Inhaltsverzeichnis Vorwort und Einleitung 12 I. Die Lehre vom und Diskant von der Musica Enchiriadis bis zur um 1325 16 Kap. 1: Lehren des Alten Organums 16 Musica Enchiriadis, Kap. 13-19 über das Organum 16 Scolica Enchiriadis, Organumkapitel 22 Bamberger Dialog über das Organum, Dialog I 27 Dialog II 30 Kölner Traktat 31 Schlettstädter Traktat 32 Pariser Traktat, Schlußkapitel 32 Guido von Arezzo, Micrologus, Kap. 18 und 19 über das Organum 38 Guglielmo Roffredi, Summa musicae artis /Kap. 9, Uber die Diaphonie7 42 Kap. 2: Lehren des frühen und späteren Neuen Organums 42 Johannes Affligemensis (Cotto(n)), De musica cum tonario, Kap. 23, Über die Diaphonie, das ist Organum 43 Mailänder Traktat Ad Organum faciendum, Prosa­ teil 45 Mailänder Traktat Ad Organum faciendum, Vers­ teil 48 Berliner Traktat A (Nebenfassung des Mailänder Traktats Ad Organum facien­ dum) 52 Berliner Traktat B (Nebenfassung des Kailänder Traktats Ad Organum facien­ dum) 53 Brügger Version des Kailänder Traktats Ad Organum faciendum 55 Organumtraktat von Montpellier 57 Organumtraktat von St. Martial (A. de La Fage- Traktat), Kap. 14 über den Diskant und 15 über die Kunst des zu komponierenden Organums 59 Londoner oder Schneider- Traktat, Abschnitte über den Diskant und das Organum und über ihre Komposition, und über musicae, Abschnitte über die Diaphonie und den Unterschied zwischen Dis­ kant und Organum 63 Kap. 3: Die Klangschrittlehre - Traktate der Gruppe A 66 Item de cursu animadvertendum est, Si discan- tus fuerit cum cantu et cantus remittatur (im Londoner oder Schneider- Traktat und Liber musicae) 68 Incipit titulus artis cuj non deserit vox venerandus, Tres sunt principales consonantie 69

http://d-nb.info/890725276 _ n. _

Omnis homo oui uult bene organi9are-primitus debet 70 Incipit regula approbata, uidelicet pro tono possumus reddere semiton(i)um 71 Si cantus ascendit duas uoces, et Organum incipit (Organumtraktat des Pseudo-Guido de Caroli loco) 71 De concorciis, Si cantus eaualis fuerit potes Organum incipere 73 Omnis cantus incipiens est cum suo can- tore (Löwener Organumtraktat) 75 De regulis organi, Modo videamus de regulis quibus ars ista regulatur (im Vatikanischen Organumtraktat) 78 Per regulas infrascriptas potest cuilibet cantui: Si cantus ascenderit unam uocem et Organum incipiat (Anonymi 2a Tractatus de discantu) 81 Oualiscumaue cantor uul^£7 incipere Organum oportet ut 82 Si cantus ascendit unam, pason descendat .III. pente (Venezianischer Organumtraktat) 82 De modo organi^andi: Cnrnis homo qui uult bene organi^are, oportet 83 Sic autem ascendere et descendere debet discantus (in der Discantus positio vul­ garis) . 85 Uidendum est ouid sit discantus, Et est sciendum, ouod si cantus ascendit unam uocem 87 Ouando tenor ascendit et discantor est in octava (in Nicolaus de Senis, Regule in discantu) 88 Sciendum est quod in plana musica, uel mensurabili: Ad unisonum incipiens in dyapason, supra uel in . . . (Anonymi 2c Tractatus de discantu) 90 Sciendum est ouod in plana musica uel men­ surabili, Ad unisonum incipias in dyapason (Ouaedam de arte discantandi) 97 Regula prima, Ad unisonum igitur existens in diapason supra descende (im Compendium discantus Magistri Franconis) 100 Ouando due note sunt in unisono, et tercia ascendit (De arte discantandi) 102 Ouiconoues veut deschanter, il doit Pre­ miers sauvoir (Libellus in gallico de arte discantandi) 103 Quicumoue bene et secure discantare uoluerit (Anonymi 3 De cantu mensurabili) 105 Quicumque vult auintare breviter et secure 108 (Fragment) auinta et descendat per vnam vocem erit in .8. 110 Kap. 4: Die Lehre der Traktate der Gruppe B Johannes de Garlandia, De mensurabili musica, zweites Viertel des 13- Jahrhunderts, Kap. 9 - 13 und nicht authentische Kapitel 14 - 16 Anonymi 7 De musica libellus, um 1250 Franco von Köln, Ars cantus mensurabilis, um 1260?, Kap. 11 - 13 Anonymi 4 De mensuris et discantu, nach 1272, Kap. 4, Teil 2/3 und Kap. 5 Magister Lambertus (Pseudo-Aristoteles, Pseudo-Beda venerabilis), Cuiusdam Aristote- lis tractatus de musica, um 1275 Anonymus St. Emmeram, 1279, Quoniam prosam artis musice mensurabilis ab excellentibus in arte musicis compilatam, Kap. II b/c, IV, V a/b, VI. Dietricus, Regulae super discantum et ad discernendum ipsas notas discantus, spä­ teres 13. Jahrhundert Walter Odington, Summa de speculatione musicae, gegen Ende des 13. Jahrhunderts, Teil VI, Kap. 11-18 Johannes de Grocheo, De musica bzw. De arte musica, um 1300 Discantus positio vulgaris, nach 1223 Compendium discantus Magistri Franconis, Primo vero notandum XIII esse species con- sonantiarum et dissonantiarum musice Anonymi 2a Tractatus de discantu, Sequitur de organo, Quid est Organum? Anonymi 2b Tractatus de discantu, Sequitur de discantu II. Die Lehre vom Diskant und Kontrapunkt seit der Ars nova um 1325 A. Lehren des zweistimmigen Diskants und Kontra­ punkts Kap. 1: Marchettus de Padua, Lucidarium in arte mu­ sicae planae, Mischtext zwischen Stadium II der Konsonanzenklassifikation und Contra- punctus sowie Lehren mit sechs griechisch bezeichneten Konsonanzen Marchettus de Padua, Lucidarium in arte musicae planae, Traktat II, Kap. 6 bis 8, Traktat V, Kap. 6 und 7, Traktat VII, Kap. 2 Species autem musicales trifario modo describuntur Petrus dictus Palma ociosa, Compendium de discantu mensurabili, 1336 - 6

