03 | 2012

AmsterdamProject ZuidasDok Een impuls Van Masterplan tot principebesluit Een levendige wijk Ook na kantoor- PLANvoor De ontwerpgeschiedenis van ZuidasDok uren en in het weekend 04 14 24

Dokmodel for Zuidas Improving accessibility and quality of life with English captions and summary Dokmodel voor Zuidas Voor een betere leefbaarheid en bereikbaarheid infographics Bron: Dienst Zuidas ontwerp voor ZuidasDok voor time being. making things livelier in Zuidas, Aantal reizigers per dag op Floor area in Zuidas for housing, de middellange termijn met de 1 Parnassusweg to make the area more attractive station Zuid. offices and amenities. A10 onder de grond en spoor, 2 Minervapassage for businesspeople, residents Bron: Dienst Zuidas woningen m2 houses m2 trein en metro (nog) niet. 3 Beethovenstraat and visitors. Number of passengers per day kantoren m2 offices m2 Kaart: DRO at Zuid station. voorzieningen m2 (exclu­ In early 2012 a decision was 1 De gemeente wil meer reizigers travellers 2010 sief RAI en VU) amenities m2 reached concerning the Zuidas- levendigheid in Zuidas om het reizigers travellers 2030 (excluding RAI and VU) Dok design for the medium gebied aantrekkelijker te maken term, with the A10 being voor zakelijke gebruikers, Vloeroppervlak van woningen, kaart re-routed underground but the bewoners en bezoekers. kantoren en voorzieningen in Begin 2012 is een principe­ train and metro tracks remaining Bron: Dienst Zuidas Zuidas. besluit genomen over het above ground, at least for the The City Council is working on

1.000.000

900.000 800.000 700.000 600.000 500.000

400.000 300.000 200.000 100.000 32.500 65.000 97.500 130.000

2012 2040/50 2012 2040/50 2012 2040/50

3 1

A10 A10 metro 2 trein

Station Zuid tram A10 bus A10

N Stadsplattegrond Zuidas Dok MLT 0 100 250m Variant Baseline 2020 - 2025

Bouwvelden Station Zuid Busstration Hoofdrijbaan Demarcatielijn

Bebouwing Aanvullende retail en etsparkeren Tramlijnen Spoordijk Tunneltracé A10 Water Stationsoverkapping Tramhalte Geluidsmaatregelen Verhoogde Strawinskylaan

Groen Trein/metro perron Hoofd stadsstraten Hoofdentree station Hoofdroute langzaamverkeer Talud Stationspassage Interne routes voetgangers Fietsenstalling V 2011 12 13 Auteurs van dit nummer: Klaas de Boer Cees Geldof Jan Olthof Saskia Rill Ruim baan voor Harry Wien ambities Zuidas

Colofon

PLAN Amsterdam is een uitgave van de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en geeft in acht themanummers per jaar in- formatie over ruimtelijke ontwikkelingen in de stad en de regio. DRO is een van de centrale diensten van de Gemeente Amsterdam en zorgt voor een samenhangende ruimtelijke ontwikkeling van stad en regio. De Dienst Ruimtelijke Ordening is onderdeel van de OntwikkelingsAlliantie van de Gemeente Amsterdam en werkt daarin intensief samen met de diensten Infrastructuur Verkeer en Vervoer, Economische Zaken, het Ontwikkelings- bedrijf, ProjectManagement Bureau en het Ingenieursbureau.

(Eind)redactie en coördinatie Karin Borst, Juultje Joosten Vormgeving Beukers Scholma, Haarlem Hoofdbeeld cover Dienst Zuidas Kaarten en fotografie binnenwerk zie bijschrift Lithografie en druk Zwaan Printmedia, Wormerveer Vertaling Andrew May

Dit nummer is tot stand gekomen in samenwerking met de Dienst Zuidas. 1

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter Zuidas is al ruim tien jaar het hart van de belangrijke de bereikbaarheid en leefbaarheid van het gebied, geen rechten aan worden ontleend. ontwikkelzone tussen Schiphol en Amsterdam Zuid- en op lange termijn alle ruimte biedt voor uitbreiding Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft oost. De enorme kansen en bijbehorende ambities van het dokmodel en het ondergronds brengen van u andere vragen, neem dan contact op met de redactie via planamsterdam@ voor Zuidas bestaan twee decennia. Al die tijd was trein- en metrosporen. dro.amsterdam.nl of 020 2551550. het helder dat er eerst een fysieke barrière moest Een gratis abonnement is aan te vragen via [email protected]. worden geslecht voordat de geformuleerde ambities Zuidas gaat een periode tegemoet vol dynamiek en Jaargang 18, nr 3, juni 2012 konden worden gerealiseerd. Want om de bereik­ hectiek. Het werk aan het dokmodel zal plaatsvinden Ook te downloaden vanaf baarheid en gewenste planontwikkeling te kunnen terwijl Zuidas volop in bedrijf is; naast veel internatio- www.amsterdam.nl/dro > Publicaties > PlanAmsterdam combineren, moest er iets veranderen aan de A10 nale bedrijvigheid kenmerkt het gebied zich door een en de trein- en metrosporen die dwars door Zuidas grote levendigheid doordat er steeds meer mensen lopen. wonen en er al tal van voorzieningen zijn.

De realisatie van het dokmodel is complex en kost- Tijdens de verbouwing moet de winkel open blijven. baar. Een zorgvuldige studie naar alle denkbare Het leven aan Zuidas moet gewoon doorgaan. Dat is ruimtelijke oplossingen waarmee de mogelijkheden de grote uitdaging voor de komende tijd. Want van Zuidas maximaal konden worden benut, was een overlast op de weg en in het gebied is onvermijdelijk. vereiste. Alle betrokkenen zullen er hard aan werken om Zuidas bruisend en leefbaar te houden en te maken. De A10 gaat onder de grond, de capaciteit van station Zuid wordt vergroot en de kwaliteit van de openbare Maarten van Poelgeest, ruimte wordt verbeterd. Een pragmatische keuze die wethouder Ruimtelijke Ordening op middellange termijn direct resultaten oplevert voor

03 | 2012 03 Project ZuidasDok door Klaas de Boer [email protected]

Een impuls voor Zuidas Zuidas als internationaal centrum voor wonen en werken krijgt steeds meer vorm. Onlangs hebben Rijk, Gemeente Amsterdam, de Stads­ regio Amsterdam en de provincie Noord- Holland overeenstemming bereikt over het project ZuidasDok.

Resultaat van project ZuidasDok is de verbreding Steeds meer reizigers en het ondergronds brengen van de A10 en de uit- Station Zuid is het snelst groeiende station van Neder- breiding en modernisering van het snelst groeiende land. Nu al is het qua reizigers even groot als station station in Nederland. Dit geeft een forse impuls aan en volgens prognoses zet die groei voorlopig de bereikbaarheid en leefbaarheid van Zuidas waar- door. In 2010 had station Zuid ruim 74.000 trein- en door het gebied zich de komende decennia verder metroreizigers per dag, in 2030 zullen dat er bijna kan ontwikkelen tot een nieuw gemengd stads­ 250.000 zijn. Dit heeft te maken met toe­nemend centrum met (internationale) hoofdkantoren, winkels gebruik van het openbaar vervoer, de aansluiting op en nieuwe woningen. Volgend jaar starten de eerste de Hanzelijn naar Zwolle vanaf 2013, de toename van werkvoorbereidingen. het aantal internationale treinen dat stopt op station Zuid zoals de HSL-lijnen vanuit Brussel en Parijs en Het project ZuidasDok is nodig om – toekomstige – de ICE vanuit Keulen en Berlijn,en het gereedkomen knelpunten op te kunnen lossen: van de Noord/Zuidlijn in 2017. Ook de plannen voor – de capaciteit van station Zuid staat onder druk; hoogfrequent spoorverkeer zullen zorgen voor meer – de uitbreiding van het station is niet goed mogelijk overstappers op station Zuid: uiterlijk in 2020 kunnen door beperkte ruimte; reizigers op de drukste trajecten iedere tien minuten – doorstroming op de A10-Zuid staat onder druk; op een of sprinter stappen. Aanpassingen aan – de infrastructuur slokt een flink deel van de ruimte het huidige station zijn daarom noodzakelijk. op voor een nieuw stedelijk centrum en vormt door de ligging een fysieke barrière; Moderner en groter station – Zuidas heeft door milieuhinder een sterk Het station wordt uitgebreid om het groeiend aantal verminderde leefbaarheid. reizigers te kunnen faciliteren. Daarnaast wordt >

