edhe brigadat çetnike e edhe ato par- by German and Italian forces; as a response, tizane. E tërë kjo çoi në luftë midis partizanëve both Chetnik and Partisan brigades were dhe çetnikëve, gjatë së cilës më shumë jetë formed in the same year. All this eventually led u humbën se sa gjatë luftrave kundër oku- to a war between Partisans and Chetniks dur- patorëve të huaj. Më 21 korrik 1949, Berane ing which incomparably more lives were lost 1977 u quajt Ivangrad, sipas Ivan Millutinoviqit, than in the fight against the foreign occupa- komandantit malazez të Armatës Nacional tion. On July 21st 1949, Berane was renamed Monumenti kushtuar Lirisë Çlirimatre gjatë Luftës së Dytë Botërore, por Ivangrad after Ivan Milutinovic, commander of Vendi: Berane, Mali i Zi në 1992, emri i tij original iu kthye. the Montenegrin arm of the National Liberation Skulptor: Bogdan Bogdanoviq Army during the Second World War, but it was Freedom Monument Koncepti arkitektural i monumentit është i given back its original name in 1992. Location: Berane, Montenegro thjeshtë dhe i integruar në ambientin natyror. Sculptor: Bogdan Bogdanović Gjuha e tij vizuale shkon përtej kodit estetik The monument’s architectural concept is socialist të zakonshëm: ai përpiqet t’i inkorpo- simple and integrated into the natural environ- rojë kulturat e ndryshme etnike dhe religjioze ment. Its visual language goes beyond the të rajonit, si dhe ideologjitë politike, në një usual socialist aesthetic code: it tries to tran- shëmbëlltyrë të përjetshme arkaike. scend different ethnic and religious cultures as well as political ideologies of the region and incorporates them into a timeless archaic imagery.

57 1978 Monumenti Makljen Vendi: Makljen, Bosnje dhe Hercegovinë Skulptor: Boshko Kuqanski Makljen Monument Location: Makljen, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Boško Kućanski

58 Monumenti Makljen qëndron në një park The Makljen monument stands in a memorial memorial që përkujton ‘Betejën e Neretvës’ park which commemorates the ‘Battle of the (të njohur edhe si ‘Ofanziva e katërt e armikut’ Neretva’ (also known as the ‘Fourth Enemy apo ‘Beteja e të plagosurve’), që është një Offensive’ or the ‘Battle of the Wounded’), nga luftimet më të rëndësishme të LNÇ-së one of the most significant combats of the gjatë Luftës së Dytë Botërore. Gjatë aksioneve National Liberation Army in the Second World ushtarake që zgjatën nga janari e deri në prill War. During the military actions that lasted 1942, partizanët arritën edhe t’i parandalojnë from January until April 1943, the partisans Fuqitë e Boshtit nga shkatërrimi i komandës succeeded both in preventing the Axis forces qendrore të LNÇ-së, edhe t’i mbrojnë afro from destroying the central command of the 4.000 të plagosur në spitalin kryesor partizan. national liberation movement and in protecting around 4.000 wounded in the main partisan Monumenti Makljen është ndërtuar për t’a hospital. përkujtuar fitoren e forcave antifashiste kundrejt një armiku më të fuqishëm, si dhe The Makljen monument was built to com- fitoren e humanizmit. Prandaj skulptori Boshko memorate the triumph of the antifascist forces Kuqanski e konceptualizoi memorialin si over a far more powerful enemy as well as the ‘formë vitale florale’ e cila e merr formën nga victory of humanitarianism. Therefore sculptor rrethina shkëmbore. Meqë vendi i këtij monu- Boško Kućanski conceptualised the memo- menti është më i larti në kodrën Makljen, prej rial in a ‘vital floral form’ that picks up on the aty mund të shikohet një pamje e qartë drejt forms of the surrounding rocky hills. As the territoreve ku ndodhi një pjesë e ofanzivës location for this monument the highest point partizane gjatë ‘Betejës së Neretvës’. of the Makljen hill was selected, from where a clear view extends towards the territories Monumenti si i tillë, në veçanti pas luftrave where part of the partisan offensives during të viteve të nëntëdhjeta, është interpretuar si the ‘Battle of the Neretva’ took place. simbol i regjimit komunist dhe i së kaluarës socialiste të cilën lëvizjet nacionaliste dëshironin The monument as such, particularly after ta theynin. Në 2000, parku memorial Makljen, the wars of the 1990s, was interpreted as a që ndodhet në Federatën e Bosnje dhe Her- symbol of the communist regime and social- cegovinës, u shkatërrua pothuajse tërësisht ist past which nationalist movements wished - bazuar në burime zyrtare - ‘nën rrethana të to break with. In 2000, the Makljen memorial paqarta’. Nga i tërë monumenti, vetëm baza park, located in the Federation of Bosnia and e brendshme e betonit është ‘ruajtur’. Që nga Herzegovina, was almost entirely destroyed 2010, monumenti është nën mbrojtjën zyrtare – according to official sources ‘under unclear së bashku me rrethinën natyrore. circumstances’. Of the monument, only the 1978 inner core of reinforced concrete beams was Monumenti Makljen ‘preserved’. Since 2010, it has been under of- Vendi: Makljen, Bosnje dhe Hercegovinë ficial protection along with its natural setting. Skulptor: Boshko Kuqanski Makljen Monument Location: Makljen, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Boško Kućanski

59 Monumenti në malin Petrova Gora përfaqëson The monument on Petrova Gora Mountain një nga arritjet më të shquara të arkitekturës represents one of the most celebrated achi- së monumenteve të Jugosllavisë socialiste. evements in socialist Yugoslav monumental Petrova Gora ka qenë pjesë e rëndësishme e architecture. Petrova Gora was an important lëvizjes partizane prej kur ka shërbyer si bazë part of the Partisan movement since it served e Partisë Komuniste të Kroacisë, gjatë viteve as the Croatian Communist Party’s headquar- të para të Luftës së Dytë Botërore. Ai poashtu ters during the first years of the Second World ka qenë vendi i spitalit qendror fushor partizan. War and was the location of the central Partisan Pos kësaj, ai simbolizon tragjedinë e serbëve të field hospital. In addition, it symbolised the tra- Kroacisë të cilët ishin vrarë në numër të madh gedy of Croatian Serbs who were killed in large nga regjimi i ustashëve në fshatrat në rrethinë. numbers by the Ustaša regime in surrounding villages. Autoritetet komuniste e vendosën gurtheme- lin e monumentit të Petrova Gorës në 1946, The communist authorities laid the foundation por për shkak të rajonit të varfëruar, ndërtimi stone of the Petrova Gora monument in 1946, nuk përfundoi deri më 1981. Monumenti u bë but due to the impoverishment of the region, famëkeq në mars 1990 për shkak të një përkuj- construction was not completed until 1981. timi të organizuar nga komunistët lokalë të cilët The monument achieved notoriety in March paralajmëruan një ripërtrirje të të ashtuquajturve 1990 because of a commemoration organi- ustashë, në formën e Franjo Tuxhmanit dhe sed by local communists who warned of an Partisë Demokratike Kroate. Mediat raportuan alleged Ustaša resurgence in the form of Franjo për prani të çetnikëve dhe nacionalistëve të Tuđman and his Croatian Democratic Party. tjerë serbë, dhe shumë njerëz e interpretuan The media reported on the presence of Chetnik këtë si një tentim të Beogradit për të manipulu- and other Serbian nationalist imagery, and ar me frikën e serbëve të Kroacisë në mbrëmjen many perceived it as an attempt by Belgrade to e zgjedhjeve të para shumëpartiake në Kroaci, manipulate the fears of Croatian Serbs on the që nga Lufta e Dytë Botërore. eve of Croatia’s first multiparty elections since the Second World War. Që nga lufta e Atdheut (1991 – 1995), i tërë kompleksi memorial është shkatërruar dhe Since the Homeland War (1991 – 1995), the panelët e çmueshëm metalikë janë vjedhur entire memorial complex has been devastated tërësisht nga lëkura e jashtme e monumentit. and the valuable metal panels that form the Aktualisht, Këshilli Nacional Serb organizon monument’s outer skin have been systema- disa aksione punuese çdo vit, për pastrimin tically stolen. Currently, the Serbian National e vendit, dhe ekzistojnë disa propozime për Council organises several work actions per year renovimin e monumentit dhe shfrytëzimin e tij to clean up the site, and there are a number of 1981 si muze apo hapësirë artistike. Fatkeqësisht, proposals to renovate the monument and use Monumenti në Petrova Gorë çmimi i lartë i materialit të përdorur dhe vendi it as a museum or artistic space. Unfortuna- Vendi: Petrovac (Mali Petrova Gorë), Kroaci i tij i izoluar e bëjnë të pamundur restaurimin e tely, the high cost of the material used in the Skulptor: Vojin Bakiq monumentit në të ardhmen e afërt. monument and its isolated location means that Petrova Gora Monument it is unlikely for the monument to be restored in Location: Petrovac (Petrova Gora Mountain), Croatia the near future. Sculptor: Vojin Bakić

60 Idea për ndërtimin e një memoriali për The idea of building a memorial to the fighters luftëtarët e rënë në luftrat e Ballkanit, së pari fallen in the Balkan Wars was first born in lindi në Kraljevë pak pas Luftës së Dytë Ball- Kraljevo shortly after the Second Balkan War kanike në 1913. Ndërkaq, realizimi i monu- in 1913. The realisation of the monument, mentit përfundoi njëzet vite më vonë, pjesër- however, was only finished twenty years later, isht për shkak të Luftës së Parë Botërore. partly due to the First World War. Based on Bazuar në një referendum të qytetarëve, mon- a referendum among the townspeople, the umenti përfundimisht u vendos në qendrën e monument was 1932 finally placed in the city qytetit në 1932 (për arsye të panjohura, pllaka centre (for unknown reasons, the memorial memoriale ka të shënuar vitin 1934). Pas dy plaque it reads 1934). Another two decades dekadash, në nëntor 1959, monumenti u lar- on, in November 1959, the monument was re- gua në bazë të vendimit të komitetit popullor moved by a decision of the socialist people’s socialist të komunës së Kraljevës, për shkak committee of Kraljevo Municipality because se sheshi qendror duhej të shndërrohej në the central square was to be turned into a mili- varrezë ushtarake. Pas shumë kërkesash nga tary cemetery. Following numerous requests qytetarët e Kraljevës, monumenti u restaurua by citizens of Kraljevo, the monument was offi- zyrtarisht dhe u kthye në vendin e tij original, cially restored at its old place in October 1982. në tetor 1982. The monument shows the figure of a Serbian Monumenti tregon figurën e ushtarit serb soldier set on a stone pedestal. The north- të vendosur në një piedestal prej guri. Ana ern side of the pedestal features a relief of veriore e piedestalit paraqet reliefin e em- Serbia’s national emblem. All four sides of the blemës nacionale serbe. Të të katër anët e pedestal include rectangular niches intended piedestalit përfshijnë qoshe të menduara për for marble plaques with names of local fight- pllaka të mermerta me emra të luftëtarëve ers lost their lives between 1912 and 1918. 1982 lokalë që kanë humbur jetën mes viteve 1912 Because the list of names was destroyed Monumenti kushtuar luftëtarëve të rënë serbë për dhe 1918. Për shkak se lista e emrave ishte during the Second World War, bronze plaques lirinë e atdheut 1912-1918 nga shokët e luftës dhe shkatërruar gjatë Luftës së Dytë Botërore, në were installed featuring the names of battles in kombi falënderues zahvalnog naroda vend të tyre janë instaluar pllaka të bronzit me which Serbian soldiers perished in the Balkan Vendi: Kraljevë, Serbi emra të betejave në të cilat ushtarët serbë u Wars as well as the First World War. Skulptor: Zhivojin Llukiq zhdukën gjatë luftrave të Ballkanit si dhe gjatë Monument to Serbian Fighters fallen for the Freedom Luftës së Parë Botërore. As one of the town’s central features, the of the Fatherland 1912-1918 from War Comrades and monument used to be a gathering place for a Grateful Nation Si tipar qendror i qytetit, monumenti shfrytëzo- youths when the town promenade was lead- Location: Kraljevo, Serbia hej si pikë për mbledhime rinore kur shëtitoret ing next to it. Today, it has become a popu- Sculptor: Živojin Lukić e qytetit çonin tek ai. Sot ai është bërë tribunë lar tribune for political events and for laying e popullarizuar për ngjarje politike dhe për wreaths in commemoration of the breach of vendosje të kurorave në përkujtim të thyerjes the ‘Macedonian (also Salonika) Front’ in 1918 së ‘Frontit Maqedon (apo të Salonikës)’ në which resulted in the liberation of Serbia. 1918, që rezultoi me çlirimin e Serbisë.

61 Ky monument i kushtohet Desanka Maksi- The monument is dedicated to Desanka Maksi- moviqit (1898-1993), njërës nga poetet më të mović (1898-1993), one of the greatest Serbian mëdha serbe. Ai është ngritur gjatë kohës sa poetesses. It was erected during her lifetime poetja ka qenë gjallë, në vendlindjen e saj në in her hometown of Valjevo in 1990. Maksimo- Valjevë, më 1990. Maksimoviqi protestoi kundër vić protested against the construction of the ndërtimit të monumentit, por vendorët e qytetit monument, but locals from Valjevo persuaded e bindën atë që ky do të jetë vetëm një monu- her that it was just a monument for poetry with ment për poezinë dhe do ta ketë fytyrën e saj. her face on it. The engraving on the monument Gdhendja në monument thekson: “Për poezinë reads accordingly: “To poetry from a poetic nga populli poetik”. nation”.