Quilibet affectans scire contrapunctum ea diligenter scribat (Ars contrapuncti secun­ dum Johannem de Murio)(Fassungen Florenz und Faenza) 232/33 Goscalcus, Tractatus de contrapuncto, 1375, 1. Quoniam musici antiquorum philosophorum ab usu disorepare nolentes, 2. Cum autem habito fundamento discantus quod est ipse contrapunctus 235 Sex sunt species discantus scilicet uniso- nus semiditonus 243 Sex sunt species discantus per quas omnis /3ig7cantus planus (Theodonus de Caprio, Kegüle contrapuncti, 1431; Johannis de Muris Ouaestiones super partes musicae, De discantu et consonantiis, Fassung Rom) 243 Sex sunt species discantus per quas omnis /3is7cantus planus (Johannis de Muris Quaistiones super partes musicae, De dis­ cantu et consonantiis)(Fassung St. Paul, Kärnten) 245 Notandum est quod nos possumus per unam vel duas 247 Sex sunt species principales sive concordantiae discantus 248 Ouartum principale, secunda distinctio, Kap. 11 - 49 (in Auswahl)(Anonymi I De mu­ sica antiqua et nova, De discantu, Quatuor principalia musicae per Simonem Tunstede), 1351 249 Kap. 2: Lehren mit sieben griechisch bezeichneten Konsonanzen 277 Septem sunt consonantie per quas omnis me- lodia componitur (Anonymi XI Tractatus de musica plana et mensurabili) 277 Volentibus introduci in arte(m) contra­ puncti id est nota (Ars contrapunctus secundum Philippum de Vitriaco)(Fassung Einsiedeln fol. 46-50, Florenz und Rom) 277 Kap. 3s Lehren mit sieben lateinisch bezeichneten Konsonanzen 284 Quot sunt species discantus, Tredecim ut patet (Ars discantus secundum Johannem de Muris) dm Cum notum sit omnibus cantoribus mensura- bilem artem musicam (Ars contrapuncti se­ cundum Johannem de Muris)(Fassungen Flo­ renz und Faenza) 285/87 Sciendum est quod contrapunctus est fun- damentum biscanti (Nicolai Capuani Com­ pendium musicale; Philipoctus de Caserta, Regulae contrapuncti)(Fassungen Rom und Sevilla) 289/92 Septem sunt species consonantiarum in biscantu (Ars perfecta in musica Magi- stri Philippoti de Vitriaco) Notandum est quod Septem sunt species in contrapuncto Item diu lo maestre nosaltres avem VII species de contrapunt Notandum quod Septem sunt species discan tus quibus bene discantans (Henrici de Zelandia Tractatus de cantu perfecto et imperfecto) Primo nota quod Septem sunt consonancie in contrapuncto Septem sunt concordantie in discantu vi- delicet unisonus Septem sunt species discantus secundum modernos videlicet (Magister Johannes Torkesey) Sonderfälle von Lehren mit sieben latei­ nisch bezeichneten Konsonanzen Et nota quod Septem sunt species concor- dantiarum videlicet (Philippi de Vitria­ co Liber musicalium) Post octavam quintam si notae tendunt in altum, 1391 (Magistri Phillipoti Andreae de contrapuncto quaedam regulae utiles) lehren mit neun lateinisch bezeichneten Konsonanzen und ein Traktat mit Sonder­ stellung Nota ouod contrapunctus est fundamentum biscantus et sicut Ad sciendum artem discantus primo est sciendum auod sunt septem (Ars discan­ tus secundum Johannem de Muris) Volentibus introduci in arte(m) contra­ puncti id est nota (Johannis de Garlan- dia optima introductio in contrapunctum pro rudibus)(Fassung Einsiedeln fol. 45 -45') En l'art de contrapunct tenim Villi (sie!) species Pro noticia contrapunctus habenda pri­ mo sciendi est (Secuntur regule contra­ punctus per supradictum magistrum facte siue Ordinate vt sequitur /= Johannes Pipudi7) Volentibus introduci in arte(m) contra­ puncti id est nota (Fassung Pisa) Et primo de contrapuncto piano pro cuius intellectu (Anonymi XI Tractatus de musi ca plana et mensurabili) - 8 -