04 PLANAmsterdam

1 Het plangebied van Zuidas­ A10 and the station, i.e. the Om het groeiend aantal reizigers accommodate the growing Dok loopt grofweg van knoop­ flanks. te kunnen faciliteren zijn aan­ number of passengers. punt De Nieuwe Meer tot Plangebied ZuidasDok passingen van het huidige knooppunt . Extra aan­ ZuidasDok plan area station noodzakelijk. dacht is er voor het gebied rond Plangebied Zuidas flanken Foto: Edwin van Eis de A10 en het station, de flanken. Zuidas flanks plan area More and more destinations will Bron: Dienst Zuidas be reachable from Amsterdam The ZuidasDok’s footprint 2 Via station Zuid zijn steeds Zuid station, so four to five times roughly runs between the meer bestemmingen te as many trains will be stopping Nieuwe Meer and Amstel inter- bereiken waardoor er in 2020 there in 2020. Modifications to changes. There is a particular ongeveer vier tot vijf keer zo the existing station are neces- focus on the area around the veel treinen zullen stoppen. sary in order to comfortably

1

2

03 | 2012 05 3 Zicht op Zuidas van oost naar Amstel and the Schinkel Canal west: Zuidas ligt in het zuidelijk and is transected by the south- deel van de stad tussen de ern tangent of the A10, railway Amstel en het Schinkelkanaal and metro lines. en wordt doorsneden door de A10 Zuid, trein- en metro­ sporen. Foto: Your Captain Lucht­ fotografie View of Zuidas from east towest: Zuidas lies in the southern part of the city between the River

06 PLANAmsterdam ‘De A10 en het spoor liggen nu heel dicht naast elkaar waardoor uitbreiding van het station niet goed mogelijk is.’

03 | 2012 07 4 Het stationscomplex wordt Foto: Edwin van Eis , allow- voor deze trams komen aan de Westwijk and Amsterdam beter toegankelijk: het krijgt The station complex will enjoy ing more space for passengers. zuidkant van het station, net als Central Station. The stops for bredere doorgangen en een better access: it will have wider alle haltes voor de andere trams these trams will be situated on volledig nieuwe entree aan de passageways and a completely 5 In de nabije toekomst ver­ en de bussen. the south side of the station, just Parnassusweg. De stations­ new entrance on Parnassusweg. binden drie nieuwe tramlijnen Foto: Edwin van Eis like the stops for all the other passage in de Minerva-as wordt The station concourse aligned station Zuid en Three new tram lines will soon trams and buses. opener door het wegvallen van with the ‘Minerva axis’ will be met elkaar. Deze hoogwaardige interconnect Amsterdam Zuid de A10 op de dijk. Winkels opened out thanks to the A10 trams komen in de plaats van station and Amstelveen. These 6 Station Zuid verandert in verhuizen naar de buitenkant no longer running along the metro 51 die nu rijdt tussen high-spec trams will replace een openbaarvervoerterminal van station Zuid. Zo ontstaat raised embankment. Shops will Amstelveen Westwijk en station metro line 51, which currently waar trein, metro, tram en bus meer ruimte voor reizigers. be relocated to the exterior of Amsterdam Centraal. De haltes rides between Amstelveen samenkomen.

4 5

het gemoderniseerd om overstappen efficiënter en huidige ontwerp al rekening is gehouden: tussen prettiger te maken. het huidige spoor en de zuidelijke A10-rijbaan blijft Een belangrijke verandering is de concentratie op ruimte beschikbaar. één plek van het lokale openbaar vervoer: alle bussen en trams stoppen straks aan de zuidkant van het Nieuwe tramlijnen station en niet meer verspreid rondom het station. Bij de metro- en tramlijnen verandert ook het een Overstappen zal zo minder tijd kosten. Dat geldt ook en ander. Nu verbindt metro 51 station Zuid met voor overstappen tussen metro en trein: de metro­ Amstelveen; straks worden dat hoogwaardige trams. perrons klappen als het ware om zodat ze naast de Drie nieuwe tramlijnen zullen vanaf Amstelveen treinperrons komen te liggen waardoor reizigers gaan rijden: de eerste rijdt heen en weer tussen sneller en gemakkelijker kunnen overstappen zonder Amstelveen en station Zuid, de tweede rijdt via station via de toegangspoortjes uit en weer in te moeten Zuid naar het centrum van de stad, de derde gaat checken. De kruisende bewegingen van overstappers vanuit Amstelveen ook weer via station Zuid naar de zullen zo verdwijnen. stations RAI en Amstel. Meer reizigers hebben meer ruimte nodig. Daarom worden de trein- en metroperrons verlengd Station Zuid zal veranderen in een openbaarvervoer- en verbreed en krijgt het station bredere doorgangen terminal waar trein, metro, tram en bus dicht bij elkaar en een volledig nieuwe entree aan de Parnassusweg. zitten en de reiziger efficiënter kan overstappen. Verder verhuizen de winkels bij de huidige entrees Direct bij de terminal komen bovendien 11.000 naar de buitenkant van het station en komen er betere fietsenstallingplaatsen, nieuwe taxistandplaatsen roltrappen en liften. en kiss&ride-plaatsen.

De A10 en het spoor liggen in Zuidas heel dicht Meer eenheid naast elkaar waardoor het station nu te weinig ruimte De A10 en het spoor liggen nu op een dijk die het heeft om uit te kunnen breiden. Door de onder­ noordelijk en zuidelijk deel van Zuidas van elkaar tunneling van de A10 komt ruimte vrij en wordt scheidt. Om deze barrière te kunnen verminderen, spooruitbreiding mogelijk. Het station krijgt na 2030 moet de infrastructuur op een ander hoogte mogelijk een vijfde en zesde spoor waarmee in het komen te liggen. De oplossing die de voorkeur >

08 PLANAmsterdam

Bron: Projectorganisatie Zuidas- liggen waardoor reizigers niet Zuid station will be set alongside Dok meer via de toegangspoortjes each other, so that passengers Amsterdam Zuid station will uit en weer in hoeven te checken. no longer need to check out and become a public transport hub De trein- en metroperrons check in again via the entrance where train, metro, tram and bus worden bovendien verlengd en gates. In addition, train and converge. verbreed. metro platforms are being Bron: Projectorganisatie Zuidas- extended and widened. 7 Overstappen tussen metro Dok en trein zal sneller en makkelijker Transferring between metro and worden: de perrons op station train will be quicker and easier: Zuid komen naast elkaar te the platforms at Amsterdam