Desanka Maksimoviq punoi si mësuese e letër- Desanka Maksimović worked as a school sisë serbe dhe ishte anëtarë e Akademisë së teacher of Serbian literature and was member Shkencave dhe Arteve të Serbisë. Ajo është e of the Serbian Academy of Sciences and Arts. famshme si poete, tregimtare, noveliste, autore She is most famous as a poet, storyteller, nove- për fëmijë dhe kohë pas kohe edhe si përkthye- list, children’s writer, and occasional translator. se. Poezitë e saj janë thirrje që njerëzit të jenë Her poems represent a call for people to be të mirë, fisnikë, krenarë dhe të qëndrueshëm; good, noble, proud, and steady; to respect pe- të respektojnë njerëzit e besimeve, parimeve ople of different beliefs and principles, opinions, e mendimeve të ndryshme, si dhe të ngjyrave colours and religions; and to be strict towards dhe feve të ndryshme; dhe të jenë striktë ndaj their own flaws as well as those of others. One gabimeve të veta si dhe atyre të të tjerëve. Një of her best-known poems is ‘A Bloody Fairy nga poezitë e saj më të njohura është ‘Përralla Tale’ (Serbian: Krvava Bajka) which she wrote e përgjakshme’ (serbisht: Krvava Bajka) të cilën after hearing of the execution of students in e shkroi pasi që kishte dëgjuar për ekzekuti- Kragujevac on October 21st 1941. The poem 1990 min e studentëve në Kragujevc, më 21 tetor was published after the end of the Second 1941. Poezia u botua nga fundi i Luftës së World War and became an obligatory part of Monumenti kushtuar Desanka Maksimoviqit Dytë Botërore, dhe u bë pjesë obligative e çdo every elementary school curriculum in Yugosla- Vendi: Valjevë, Serbi planprogrami të shkollave fillore në Jugosllavi. via. It also inspired a movie with the same title Skulptor: Aleksandar Zarin Ajo poashtu inspiroi një film me të njëjtin titull made in 1969. Monument to Desanka Maksimović që u realizua në 1969. Location: Valjevo, Serbia Still today, Desanka Maksimović’s poetry is Sculptor: Aleksandar Zarin Poezia e Desanka Maksimoviqit edhe sot është included in the curricula of Serbian elemen- pjesë e planprogramit shkollor fillor në Serbi. tary schools. Poetry lessons, dedicated to her Mësime nga poezia, të kushtuara poezisë së poetry, are organized on the central ‘Poetry saj, organizohen çdo vit më 16 maj në ‘Sheshin Square’ in Valjevo every year on May 16th. That e Poezisë’ në Valjevë. Në atë ditë, poetët më të day, the best lyrists are given an award named mirë, fitojnë një shpërblim me emrin e saj, dhe after her and flowers are laid at her monument në monumentin në qendrën e qytetit vendosen in the town centre. kurora lulesh.

62 Monumenti i gjatë 2 metra, ‘Kundër të keqes’ The 2m-tall monument ‘Against Evil’ is carved është gdhendje e një blloku të vetëm të mer- out of a single marble block. Its style is remi- merit. Stili i tij të kujton artin majan të Ame- niscent of ancient South-American Mayan art, rikës jugore, por tema e tij është e krishterë. but its theme is Christian. It features religious Ai paraqet simbole religjioze të Apokalipsit symbols from the Apocalypse that speak of që flasin për dënim të drejtë për ata që bëjnë just punishment for one’s misdeeds or of keq, apo për shpërblim për ata që bëjnë mirë. reward for one’s good deeds. It is the work of Monumenti është punim i skulptorit meksikan the Mexican sculptor Romo Miguel and was Romo Miguel, dhe është dhuruar në 1989 nga donated by Mexico in 1989 to the memo- Meksika për parkun memorial Shumaricë, afër rial park Šumarice, close to Kragujevac, as a Kragujevcit, si shenjë miqësie dhe bashkëpu- token of friendship and cooperation. In 1991 it nimi. Monumenti u ngrit në vitin 1991. was finally erected.

Parku memorial kujton ekzekutimin e mijëra The memorial park commemorates the execu- banorëve të Kragujevcit nga Wehrmacht-i tion of several thousand residents of Kragu- gjerman më 21 tetor 1941. Në kujtim të këtyre jevac by the German Wehrmacht on October viktimave, e tërë zona e Shumaricës është 21st 1941. In commemoration of the victims, shndërruar në park memorial të quajtur ‘Tetori the whole Šumarice area was turned into the i Kragujevcit’ (serbisht: Kragujevački Oktobar) memorial park ‘October in Kragujevac’ (Serbi- në 1953. Monumente të shumëta janë krijuar an: Kragujevački Oktobar) in 1953. Numerous në këtë vend midis viteve 1959 dhe 1994, të monuments were created in the park between ndërtuara, me disa përjashtime, kryesisht nga 1959 and 1994, made, with few exceptions, skulptorë dhe arkitektë nga pothuajse të gjitha mainly by sculptors and architects from almost republikat e ish-Jugosllavisë. all republics of former Yugoslavia.

1991 Gjatë regjimit të Sllobodan Millosheviqit dhe During the rule of Slobodan Milošević and the rritjes së nacionalizmit në Serbi, një kishë rise of nationalism in Serbia, a Serbian Ortho- ‘Kundër të keqes’ ortodokse serbe u ndërtua afër monumentit dox Church was built close to the monument Vendi: Kragujevc, Serbi ‘Kundër të keqes’, duke theksur kështu për- ‘Against Evil’ emphasising both the religious Skulptor: Romo Miguel katësinë fetare të viktimave dhe konceptin e belonging of the victims to the Serbian Ortho- ‘Against Evil’ popullit serb si viktimë. dox Church and the concept of the Serbian Location: Kragujevac, Serbia people as victim. Sculptor: Romo Miguel

63 1994 (ndërtimi i parë më 1984, first construction in 1984) ‘Monumenti buzë rruge’ kushtuar Ivo Andriqit Vendi: Vishegrad, Bosnje dhe Hercegovinë Skulptor: Ljupko Antunoviq ‘Roadside Monument’ to Ivo Andrić Location: Vishegrad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Ljupko Antunović

64 Monumenti i kushtohet Ivo Andriqit (1892- Është interesant se prapavija unike e Andriqit The monument is dedicated to Ivo Andrić Interestingly, Andrićs unique background 1975), shkrimtarit të famshëm jugosllav e parandalon që t’i atribohet cilësdo ‘anë’: (1892-1975), famous Yugoslav writer and prevents him from being claimed by either one dhe laureatit të çmimit Nobel i cili fitoi famë ai u lind afër qytetit Travnik në Bosnje dhe Nobel laureate who gained world fame with his ‘side’: He was born near Travnik in Bosnia and botërore me romanin “Ura mbi lumin Drina” ku Hercegovinë, nga prindër kroatë dhe e kaloi novel “The Bridge on the Drina” in which he Herzegovina to Croatian parents and spent ai përshkruan jetën dhe shoqërinë në qytetin pjesën më të madhe të jetës së tij në Beograd. depicts life and society in the Eastern Bosnian much of his life in Belgrade. Like his novels, e Bosnjës lindore, Vishegrad, nga shekulli XVI Ashtu sikurse romanet e tij, të cilët çmohen city Višegrad from the 16th century until the which are appreciated beyond ethnic and deri në Luftën e Parë Botërore. Ura Mehmed përtej kufijve etnikë e shtetërorë, ai vetë nuk First World War. The Mehmed Paša Sokolović state borders, he himself does not ‘belong’ to Pasha Sokolloviq, e cila e frymëzoi këtë libër, i ‘përket’ vetëm një komuniteti por të gjithëve Bridge, which inspired the book, was built in one community alone but to everyone who ap- u ndërtua në vitin 1577 dhe u emërua si Vend që e çmojnë veprën e tij. Prandaj, monumenti 1577 and named a UNESCO World Heritage preciates his work. Therefore, the monument i Trashëgimisë Kulturore i UNESCO-s, në vitin kushtuar Ivo Andriqit duhet të lirohet nga Site in 2007. to Andrić should be devoid of any political 2007. çfarëdo konotacioni politik që e ka marrë gjatë connotations it gained over time; its real inten- kohës; qëllimi i tij i vërtetë, sipas skulptorit An- The monument was first built in Višegrad tion, according to sculptor Antunović, was to Monumenti për herë të parë u ndërtua në tunoviq, ishte që t’i bëhej homazh imagjinatës in 1984 on the initiative of several Bosnian pay homage to the artist’s imagination and Vishegrad më 1984 me iniciativën e disa dhe veprës letrare të artistit. Herzegovinian writers. It was inaugurated dur- literary work. shkrimtarëve të Bosnje dhe Hercegovinës. ing the cultural event ‘The Paths of Višegrad’ Ai u përurua gjatë ngjarjes kulturore ‘Shtigjet that used to gather writers and artists from all e Vishegradit’ që grumbullonte shkrimtarë e over Yugoslavia. Sculptor Ljupko Antunović, artistë nga gjithë Jugosllavia. Skulptori Ljupko an artist from Sarajevo, named it ‘Roadside Antunoviq, një artist nga Sarajeva, e quajti Monument’ and it was placed near the famous ‘Monument buzë rruge’ dhe ai u vendos afër bridge. urës së famshme. Although its construction was initially not po- Edhe pse ndërtimi i tij fillimisht nuk ishte i mo- litically but culturally motivated, the ‘Roadside tivuar politikisht por kulturalisht, ‘Monumenti Monument’ became a victim to political exploi- buzë rruge’ u bë viktimë e eksploatimit politik tation during the war in the 1990s. Destroyed gjatë luftës së viteve të nëntëdhjeta. I shkatër- in 1991 by Bošniak forces, it was rebuilt three ruar në vitin 1991 nga forcat boshnjake, ai years later on the initiative of the political u rindërtua tri vjet më vonë me iniciativën e administration of Republika Srpska. Sculptor administratës politike të Republika Srpskës. Antunović agreed to rebuild the monument Skulptori Antunoviq u pajtua ta rindërtojë but refused to be present at the inauguration monumentin por refuzoi të jetë i pranishëm event in 1994 which was attended by Radovan gjatë ceremonisë së inaugurimit në vitin 1994 Karadžić, first president of Republika Srpska ku mori pjesë edhe Radovan Karaxhiqi, presi- from 1992 to 1996 and currently tried for war denti i parë i Republika Srpskës nga viti 1992 crimes at the International Criminal Tribunal for deri më 1996, aktualisht i akuzuar për krime the former Yugoslavia in The Hague. Taking luftë në Tribunalin Ndërkombëtar për Krime this into account and the fact that during the Luftë në ish Jugosllavi, në Hagë. Duke marrë war in 1992-1994 Višegrad was subjected to parasysh këtë dhe faktin se gjatë luftës në vitet one of the most comprehensive campaigns of 1992-1994 Vishegrad ishte i ekspozuar ndaj ethnic cleansing directed against its Muslim kampanjave më gjithëpërfshirëse të spastrimit Bošniak population, the reinstatement of the etnik kundër popullatës muslimane të Bosnjes, monument became a means of ethno-national rikthimi i monumentit u bë mjet i demarkimit demarcation of space. etno-nacional të hapësirës.

65 Monumenti kushtuar Mbretit Tomisllav, sun- The monument of King Tomislav, ruler of the dimtarit të Mbretërisë Kroate në shekullin X, Croatian Kingdom in the 10th century, is de- u dedikohet anëtarëve të ‘Brigadës së Mbre- dicated to the members of the ‘King Tomislav tit Tomisllav’ që vdiqën gjatë luftës në vitet Brigade’ who died during the war in 1992-1995. 1992-1995. E themeluar në Tomisllavgrad, në Founded in Tomislavgrad, in the southwest of jugperëndim të Bosnje dhe Hercegovinës, si Bosnia and Herzegovina, as a formation of the fromacion i Këshillit Kroat të Mbrojtjes, brigada Croatian Council of Defence, the brigade par- mori pjesë në operacione ushtarake për mbroj- ticipated in military operations for the defence tjen e qytetit dhe të rrethinës së luginës Duvno of the city and the surrounding Duvno valley kundër forcave serbe. against Serbian forces.

Monumenti e përforcon ndjenjën e përkatësisë The monument strengthens a sense of belon- së katolikëve që jetojnë në luginën Duvno, kars- ging of the Catholics living in the Duvno valley hi Kroacisë, ‘vendlindjes’ së tyre. Figura masive to Croatia, their ‘homeland’. The massive bron- nga bronzi e ‘mbretit të parë të Kroacisë’, trupi i ze figure of the ‘first king of Croatia’, whose të cilit formon një kryq, e kujton vështruesin për body forms a cross, reminds the observer of rëndësinë historike që ndërmori lugina Duvno the historical importance that the area of Duvno në raport me krijimin e identitetit kroat. Besohet assumed regarding the creation of a Croatian se lugina Duvno është vendi ku në vitin 753 u identity. It is believed that the Duvno valley mbajt kuvendi i parë kroat dhe ku në vitin 925 is the place where in 753 the first Croatian u kurorëzua Mbreti Tomisllav. Edhe pse ende assembly took place and where in 925 King është objekt kundëthëniesh në mesin e studiue- Tomislav was crowned. Although still an object sve, këto ngjarje konsiderohen nga shumica of controversy among scholars, these events të jenë fakte qe pa asnjë kundërshtim e lidhin are by many considered to be historical facts zonën Duvno me Kroacinë, pavarësisht kufijve irrefutably connecting the area of Duvno with të rinj politikë (apo ndryshues). Croatia, regardless of new (or shifting) political borders. Në fundamentin e monumentit prej graniti, në pllakën memoriale shkruan: “Vendlindja e cila On the granite fundament of the monument, a rritet nga dashuria jote jeton në ne, bijtë e Kroa- memorial plaque reads: “The Homeland that cisë. Për bijtë e Duvnos që e dhanë jetën e tyre grows from your love lives in us, the children of për Kroacinë, vendlindjen e tyre.” I vendosur në Croatia. To the sons of Duvno who gave their 1997 zonën e populluar me shumicë kroate dhe duke lives for Croatia, their homeland.” Placed in an Monumenti kushtuar përmbajtur emblema e referenca për Kroacinë, area populated by a majority of Bosnian Croats Mbretit Tomisllav monumenti e përforcon identifikimin me tokën and featuring emblems and references to Croa- Vendi: Tomisllavgrad, dhe historinë kroate. tia, the monument strengthens the identification Bosnje dhe Hercegovinë with Croatian land and history. Skulptor: Vinko Bagariq Monument to King Tomislav Location: Tomislavgrad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Vinko Bagarić

66 Monumenti i kushtohet Agnesë Gonxhe The monument is dedicated to Agnes Gonxha Bojaxhiut (1910-1997), të njohur si murgesha Bojaxhiu (1910-1997), known as the Roman katolike Nënë Tereza. Ajo mori çmimin Nobel Catholic nun Mother Teresa. She was awarded për Paqe në vitin 1979, për punën e saj hu- the Nobel Peace Prize in 1979 for her humani- manitare dhe si themeluese e kongregacionit tarian work and as founder of the congrega- ‘Misionarët e Bamirësisë’, i cili kujdeset për të tion ‘Missionaries of Charity’, which cares for sëmurët dhe nevojtarët anembanë botës. the sick and needy worldwide.