Theodonus de Caprio, Regule contrapunc­ ti, 1431 Fragment Sa, . . . quarta quod tenore ascendente contrapunctans uel discan- tans (Magistri Marchetti de Padua Bre- vis compilatio in arte musicae mensu- ratae) Volens igitur multos et diversos com- pescere ad fructum Est autem unisonus quando duae voces manent in uno (Anonymi 5 De discantu) Kap. 6: Lehren mit Einbeziehung der Diminution sowie der Sight und des Contratenors Antonius de Leno, Regulae de contra- punto, "1412 Unaouaeque nota uniuscuiusque tenoris tentabit octavam Tractatus de musica figurata et de contrapuncto ab anonymo auctore Kap. 7: Lehren mit acht Konsonanzen mit und ohne Einklang Lyonel Power, This Tretis is contriuid vpon the Gamme for hem Species musicae generales sunt tredecim quae habent Item sciendum est quod octo sunt concor- dantiae videlicet Quoniam ut ait ille venerabilis doctor Ambrosius, 1415 Kap. 8: Lehre mit elf Konsonanzen Ouot sunt concordationes quae a pueris vocis non mutatis (Ars discantus secun­ dum Johannem de Muris) Kap. 9s Lehren mit zwölf Konsonanzen Nota etiam quod duodecim sunt consonan- tiee contrapuncti Primo sciendum est quod duodecim sunt species biscantus Quattuor sunt species ex quibus fit contrapunctus (Anonymi VIII Regulae de contrapuncto, Teil b) TJgolino de Orvieto, Declaratio musicae disciplinae, 1435, Liber secundus El contrapunto e semplice de unica sola nota in grave o acuto Paulus de Florentia (), Ars ad discantandum contrapunctum Kap. 10: Lehre mit dreizehn Konsonanzen Prosdocimus de Beldemandis, Tractatus de contrapuncto, 1412 - 9 -