6

7

03 | 2012 09

8 1,2 kilometer van de A10 Tekening: DRO grenslijn boundary line gebouwd mogen worden. the ultimate objective of realizing gaat ondergronds ter hoogte Some 1.2 kilometres of the A10 4,5 m uit het hart van het Het einddoel van negenduizend 9,000 dwellings within reach. van station Zuid. De ringweg will be re-routed underground in buitenste spoor 4.5 m from the woningen komt op deze manier afname > 10 wordt verbreed over een lengte the environs of Amsterdam Zuid centre of the outermost track in zicht. decrease > 10 van vijf kilometer: van 2 x 3 rij­ station. The will be Kaart: Projectorganisatie Zuidas- afname > 3-10 stroken plus spitsstrook, wordt widened over a 5-kilometre 9 Verschilkaart geluidsbelasting Dok decrease > 3-10 de weg 2 x 6 rijstroken breed. stretch: from 2 x 3 lanes plus in decibellen (lange tunnel­ Map of difference in noise levels afname > 1,5-3 Van de zes rijstroken zijn a rush-hour lane, the orbital variant). in decibels (long tunnel variant). decrease > 1,5-3 vier rijstroken bestemd voor motorway will become 2 x 6 De ondertunneling van de Re-routing the A10 underground afname 1,5 – toename 1,5 doorgaand verkeer en twee lanes wide. 4 of these 6 lanes A10 betekent minder geluids­ means less noise nuisance in decrease 1.5 – increase 1.5 rij­stroken voor verkeer naar are intended for through traffic; belasting in Zuidas. Met als Zuidas, making it possible to toename > 1,5-3 de stad. 2 lanes for local traffic to the city. gevolg dat meer woningen build more homes and bringing increase > 1.5-3

Ravel

 +6,5 m NAP

 -0,7 m NAP

27 m 13 m 33 m 42 m 62 m

8

9

10 PLANAmsterdam

toename > 3-10 lagere hoeveelheden stikstof­ of the A10 underground. Thanks increase > 3-10 dioxide en fijnstof kunnen bij­ to lower quantities of nitrogen toename > 10 voorbeeld bestaande woningen dioxide and particulate matter it increase > 10 een buitenruimte krijgen. will, for example, be possible to Kaart: Projectorganisatie Zuidas- add outdoor spaces to existing 10 Concentratie stikstof­ Dok dwellings. dioxide in 2020 in microgram Concentration of nitrogen < 20 per kubieke meter lucht (lange dioxide in 2020 in micrograms 20-25 tunnelvariant). per cubic meter of air (long 25-30 De luchtkwaliteit in Zuidas tunnel variant). 30-35 zal verbeteren door de onder­ The air quality in Zuidas will 35-40 tunneling van de A10. Dankzij improve thanks to the re-routing > 40

Beethoven

Beatrixpark

 +0,7 m NAP

62 m 15 m 33 m 10 m

10

03 | 2012 11

a In Zuidas wonen naar schat­ ting zevenhonderd mensen in de bijna zeshonderd woningen die tot nu toe zijn gerealiseerd. In de eindsituatie is ruimte voor zo’n negenduizend woningen. Internationaal Bron: Dienst Zuidas An estimated 700 people live in the close on 600 dwellings that centrum voor wonen have been realized in Zuidas so far. There will eventually be en werken space for about 9,000 dwellings.

Op dit moment zijn in Zuidas ruim vierhonderd gebouwen, waarin naar schatting zevenhonderd grote en kleine bedrijven gevestigd, waarvan mensen wonen. In de nabije toekomst worden de helft internationaal is georiënteerd. Jaarlijks ook kleinschaliger projecten ontwikkeld. Dit jaar vestigen zich dertig tot veertig nieuwe buiten- start de bouw van Op Zuid, een complex met landse bedrijven of bedrijven met een internatio- 46 woningen variërend van kleine compacte naal netwerk op Zuidas. In 2010 waren dat er 35, studio’s tot zeer ruime appartementen met royale in 2011 waren dat er 26. Redenen hiervoor zijn de buitenruimten. In Kop Zuidas zullen twee bouw- goede bereikbaarheid, de nabijheid van Schiphol groepen, middels Collectief Particulier Opdracht- en de Amsterdamse grachten, de uitgebreide geverschap, hun eigen wooncomplex ontwerpen voorzieningen, de gunstige belastingtarieven, en betrekken. Tot 2020 worden in Zuidas in de groene omgeving en ook de hoogopgeleide, totaal ongeveer 2.500 woningen gerealiseerd meertalige werknemers die hier makkelijk te en minimaal 500 tijdelijke wooneenheden voor vinden zijn. studenten. In de eindsituatie is ruimte voor zo’n De aantrekkelijkheid van Zuidas is ook af te negenduizend woningen. lezen aan het dalend aantal leegstaande kantoren: Waar mensen wonen en werken zijn voorzieningen in 2008 stond achttien procent van de kantoren nodig. In Zuidas zitten nu al hotels, restaurants, leeg tegenover tien procent in 2012. De meeste cafés, winkels, onderwijsinstellingen, kinderdag- bedrijven die zich vestigen in Zuidas komen van verblijven en er zijn vele sport- en recreatiemoge- buiten Amsterdam. lijkheden en culturele activiteiten. Grote, bekende Tot op heden zijn in Zuidas bijna zeshonderd voorzieningen in het gebied zijn de RAI, het VU woningen gerealiseerd, verdeeld over zes woon- en het VUmc. a

heeft is het dokmodel waarbij de A10 en het spoor Ernst & Young. Deze verbinding biedt een groen ondergronds gaan. Dit model biedt namelijk alle alternatief voor mensen die nu langs de Europa­ kansen om van Zuidas een samenhangend gebied boulevard fietsen of lopen. te maken. De business case voor dit dokmodel kwam vorig jaar echter niet rond, waardoor nu voor Betere leefbaarheid een aangepast model is gekozen waarbij de A10 De ondertunneling van de A10 zal het dagelijkse wel ondergronds gaat, maar spoor, trein en metro leven op Zuidas een stuk prettiger maken: er is (nog) niet. minder geluidsoverlast en de luchtkwaliteit verbetert. Bestaande woningen kunnen een buitenruimte Ondertunneling A10 krijgen. Meer woningen mogen gebouwd worden Ter hoogte van station Zuid zal 1,2 kilometer van de waardoor het einddoel van negenduizend woningen A10 onder de grond gaan. Deze ondertunneling in zicht komt, zoals vastgelegd door de gemeenteraad verkleint de barrière tussen noord en zuid doordat de in de Visie Zuidas 2009. Een beter leef- en woonmilieu dijk smaller wordt en er meer ruimte ontstaat; de voor Zuidas betekent meer inwoners, meer voorzie- breedte van het dijklichaam wordt dan 75 meter in ningen en meer levendigheid. plaats van 130 meter. De stationspassage in de Minerva-as wordt opener A10 wordt breder door het wegvallen van de A10 op de dijk. Alle winkel- De A10 gaat niet alleen ondergronds, maar wordt ook voorzieningen uit de onderdoorgang worden buiten verbreed over een lengte van vijf kilometer tussen en het station geplaatst. Zo ontstaat meer ruimte voor inclusief de knooppunten De Nieuwe Meer en Amstel. reizigers. Bovendien wordt een extra verbinding Van 2 x 3 rijstroken plus spitsstrook, wordt de ringweg met het Beatrixpark gecreëerd voor fietsers en voet- 2 x 6 rijstroken breed. Van de zes rijstroken zijn gangers ter hoogte van het kantoorgebouw van vier rijstroken bestemd voor doorgaand verkeer en