Statuja qëndron aty ku më parë ishte kisha The statue stands on the former site of the katolike ‘Zemra e Shenjte e Jezusit’, ku Nënë Catholic church ‘Sacred Heart of Jesus’, in Tereza u pagëzua menjëherë pas lindjes, në which Mother Teresa was baptized shortly vitin 1910. Në janar të vitit 2009, Shtëpia Me- after her birth in 1910. In January 2009, the moriale Nënë Tereza (që shihet prapa statu- Mother Teresa Memorial House (seen behind jës) i ka hapur dyert e saj. Aty qëndron një the statue) opened its doors. It holds a per- ekspozitë e përhershme rreth jetës së saj duke manent exhibition about her life that includes përfshirë edhe një numër të madh të gjërave të numerous of her personal belongings. saja personale. Although universally respected for her devo- Edhe pse respektohet botërisht për përkushti- tion to charity and the humanitarianism she min e saj ndaj bamërësisë dhe humanitarizmin symbolises, Mother Teresa’s ethnic origin që ajo e simbolizon, origjina etnike e Nënë has been a matter of subtle local controver- Terezës ka qenë subjekt i kundërthënieve të sies in the past. When representatives of the thukta lokale në të kaluarën. Përfaqësuesit e Macedonian government on several occa- qeverisë maqedone në disa raste iu referuan sions referred to her simply as ‘Skopjankata’ asaj thjesht si ‘Skopjankata’ (‘shkupjanja’; (‘the woman from Skopje’; her birthplace), 1999 vendlindja e saj), përfaqësuesit e komunitetit representatives of the Albanian community shqiptar e kritikuan këtë si mospërfillje të criticised this as a deliberate disregard of her Monumenti kushtuar Nënë Terezës qëllimshme të origjinës së saj shqiptare. Albanian origin. They further complained about Vendi: Shkup, Maqedoni Ata gjithashtu u ankuan për vendin e monu- the rather remote location of the monument. Autor: Tome Serafimovski mentit, se ishte shumë larg. Propozimet e Proposals from the Albanian civil society to Monument to Mother Teresa shoqërisë civile shqiptare për ta vendosur atë place it near the central city square, where Location: Skopje, Macedonia afër sheshit qendror të qytetit, ku më parë Mother Teresa’s original house used to stand, Author: Tome Serafimovski qëndronte shtëpia e Nënë Terezës, u refu- were rejected. Mother Teresa herself once zuan. Njëherë, vetë Nënë Tereza, në lidhje me said regarding her origin: “By blood, I am origjinën e vet, pati thënë: “Sipas gjakut, jam Albanian; by citizenship, an Indian; by faith, I shqiptare, sipas shtetësisë, hinduse, sipas am a Catholic nun. As to my calling, I belong fesë, murgeshë katolike. Sa për thirrjen time, to the world. As to my heart, I belong entirely unë i përkas botës. Sa për zemrën time, unë to the Heart of Jesus.” tërësisht i përkas Zemrës së Jezusit.”

67 Statuja përkujton Zahir Pajazitin (1952-1997) i The statue commemorates Zahiri Pajaziti cili ishte njëri nga aktivistët dhe themeluesit e (1952-1997) who was one of the activists and Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Ai u vra founders of the Kosovo Liberation Army (KLA). në janar të vitit 1997 nga policia serbe, duke He was killed in January 1997 by the Serbian qenë komandanti i parë i UÇK-së që vdiq gjatë police, being the first KLA commander dying in konfliktit të armatosur me Serbinë. Në vitin the armed conflict with Serbia. In 2008, he was 2008, ai u shpall hero i Luftës së Kosovës nga declared a hero of the Kosovo War by a decree një dekret i presidentit të atëhershëm, Fatmir of then president Fatmir Sejdiu. During the Sejdiut. Gjatë luftës, një njësi e UÇK-së u quajt war, a KLA unit was named after him. Serbian sipas emrit të tij. Autoritetet serbe e akuzuan authorities accused Pajaziti of conducting terro- Pajazitin për kryerjen e sulmeve terroriste ndaj rist attacks against Serbian police units. His njësive policore serbe. Memoriali i tij u përurua memorial was inaugurated on November 28th më 28 nëntor 2000, në Ditën e Flamurit. 2000 for the Flags Day.

Pas luftës së viteve 1998-1999, monumentet After the war of 1998/9, monuments and dhe vendet memoriale lulëzuan në Kosovë, që memorial sites flourished in Kosovo, mainly kryesisht u ngritën nga familjet që i humbën të erected by families that lost relatives during the afërmit e tyre gjatë luftës. Këto monumente dhe war. These monuments and memorials were memoriale u ndërtuan për t’i përkujtuar ushtarët built to commemorate soldiers and comman- dhe komandantët e Ushtrisë Çlirimtare të Ko- ders of the Kosovo Liberation Army (KLA) as sovës (UÇK) si dhe viktimat e luftës. Vetëm disa well as war victims. Only few of these memo- nga këto memoriale u ngritën nën patronazhin rials were erected under the patronage of the e qeverisë së Kosovës apo nën drejtimin e Kosovo government or under the direction komunave. Pjesa më e madhe e tyre rezultoi of municipalities. Most of them resulted from nga nismat private. Vendndodhjet e memori- private initiatives. The locations of the memorial 2000 aleve jane vetvetiu lokacione historike, meqë are historical venues themselves, as they often ato shpesh i referohen origjinës së heroit të refer to the origin of the commemorated hero Monumenti kushtuar Zahir Pajazitit përkujtuar apo vendit të vdekjes së tij. Shumica or his place of death. Most of monuments and Vendi: Prishtinë, Kosovë e monumenteve dhe e memorialeve në Kosovë, memorials in Kosovo, especially those built Skulptor: Muntoz Dhrami sidomos ato të ndërtuara pas luftës së fundit, after the last war, resemble socialist-realist art, Monument to Zahir Pajaziti i ngjajnë artit soc-realist, por të plotësuara me but complemented with national symbols. Location: Pristina, Kosovo simbole kombëtare. Sculptor: Muntoz Dhrami

68 Ky monument është pjesa qendrore e parkut The monument is the central part of the me- memorial Rorovi, afër qytetit Gorazhde në lin- morial park Rorovi, near Goražde in eastern dje të Bosnje dhe Hercegovinës, që i përkujton Bosnia-Herzegovina, which commemorates ushtarët e rënë në rezistencën e Gorazhdes në the soldiers who died in the resistance of vitet 1992 - 1995. Gjatë luftës së viteve 1990, Goražde in 1992 - 1995. During the war in the Gorazhde ishte disa herë nën rrethim dhe 1990s, Goražde was several times under siege mbrohej nga Ushtria e Bosnje dhe Herce- and defended by the Army of Bosnia and Her- govinës. Njëra nga linjat mbrojtëse të qytetit zegovina. One of the defence lines of the city shtrihej përgjatë Rorovi, prandaj dhe u zgjodh led across Rorovi, which is why it was chosen si vend për parkun memorial. as the location for the memorial park.

Memoriali ka formën e shënuesit të varrit të The monument has the form of a stylised stilizuar me motive të gdhendura të një gjy- grave marker with engraved motives of a smëhëne dhe ylli, zambaku të artë, dhe të një crescent moon and star, a golden lily, and a shpate. Këto simbole i japin respekt të veçantë sword. These symbols give special respect ushtarëve të rënë të fesë islame (shehid). Në to fallen soldiers of Muslim faith (shaheed). mesin e shumë përkujtimeve të organizua- Among the many commemorations organised ra në Rorovi, ‘Ditët e Rezistencës’ veçohet in Rorovi, the ‘Days of Resistance’ stand out edhe për nga përmbajtja dhe kohëzgjatja: një both in content and duration: a tour along im- turne përgjatë linjave të mbrojtjes, një ‘mësim portant lines of defence, a ‘history lesson’, and historie’, dhe kurorat e shtrira; të gjitha këto the laying down wreaths all intend to preserve kanë për qëllim ta ruajnë kujtesën e ‘sakrificës memories of the ‘sacrifice made for the libera- për çlirimin nga agresorët’. Meqenëse ‘Dita e tion from aggressors’. Since the ‘Day of Vic- fitorës kundër fashizmit’ kushtuar ushtarëve që tory over Fascism’ dedicated to soldiers who kanë rënë në Luftën e Dytë Botërore festohet fell in the Second World War is celebrated at 2001 në kohën e njëjtë, praktikat përkujtuese në the same time, the commemorative practices Rorovi në njëfarë mënyre i barazojnë të gjitha in Rorovi in a way equalise all victims, both (ndoshta më herët, maybe earlier) viktimat, edhe partizanët edhe shehidët, që partisans and shaheed, who jointly oppose the Parku memorial Rorovi bashkarisht e kundërshtojnë ‘armikun fashist’. ‘fascist enemy’. Vendi: Gorazhde, Bosnje dhe Hercegovinë Skulptor: Senad Pezo Rorovi ngërthen kode fetare dhe ato laike: Rorovi combines both religious and secular Memorial Park Rorovi duke i dhënë respekt shehidëve të rënë në codes: By giving respect to shaheed fallen Location: Goražde, Bosnia-Herzegovina mbrojtje të qytetit, fokusohet dimensioni fetar in defence of the city, the religious dimen- Sculptor: Senad Pezo përderisa shpërfillet ndëretniciteti i Ushtrisë së sion is focused while the interethnicity of the Bosnje dhe Hercegovinës. Njëjtë, simbolizmi Army of Bosnia and Herzegovina is neglected. fetar barazohet me identifikimin kombëtar të In the same way, religious symbolism is boshnjakëve muslimanë. Prandaj ky monu- equated with national identification of Bosnian ment nuk e artikulon unitetin ndëretnik të Muslims (Bošniaks). Thus this monument is Bosnje dhe Hercegovinës por ndarjen. not so much an articulation of Bosnian and Herzegovinan interethnic unity, but rather of segregation.

69 2003 Qendra Memoriale Srebrenica – Potoçari, për viktimat e gjenocidit të vitit 1995 Vendi: Srebrenicë, Bosnje dhe Hercegovinë Arkitektët: Ahmed Xhuviq and Ahmet Kapixhiq Memorial Centre Srebrenica- Potočari for the Victims of the 1995 Genocide Location: Srebrenica, Bosnia-Herzegovina Architects: Ahmed Džuvić and Ahmet Kapidžić

70 Qendra memoriale në Potoçari, në Bosnjen The memorial centre in Potočari, in Eastern lindore, u kushtohet viktimave të gjenocidit në Bosnia, is dedicated to the victims of the Srebrenicë, të vitit 1995. Ajo përbëhet nga një genocide in Srebrenica of 1995. It consists of monument dhe një varrezë, që janë pjesë e a monument and a cemetery, both of which komponentës sakrale të qendrës memoriale. are part of the sacral component of the memo- Që nga viti 2003, viktimat e identifikuara të rial centre. Ever since 2003, the identified vic- gjenocidit varrosen aty. tims of the genocide have been buried there.

Qendra memoriale u ndërtua me iniciativën e The memorial centre was built on the initiative ish Përfaqësuesit të Lartë për Bosnje dhe Her- of the former High Representative for Bosnia cegovinë, Wolfgang Petritsch. Në vitin 2001, and Herzegovina, Wolfgang Petritsch. In 2001, fondacioni i formuar asokohe ‘Srebrenica- the newly created foundation ‘Srebrenica- Potoçari’ ndërmori detyrën e ndërtimit dhe të Potočari’ undertook the task of building and mirëmbajtjes së qendrës memoriale. Qëllimi i maintaining the memorial centre. Its aim is to saj është të përkujtojë masakrën e mbi 8000 commemorate the more than 8000 victims viktimave e cila ndodhi në korrik të vitit 1995 of the massacre which occurred in July 1995 gjatë ofenzivës së zhvilluar nga Ushtria e during an offensive carried out by the Army of Republika Sërpskës, të udhëhequr nga Ratko the Republika Srpska, led by Ratko Mladić, on Mlladiqi, në enklavën e Srebrenicës edhe pse the enclave Srebrenica even though the area zona ishte shpallur ‘zonë e lirë’ e Kombeve të had been declared a UN ‘safe zone’. Bashkuara. The architects designed the inner, sacral part Arkitektët e dizajnuan pjesën e brendshme of the centre in the form of a daisy which sakrale në formën e margaritës, që ishte inspired them due to its simplicity and ‘purity’. frymëzim për ta për shkak të thjeshtësisë dhe The 8000 grave markers in the cemetery ‘pastërtisë’ së saj. 8000 shenjat e varrit në (mezarje) are grouped like flower petals around varreza (mezarë) janë të grupuara si petale the central ‘musala’, an open space for prayer lulesh rreth ‘musalës’ qendrore, një hapësirë covered by a four-sided roof reminiscent of e hapur për lutje dhe e mbuluar nga të katër traditional Bosnian architecture. On the ‘Wall anët me një kulm që i përngjan arkitekturës of Remembrance’, a semicircular granite plat- tradicionale boshnjake. Në ‘Murin e Kujtesës’, form revolving around the musala, the names në një platformë gjysmërrethore prej gra- of the victims are inscribed. niti përreth musalës, janë të shkruar emrat e viktimave. Free from national symbols, the memorial centre focuses on paying respect to the dead and Pa simbole kombëtare, qendra memoriale tries to evade any political or ideological ex- fokusohet në kushtimin e respektit për të ploitation of the remembrance of the victims. vdekurit dhe përpiqet t’i shmanget çfarëdo Its form of a flower symbolises life rather than shfrytëzimi politik a ideologjik të kujtesës për death, and gives the monument a conciliatory viktimat. Forma e lules simbolizon jetën e jo and dignified tone. vdekjen, dhe i jep monumentit një ton pajtues dhe madhështor.

71 Qëllimi i monumentit është i dyfishtë: ai u The monument’s purpose is twofold: It was përurua gjatë përkujtimit të përvjetorit të gjas- inaugurated during the commemoration of the htëdhjetë të vrasjes së mbi njëqind qytetarëve 60th anniversary of the killing of over a hundred shqiptarë nga fshati Bllacë i Maqedonisë Albanian citizens from the village of Blace in veriore, nga ana e partizanëve në nëntor të vitit Northern Macedonia by Partisans in November 1944. Njëkohësisht, ai shërben si varrezë për 1944. At the same time, it serves as a cemetery luftëtarët shqiptarë që vdiqën gjatë konfliktit të for Albanian fighters who died during the inter- brendshëm në Maqedoni në vitin 2001. nal conflict in Macedonia in 2001.