Kap. 11s Klangschrittlehren auf der Grundlage der fortgeschrittenen Kontrapunktlehre 407 Ad brevem notitiam contrapuncti nota auod cantus quilibet (Nicolaus de Se- nis, Regule in discantu) 408 Qui veult savoir l'art de deschant il doit savoir (Anonymi XIII Tractatus de discantu) 409 Nota quod quando cantus est aequalis unisonus requirit (Nicolaus Burtius, Tractatus secundus) 413 Primo igitur sciendum est quod si cantus sit unisonus 417 Kap. 12: Diminutionslehren 419 De diminutione contrapuncti (2. Teil von Cum notum sit - Ars contrapuncti secundum Johannem de Muris)(Passung Florenz und Faenza) 419/22 Et primo de syncopatione cuiuslibet no- tae unde sciendum est (2. Teil von Et primo de contrapuncto piano pro cuius intellectu - Anonymi XI Tractatus de musica plana et mensurabili) 425 Kap. 13: Besondere Traktate 426 Johannes Keck, Introductorium musi­ cae, Kap. 4, De sonorum seu vocum consonantia et dissonantia 427 Consonantie contrapuncti demonstra- tivi ad oculum sunt sex (Anonymi VIII Regulae de contrapuncto, Teil a) 428 Item omnis discantus debet incipi et terminari in specie (Anonymi XII Tractatus de musica, Compendium cantus figurati) ^30 Quoniam latens scientia nihil prod- est et cito labitur ^i Discantus enim debet esse contrari­ us suo tenori ^l Has notas serva si vis componere cantum ^32 Primo videndum est, quod Septem sunt proportiones seu concordantiae (Henrici de Zelandia Tractatus de cantu perfecto et imperfecto) ^32 Ouoniam homine senescente senescunt et ea 434 B. Lehren des mehr als zweistimmigen Diskants und Kontrapunkts seit der Ars nova um 1325 a. Lehre des mehr als zweistimmigen Satzes in der Ars nova 440 Aegidius/Egidius de Murino, Tractatus cantus mensurabiliB 440 - 10 -

b. Lehren des mehr als zweistimmigen Satzes im 15« Jahrhundert Kap. 1: Sightlehren Ferst for the sight of descant it is to wete It is to wyte that ther are 3 degres of discant Circa modum discantandi primo atten- dendum est quot sunt concordancie It is to wit that there are 9 acordis in discant (Opinio Ri- cardi Cutell de London) It is tho witt that there are acordance with on ten Kap. 2: Konsonanzentabellen üt unisonus dat fa ut tibi octava Primo en gama a ut tres consonan- tes so es a saber Concioscia cossa che el contrapunto abbia duoe consonancie Ad evidentiam igitur manus contra­ puncti, um 1474 Johannes Gallicus, Vera quamque fa- cilis ad cantandum atque brevis in- troductio, 1458 - 1464, Liber ter- tius de contrapuncto, Libet post edi- tum de diuino cantu quod pauperi clero Kap. 3: Graduslehren Unisonus respont octava y octava quinsena Perche dico il contrapunto richiede ävere ouatro cose Dico che noi abbiamo nel contrapunto quattro gradi 498 Kap. 4: Contratenorlehren 513 Giorgio Anselmi, De musica, 1434, Dieta tertia de cantabili harmonia, Schlußabschnitt 514 Si enim quis vult facere contratenorem supra quemlibet tenorem (3. Teil von Et primo de contrapuncto - Anonymi XI Trac­ tatus de musica plana et mensurabili) 516 Quicumque voluerit duos contrapunctus sive discantus (De compositione contra­ punctus, Ars discantus secundum Johan­ nem de Muris) 518 Ad sciendum componere carmina vel mote- tos cum tribus (De compositione carminum. Ars discantus secundum Johannem de Muris) 519 Verzeichnis der Abkürzungen 522 - 11 -

Anmerkungen 524 Sämtliche Traktate alphabetisch nach Verfassernamen, Textanfängen oder ihren gewöhnlichen Bezeichnungen 555 Die Traktate des Alten sowie frühen und späteren Neuen Organums mit Ausgaben und Übersetzungen 561 Herausgegebene Traktate der Klangschrittlehre nach K.-J. Sachs (alphabetisch nach Bibliotheken) 563 Die Traktate der von mir sogenannten Gruppe B 565 Herausgegebene Kontrapunkttraktate nach K.-J. Sachs (alphabetisch nach Textanfängen und Verfassern) 567 Literaturverzeichnis 575

Nachträge: Species plani cantus sunt terdecim 593 Beispiele zu: Franco von Köln, Ars cantus mensurabilis, um 1260?, Kap. 11 - 13, hier S. 127 und 130 601 Beispiele zu: Walter Odington, Summa de speculatione musicae, gegen Ende des 13- Jahrhunderts, Teil VI, Kap. 11-18, hier S. 181 - 84 602 Beispiele zu: Oui veult savoir l'art de deschant il doit savoir (Anonymi XIII Tractatus de discantu), hier S. 409 - 13, besonders S. 411 - 13 604

Nachwort 606