12 PLANAmsterdam b Op dit moment zijn in Zuidas c In Zuidas zitten hotels, opportunities and cultural in Zuidas have given the unde- ruim vierhonderd grote en restaurants, cafés, winkels, activities. veloped land a novel temporary kleine bedrijven gevestigd, onderwijsinstellingen, kinder­ function. At the As restaurant, waarvan de helft internationaal dagverblijven en er zijn vele d Een aantal horecagelegen­ for example, there are chickens is georiënteerd. sport- en recreatiemogelijk­ heden in Zuidas heeft braak­ and pigs roaming free in the Bron: Dienst Zuidas heden en culturele activiteiten. liggende grond een tijdelijke, open air. At the moment more than Bron: Dienst Zuidas nieuwe bestemming gegeven. 400 businesses, large and small, In Zuidas there are hotels, Bij restaurant As lopen bijvoor­ have made their home in Zuid­as, restaurants, cafés, shops, beeld buiten kippen en varkens half of these with a strong inter- educational institutions and rond. national focus. daycare centres, as well as Bron: Dienst Zuidas many sport and recreation A number of catering companies

c

d

b

twee rijstroken voor verkeer naar de stad. Deze aan- varkens en kippen lopen. Een andere maatregel zijn passingen zullen de doorstroming en de bereikbaar- de hoge kwaliteitseisen waaraan nieuwe gebouwen heid voor de auto verbeteren. in Zuidas moeten voldoen, volgens de internationale duurzame bouwstandaard Breeam (BRE Environmen- Prettig woon- en werkklimaat tal Assessment Method) Excellent. Kantoren moeten

De realisatie van ZuidasDok wordt een hele opgave. bijvoorbeeld duurzaam zijn in materiaalkeuze en CO2- Het verkeer van de A10 gaat dag en nacht door, neutraal gebouwd zijn. Bovenal dienen ze flexibel te treinen bij station Zuid rijden door een van de drukste zijn in het gebruik van ruimtes zodat ze snel ingezet corridors, het bedrijfsleven en de bewoners willen kunnen worden voor andere functies zonder dat ongestoord hun gang kunnen gaan. Het is belangrijk dit hoge verbouwingskosten met zich meebrengt. dat Zuidas in iedere ontwikkelfase goed functioneert Kantoren moeten relatief eenvoudig omgebouwd en een kwalitatief onderdeel is van de stad. kunnen worden in scholen of woningen. Woningen Om het gebied zo optimaal mogelijk te benutten, moeten kunnen veranderen in horeca of winkels. streeft de gemeente naar een aantrekkelijke en Met flexibele bouw wordt de kans op langdurige leeg- gezonde leefomgeving met gebouwen waarin mensen stand kleiner. gezond kunnen leven en werken. Zo probeert de Dienst Zuidas de levendigheid van het gebied te Tijdens de uitvoering van de bouwwerkzaamheden verbeteren wat onder andere resulteert in meer uit- in Zuidas is overlast niet te voorkomen, maar wel te gaansgelegenheden, evenementen en kiosken op beperken. Geleerde lessen van andere grote infra­ straat. Tijdelijke invulling van braakliggende terreinen projecten gaan ons helpen. Rekening houden met de hoort daar ook bij: restaurant Bolenius verbouwt bij- omgeving is van groot belang. Bereikbaarheid van het voorbeeld groenten in een moestuin op een voorheen gebied heeft continu de aandacht. ongebruikt stuk grond en restaurant As heeft buiten

03 | 2012 13

Van Masterplan tot principebesluit door Cees Geldof [email protected] De ontwerpgeschiedenis van ZuidasDok

Het denken over een integrale ontwikke- In 1995 is het idee geboren om met de infrastructuur in Zuidas ondergronds te gaan. Hiervoor waren meer- ling van Zuidas startte in het begin van dere redenen. Het optimaal benutten van het stedelijk grondgebied, voortkomend uit het ‘compacte-stad- de jaren negentig. Zuidas maakte toen denken’, was een hele belangrijke. Daardoor kan onder andere het landschap rondom de stad gespaard al onderdeel uit van dé ontwikkelzone blijven. Dit geldt zeker voor de gebieden rondom knooppunten van openbaar vervoer. van Amsterdam, lopende van Integratie stad en infrastructuur via Schiphol naar Amsterdam Zuidoost. Station Zuid zou steeds meer gaan functioneren als belangrijke motor van de ontwikkelingen waardoor Een zone met grote regionale en lande- daar in hoge dichtheden gebouwd kon gaan worden. De prognoses voor het aantal reizigers gaven aan dat lijke economische betekenis door de het station tot de belangrijkste vijf stations van Neder- land zou gaan behoren. Daartoe moest het station koppeling aan belangrijke snelwegen, meer dan verdrievoudigd worden: van één naar drie perrons en met een aanzienlijk langere perronlengte de luchthaven Schiphol en spoorinfra- om de hogesnelheidstreinen uit Duitsland en Frankrijk te kunnen ontvangen. Een gevolg daarvan was dat de structuur. In Zuidas zelf werden de RAI, A10-zuidbaan moest worden opgeschoven. De huidige dijk zou dus aanzienlijk breder worden waardoor de de Vrije Universiteit met het VU Medisch barrière in het stadsgebied zou worden vergroot. Doorslaggevend voor Amsterdam was daarom Centrum en vooral de kantoren, waar­ dat Zuidas een samenhangend gebied moest worden. De centrale stad en de toenmalige stadsdelen Oud onder het World Trade Center, als de Zuid, en Rivierenbuurt waren sterke voorstanders. Door dit alles werd duidelijk dat er een aanjagers voor de verdere ontwikkeling unieke kans lag om in Zuidas stad en infrastructuur met elkaar te integreren. gezien. Toplocatie voor kantoren Gaandeweg ontstond vanuit de vastgoedmarkt ook een steeds groter wordende druk om op Zuidas een central business district van hoge kwaliteit te realise-

14 PLANAmsterdam

1 Het idee van het dokmodel 1998. That was the starting woningen residential stations bestaand existin- is als optie opgenomen in het point for all the stakeholders – woningen/kantoren stations Masterplan Zuidas uit 1998. Dutch central government residential/offices stations te ontwikkelen/ Dat was de start om met alle included – to elaborate the r&d bedrijven R&D herprofilerenstations to be betrokken partijen, waaronder Dokmodel. enterprises developed/reprofiled het Rijk, het dokmodel verder voorzieningen amenities gestalte te geven. te ontwikkelen set for Kaart: DRO development te reserveren space reserved The ‘Dokmodel’ concept was kantoren offices kantoren offices included as an option in the kantoren/woningen woningen residential Zuidas Masterplan dating from offices/residential voorzieningen amenities

1

ren. Anders gezegd: een toplocatie voor kantoren. bepalende factor om niet alleen fors uit te pakken met De aantrekkelijkheid van Zuidas bleek uit de hoge het bebouwingsprogramma, maar ook om alles wat in huren die gevraagd konden worden. Bepalende Zuidas plaatsvond op het gebied van architectuur, factoren hiervoor waren de hoogwaardige en aan­ voorzieningen en openbare ruimte het stempel van trekkelijke aangrenzende woon- en groengebieden, hoogwaardigheid te geven. de zeer goede bereikbaarheid per auto en per spoor, met de nabije ligging van de luchthaven Schiphol als Masterplan Zuidas grote troef. De potentie om van Zuidas een bijzonder stads­ Daarbij speelde de internationale oriëntatie van gebied te maken was voor het gemeentebestuur de bedrijven in Zuidas een rol. De komst van het World aanleiding om een integraal plan op te stellen voor Trade Center in 1985 was een belangrijk ijkpunt, de toekomstige ontwikkeling van het gebied. dat werd versterkt door de vestiging van het hoofd- Hiertoe werd het Masterplan Zuidas opgesteld dat kantoor van de ABN Amro in 1998. Het waren de in 1998 door de gemeenteraad werd vastgesteld. trekkers voor andere hoofdkantoren zoals ING en In dit Masterplan is het idee van het dokmodel als Akzo Nobel. optie opgenomen en dat was de start om met alle De aard van de kantorenbedrijvigheid en de betrokken partijen, waaronder het Rijk, het dokmodel blijvende druk van de kantorenmarkt was lange tijd de verder gestalte te geven. Het Masterplan was tevens >