Në kohën e Jugosllavisë ishte gati e pamun- In the time of Yugoslavia, it was nearly impossi- dur të ndërtoheshin monumente që i kujtonin ble to build monuments remembering events of ngjarjet me rëndësi kombëtare për njërin nga national relevance for one of its people, especi- popujt e saj, sidomos për minoritetet siç ishin ally for minorities such as Albanians in the Soci- shqiptarët në Republikën Socialiste të Maqe- alist Republic of Macedonia. This changed after donisë. Kjo ndryshoi pasi që Maqedonia fitoi Macedonia gained its independence in 1991 pavarësinë në vitin 1991 dhe pas konfliktit and following the internal conflict in 2001 which të brendshëm në vitin 2001 që përfundoi me ended with the signing of the Ohrid Framework nënshkrimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit, që Agreement that paved the way for improving hapi rrugën për përmirësimin e marrëdhënieve interethnic relations. Due to liberalised regu- ndëretnike. Për shkak të rregulloreve të liberali- lations, the monument in Blace could be built zuara, ishte e mundur të ndërtohej monumenti by the local Albanian community and as such në Bllacë nga ana e komunitetit shqiptar dhe si it represents a type of private commemoration i tillë ai përfaqëson një lloj të përkujtimit privat apart from the official (Macedonian) culture of veçmas nga kultura zyrtare (maqedonase) e remembrance. As such, it is more significant to kujtesës. Si i tillë, ai ka më shumë rëndësi për the Albanian minority than to others. 2004 minoritetin shqiptar sesa për të tjerët. Monumenti kushtuar viktimave shqiptare të Luftës së Dytë Botërore dhe të konfliktit të vitit 2001 Vendi: Bllacë, Maqedoni Skulptor: Selam Mustafa Monument to Albanian victims of the Second World War and the 2001 conflict Location: Blace, Macedonia Sculptor: Selam Mustafa

72 Monumenti i kushtohet ushtarëve serbë që The monument is dedicated to Serbian sol- vdiqën në ‘Luftën për mbrojtjen e vendlindjes’ diers who died in the ‘Defensive Homeland të viteve 1992-1995, sipas mbishkrimit zyrtar War’ of 1992-1995, according to the official mbi pllakën memoriale. Monumenti u përurua inscription of the memorial plaque. It was inau- më 13 korrik të vitit 2004 së bashku me disa gurated on July 13th 2004 along with several monumente të tjera kushtuar banorëve të zh- other memorials to the perished inhabitants dukur të zonës që e rrethon qytetin Mrkonjiq- of the area surrounding Mrkonjić-Grad in the Grad në pjesën veriore të Republika Srpskës. northern part of Republika Srpska. More than Më shumë se treqind njerëz humbën jetën three hundred people lost their lives during the gjatë operacioni të ‘Lëvizjes jugore’ kur këshilli ‘Southern Move’ operation when the Croatian kroat i mbrojtjes mori qytetin Mrkonjiq-Grad në Defense Council took over Mrkonjić-Grad in vitin 1995. 1995.

Monumenti ndodhet në platonë e nivelizuar The monument is located on the levelled përballë Shtëpisë së Kulturës. Ai ka formën e plateau in front of the House of Culture. It has një kryqi ndërsa në kryqëzimin e krahëve të the form of a cross and in the intersection of tij qëndron një kryq më i vogël grek me katër its arms sits a smaller Greek cross with four shkronja C, derisa fundi i tij është i gdhendur letters C, while in its bottom is engraved the me një figurë të një ushtari që mbështetet në figure of a soldier leaning on his gun. The pushkën e tij. Monumenti nuk dallon shumë monument does not differ much from the nga shumica e monumenteve tjera të ndërtu- majority of other memorials built after the war, ara pas luftës, pikërisht për shkak të qëllimit të precisely because of its intention to recon- tij për të rindërtuar identitetin e një kombi apo struct the identity of a nation or ethnic group të një grupi etnik përmes simboleve kombëtare through recognisable national symbols and të njohshme dhe përmes kujtimit të viktimave. remembrance of victims.

Mëgjithatë, ajo që është më e habitshme për However, more striking about this monu- këtë monument është fakti se kjo është vepër ment is the fact that it is the work of Miodrag e Miodrag Zhivkoviqit, skulptorit të njejtë i cili Živković, the same sculptor who in 1973 built në vitin 1973 ndërtoi monumentin kushtuar the monument commemorating the ‘Battle on 2004 ‘Betejës së Sutjeskës’. Duke shikuar trans- the Sutjeska’. By looking at the creative and Monumenti kushtuar formimin kreativ e politik të po këtij artisti, political transformation of this one artist, one ushtarëve të rënë të luftës mund të vërehet masa në të cilën u shfaq can see the extent to which a gap appeared për mbrojten e vendlindjes hendeku ndërmjet monumenteve që burojnë between monuments originated in the time of Vendi: Mrkonjiq-Grad, nga koha e Jugosllavisë dhe të atyre pas Yugoslavia and the ones after its disintegration. Bosnje dhe Hercegovinë shpërbërjes së saj. Skulptor: Miodrag Zhivkoviq Monument to the Fallen Soldiers of the Defensive Homeland War Location: Mrkonjić-Grad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Miodrag Živković

73 Memoriali i kushtohet Adem Jasharit (1955- The memorial is dedicated to Adem Jashari 1998), ish kryekomandantit të Ushtrisë Çlirimta- (1955-1998), former chief commander of the re të Kosovës. Ai konsiderohet nga shqiptarët e Kosovo Liberation Army. He is perceived by Kosovës si njëri nga heronjtë kryesorë të Luftës Kosovo-Albanians as one of the main heroes së Kosovës ndërmjet viteve 1998 dhe 1999. of the Kosovo War between 1998 and 1999. It Monumenti është i ngritur në Prekaz, vendlin- stands in Prekaz, the hometown of the Jashari djen e familjes Jashari, në Kosovën veriore. family, in Northern Kosovo.

Republika Federative e Jugosllavisë atë e kon- The Federal Republic of Yugoslavia considered sideroi terrorist që eventualisht çoi drejt aksionit him a terrorist which eventually led to military ushtarak nga ushtria jugosllave. Në korrik të action by the Yugoslav army. In July 1997, a vitit 1997, gjykata jugosllave e dënoi atë, in Yugoslav court had convicted him in absentia absentia, për aksione terroristë në një gjykim të of terrorist actions in a trial condemned by dënuar nga grupet ndërkombëtare për të drejtat international human rights groups. In March e njeriut. Në mars të vitit 1998, shtëpia e Jas- 1998, the Jashari house was besieged by Ser- harajve u rrethua nga forcat policore serbe që bian police forces that killed Adem Jashari and e vranë Adem Jasharin dhe 54 anëtarë tjerë të 54 members of his family. The death of Jashari familjes së tij. Vdekja e Jasharit dhe përplasjet and violent clashes between the Yugoslav army e dhunshme ndërmjet ushtrisë jugosllave dhe and KLA fighters in the villages of Drencia, luftëtarëve të UÇK-së në fshatrat e Drenicës, Likoshan and Qirez in the same month mark the Likoshan e Qirez, në të njëjtin muaj shënojnë beginning of the war in Kosovo (1998-1999). filllimin e luftës në Kosovë (1998-1999). In 2004, the house of Adem Jashari’s family Në vitin 2004, shtëpia e familjes së Adem in Prekaz was declared a national memorial Jasharit në Prekaz u shpall kompleks memo- complex. The central part of the complex is the 2004 rial kombëtar. Pjesa qendrore e kompleksit burned house. After the war marble tombs were është shtëpia e djegur. Pas luftës, në kompleks arranged in the complex for all killed family Memoriali kushtuar Adem Jasharit u vendosën varre prej mermeri për të gjithë members. Adem Jashari’s tomb is constantly dhe familjes së tij ‘dëshmore’ anëtarët e vrarë të familjes. Varri i Adem Jas- guarded by Kosovo Security Forces. The Vendi: Prekaz, Kosovë harit gjithnjë ruhet nga Forcat e Sigurisë së Ko- memorial in Prekaz nowadays is one of the Skulptor: Mumtaz Dhrami sovës. Memoriali në Prekaz sot është njëri nga most sacred places for Kosovo-Albanians. It Memorial to Adem Jashari and his vendet më të shenjta për shqiptarët e Kosovës. is visited by hundreds of thousands of people ‘martyr’ family Ai vizitohet nga qindra mijëra njerëz për çdo vit. yearly. Furthermore, the main Pristina airport is Location: Prekaz, Kosovo Për më tepër, aeroporti kryesor i Prishtinës u named after Adem Jashari and in 2008 the pri- Sculptor: Mumtaz Dhrami emërua sipas Adem Jasharit dhe në vitin 2008 me minister of Kosovo posthumously awarded kryeministri i Kosovës i dha titullin pas vdekjes him the title ‘Hero of Kosovo’. ‘Hero i Kosovës’.

74 Monumenti u kushtohet ushtarëve kroatë që The monument is dedicated to Croatian soldiers vdiqën në Mostar gjatë luftës së viteve 1992- who died in Mostar during the war in 1992-1995 1995 dhe është i vendosur ne ‘Sheshin e të Lav- and is placed on the ‘Square of the Greats’ in dishmëve’ përballë Shtëpisë së Kultures kroate front of the Croatian House of Culture ‘Herceg ‘Herceg Stjepan Kosaça’, në pjesën perëndimore Stjepan Kosača’, in the western – mostly Croa- – kryesisht kroate – të qytetit. tian - part of the city.

Pasi u zbulua, monumenti u bë vend i përkujti- After it was uncovered, the monument became meve të anëtarëve të këshilit kroat të mbrojtjes the place for commemorations of members of që vdiqën në mbrojtje të Mostarit gjatë sulme- the Croatian Defense Council who died in the ve të Ushtrisë Popullore Jugosllave (JNA). Ky defence of Mostar during the attacks of Yugoslav është poashtu vend i vendosjes së kurorave People’s Army (JNA). It is also the place of laying në përvjetore të themelimit të republikës kroate wreaths on the anniversaries of establishing the të Herzeg-Bosnjes që ekzistoi ndërmjet viteve Croatian Republic of Herzeg-Bosnia that existed 1991 dhe 1994, dhe u anulua nga Marrëveshja e between 1991 and 1994, and was abolished by Uashingtonit. the Washington Agreement.

Përveç dërgimit të mesazhit të qartë politik, një Other than sending a clear political message, nga problemet e monumenitt, ashtu siç e shohin one of the monument’s problems, as Mostar’s qytetarët e Mostarit, qëndron në faktin se me citizens see it, lies in the fact that with its religious simbolikën e tij fetare dhe kombëtare, ai i përjas- and national symbolism, it excludes those de- hton ata mbrojtës që nuk i përkisnin nacionalitetit fenders who were not of Croatian nationality, but kroat, por që vdiqën në mënyrë të barabartë në who died equally in the defence of the town. The mbrojtje të qytetit. Monumenti përbëhet nga një monument consists of a cube of black panels kub panelesh të zeza boshllëku i të cilave formon whose gaps form a cross on the front, while the një kryq në pjesën e përparme, ndërsa anët janë sides are decorated with scenes of the Lam- të dekoruara me skena nga Vajtimi i Krishtit. entation of Christ. The ‘denial’ of those victims 2005 ‘Mohimi’ i atyre viktimave që nuk janë të përka- who are not of the same national and religious tësisë së njëjtë kombëtare dhe fetare me ata që e affiliation as the ones who erected the monu- Monumenti kushtuar ushtarëve kroatë që vdiqën në vitet 1992-1995 ngritën monumentin shtron një problem edhe më ment raises an even greater problem consider- Vendi: Mostar, Bosnje dhe Hercegovinë të madh duke marrë parasysh që monumenti u ing that the monument was funded by the city’s Skulptor: Sllavomir Drinkoviq ndërtua nga tatimpaguesit e qytetit dhe të Fede- taxpayers and the Federation of Bosnia and Monument to Croatian Soldiers who died in 1992-1995 ratës së Bosnje dhe Hercegovinës. Herzegovina. Location: Mostar, Bosnia-Herzegovina In the context of the conflicts that broke out be- Sculptor: Slavomir Drinković Në kontekstin e konfliktit që shpërtheu ndërmjet tween the Bošniak and Croatian sides in Mostar anës boshnjake dhe kroate në Mostar gjatë vite- between 1992 and 1995, the monument stands ve 1992-1995, monumenti qëndron si vazhdimësi as the continuation of their further disagreements e mospajtimeve dhe ndarjes së tyre të mëtejme. and separation. Its intention is not catharsis and Qëllimi i tij nuk është katarza dhe çlirimi nga vu- release from pain and war suffering, but the ajtjet, por ndërtimi i një identiteti politik të bazuar establishment of a political identity based on the në kultin e ‘viktimës sonë’. Mostari ishte njëri nga cult of ‘our victim’. Mostar was one of the cities qytetet më të prekura nga lufta dhe qytetarët sot most affected by the war and its citizens today ende bartin ndarjen si fat të përbashkët. Kufijtë, still bear division as a common fate. The bound- edhe pse të padukshëm, janë të gjithëpranishme; aries, though invisible, are omnipresent; everyone secili i ndan ato sepse ekzistojnë në entitete shares them and they exist in both ethno-national etno-nacionale të të dyja palëve. entities.

75 2006 Monumenti kushtuar Skenderbeut Vendi: Shkup, Maqedoni Skulptor: Thoma Thomai Monument to Skanderbeg Location: Skopje, Macedonia Sculptor: Thoma Thomai

76 Monumenti i kushtohet Gjergj Kastrioti The monument is dedicated to Gjergj Kastrioti Skenderbeut (1405-1468), të njohur si ‘Sken- Skënderbeu (1405-1468), commonly known as derbeu’, udhëheqësit të rezistencës kundër ‘Skanderbeg’, leader of the resistance against pushtimit osman të Shqipërisë së ditëve tona the Ottoman conquest of present-day Albania dhe të Ballkanit të shekullit XV. and the Balkans in the 15th century.

Monumenti simbolizon aspirata çlirimtare të The monument symbolises libertarian aspira- Ballkanit në një kohë të superioritetit të madh tions of the Balkans at a time of great supe- të Perandorisë Osmane në pushtimin e saj të riority of the Ottoman Empire in its conquest rajonit. Duke i kushtuar dy dekadat e fundit të of the region. Having dedicated the last two jetës së tij kundër pushtuesve të huaj, rëndësia decades of his life to the fight against foreign e Skenderbeut dhe përpjekjet e tij respektohen occupation, Skanderbeg’s importance and anembanë Ballkanit. efforts are widely respected throughout the Balkans. Pasi Maqedonia e deklaroi pavarësinë e saj më 1991, komunitetit i shqiptarëve etnikë në After Macedonia declared its independence vend e ndjeu dëshirën për të krijuar vende in 1991, the ethnic Albanian community in the të publike të kujtesës së tyre kombëtare. country felt the desire to create its own public Por vetëm pas nënshkrimit të Marrëveshjes places of national remembrance. But only after Kornizë të Ohrit, që në vitin 2001 i dha fund the signing of the Ohrid Framework Agree- shpërthimit të shkurtër por intenziv të dhunës ment, which in 2001 ended a short but intense ndërmjet shtetit maqedonas dhe kryengritësve outbreak of violence between the Macedonian shqiptarë, u ndërtua një bazë për përmirësimin state and Albanian insurgents, a basis had e të drejtave të shqiptarëve dhe të minoritete- been established for improving the rights of ve tjera në Maqedoni, dhe kështu mundësoi Albanians and other minorities in Macedonia, realizimin e monumenteve të inicuara nga and thus enabled the realisation of monu- minoritetet. ments initiated by minorities.

Në vitin 2006, komuna e Çairit e Shkupit In 2006, the Skopje municipality of Cair initi- inicoi dhe financoi ndërtimin e monumentit ated and financed the construction of the të Skenderbeut. Edhe pse monumenti është Skanderbeg monument. Although, the monu- veçanarisht relevant për identitetin shqiptar ment is especially relevant for the Albanian në Maqedoni, përurimi i tij nuk u çmua vetëm identity in Macedonia, its inauguration was not nga shqiptarët etnikë, të cilët janë krenarë për only appreciated by ethnic Albanians, who feel ta parë heroin ‘e tyre’ kombëtar në pazarin e a certain pride to see ‘their’ national hero at vjetër, por edhe nga elita politike dhe intelek- the Old Bazar in central Skopje, but also the tuale maqedonase e cila reagoi pozitivsht dhe Macedonian political and intellectual elite re- e konsideroi monumentin si një kontribut për acted positively and consider the monument a imazhin e Shkupit si një metropol evropian. contribution to Skopje’s image as a European metropolis.

77 Monumenti ‘Krahët e Thyer’ u kushtohet 54 The monument ‘Broken Wings’ is dedicated ushtarëve maqedonas që u vranë duke luftuar to 54 Macedonian soldiers who were killed përkrah Ushtrisë Jugosllave gjatë luftrave fighting for the Yugoslav Army during the 1991/92 në Slloveni e Kroaci. Monumenti u 1991/92 wars in Slovenia and Croatia. The inicua nga Shoqata Maqedonase e Prindërve të monument was initiated by the Macedonian Ushtarëve të Rënë dhe të Plagosur të Ushtrisë Association of the Parents of Fallen and Woun- Popullore të Jugosllavisë. Ky monument për- ded Soldiers of the Yugoslavian National Army. faqëson të vetmin vend të kujtimit në Maqe- It represents the only place of remembrance in doni për këtë kapitull të historisë së Ballkanit Macedonia for this chapter of Western Balkan perëndimor. history.

Monumenti u ndërtua me iniciativë private të The monument was built on a private initiative prindërve të ushtarëve, dhe financimi gjithashtu by the soldiers’ parents, and also the funding u bazua në donacione private. Ndërtimi relati- was based on private donations. The relatively visht i ri i monumentit ndodhi si rezultat i kohës late construction of the monument occurred së nevojshme për të mbledhur donacione të due to the time needed to collect necessary nevojshme dhe për të mobilizuar përkrahës të donations and to mobilise sufficient supporters. mjaftueshëm. The fact that this monument is a private initiati- Fakti që ky monument është iniciativë private ve indicates that in Macedonia a political disco- dëshmon që në Maqedoni, një diskurs politik urse on the wars in the territory of Ex-Yugosla- mbi luftrat në territorin e ish Jugosllavisë via is hardly taking place. This is partly due to vështirë se zhvillohet. Kjo është rezultat i pje- the fact that Macedonia was rarely involved in sërishëm i përfshirjes së rrallë të Maqedonisë any of the major conflicts during the 1990s. në ndonjërin nga konfliktet e mëdha gjatë viteve 2006 të nëntëdhjeta. ‘Krahët e Thyer’ Vendi: Shkup, Maqedoni Skulptor: Zharko Basheski ‘Broken Wing’ Location: Skopje, Macedonia Sculptor: Žarko Bašeski

78 Statuja memoriale në Mitrovicë, në veri të The memorial statue in Mitrovica, in northern Kosovës, përkujton konsullin e parë rus të Kosovo, commemorates the first Russian con- qytetit, Grigorije Stepanoviq Shçerbinën sul of the city, Grigorije Stepanović Ščerbina (1868-1903). Rusia cariste e dërgoi Shçerbi- (1868-1903). Tsarist Russia sent Ščerbina to nën në Mitrovicë në fillim të marsit të vitit Mitrovica in early March 1903 in order to moni- 1903 për të monitoruar kushtet e popullatës tor the conditions of the local Serbian popula- lokale serbe. Shqiptarët e refuzuan praninë e tion. Albanians rejected the presence of the konsullit në Mitrovicë meqë ata e perceptonin consul in Mitrovica because they perceived si kërcënim ndaj aspiratave të tyre për krijimin it as a threat to their aspirations of creating e shtetit kombëtar shqiptar. Një muaj më pas, an Albanian national state. One month later, Shçerbina u vra nga një shqiptar në kohën kur Ščerbina was killed by an Albanian at a time Kosova ende ishte pjesë e Perandorisë Os- when Kosovo was still part of the Ottoman mane por vazhdimisht dridhej nga kryengritjet. Empire but constantly shaken by riots.

Vrasja e konsullit e bëri atë dëshmor për The murder of the consul made him a martyr shume serbë. Ata thonin se Shçerbina “vdiq for many Serbs. They said that Ščerbina “has për ortodoksinë e shenjtë dhe për lirinë e po- died for the sacred orthodoxy and liberty of pullatës serbe”. Në vitin 1928, për Shçerbinën the Serbian population”. In 1928, a statue was u ndërtua një statujë në stacionin e trenit në built for Ščerbina at the train station in south- Mitrovicën jugore, në vendin ku ai u vra. Pas ern Mitrovica where he was killed. After 1999, vitit 1999, statuja mbeti në pjesën shqiptare the statue remained in the Albanian southern të Mitrovicës por u largua në vitin 2001. Në part of Mitrovica, but in 2001 it was removed. vitin 2007 statuja e Shçerbinës u rindërtua në In 2007, Ščerbina’s statue was rebuilt in the pjesën veriore të Mitrovicës ku jeton shumica northern part of Mitrovica where a majority of serbe. Prandaj, monumenti gjithashtu shërben Serbs live. Thus, the monument serves also si simbol i dallimeve të thella etnike ndërmjet as a symbol of the deep ethnic differences shqiptarëve dhe serbëve. between Albanians and Serbs.

2007 Monumenti kushtuar konsullit rus Grigorije Stepanoviq Shçerbina Vendi: Mitrovicë, Kosovë Skulptor: I panjohur Monument to Russian Consul Grigorije Stepanovič Ščerbina Location: Mitrovica, Kosovo Sculptor: Unknown

79 2007 Monumenti kushtuar Roki Balboas Vendi: Zhitishte, Serbi Skulptor: Boris Staparac Monument to Rocky Balboa Location: Žitište, Serbia Sculptor: Boris Staparac

80 Monumenti kushtuar karakterit te filmave, The monument to the movie character boxer boksierit Roki Balboa (të luajtur nga Silvester Rocky Balboa (played by Sylvester Stallone) Stallone) u zbulua më 18 gusht të viti 2007 në was uncovered on August 18th 2007 in the ‘Parkun e artit të ndaluar’ në Zhitishte, qytet i ‘Park of Forbidden Art’ in Žitište, a small town vogël ne veri të Serbisë. in northern Serbia.

Për banorët e qytetit Zhitishte, monumenti For the residents of Žitište, the monument përfaqëson një përpjekje për ta ndryshuar represents an attempt to change the town imazhin e qytetit dhe për të tërhequr turistë. image and attract tourists. “Our goal is to “Qëllimi ynë është të krijojmë një brend nga ky make a brand out of this town. So far Žitište qytet. Deri më tani Zhitishte ka qenë i njohur has only been known for bad things - floods, vetëm për gjëra të këqija – vërshime, gripi i swine fever. There are a lot of fans of Italian derrave. Këtu ka shumë tifozë të futbollit italian football here and (US-Italian actor) Stallone dhe (aktori amerikan-Italian) Stallone dhe and Rocky simply fit in,” said the city’s mayor, Roki thjeshtë përshtaten këtu,” tha kryetari i Zoran Babić. komunës, Zoran Babiq. The monument was built on initiative of the Monumenti u ndërtua me iniciativën e local citizen’s association “Rocky Balboa” shoqatës së qytetarëve lokalë “Roki Balboa” that mainly consists of local youths who were që kryesisht përbëhet nga te rinj lokalë të inspired by the construction of a monument in frymëzuar nga ndërtimi i monumentit për nder honour of kung fu legend Bruce Lee in Mostar të legjendës së kung-fusë, Brus Li, në Mostar. Croatian sculptor Boris Staparac heard of Skulptori kroat, Boris Staparac, dëgjoi për the plans and offered to make the monument planet dhe u ofrua të ndërtonte monumentin without any compensation: “The idea to build pa asnjë kompensim: “Ideja për të ndërtuar and dedicate a monument to a movie hero is dhe për t’i kushtuar një monument një heroi të quite odd, and I am incredibly interested and filmit është mjaft e çuditshme, dhe mua jashtë- attracted by all wonders and strange things.” zakonisht më interesojnë e më tërheqin çudirat dhe gjërat e pazakonshme.” The association explained the choice of Rocky by the fact that the movie hero started off as Shoqata shpjegoi zgjedhjen e Rokit për faktin an unsuccessful boxer and by the end became se heroi i filmit filloi si një boksier i pasukse- a world champion, defeating all his opponents sshëm dhe në fund u bë kampion bote, duke as well as overcoming his inner demons. This i mundur të gjithë kundërshtarët dhe njëko- is what the town residents wanted to achieve hësisht duke i mposhtur fantazmat e tij të in order to promote the progress of their town. brendshme. Kjo është ajo që banorët e qytetit In their opinion, this aim was reached: The synonin të arrinin në mënyrë që ta promovojnë unveiling of the monument was covered by përparimin e qytetit të tyre. Sipas mendimit të international media and a Canadian crew even tyre, ky qëllim u arrit: zbulimi i monumentit u filmed it. However, much desired investments përcoll nga media ndërkombëtare dhe një ekip attracted by this advertisement fell short of kanadez madje e xhiroi. Megjithatë, investimet expectations. aq të dëshiruara që do të tërhiqeshin nga ky reklamim nuk i plotësuan pritjet.

81 Monumenti kushtuar Bob Marlit (1945-1981), The monument to Bob Marley (1945-1981), muzikantit legjendar të muzikës reggae nga the legendary Jamaican reggae musician, was Xhamajka, u zbulua në viitin 2008 në oborrin e unveiled in 2008 in the yard of the elementary shkollës fillore në Banatski Sokolac, në Serbinë school in Banatski Sokolac, in north-eastern verilindore. Si pjesë e festivalit të katërt të mu- Serbia. As part of the fourth music festival zikës “Rok Fshati”, monumenti u përurua nga “Rock Village”, the monument was inaugurated disa prej muzikantëve më të njohur të muzikës by some the best-known rock musicians from rok nga territori i ish Jugosllavisë. the territory of former Yugoslavia.

Ideja për monumentin u zhvillua nga organiza- The idea for the monument was developed by torët e festivalit, që vendasit gjithashtu e quajnë the organisers of the festival, which locals also “Udstoku i Banatit”. Që nga fillimi i tij në 2005, call “The Banat Woodstock”. Since its start in festivali ka grumbulluar me mijëra adhurues 2005, the festival has gathered thousands of të muzikës çdo vit. Organizatorët theksuan se music fans every year. The organisers pointed Bob Marli e përdorte muzikën si medium për të out that Bob Marley used music as medium to përhapur dashuri, paqe e tolerancë ndërmjet spread love, peace and tolerance among peo- njerëzve anembanë botës. Meqë festivali ka ple worldwide. Since the festival has a similar filozofi të ngjashme, organizatorët vendosën t’i philosophy, the organisers decided to pay per- kushtojnë respekt muzikantit të famshëm. manent tribute to this distinguished musician.

Edhe pse Banatski Sokolac me 300 banorë Although Banatski Sokolac with its 300 inhabi- është një fshat i largët në Vojvodinë, tani ai tants is a remote village in Vojvodina, it is now njihet si vend i monumentit të vetëm në Evropë known as the site of the only monument to Bob kushtuar Bob Marlit. Mbishkrimi i monumentit Marley in Europe. The monument’s inscription thotë: “Luftëtari për liri, barazi dhe të drejta të reads: “The fighter for freedom, equality, and 2008 barabarta, me kitarë në dorë.” equal rights, with guitar in hand.”

Monumenti kushtuar Bob Marlit Vendi: Banatski Sokolac, Serbi Skulptor: Davor Dukiq Monument to Bob Marley Location: Banatski Sokolac, Serbia Sculptor: Davor Dukić

82 Statuja e lartë tre metra e ish presidentit të The three metre tall statue of former US-pres- SHBA-vë, Bill Klinton, u ndërtua në një shëtito- ident Bill Clinton was built on a small avenue re të vogël në Prishtinë, përgjatë bulevradit të in Pristina, along a boulevard named after him. quajtur sipas tij. Vetë Bill Klintoni mori pjesë në Bill Clinton himself attended the inauguration përurimin e monumentit, në tetor të vitit 2009. of the monument in October 2009.