03 | 2012 15 2 De internationale oriëntatie enterprises in Zuidas has made die liep van Hoofddorp via extended from Hoofddorp via 4 centrale deel Zuidas van bedrijven in Zuidas maakt the area attractive as a business Schiphol naar Amsterdam Zuid­ Amsterdam Airport Schiphol to 5 Amstel lll-Zuidoost het gebied sinds de jaren tachtig location since the 1980s. oost. Een zone met grote regio­ Amsterdam Southeast. It is a aantrekkelijk als vestigings­ The |arrival of the World Trade nale en landelijke economische zone of considerable regional 4 In het masterplan worden locatie. De komst van het World Center in 1985 and ABN Amro betekenis door de koppeling and national economic impor- weg en spoor volgens het Trade Center in 1985 en de bank establishing its head­ aan belangrijke snelwegen, de tance, because of the links to zogeheten ‘haasje-overprincipe’ vestiging van het hoofdkantoor quarters here in 1998 acted as luchthaven Schiphol en spoor­ major motorways, Amsterdam stuk voor stuk ondertunneld: na van de ABN Amro in 1998 magnets for other head offices. infrastructuur. Airport Schiphol and rail net- ingebruikname van een nieuwe fungeerden als trekkers voor Kaart: DRO works. tunnel wordt op de plek van de andere hoofdkantoren. 3 Zuidas maakte begin jaren In the early 1990s Zuidas was 1 Hoofddorp oude weg een volgende tunnel Bron: DRO negentig al deel uit van dé already part of Amsterdam’s 2 Schiphol gemaakt. The international orientation of ontwikkelzone van Amsterdam, key development zone, which 3 Riekerpolder Tekeningen: DRO

3 4

2 5

1

2 3

4

16 PLANAmsterdam

In the masterplan the roadway het dijk- , dek- en dokmodel. encasement models. The latter – and railway will be re-routed into Het dokmodel voldeed het the ‘Dokmodel’ – most closely underground tunnels section meest aan de doelstellingen matched the objective of by section using the ‘leapfrog om een dicht bebouwd gebied realizing a densely developed principle’: once a new tunnel has te maken met een openbare area with public space that been opened for use, a second ruimte die vanzelfsprekend aan­ dovetailed naturally with tunnel is constructed along the sluiting vond met aangrenzende adjoining areas. trajectory of the former road- or gebieden. a dijkmodel embankment railway. Tekeningen en maquettes: DRO model The Zuidas Masterplan included b dekmodel deck model 5 Het Masterplan Zuidas be­ three spatial models: the so- c dokmodel encasement vatte drie ruimtelijke modellen: called embankment, deck and model

5a 5b 5c

het instrument om een einde te kunnen maken aan Met andere woorden: het dokmodel was het beste de situatie dat steeds per bouwinitiatief besloten model om de stad te helen. moest worden of een voorgestelde bebouwing mocht plaatsvinden. Het Masterplan was echter vooral een Amsterdams product waar het Rijk op verschillende manieren Om de keuze voor het stadsbestuur zo helder moge- tegenaan keek. Het toenmalige Ministerie van VROM lijk te maken, zijn voor het Masterplan drie steden- ondersteunde inhoudelijk de gedachte de omgeving bouwkundige ruimtelijke modellen gelijkwaardig rondom station Zuid te verdichten. Daarvoor maakte uitgewerkt: het dijk- , dek- en dokmodel. In het dijk- het ministerie uiteindelijk in 2007 financiële middelen model vond de uitbreiding van de infrastructuur op vrij in het kader van de Nationale Sleutel­projecten. het dijkniveau plaats door deze te verbreden. Het dek- Dit zijn stationsprojecten van grote omvang en model ging uit van het realiseren van een tweede importantie. Het toenmalige ministerie van Verkeer maaiveld boven de weg- en spoorinfrastructuur op het en Waterstaat vond weliswaar dat de weg- en spoor­ huidige dijkniveau, in de vorm van een betonnen dek. infrastructuur op termijn uitbreiding behoefde, maar Op dit hooggelegen maaiveldniveau was bebouwing de vorm waarin was voor het ministerie nog lang niet mogelijk. Bij het dokmodel gingen de A10 en de uitgekristalliseerd. sporen voor trein en metro over een afstand van 1,2 kilometer ondergronds. Hierop kon bebouwing Visies Zuidas worden neer­gezet. Dit model voldeed het meest aan Het Masterplan is vervolgens door de gemeente de doelstellingen­ om een dicht bebouwd gebied te uitgewerkt in een aantal visies waarin het dokmodel maken met een openbare ruimte die vanzelfsprekend als ambitie centraal bleef staan. De visies zijn gemaakt aan­sluiting vond met aangrenzende gebieden. in nauwe samenwerking met de stadsontwerpers/ >

03 | 2012 17

6 Het stedenbouwkundig example, the Mahler and bestaande bebouwing onder de grond. model ZuidasDok onder de grondpatroon in de Visie Zuidas Gershwin combined residential/ existing buildings Beeld: CIIID architectural grond vanwege de kwaliteit én uit 2001 heeft een sterke basis office districts. openbaar groen/begraaf­ presentations omdat de twee andere alterna­ gelegd voor de bouwplannen bebouwing tot 30 m plaats public green space/ Impression of the new Amster- tieven onvoldoende faseerbaar van onder andere de woon- en construction up to 30 m cemetery dam Zuid station dating from en niet flexibel genoeg waren. werkgebieden Mahler en torens high-rise sport sports 2001, with the railway running Beeld: CIIID architectural Gershwin. towers water water underground. presentations Kaart: DRO/Pi de Bruijn station station studiegebied undecided Three alternative ‘Dokmodels’ The urban areal pattern in openbare ruimte public 8 In 2010 zijndrie alternatieve were elaborated in 2010. the 2001 ‘Vision for Zuidas’ space 7 Impressie uit 2001 van de dokmodellen uitgewerkt onder The underground Zuidas- established a solid basis for bestaande kavels toekomstige stationshal van leiding van de rijksvertegen­ Dok model was preferred, the development plans of, for existing plots station Zuid met het spoor woordiger. De keuze viel op het for its quality and because

6

supervisors Pi de Bruijn (periode 1998-2006) en infrastructuur van de nutsvoorzieningen. Voor de Malcolm Smith (periode 2009-heden). bebouwing op het dok werd uitgegaan van een De eerste Visie Zuidas van 2001 heeft het karakter programma gebaseerd op vijftig procent woningen van een wensbeeld op hoofdlijnen. Gezien de grote en vijftig procent kantoren. omvang van het gebied en de lange ontwikkelperiode In de laatste verschenen Visie Zuidas van 2009, kon er geen eindbeeld worden neergelegd. Het is een die is vastgesteld door de gemeenteraad, staat duur- stedenbouwkundige uitwerking waarbij hoofdzakelijk zaamheid centraal plus de verbindingen met de stad een neutrale ruimtelijke structuur werd voorgesteld in en het landschap. In deze visie staat de volgende missie: de vorm van een raamwerk van openbare ruimte met “De ambitie is te excelleren als stedelijk centrum. daartussen ruimte voor hoogstedelijke bebouwing. Een centrum van internationale allure, maar onder- Het voorzichtig ingebrachte programma van 1.500 scheidend doordat het aansluit bij lokale kwaliteiten. woningen in het Masterplan werd in de visie van Een stukje Amsterdam met toekomstwaarde, een 2001 drastisch vermeerderd naar 8.000 woningen. verrijking van de stad en een versterking van de econo- Het kunnen realiseren van een gemengde stad werd mische potentie van de regio.” Deze missie is en blijft in deze fase een leitmotiv voor de ontwikkeling van leidraad voor de huidige planontwikkeling van Zuidas. Zuidas, ingegeven door een motie van de gemeente- raad. De gemengde stad is nog steeds een essentiële Publiek-private samenwerking drager van de ontwikkeling. Het dokmodel heeft van 2001 tot nu verschillende In de Visie Zuidas van 2004 lag de nadruk op uitwerkingen gekend. Het meest vergaande model uitwerking van de openbare ruimte en uitspraken bestond uit gestapelde metro- en wegtunnels en een over de verdeling van het programma in het gebied. ondergrondse dokstraat met parkeervoorzieningen. De openbare ruimte betrof de straten en pleinen In deze periode van 2006 tot 2007 was de vastgoed- met aandacht voor water, groen en de ondergrondse ontwikkeling op haar hoogtepunt. Er waren plannen >

18 PLANAmsterdam

the other two options were The most extreme Dokmodel is difficult to implement in from 2007. It consisted of phases and insufficiently stacked metro and road tunnels flexible. and an underground ‘dock street’ with parking facilities. 9 Het meest vergaande dokmodel is uit 2007. Het bestond uit gestapelde metro- en wegtunnels en een ondergrondse dokstraat met parkeervoorzieningen. Beeld: Taskforce ZuidasDok

IMPRESSIE GEBRUIK PLINT EN SERVICELAAG

7 8

105 -

60 -

30 -

10 -

9

03 | 2012 19

10 Medio 2010 is de Project­ General for Public Works and c sporen bovengronds over- bebouwing dok 31-60 m T tramhalte tram stop organisatie ZuidasDok op­ Water Management, ProRail, ground rail and metro tracks buildings on dok 31-60 m B busstation bus station gericht waarin Rijkswaterstaat, the City Region and the City of bouwvelden construction bebouwing dok vanaf 61 m ProRail, de Stadsregio en de Amsterdam are represented, plots buildings on dok taller than 61 m Gemeente Amsterdam zijn was established in mid 2010. bebouwing omgeving A10, trein, metro en vertegenwoordigd. De project­ The project organization buildings in the surrounding area tunnelmond A10, train, metro organisatie heeft drie alter­ devised three promising Zuidas- water water and mouth of tunnel natieven gemaakt voor Zuidas­ Dok variants. groen green space openbare ruimte public Dok. a dok onder de grond entire bebouwing dok 0-10 m space Tekeningen/kaarten: DRO ‘Dok’ under the ground buildings on dok 0-10 m bomen trees The ZuidasDok Project Organi- b gestapelde sporen stacked bebouwing dok 11-30 m hoofdrijbaan main zation, in which the Directorate- road- and railways buildings on dok 11-30 m carriageway

T

A10 A10 B

A10 T A10

T T T

10a N Stadsplattegrond 0 100 250m Alternatief 1

Bouwvelden Bebouwing dok (0-10m) Openbare ruimte Bebouwing omgeving Bebouwing dok (11-30m) Openbare ruimte/ontvangstdomein station Water Bebouwing dok (31-60m) Hoofdrijbaan Groen Bebouwing dok (vanaf 61m) T Tramhalte Tramspoor A10, trein, metro en tunnelmond B Busstation T

B A10 A10

A10 T A10

T T T

10b N Stadsplattegrond 0 100 250m Alternatief 2

Bouwvelden Bebouwing dok (0-10m) Openbare ruimte Bebouwing omgeving Bebouwing dok (11-30m) Openbare ruimte/ontvangstdomein station Water Bebouwing dok (31-60m) Hoofdrijbaan Groen Bebouwing dok (vanaf 61m) T Tramhalte Tramspoor A10, trein, metro en tunnelmond B Busstation T

B A10 A10

A10 T A10

T T T

10c N Stadsplattegrond 0 100 250m Alternatief 3

Bouwvelden Bebouwing dok (0-10m) Openbare ruimte 20 PLANAmsterdam Bebouwing omgeving Bebouwing dok (11-30m) Bomen Water Bebouwing dok (31-60m) Hoofdrijbaan

Groen Bebouwing dok (vanaf 61m) T Tramhalte Tramspoor A10, trein, metro en tunnelmond B Busstation ‘Sinds het Masterplan uit 1998 staat het dokmodel als ambitie centraal in de visies op Zuidas.’

om bovenop de infrastructuur circa een miljoen vier- elkaar gerealiseerd moesten kunnen worden. De alter- kante meter vastgoed te realiseren. Het merendeel natieven werden: hiervan zouden woningen moeten worden. Er waren – Dok onder de grond: alle hoofdinfrastructuur op geïnteresseerde banken en particuliere beleggers die -1-niveau (tunnels), met vastgoedmogelijkheden onder bepaalde voorwaarden ZuidasDok mede wilden tot circa 700.000 m2 bruto vloeroppervlakte (bvo). ontwikkelen. In die tijd werd serieus gestreefd naar – Gestapelde sporen: de A10 en de treinsporen een constructie van publiek-private samenwerking. op -1-niveau (tunnels), de metrosporen boven de Deze is er in aanzet ook geweest, maar het lukte niet treinsporen op het +1-niveau (op constructie), met om met de deelnemende private ondernemingen te een vastgoedprogramma van circa 600.000 m2 komen tot een sluitende businesscase. De banken- en bvo. vastgoedcrisis heeft in 2008 het laatste zetje gegeven – Sporen bovengronds: de A10 op -1-niveau (tunnel), en mede hierdoor is een einde gemaakt aan het waarbij de trein- en metrosporen naast elkaar gestapelde dokmodel. liggen op het +1-niveau (op constructie), met een vastgoedprogramma van circa 350.000 m2 bvo. Rijksvertegenwoordiger Een impasse dreigde, totdat het Rijk in 2009 een rijks- Stapsgewijs ontwerp vertegenwoordiger besloot aan te stellen om tot een Na doorrekening bleken de drie alternatieven financi- verantwoorde oplossing te komen. Voor het Rijk werd eel niet haalbaar. Ze kostten ieder drie tot vier miljard het namelijk steeds duidelijker dat de toename van euro. Medio 2011 werden daarom de bakens verzet het weg- en treinverkeer onlosmakelijk verbonden en heeft de projectorganisatie besloten een stapsge- was met een uitbreiding van de A10 en de spoorinfra- wijze oplossing te bedenken binnen het richtbedrag structuur. van circa 1,5 miljard euro. Dit bedrag was voor een De rijksvertegenwoordiger heeft drie alternatieven deel gebaseerd op eerdere financiële toezeggingen uitgewerkt: ZuidasDok onder de grond, ZuidasDok van het Rijk, de provincie Noord-Holland, Stadsregio half in de grond en ZuidasDok boven de grond. Begin Amsterdam en de Gemeente Amsterdam. 2010 is de balans opgemaakt met als resultaat dat er een breed gemeenschappelijk draagvlak was voor het De stapsgewijze oplossing is een ontwerp geworden model ZuidasDok onder de grond. Naast kwalitatieve voor het ZuidasDok dat door kan groeien naar een van overwegingen was een belangrijk argument voor deze de drie alternatieven, met meer ruimte voor verkeer keuze dat de twee andere alternatieven onvoldoende en vervoer. Vastgoedontwikkeling blijft hierdoor faseerbaar en niet flexibel genoeg waren. Het model mogelijk. ZuidasDok onder de grond, afgezet tegen de Om doorontwikkeling mogelijk te maken heeft uitbundige variant uit 2007, was weliswaar een stuk dit ontwerp voor de middellange termijn, het MLT- bescheidener en minder complex. Maar het had ontwerp, kenmerken die gelijk zijn voor alle drie de voldoende functionele en ruimtelijke kwaliteit. alternatieven. Het belangrijkste kenmerk is dat de A10 in alle gevallen onder de grond ligt. Daarnaast is het Gezamenlijke aanpak ontwerp robuust en kwalitatief voldoende om in ieder De betrokken partijen besloten vervolgens in nauwe geval tot 2030 goed te kunnen functioneren. Het MLT- samenwerking een voorkeursbeslissing voor te bereiden. ontwerp vormt de eerste fase van ZuidasDok, een fase Hiervoor is medio 2010 de Projectorganisatie Zuidas- die alternatiefonafhankelijk is. Dok opgericht waarin Rijkswaterstaat, ProRail, de Het ontwerp speelt in op de gewijzigde economische Stadsregio en de Gemeente Amsterdam zijn vertegen- omstandigheden waarmee we in de afgelopen jaren woordigd. Samen hebben zij gedurende een jaar zijn geconfronteerd. Dit gebeurt onder meer doordat gewerkt aan drie kansrijke alternatieven voor Zuidas- de treinsporen op hetzelfde niveau blijven liggen, Dok waarbij infrastructuur en vastgoed in samenhang in afwijking van eerdere plannen, en doordat de werden ontworpen met de eis dat ze afzonderlijk van financiering van het project niet afhankelijk is van >