Klintoni respektohet shumë në mesin e popu- Clinton is well respected among the Alba- llatës shqiptarë të Kosovës për kontributin e nian population of Kosovo for his important tij të rëndësishëm për t’i dhënë fund Luftës së contribution to end the Kosovo War in 1999, Kosovës në vitin 1999, duke autorizuar bom- by authorizing the NATO bombings against bardimet e NATO-s kundër Serbisë. Megjitha- Serbia. However, in Serbia these bombings të, këto bombardime ne Serbi konsiderohen si are perceived as an unjustified and illegal agresion i paarsyetueshëm e i jashtëligjshëm aggression with regard to the United Nations në raport me Kartën e Kombeve të Bashkuara. Charter. It does not allow military interventions Ajo nuk lejon intervenime ushtarake në vendet in other sovereign countries with few excep- e tjera sovrane me disa përjashtime të cilat, tions which, in general, need to be decided përgjithësisht, duhet të vendosen nga Këshilli upon by the United Nations Security Council. i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara. Shtetet The NATO member states agreed to go ahead anëtare të NATO-s u pajtuan që ta vazhdonin with the campaign against Serbia without kampanjën kundër Serbisë pa mbështetjen formal backing from the Security Council. nga Këshilli i Sigurimit. Just like many other monuments built after the Ashtu sikur shumë monumente të tjera të war, this one too was built on a private initia- ndërtuara pas luftës, edhe ky u ndërtua me tive. Its construction was led by an organisa- iniciativë private. Ndërtimi i tij u udhëhoq nga tion called ‘Friends of America, Friends of 2009 një organizatë e quajtur ‘Miqtë e Amerikës, Bill Clinton’ as a sign of acknowledgment to Miqtë e Bill Klintonit’ si shenjë falenderimi ndaj Clinton and the USA. The artistic community in Monument kushtuar Bill Klintonit Klintonit dhe SHBA-ve. Komuniteti artistik në Kosovo has pointed out their disappointment Vendi: Prishtinë, Kosovë Kosovë theksoi zhgënjimin e vet për cilësinë with the poor quality of the statue and for not Skulptor: Izeir Mustafa e dobët të statujës dhe për mosrespektimin e respecting the standard procedures for install- Monument to Bill Clinton procedurave standarde për instalimin e monu- ing monuments in public areas. Location: Pristina, Kosovo menteve nëpër hapësira publike. Sculptor: Izeir Mustafa

83 2009 Monument kushtuar ‘Viktimave të Pafajshme të Agresionit të NATO-s kundër Republikës Federative të Jugosllavisë’ Vendi: Grdelica Gorge, Serbi Skulptor: I panjohur Monument to the ‘Innocent Victims of NATO Aggression against the Federal Republic of Yugoslavia’ Location: Grdelica Gorge, Serbia Sculptor: Unknown

84 Duke qëndruar matanë urës hekurudhore që Standing next to the railroad bridge cross- e përshkon Grdelica Gorge në jug të Ser- ing the Grdelica Gorge in southern Serbia, bisë, monumenti i përkujton viktimat civile të the monument commemorates the civilian sulmit të NATO-s në atë vend, në prill të vitit victims of a NATO attack at the site in April 1999. Monumenti u zbulua në përvjetorin e 1999. It was unveiled on the 10th anniversary dhjetë të sulmit me iniciativën e ‘Shoqatës of the attack on the initiative of the ‘Associa- se Luftëtarëve të Luftës Nacional Çlirimtare’ tion of Fighters in the National Liberation War’ (SUBNOR), të afërmëve të viktimave si dhe me (SUBNOR), relatives of the victims and political iniciativën e autoriteteve politike. Mbishkrimi në authorities The engraving on the monument monument thotë: “Ne nuk duhet të kemi frikë reads: “We should not be afraid of humans, but nga njerëzit, por nga jonjerëzorja brenda tyre.” of the inhuman in them.”

Operacioni i NATO-s kundër Jugosllavisë (i The NATO operation against Yugoslavia fokusuar në Republikën e Serbisë) filloi në mars (focused on the Republic of Serbia) began in të vitit 1999, pasi që negociatat ndërkombëtare March 1999, after international negotiations të mbajtura në Rambuje e Paris dështuan t’i je- taking place in Rambouillet and Paris in France pnin fund luftës në Kosovë që kishte filluar një had failed to end the war in Kosovo which vit më parë. Operacioni nisi pa mbështetjen e had started a year earlier. The operation was Këshillit të Sigurimit të OKB-së me shpjegimin launched without backing from the UN Security se forcat e sigurisë të Serbisë ishin fajtore për Council with the explanation that Serbian secu- spastrimin etnik të shqiptarëve në Kosovë. rity forces were guilty of ethnic cleansing of the Albanians in Kosovo. Më 12 prill 1999, në ditën e dytë të Pashkëve ortodokse, një tren udhëtarësh në linjën heku- On April 12th 1999, the second day of the rudhore Beograd-Ristovac që e kalonte urën Orthodox Easter, a passenger train on the hekurudhore mbi lumin Morava Jugore, u godit railroad line Belgrade to Ristovac which was nga një aeroplan i NATO-s që e bombardoi crossing the railroad bridge on the river Južna urën. Shumë udhëtarë u plagosën e u vranë në Morava was hit by a NATO airplane bombing shpërthimin por numri i saktë i viktimave nuk the bridge. Many passengers were hurt and është saktësuar deri më sot. Sipas kondukterit killed in the explosion but the exact number të trenit, më shumë se 50 udhëtarë – në mesin of casualties has not been established so far. e tyre serbë, romë, shqiptarë e maqedonas – According to the train conductor, more than ishin në tren në kohën e sulmit. 50 passengers – among them Serbs, Roma, Albanians and Macedonians – were on board Një monument i mëhershëm, që përmbante at the time of the attack. pllaka me emra të 50 viktimave të identifikuara dhe me një relief të trenit që digjet, iu nën- A previous monument, featuring plates with shtrua vandalizmit dhe u dëmtua në masë të the names of the 50 identified victims and a madhe por u renovua së voni. Vendi u bë një relief of the burning train, had been subjected lokacion i rëndësishëm memorial për të afërmit to vandalism and considerably damaged but dhe miqtë që mblidhen çdo vit në përvjetorin e has recently been renovated. The place has sulmit dhe vendosin kurora lulesh në kujtim të become an important memorial site for rela- viktimave. tives and friends who gather there every year on the anniversary of the attack to lay wreaths in commemoration of the victims.

85 2010 Monumenti kushtuar NATO-s Vendi: Prizren, Kosovë Skulptor: I panjohur NATO Monument Location: Prizren, Kosovo Sculptor: Unknown

86 Monumenti i kushtohet Oragnizatës së Alean- The monument is dedicated to the North- cës Veri-Atlantike (NATO) në shenjë falende- Atlantic Treaty Organization (NATO) as an rimi për “kontributin e saj për liri, paqe dhe acknowledgement of its “contribution to stabilitet në Kosovë”. Monumenti u përurua freedom, peace and stability of Kosovo”. It në qershor 2010, me rastin e 11 vjetorit të was inaugurated in June 2010 on the occasion hyrjes së trupave të NATO-s në Kosovë dhe të of the 11th anniversary of the arrival of NATO çlirimit të Prizrenit në jug të Kosovës. troops in Kosovo and the ‘liberation’ of Prizren in southern Kosovo. Monumenti i ndërtuar me iniciativë të komunës së Prizrenit është i vendosur në një rrugë në The monument was created on the initiative hyrje të qytetit, afër bazës lokale të Forcës of the municipality of Prizren is placed on an së Kosovës (KFOR). Monumenti ka formën avenue at the entrance of the city, close to the e simbolit të NATO-s dhe është një imitim i local base of the Kosovo Force (KFOR). It has monumentit të vendosur përpara selisë së the form of the NATO symbol and is a replica NATO-s në Bruksel. Piedestali mbi të cilin qën- of the monument placed in front of the NATO dron ka formën e kufijve të Kosovës. Përreth headquarters in Brussels. The pedestal it monumentit ka flamuj të shteteve anëtare të stands on has the shape of Kosovo’s borders. NATO-s. Surrounding the monument are the flags of the NATO member states. NATO-ja e udhëheq KFOR-in, forcën paqeru- ajtëse ndërkombëtare që u vendos në Kosovë NATO leads KFOR, an international peace- që nga qershori i vitit 1999 për të vendosur keeping force which has been stationed in një ambient të sigurt. Perceptimet në lidhje Kosovo since June 1999 to establish a secure me intervenimin e NATO-s dallojnë gjerësisht: environment. The perception of NATO’s shqiptarët e Kosovës e shohin edhe NATO-n intervention differ widely: Kosovo-Albanians edhe KFOR-in si garantues kryesorë të paqes generally perceive both NATO and KFOR as dhe sigurisë në Kosovë. Në mars të vitit 2012, the main guarantor of peace and security in në përvjetorin e trembëdhjetë të intervenimit të Kosovo. In March 2012, on the 13th anniver- NATO-s në Kosovë, presidentja Atifete Jahja- sary of the NATO intervention in Kosovo, ga vuri në dukje “operacionet e suksesshme President Atifete Jahjaga pointed out NATO’s të NATO-s, të ndërmarra në mbrojtje të paqes “successful operations undertaken in defence dhe në shmangie të hegjemonisë, shtypjes of peace and the avoidance of hegemony, dhe diktaturës”. Në anën tjetër, në Serbi, oppression and dictatorship”. In Serbia, on the intervenimi përgjithësisht shihet si një agresion other hand, the intervention is generally per- i jashtëligjshëm. Me rastin e përvjetorit të njejtë ceived as an illegal aggression. On the occa- të fillimit të bombardimeve të NATO-s kundër sion of the same anniversary of the beginning Serbisë, presidenti i Serbisë Boris Tadiq dekla- of the NATO bombings against Serbia, Boris roi se kjo ditë duhet të shërbejë për t’i “kujtuar Tadić, President of Serbia, declared that the ata (serbë) që u vranë dhe për të shprehur day should serve to “remember those (Serbs) besimin se shteti serb mund të ngritet përsëri. killed and to express confidence that the Ajo luftë ishte krim kundër shtetit tonë, kundër Serbian state can raise again. That war was a kombit tonë, s’ka asgjë tjetër për t’u shtuar”. crime against our country, against our nation, there’s nothing more to add”.

87 Srgjan Aleksiqi i ri (1966 – 1993) nga Trebinje, Young Srdjan Aleksić (1966 – 1993) from Tre- në jug të Bosnje dhe Hercegovinës, u rrah binje, in the South of Bosnia and Herzegovina, për vdekje më 21 janar të vitit 1993 nga katër was beaten to death on January 21st 1993 anëtarë të Ushtrisë së Republika Srpskës pasi by four members of the Army of Republika që i pa duke e sulmuar shokun e tij Alen Glavo- Srpska after he saw them attacking his friend viqin, boshnjakun nga i njëjti qytet, dha pasi u Alen Glavović, a Bošniak from the same city, përpoq ta mbronte. Glavoviq mbijetoi dhe sot and tried to defend him. Glavović survived and jeton në Suedi me gruan e tij dhe dy fëmijët. Ai lives today in Sweden with his wife and two kthehet në Trebinje për çdo vit për ta vizituar children. He returns to Trebinje every year to familjen e Srgjanit dhe varrin e tij. visit Srdjan’s family and his grave.

Në qytetin Pançevë, afër kryeqytetit të Serbi- In the city of Pančevo, close to the Serbian së, Beogradit, u zbulua një pllakë memoriale capital Belgrade, a memorial plaque for Srdjan për Srgjan Aleksiqin gjatë festimit të “Ditës Aleksić was unveiled during the celebration of së Qytetit Pançevë’ më 8 nëntor të vitit 2010 the ‘Day of the City Pančevo’ on November 8th nga kryetarja e komunës Vesna Martinoviq. 2010 by Mayor Vesna Martinović. The plaque Pllaka u vendos në një rrugë të riemëruar sipas was put up in a street renamed after Aleksić Aleksiqit, afër administratës së qytetit. Në next to the city administration. Its inscription mbishkrim shkruan: “Hero është dikush që e reads: “A hero is someone who gives his life jep jetën e vet për kuptimin më të lartë të jetës.” for the highest meaning of life.” In memory of Në kujtim të Srgjan Aleksiqit çdo vit vendosen Srdjan Aleksić, flowers are laid beneath the lule nën pllakë. Iniciativa për pllakën memoriale plaque every year. The initiative for both the si dhe për riemërimin e rrugës buroi nga OJQ-ja memorial plaque and renaming the street origi- “Aksioni Civil Pançevë”. nated from the NGO “Civil Action Pančevo”.

2010 Kohëve të fundit, rrëfimi për Srgjan Aleksiqin In recent years, the story of Srdjan Aleksić has shpesh u përmend në media dhe tani njihet been frequently mentioned in the media and Pllaka memoriale kushtuar Srgjan Aleksiqit gjerësisht anembanë Serbisë dhe Bosnje dhe it is now widely known throughout Serbia and Vendi: Pançevë, Serbi Hercegovinës. Presidenti i Serbisë, Boris Tadiq, Bosnia and Herzegovina. Serbian President Bo- Skulptore: Ivana Rakixhiq-Krumes i dha atij, pas vdekjes, medaljen e artë ‘Milosh ris Tadić awarded Srdjan Aleksić posthumously Memorial Plaque to Srdjan Aleksić Obiliq’ për trimëri dhe heroizëm personal në with the gold medal ‘Miloš Obilić’ for bravery Location: Pančevo, Serbia Ditën Kombëtare të Serbisë më 14 shkurt të and personal heroism on the National Day of Sculptor: Ivana Rakidžić-Krumes vitit 2012. Regjisori serb Srgjan Goluboviq Serbia on February 14th 2012. Serbian director është duke bërë një film për Aleksiqin, të titu- Srdjan Golubović is making a film about Aleksić lluar ‘Rrethet’ (Krugovi), që planifikohet ta ketë named ‘Circles’ (Krugovi), which is planned to premierën në vitin 2012. Kështu Srgjan Aleksiqi premiere in 2012. Srdjan Aleksić has thus beco- u bë simbol i miqësisë ndërmjet njerëzve të me a symbol of friendship between people of nacionaliteteve e feve të ndryshme. Sjellja e tij different nationalities and religions. His behavio- mund të shërbejë si shembull i guximit moral në ur can serve as an example of moral courage in kohët e dhunës dhe të urrejtjes. times of violence and hatred.