03 | 2012 21

door Jan Olthof [email protected] a Kosten ZuidasDok-onder­ ruimte 3 50 layout and fabric of delen x 3 1 mln, prijspeil 2011. public space 3 50 Totale kosten 1.385 miljoen OVT 3 200 public trans­ euro. port hub 3 200 Bron: Dienst Zuidas keersporen 3 10 reverse Cost of ZuidasDok components sidings 3 10 x 3 1 million, 2011 price levels. BTW op rijksinfra- Total costs 3 1.385 billion. structuur 3 200 VAT on national functievrij maken 3 160 re- infrastructure 3 200 Samen risico’s zoning and clearance 3 160 A10 3 765 A10 3 765 b Financiële bijdragen partners inrichten openbare beheersen x 3 1 mln, prijspeil 2011. Totale

Risicovol is een groot, complex en langdurig Raakvlakrisico’s partijen benaderen het Zuidasproject integraal; project als Zuidas per definitie. Om risico’s te Mogelijke risico’s voor de dokontwikkeling van risicobeheer van een deelproject gebeurt door voorkomen en negatieve gevolgen te beperken Zuidas worden al sinds een aantal jaren in kaart de meest geschikte, natuurlijke partij, waarbij ook zijn maatregelen nodig. Daarom worden risico­ gebracht. Uit deze risicoanalyses blijkt met name de andere betrokkenen deels verantwoordelijk analyses uitgevoerd en beheersingsmaatrege­ dat een groot deel van de risico’s raakvlakrisico’s blijven voor het risicobeheer; risico’s die boven len geformuleerd, is een ruim bedrag gereser­ zijn doordat veel deelprojecten in elkaar grijpen het budget uitstijgen worden gedragen door de veerd voor onvoorziene kosten en werken qua planning of locatie. Als de aanleg van de risicodragende partijen samen, rekening houdend betrokken partijen zoveel en zo goed mogelijk A10-tunnel van Rijkswaterstaat bijvoorbeeld met hun draagkracht. samen. vertraging oploopt, vertraagt dat ook de aan­ passingen aan het station voor ProRail. Samen- Logistieke uitdaging werking tussen partijen is dan ook essentieel om Technisch gezien is de realisatie van het dokmodel risico’s te kunnen beheersen en dat is de reden niet ingewikkeld; de technieken die gebruikt waarom de Projectorganisatie ZuidasDok is worden zijn vrij traditioneel. Wat het project opgericht waarin Rijkswaterstaat, ProRail en de complex maakt, is de ingrijpende opgave op een Gemeente Amsterdam zijn vertegenwoordigd. klein oppervlak: binnen een compacte ruimte De directeur komt van Rijkswaterstaat. moeten de huidige A10 en het spoor blijven Om financiële risico’s af te kunnen dekken, is functioneren naast de aanleg van een verbrede en in het projectbudget van 1,4 miljard euro een ondergrondse A10 en uitbreiding en moderni­ post opgenomen van 300 miljoen euro voor sering van het station. De bouwwerkzaamheden onvoorziene kosten. Dit bedrag zou, op basis van brengen bovendien veel extra bewegingen met risicoanalyses en externe toetsing, voldoende a zich mee, wat dit project een logistieke uitdaging moeten zijn voor deze fase van het project, mits maakt. En dit allemaal terwijl het Zuidasgebied de risico’s worden beheerst. dagelijks moet blijven functioneren en aantrekke- lijk moet blijven als vestigingslocatie. Risicoallocatie Complex is ook het grote aantal partijen dat is De combinatie van draagvlakrisico’s en het grote betrokken bij de verdere ontwikkeling van Zuidas: aantal betrokkenen leidt ertoe dat risicoallocatie het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, de bij Zuidas geen sinecure is: Want wie neemt welk gemeente Amsterdam, de Stadsregio Amsterdam, risico voor zijn rekening? Hoeveel zeggenschap de provincie Noord-Holland, Rijkswaterstaat, hoort daarbij? ProRail, bedrijven en vastgoedeigenaren hebben De afspraken over de verdeling van de risico’s ieder hun eigen belangen, verantwoordelijkheden over de partijen liggen nog niet vast. Wel zijn en/of specialismen. Om risico’s te kunnen basisafspraken gemaakt, waaraan de risico­ beheersen is het van groot belang te zoeken allocatie moet voldoen: de risicoallocatie geldt b naar gezamenlijkheid. voor de duur van de gebiedsontwikkeling; alle

de vastgoedontwikkeling in het dokgebied zelf. De Principebesluit betrokken partijen hebben hun bijdragen toegezegd Begin 2012 is het MLT-ontwerp met kostenraming en alle partners steunen de plannen. De plannen voorgelegd aan de betrokken bestuurders. Op 9 februari zijn dus realistisch en worden door alle partners in 2012 hebben zij een principebesluit genomen over het project gesteund. het MLT-dokmodel. Om tot een definitief besluit te Het ontwerp is gezamenlijk tot stand gebracht komen moeten nog vier onderwerpen worden uit­ door Arcadis, ProRail met Movares, Rijkswaterstaat gewerkt: met DHV, Stadsregio Amsterdam, Ingenieursbureau – Een verdere test op de robuustheid van station Amsterdam, Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer Zuid op basis van de reizigersprognoses voor en DRO. 2030.

22 PLANAmsterdam

bijdragen 1.385 miljoen euro. 3 130 Amsterdam City Region 11 Schiphol is vanuit Zuidas in Airport Schiphol by train. Bron: Dienst Zuidas platform 3 130 slechts zes minuten per trein Such proximity to the airport as Financial contributions of Gemeente Amsterdam bereikbaar. Deze nabije ligging well as the good accessibility partners x 3 1 million, 2011 3 201 Amsterdam City Council van de luchthaven en ook de and attractive residential and price level. Total contributions 3 201 goede bereikbaarheid en aan­ green zones make Zuidas into 3 1.385 billion. trekkelijke woon- en groen­ a highly interesting location for Rijk 3 979 Dutch national gebieden maken van Zuidas businesses. government 3 979 een interessante locatie voor Provincie Noord-Holland bedrijven. 3 75 Province of North Bron: DRO Holland 3 75 From Zuidas it takes just six Stadsregio Amsterdam minutes to reach Amsterdam

9

– De aanscherping van de geluidshinderproblema- maken van het gebied aan beide kanten van de tiek als gevolg van het wegverkeerslawaai A10 bestaande spoordijk waar de A10-tunnels komen voor de gehele Zuidas, vooral voor de gebieden te liggen. buiten het tunneltracé. – Het in beeld brengen van de gevolgen van de Met dit principebesluit is voor het eerst in de zeven- veiligheidscategorie waar de tunnel in valt: mag tienjarige plangeschiedenis van ZuidasDok een zeer er wel of geen LPG-transport plaatsvinden door belangrijke stap gezet naar de totstandkoming ervan. de A10-tunnels. Het project blijkt financieel haalbaar en technisch – Het aanscherpen van de kosten die gemaakt uitvoerbaar met aanvaardbare risico’s. moeten worden voor het op tijd functievrij