88 Monumenti me emërtim anonim ‘Luftëtari Anonymously called the ‘Warrior on Horse- mbi kalë’, qartë i referohet Aleksandrit të III back’, the monument clearly refers to Alexan- të Maqedonisë (356 - 323 p.e.s), të njohur der III of Macedonia (356 - 323 BC), known as si Aleksandri i Madh, mbreti i mbretërisë së Alexander the Great, king of the ancient Mace- lashtë Maqedone të shekullit IV p.e.s. Monu- donian kingdom in the fourth century BC. The menti është pjesë e projektit qeveritar “Shkupi monument is part of the government project 2014”, riorganizim monumental i kryeqytetit ‘Skopje 2014’, a monumental revamping of the të vendit. Nëpër kryeqytet po ndërtohet një country’s capital. Numerous new buildings and numër i madh ndërtesash e monumentesh të monuments, reminiscent of antiquity in style reja të cilat i ngjajnë lashtësisë për nga stili e and largesse, are being constructed through- madhësia. out the capital. Projekti ‘Shkupi 2014’ nxiti diskutime The Project ‘Skopje 2014’ triggered controver- kundërthënëse në Maqedoni dhe më gjerë. Ai sial discussions in Macedonia and beyond. It mund të kuptohet si kundërpërgjigje e qeverisë can be understood as a response by the Mace- së Maqedonisë ndaj mospajtimeve të vazh- donian government to ongoing disputes with dueshme me shtetet fqinje në lidhje me emrin neighbouring countries regarding the country’s e vendit (Greqia insiston në emrin zyrtar ‘Ish name (Greece insists on the official name Republika Jugosllave e Maqedonisë’), mosnjo- ‘Former Yugoslav Republic of Macedonia’), the hjen e autonomisë së kishës ortodokse maqe- non-recognition of the autonomy of the Mace- donase (nga ana e kishës ortodokse serbe) si donian orthodox church (by the Serbian Ortho- dhe mosnjohjen e gjuhës maqedonase (nga dox church) as well as the non-recognition of bullgarët). Si rezultat i kësaj, ‘Shkupi “2014’ the Macedonian language (by Bulgarians). In duket të jetë një përpjekje e qeverisë së light of all this, ‘Skopje 2014’ appears as an at- Maqedonisë për të përforcuar e theksuar një tempt of the Macedonian government to foster identiteti dallues kombëtar. and emphasise a distinct national identity. Mendimet në lidhje me projektin monumental Opinions regarding the monumental project dallojnë në masë të konsiderueshme. Disa e vary considerably. Some regard it as a signifi- shohin si një përkujtim të rëndësishëm të një cant commemoration of a Macedonian identity identitetiti maqedonas që ka ekzistuar që nga that has existed since antiquity. Others criticize lashtësia. Të tjerët e kritikojnë si një glorifikim it as historical glorification and ideological historik dhe eksploatim ideologjik të historisë exploitation of historiography which they at- që ata ia mveshin provincialitetit të diskur- tribute to the provinciality of identity discourses seve të identitetit në Maqedoni. Rëndësia e in Macedonia. The importance of the figure figurës së Aleksandrit të Madh në këto debate Alexander the Great in these ongoing debates 2011 të vazhdueshme theksohet me madhësinë e is underlined by the monument’s large size ‘Luftëtari mbi kalë’ monumentit dhe me pozicionin e tij në mes të and its position in the middle of ‘Macedonia Vendi: Shkup, Maqedoni ‘Sheshit të Maqedonisë’ në qendër të Shkupit. Square’ in central Skopje. Skulptore: Valentina Për minoritetet, ky identitet i lashtë maqedonas For minorities, this officially highlighted antique Stevanovska i theksuar zyrtarisht lë pak hapësirë për identifi- Macedonian identity leaves little room for ‘Warrior on Horseback’ kim. Prandaj, “Shkupi 2014” ngërthen rrezikun identification. Therefore, “Skopje 2014” entails Location: Skopje, e forcimit të ndasive dhe përjashtimeve në the danger of strengthening divisions and Macedonia vend të simbolizmit të unitetit kombëtar dhe të exclusiveness instead of symbolising national Sculptor: Valentina mbështetjes së një identiteti nacional për gjithë unity and fostering a national identity for all of Stevanovska qytetarët e Maqedonisë. Macedonia’s citizens.

89 2011 Pëllumbi i paqes dhe i prosperitetit kushtuar qytetit Travnik dhe Bosnje dhe Hercegovinës Vendi: Travnik, Bosnje dhe Hercegovinë Skulptorë: Ismet Begoviq-Ipet dhe Luej Maktouf Pigeon of Peace and Prosperity for Travnik and Bosnia and Herzegovina Location: Travnik, Bosnia-Herzegovina Sculptors: Ismet Begović-Ipet and Luej Maktouf

90 Monumenti i kushtohet llojit autokton të The monument is dedicated to both an auto- pëllumbave sqepshkurtër të Travnikut, në chthonous breed of short-beaked pigeons of pjesën qendrore të Bosnje dhe Hercegovinës, Travnik, in central Bosnia and Herzegovina dhe paqes e prosperitetit të Travnikut dhe and to peace and prosperity of Travnik and the gjithë Bosnje dhe Hercegovinës. whole of Bosnia and Herzegovina.

Monumenti u zbulua më 9 maj 2011, me rastin The monument was unveiled on May 9th, 2011, e festimit të ‘Ditës së fitores kundër fashizmit’. on the occasion of celebrating the ‘Day of Vic- Monumenti u financua nga anëtarët e shoqa- tory over Fascism’. It was funded by members tës së kultivuesve të pëllumbave ‘Tulika’ si of the association of pigeon breeders ‘Tulika’ dhe nga shoqata ‘Josip Broz Tito’. Në vitin and the ‘Josip Broz Tito’ association. In 2007, 2007, në Travnik ishte ndërtuar një monument a similar monument had been built in Travnik i ngjashëm për një tjetër lloj autokton, ‘Qeni dedicated to another autochthonous breed, Tornjak i Bosnje dhe Hercegvoinës’. I shkarku- the ‘Bosnian and Herzegovinian dog Tornjak’. ar nga çfarëdo konotacioni historik, kombëtar Disburdened of any historical, national or re- apo fetar, edhe pëllumbit edhe qenit u ‘kush- ligious connotations, both the pigeon and the tohet respekt’ sepse ata ‘banojnë dhe jetojnë dog are ‘given respect’ because they ‘reside me të gjithë njerëzit pavarësisht përkatësisë and live with all people regardless of nationali- kombëtare apo besimeve fetare’. ty and religious belief’.

Krahasuar me monumentet tjera të ndërtuara In comparison with other monuments built pas luftës së viteve nëntëdhjeta në Bosnje after the war in the 1990s in Bosnia and Her- dhe Hercegovinë, ‘pëllumbi i paqes dhe i zegovina, the ‘pigeon of peace and prosperity’ prosperitetit’ përfaqëson një formë të re të represents a new form of commemoration that përkujtimit që i shmanget etnicitetit apo cilitdo escapes ethnicity and any sort of conflictu- lloj të përmbajtjes konfliktuoze. Si në rastin me al content. As is the case with the statue of statujën e Brus Lisë në Mostar, monumenti Bruce Lee in Mostar, the monument maintains arrin të gërshetojë një lloj ironie, dhe kështu të a certain character of irony, thus reflecting in pasqyrojë në njëfarë formë realitetin grotesk a way the grotesque reality in post-war Bosnia në Bosnje dhe Hercegovinën e pasluftës. and Herzegovina.

91 marko krojaç

92 I lindur më 1968 në Heidelberg/Gjermani, këto monumente, ai nuk dinte aq shumë se për Born in 1968 in Heidelberg/Germany, Marko events by different organisations in the regions, Marko Krojaç ka qenë fotograf autodidakt që çka bënin fjalë. Dhe duke marrë pjesë në ngjar- Krojač has been a self-educated photograp- Marko began to visit monuments along the nga viti 1990. Në fund të viteve të nëntëdhjeta, je të ndryshme të organizuara nga organizatat her since 1990. In the late nineties, he started route. Quickly he became fascinated with the ai filloi të bashkëpunojë me organizata dhe e ndryshme, Marko filloi t’i vizitonte monumen- to cooperate with organisations and groups monumentality of many memorial sites, their grupe që merren me art si dhe me njerëz të rinj tet gjatë rrugës. Shumë shpejt ai u fascinua that deal with art as well as with young and architecture and their surroundings. e të vjetër të përjashtuar nga shoqëria; punë me monumentalitetin e vendeve memoriale, older people excluded from society; a work he As these monuments commemorate events të cilën vazhdon ta bëjë deri më sot. Që nga arkitekturën e tyre dhe me atë që i rrethonte. continues to do to this day. Since 2002, he has and persons related to the Second World War, viti 2002, ai ka lëvizur vazhdimisht ndërmjet Meqë këto monumente përkujtojnë ngjarje dhe been a regular commuter between Germany he understood them also as part of his own Gjermanisë dhe Ballkanit perëndimor, duke personalitete nga Lufta e Dytë Botërore, ai i and the Western Balkans, living mostly in Bel- history as a German. As chance would have jetuar kryesisht në Beograd. Tani, ai jeton në kuptoi gjithashtu si pjesë të vetë historisë së grade. Nowadays he resides in Germany. it, in 2007, one day after Mark visited Bogdan Gjermani. tij si gjerman. Në vitin 2007, rastësisht, një ditë Bogdanović, famous artist and sculptor of pasi Marko kishte vizituar Bogdan Bogdano- He has exhibited in Germany, Italy, Slovenia, numerous monuments in the region, a drunken Ai ka mbajtur ekspozita në Gjermani, Itali, Sllo- viqin, artistin dhe skulptorin e famshëm të disa Croatia, Bosnia and Herzegovina, Serbia and janitor in Kumrovec/Croatia gave him a deta- veni, Kroaci, Bosnje dhe Hercegovinë, Serbi monumenteve në rajon, një pastrues i dehur Japan (Tokyo). First exhibitions focused on the iled book that complements the map he had dhe Japoni (Tokio). Ekspozitat e para foku- në Kumrovec/Kroaci i dha një libër të detajuar East-Berlin Squats (occupied houses) in the bought three years earlier. soheshin në shtëpitë e okupuara në Berlinin i cili e plotësonte hartën që e kishte blerë vite 1990s. For four years he has been taking pho- lindor në vitet 1990. Për katër vjet me rradhë, ai më parë. tographs of all events on the East-German ship Ever since, Marko has systematically docu- ka bërë fotografi të të gjitha ngjarjeve në anijen and cultural transporter ‘MS Stubnitz’ which he mented and photographed more than 500 mo- dhe transportuesin kulturor gjermano-lindor Që atëherë, Marko ka dokumentuar dhe foto- lived on and travelled with. Covering live bands numents throughout the Western Balkans. His ‘MS Stubnitz’ ku ka jetuar dhe me të cilin ka grafuar sistematikisht më shumë se 500 mo- that played on the ship nearly every day, he aim is to not only explore the intention of their udhëtuar. Duke mbuluar bendet që bënin mu- numente përgjatë Ballkanit perëndimor. Synimi specialised in ‘live on stage’ photography. creators, but also to counter official politics of zikë gati çdo ditë në anije, ai është specializuar i tij nuk është vetëm të eksplorojë qëllimin e Marko initially became fascinated with the neglect regarding these sites of remembran- në fotografi të “skenës live”. krijuesve të tyre por gjithashtu t’i kundërshtojë wonderful landscapes of the Balkans, and ce. His photographs are not just portraying Marko fillimisht u fascinua me peisazhet e politikat zyrtare të mospërfilljes në lidhje me began for the first time to take pictures without artefacts of a time past. They also reflect mrekullueshme të Ballkanit, dhe për herë të këto vende të kujtesës. Fotografitë e tij nuk people. In 2003 he started volunteering for the setting and often dramatic beauty of the parë filloi të bënte fotografi pa njerëz në to. portretizojnë vetëm artefaktet e së kaluarës. ‘Zdravo da ste’, a Belgrade-based group landscape surrounding the monuments. Marko Në vitin 2003, ai filloi të punonte vullnetar në Ato gjithashtu pasqyrojnë kuadrin dhe shpesh of psychologists working since 1991 with Krojač complements this documentation pro- ‘Zdravo da ste’, një grup psikologësh me seli bukurinë dramatike të peisazheve që i rrethojnë refugees. During that time he began to travel ject with a steadily growing archive of historical në Beograd që punonte me refugjatë që nga monumentet. Marko Krojaç e plotëson këtë and explore the ex-Yugoslav countries and got publications and artefacts of everyday life in viti 1991. Gjatë asaj kohe ai filloi të udhëtonte projekt dokumentimi me një arkiv në rritje e si- to know the after-effects of the 1990s wars the Western Balkans. e të eksploronte vendet e ish Jugosllavisë dhe për të publikimeve historike dhe të artefakteve through refugee camps. Once again, the main mësoi për efektet e luftrave të të nëntëdhjetave nga jeta e përditshme në Ballkanin perëndimor. motives of his photography became everyday His documentary photographs of contempo- përmes kampeve të refugjatëve. Përsëri, moti- life situations. rary life in the Western Balkans show another vet kryesore të fotografive të tij u bënë situatat Fotografitë e tij dokumentare të jetës bash- passion of his: One of catching in a careful, nga jeta e përditshme. këkohore në Ballkanin perëndimor tregojnë Marko’s personal interest in monuments sensible but also honest and raw way the edhe një passion të tij: Atë të kapjes së kujde- throughout the Western Balkans was sparked moments of life and relationships between pe- Interesimi personal i Markos për monumentet sshme, të ndjeshme dhe gjithashtu të sinqertë in 2004, after he found an old map titled The ople themselves as well as their urban or rural anembanë Ballkanit perëndimor i lindi në vitin e të papërpunuar të momenteve jetësore Tourist Map of the Monuments of the Revolu- surroundings in both the present and the past. 2004, pasi gjeti një hartë të vjetër të quajtur dhe të marrëdhënieve ndërmjet njerëzve dhe tion in a second-hand shop in Belgrade. Even Harta Turistike e Monumenteve të Revolucionit, rrethinave të tyre urbane e rurale në të tashmen though he had already seen some of these në një dyqan të gjërave të përdorura në Beo- dhe në të kaluarën. monuments, he hardly knew what they were grad. Edhe pse ai tashmë kishte parë disa nga really about. So while travelling to various

93 biografitë e autorëve

Andrea BAOTIQ, e lindur më 1983 në Sara- “Gani Bobi” Prishtinë/Kosovë. Ai poashtu Luftës së Dytë Botërore në ish Jugosllavi, për publikim) në Universitetin Oldenburg/ jevë/Bosnje dhe Hercegovinë, është histori- ka punuar si kryeredaktor i disa revistave siç ndikimit të Tribunalit Ndërkombëtar për Krime Gjermani. Ajo ishte profesoreshë mysafire në ane arti dhe filologe e romantizmit. Që nga është Arta – shtojcë mujore për arte vizuele në të Luftës në ish Jugosllavi (ICTY) mbi politikat Univeristetin Humboldt në Berlin (2003) si dhe viti 2007 ajo punon si asistente ligjërimi dhe të përjavshmen Java (2001-2002) si dhe MM vendore, si dhe për jugosllavët në Luftën Civile në Institutin për Studime Kulturore në Univer- kërkimi në Departmanetin e Historisë së Artit – revista mikse për filozofi, letërsi, art, politikë të Spanjës. Publikkimet e fundit përfshijnë sitetin Oldenburg (2006/2007). Ekspozitat në pranë Universitetit të Sarajevës. Ajo është etj. (1995-2011). Poublikimiet e tij përfshijnë: “Muzgu i Revolucionarëve: Spanjollët tanë dhe të cilat ajo ka qenë kuratore përfshijnë: Pas veçanarisht e interesuar në artin nga shekulli Nyja e Kosovës (The Kosova Knot, Ljubljanë, fundi i Jugosllavisë” në Europe-Asia Studies murit – Arti dhe kultura në Evropën postko- XIX dhe fillimi i shekullit XX, dhe ka botuar arti- 1990; rishtyp Prishtinë 2010), Kosova: Bota (shtator 2010), “Kroacia, ICTY-ja dhe gjenerali muniste në Moderna Museet në Stokholm kuj si dhe ka marrë pjesë në konferenca lokale e Ndarë (Prishtinë/Pejë, 1998; botimi i tretë Gotovina si simbol politik,” në Europe-Asia (1999), që gjithashtu u prezantua në Muzeun në lidhje me këtë fushë. Ajo ka qenë anëtare 2001), Pse dështoi rezistenca paqësore e Ko- Studies, Vëll. 62, Nr. 10 (dhjetor 2010), dhe e Artit Bashkëkohor në Budapest (2000) si e Këshilllit Ndërkombëtar për Monumente dhe sovës (Prishtinë, 2011) si dhe Shkelzen Maliqi: “Simbolet dhe kultura e kujtesës në Republika dhe në Hamburger Bahnhof në Berlin (2000- Vendndodhje (ICOMOS) Komiteti në Bosnje Shembja e Jugosllavisë, Kosova dhe rrëfime të Srpska Krajina,” që pritet të dalë në Nationali- 2001), dhe në Sallonin e Tetorit, edicioni 49, dhe Hercegovinë që nga viti 2011, dhe kërkimi tjera: dialog me Baton Haxhiun (Tiranë, 2011). ties Papers. në Beograd (2008) dhe Kontrollimi i Gjinisë në i saj i fundit poashtu fokusohet në çështje MUMOK në Vienë (2009-2010). që kanë të bëjnë me skulptura në hapësira Dr Senadin MUSABEGOVIQ, i lindur më 1970 Mirjana PEITLER-SELAKOV, e lindur më publike. Aktualisht ajo po bën doktoraturë në në Sarajevë/Bosnnje dhe Hercegovinë, është 1965 në Sombor/Serbi, ka diplomuar si Dr Lutz SCHRADER, i lindur në vitin 1953 në histori të artit në Universitetin e Zagrebit me profesor i filozofisë në Universitetin e Sara- Inxhiniere e Elektroteknikës (1990) pranë Weimar/Gjermani, është hulumtues i paqes tezën: Skulptura në Bosnje dhe Hercegovinë jevës ku ligjëron sociologji të kulturës dhe teori Universitetit të Novi Sadit dhe në Histori të dhe konfliktit në Institution për Paqe dhe në periudhën e administratës së Austro-Hun- të artit. Gjatë luftës në Bosnje (1992-1995), ai Artit në Universitetin e Gracit. Derisa punon- Demokraci në Univeristetin Open në Hagen, garisë 1878-1918. punoi si gazetar dhe filloi të publikonte poezi, te si inxhiniere e zhvillimit, ajo u aktivizua në Gjermani. Interesat e tij kryesorë të hulum- ese dhe tregime. “Goditjet e trupit” u botua skenën e artit si kuratore dhe teoriciene e artit timit janë teoritë e paqes dhe të konfliktit, Valentino DIMITROVSKI, i lindur më 1954 në më 1995. Libri i tij i dytë me poezi “Rritja e (2003-2008). Ndërmjet viteve 2008 dhe 2010 procedurat dhe metodat e transformimit të Shkup/Maqedoni, punon në Zyren për Mbroj- Vendlindjes” (1999) fitoi Çmimin e Shoqatës së ajo punoi si kuratore e ‘Medienkunstlabor’ konfliktit si dhe roli dhe aktivitetet e akterëve tjen e Trashëgimisë Kulturore e cila është Shkrimtarëve të Bosnje dhe Hercegovinës për të sallës për ekspozita ‘Kunsthaus Graz’. Në të shoqërisë civile në transformimin e konfliktit pjesë e Ministrisë së Kulturës së Maqedonisë. librin më të mirë dhe Çmimin Planjax për librin vitin 2010 ajo filloi studimet e doktoraturës dhe në ndërtimin e paqes. Që nga viti 2005 Ai ka studiuar historinë e artit në Universitetin më të mirë me poezi të botuar në Bosnje dhe në histori të artit. Tema: Arti dhe historia e ai punon ngushtë me forumZFD-në. Tema e Shkupit. Ndërmjet viteve 1978 dhe 2004 Hercegovinë gjatë atij viti. Libri i tij më i fundit politikave të kujtesës në hapësirat publike. Ajo kryesore e konzulencës dhe e bashkëpunimit ai ka punuar në Institutin për Mbrojtjen e me poezi “Sfera Hyjnore” u botua më 2004. fokusohet në artin e Evropës (jug)lindore, artin ëshët mbështetja analitike dhe vlerësuese për Monumenteve të Republikës së Maqedonisë. Ai përfundoi doktoraturën në Teori Politike në hapësira publike, si dhe artin ekperimental projektet e ZFD-së në Ballkanin perëndimor Ka botuar artikuj për histori të artit, kritikë të më 2004 në Instituion Evropian në Firence me në një gërshetim ndërmjet shkencës, artit dhe me fokus në politikat e identitetit dhe punën e artit dhe arkitekturë. Botimet e fundit përfshi- tezën “Lufta—Rindërtimi i trupit totalitar”. Ai teknologjisë. identitetit në shoqëritë pas konfliktit. jnë “Provincializimi dhe degradimi i hapësirës ka botuar shkrime teorike në revista ndërkom- publike” (Provincijalizacija I degradacija javnog bëtare dhe ka mbajtur ligjërata si profesor my- Dr Bojana PEJIQ, e lindur në vitin 1948 në prostora), Asociacioni i Arteve Vizuele dhe i safir në universitete evropiane dhe amerikane. Beograd/Serbi, është historiane e artit që jeton Kulturës, Novi Sad (2008) si dhe “Aspekte nga në Berlin që nga viti 1991. Ajo filloi të shkruan- skena e tanishme artistike”, Muzeu i Arteve Dr Vjeran PAVLAKOVIQ, i lindur më 1974 te për artin bashkëkohor që nga fillimi i viteve Bashkëkohore, Shkup (2003). në Zagreb/Kroaci, është asistent profesor 1970. Nga viti 1977 deri në vitin 1991 ajo ishte në Departamentin e Studimeve Kulturore në kuratore në Qendrën Kulturore Studentore të Shkëlzen MALIQI, i lindur më 1947 në Raho- Universitetin e Rijekës, Kroaci. Ai përfundoi Universitetit të Beogradit. Në maj të vitit 2005 vec/Kosovë, është filozof, analist politik, kritik i doktoraturën në Histori në vitin 2005 në Uni- ajo mbroi tezën e doktoraturës “Trupi komu- artit, përkthyes, botues dhe gazetar. Ai punon versitetin e Uashingtonit, dhe ka botuar artikuj nist: Politika e përfaqësimit dhe hapësinimi i si drejtor i Qendrës për Studime Humanistike rreth politikave të kujtesës, përkujtimeve të pushtetit në RSFJ (1945-1991)” (në përgatitje

94 authors’ biographies

Andrea BAOTIĆ, born 1983 in Sarajevo/Bos- has also worked as editor in chief of several the politics of memory, World War Two com- at the University of Oldenburg/Germany. She nia-Herzegovina, is a graduated Historian of periodicals such as Arta – monthly supplement memorations in the former Yugoslavia, the was guest professor at the Humboldt Uni- Art and Romance philologist. Since 2007 she for visual arts in weekly Java (2001-2002) and impact of the International Criminal Tribunal versity in Berlin (2003) and the Institute for has been working as a teaching and research MM - mixed magazine philosophy, literature, for the former Yugoslavia (ICTY) on domestic Cultural Studies at the University of Oldenburg assistant in the Art History Department at the art, politics etc. (1995-2011). His publications politics, and Yugoslavs in the Spanish Civil (2006/2007). Exhibitions she curated include University of Sarajevo. She is particularly inter- include Nyja e Kosovës (The Kosova Knot, War. Recent publications include “Twilight of After the Wall - Art and Culture in post- ested in art from the 19th and early 20th century Ljubljana, 1990; reprint Pristina 2010), Kosova: the Revolutionaries: Naši Španci and the End Communist Europe at the Moderna Museet and she has published articles and partici- Separate World (Pristina/Peja, 1998; 3rd edi- of Yugoslavia” in Europe-Asia Studies (Sep- in Stockholm (1999), also presented at the pated in local conferences related to the topic. tion 2001), Why Kosovo peaceful resistance tember 2010), “Croatia, the ICTY, and General Museum of Contemporary Art in Budapest She has been a member of the International failed (Pristina, 2011) and Shkelzen Maliqi: Gotovina as a Political Symbol,” Europe-Asia (2000) and at Hamburger Bahnhof in Berlin Council on Monuments and Sites (ICOMOS) Shembje e Jugosllavisë, Kosova dhe rrëfime të Studies, Vol. 62, No. 10 (December 2010), (2000-2001), as well as the 49th October Committee in Bosnia and Herzegovina since tjera: dijalog me Baton Haxhiun (Tirana, 2011). and “Symbols and the Culture of Memory in Salon in Belgrade (2008) and Gender Check at 2011, and her recent research also focuses Republika Srpska Krajina,” forthcoming in MUMOK in Vienna (2009-2010). on questions regarding sculptures in public Dr Senadin MUSABEGOVIĆ, born 1970 in Nationalities Papers. spaces. Currently she is pursuing a Ph.D. in Sarajevo/Bosnia-Herzegovina, is a professor Dr Lutz SCHRADER, born 1953 in Weimar/ Art History at the University of Zagreb with her of philosophy at the University of Sarajevo Mirjana PEITLER-SELAKOV, born 1965 in Germany, is peace and conflict researcher thesis on Sculpture in Bosnia and Herzegovina where he teaches sociology of culture and art Sombor/Serbia, holds a degree in Electrical at the Institute for Peace and Democracy of in the period of Austro-Hungary administration theory. During the Bosnian war (1992-1995), Engineering (1990) from the University Novi the Open University in Hagen, Germany. His 1878-1918. he worked as a journalist and began publish- Sad and in Art History (2006) from the Univer- main research interests are peace and conflict ing poetry, essays and stories. His first collec- sity Graz. While still working as a development theories, procedures and methods of conflict Valentino DIMITROVSKI, born 1954 in Sko- tion of poems “Body Strikes” was published in engineer, she became active in the art scene transformation as well as the role and activities pje/Macedonia, works in the Cultural Heritage 1995. His second book of poetry “The Matur- as a curator and art theorist (2003-2008). of civil society actors in conflict transforma- Protection Office which is part of the Macedo- ing of Homeland” (1999) received both the Between 2008 and 2010 she worked as cura- tion and peace-building. Since 2005 he is nian Ministry of Culture. He holds a degree in Bosnian-Herzegovinian Writers’ Association tor of the ‘Medienkunstlabor’ of the exhibition working closely with forumZFD. Main topic of Art History from the University of Skopje. Be- Award for best book and the Planjax Award for hall ‘Kunsthaus Graz’. In 2010 she started consultancy and co-operation is the analytical tween 1978 and 2004 he has been working at best book of poetry published in Bosnia and her Ph.D. studies in art history. Topic: Art and and evaluative support for ZFD projects in the the Institute for the Protection of the Cultural Herzegovina that year. His latest book of po- History and Politics of Remembrance in the Western Balkans with the focus on identity Monuments of the Republic of Macedonia. etry “The Heavenly Sphere” was published in Public Space. She focuses on (South-) Eastern politics and identity work in post-conflict He has published articles on the history of art, 2004. He received his Ph.D. in Political Theory European art, art in public spaces, and experi- societies. art critique and architecture. Recent publica- in 2004 from the European Institute in Florence mental art at the interface between science, tions include “Provinciality and Degradation of with his thesis entitled “War—Reconstruction art and technology. Public Space” (Provincijalizacija I degradacija of the Totalitarian Body”. He has published javnog prostora), Association of Visual Arts theoretical papers in international magazines Dr Bojana PEJIĆ, born 1948 in Belgrade/ and Culture, Novi Sad (2008) and “Aspects and books and held lectures as a guest pro- Serbia, is an art historian living in Berlin since from the Current Artist Scene”, Museum of fessor at European and American universities. 1991. She has been writing on contempo- Contemporary Art, Skopje (2003). rary art since the early 1970s. From 1977 to Dr Vjeran PAVLAKOVIĆ, born 1974 in 1991 she was curator at the Student Cultural Shkëlzen MALIQI, born 1947 in Rahovec/ Zagreb/Croatia, is an assistant professor in Center of Belgrade University. In May 2005 Kosovo, is a philosopher, political analyst, art the Department of Cultural Studies at the she defended her Ph.D. thesis “The Com- critic, translator, publisher and journalist. He University of Rijeka, Croatia. He received his munist Body: Politics of Representation and works as director of the Center for Humanis- Ph.D. in History in 2005 from the University Spatialisation of Power in the SFR Yugoslavia tic Studies “Gani Bobi” Pristina/Kosovo. He of Washington, and has published articles on (1945-1991)” (in preparation for publishing)

95 fytyra ndryshuese e kujtesës the changing face of remembrance

Organizuar nga | Organised by Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

Forumi Shërbimi Civil Paqësor (forumZFD | Forum Ziviler Friedensdienst) është një organizatë Forum Civil Peace Service (forumZFD | Forum ZIviler Friedensdienst) is a German organisation gjermane e themeluar në vitin 1996. Ajo trajnon dhe dërgon ekspertë të paqes në rajone të that was established in 1996. It trains and deploys peace experts to conflict regions where konfl¬iktit ku ata punojnë së bashku me partnerët lokalë për të promovuar bashkëjetesë paqësore they work together with local partners to promote peaceful coexistence and non-violent dhe zgjidhje të kon¬iktit pa dhunë. conflict resolution. forumZFD realizon projekte për Shërbimin Civil Paqësor në Lindjen e mesme, Ballkanin forumZFD completes projects for the Civil Peace Service in the Middle East, the Western perëndimor, në Filipine, si dhe në Gjermani. Në Ballkanin perëndimor fokusi shtrihet në projekte Balkans, the Philippines and Germany. In the Western Balkans, the focus is on projects in në fushën e ballafaqimit me të kaluarën dhe kultivimit të dialogut ndërmjet palëve kundërshtare. the field of dealing with the past and on fostering dialogues between opposing parties. This Kjo përfshin projekte të ndërmjetësimit nëpër shkolla, projekte të mbështetjes së includes school mediation projects, the support of civil society, or enhancing media capacities shoqërisë civile, dhe përmirësimit të kapaciteteve të medieve për një qasje më konstruktive ndaj for a more constructive approach to dealing with the past. ballafaqimit me të kaluarën.

www.forumzfd.de

Në bashkëpunim me | In cooperation with pax christi im Bistum Aachen

Financuar nga | Financed by Ministria Federale për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim Federal Ministry for Economic Cooperation and Development