03 | 2012 23

Een levendige wijk door Saskia Rill en Harry Wien [email protected] en [email protected] Ook na kantooruren en in het weekend

Naast de gebiedsontwikkeling werkt Zuidas werd lange tijd gezien als kantoorgebied voor met name de financiële sector. Dat is Zuidas niet meer, de gemeente aan meer levendigheid in maar het kantorenimago leeft nog. Op zich niet vreemd, want de kantoorontwikkeling loopt vooruit Zuidas om het gebied aantrekkelijker te op de ontwikkeling van woonfuncties en voorzieningen. Maar Zuidas is meer en biedt meer, ook steeds meer maken voor zakelijke gebruikers, bewoners na kantooruren en in het weekend. en bezoekers. Met als doel Zuidas te ‘15 by 15’ Om meer reuring in Zuidas te krijgen, is het programma laten groeien van sjieke kantoorplek 15 by 15 in het leven geroepen, een pakket van vijf- tien acties die de Dienst Zuidas samen met andere naar een ambitieuze en internationaal partijen voor 2015 wil realiseren. Het gaat om korte- termijnacties die vooral de levendigheid van het georiënteerde Amsterdamse wijk, naar gebied moeten verbeteren, een van de kernwaarden van Zuidas. een gebied waar altijd iets te doen is. De lijst van vijftien acties is opgesteld op basis van input van ondernemers, bewoners en andere belang- hebbenden. Zij hebben in 2010 tijdens bijeenkomsten antwoord gegeven op de vraag van de Dienst Zuidas ‘Wat gaat goed in het gebied en wat kan beter?’. De keuze voor deze vijftien acties is mede bepaald door de kernwaarden van Zuidas: Amsterdams, Internationaal, Ambitieus, Levendig.

Internationaal karakter In 2030 wil Zuidas de meest ambitieuze en internationaal georiënteerde wijk zijn van Amsterdam. 15 by 15 richt zicht dan ook op het versterken van het internationale karakter van het gebied. Een belangrijk doel is al bereikt: voor 2015 vijftig nieuwe internationale bedrijven naar Zuidas halen. Zo heeft het Nieuw-Zeelandse Fonterra, de grootste exporteur van zuivelproducten ter wereld, zich gevestigd in Zuidas. Dit bedrijf is vanuit 1 >

2

24 PLANAmsterdam

1 In Zuidas zijn nu al allerlei a De Dienst Zuidas wil samen vitality in Zuidas, which is one of voorzieningen, zoals vele horeca­ met andere partijen vijftien the district’s core values. gelegenheden, die bijdragen acties realiseren voor 2015 om aan de levendigheid in het vooral de levendigheid van 2 In 2030 wil Zuidas de meest gebied. Zuidas te verbeteren, een van ambitieuze en internationaal Bron: Dienst Zuidas de kernwaarden van het gebied. georiënteerde wijk zijn van In Zuidas there are all kinds of Foto: Your Captain Luchtfoto- Amsterdam. amenities, such as plenty of grafie Foto: Edwin van Eis hotels, cafés and restaurants, Together with other parties, In 2030 Zuidas wants to be De vijftien acties in which contribute to the hustle the Zuidas Service wants to Amsterdam’s most ambitious and bustle in the area. implement 15 activities by 2015, and internationally oriented het kort primarily in order to improve the quarter.

1 Aantrekken van vijftig nieuwe internationale bedrijven 2 Impuls voor station Zuid 3 Ontwikkelen van vijftal kiosken 4 Realiseren van nieuwe woningen 5 Verbeteren van het Mahlerplein 6 Nieuwe functies voor bestaande gebouwen 7 Realiseren van flexibele gebouwen 8 Organiseren van evenementen 9 Stimuleren van ontmoetingen in de openbare ruimte 10 Bevorderen van kunst en culturele initiatieven 11 Ontwikkelen van routes naar groengebieden 12 Verbeteren van het Beatrixpark 13 Bouwputmanagement: zoveel mogelijk beperken van overlast 14 Plintalliantie om functies op straatniveau te stimuleren 15 A10: vóór 2015 schop in de grond

a

1 3 De ligging van Zuidas is internationally, because of the 4 Zuidas wil naast een inter­ internationaal zeer aantrekkelijk proximity of the ports of Amster- nationaal karakter ook een door de nabijheid van de dam, and Amsterdamse uitstraling hebben. havens van Amsterdam, Rotter­ as well as Amsterdam Airport Het gebied ís immers een wijk dam en Antwerpen, luchthaven Schiphol, in combination with van Amsterdam. Schiphol in combinatie met high-quality infrastructure. This Bron: Dienst Zuidas een goede infrastructuur. Het means that the area provides Besides having an international gebied geeft zo toegang tot easy access to the entire Euro- character, Zuidas also wants to de gehele Europese markt. pean market. have a typical Amsterdam allure, Bron: DRO given that the area is a district of The geographical position Amsterdam. of Zuidas is highly attractive

20 uur 3

12 uur

7 uur

2 uur 45 min Moskou Amsterdam Londen Frankfurt New York Barcelona Rome Seoul San Francisco Rotterdam Shanghai New Delhi

7 uur Antwerpen

Santiago Cologne Sydney Brussel 12 uur Lille

20 uur

Hamburg naar Amsterdam verhuisd, met hoofd­ moestuin hoort bij Zuidas, net als kiosken waar je kantoor én laboratorium. Ook kleinere internationale bijvoorbeeld een broodje kebab kunt halen. bedrijven vestigen zich op Zuidas, zoals Mitsubishi En Zuidas ís natuurlijk gewoon een wijk van Aircraft Corporation met vijf fte. Amsterdam, al zagen en zien veel Amsterdammers Jaarlijks komen er gemiddeld dertig buitenlandse Zuidas als een gebied dat losstaat van de stad. Met de bedrijven bij in het gebied. geplande bouw van negenduizend woningen, krijgt Zuidas meer bewoners en meer reuring. Mede daar- Amsterdamse wijk door zal deze Amsterdamse wijk steeds meer onder- Naast een internationaal karakter wil Zuidas ook deel worden van de stad. Als lunchplek is Zuidas een Amsterdamse uitstraling hebben, met kwaliteit. overigens al zeer in trek bij Amsterdammers van Dat zie je bijvoorbeeld aan de openbare ruimte die buiten het gebied. wat sjieker is ingericht. En een luxe die je elders in de stad niet snel zult zien, is valet parking voor je fiets; Levendigheid op straat niet ondenkbaar in de nabije toekomst van Zuidas. Het vullen van de plinten is een van de acties van Het Amsterdamser maken van Zuidas botst wel 15 by 15 die bijna is afgerond: vrijwel alle verdiepingen eens met de internationale allure. Maar ook een van kantoorgebouwen op de begane grond en de >

26 PLANAmsterdam

5 Als lunchplek is Zuidas zeer area. Zuidas currently boasts station Amsterdam Zuid/WTC. than 100,000 visitors, making Bron: Dienst Zuidas in trek, ook bij Amsterdammers 24 cafés and restaurants, chiefly De expositie heeft meer dan it a highly successful use of the To start with the street-level van buiten het gebied. In totaal situated around Zuidplein, in honderdduizend bezoekers street-level plinth. spaces were primarily filled with heeft Zuidas nu 24 horecagele­ the WTC, at Mahlerplein, and gehad. Een succesvolle invulling cafés and restaurants, but these genheden, die vooral aan het along Mahlerlaan and Claude van een plint. 7 In het begin vulden de are now being joined by other Zuidplein liggen, in het WTC, Debussylaan. Bron: Dienst Zuidas plinten zich vooral met horeca. amenities on the ground and aan het Mahlerplein, de Mahler­ The ‘BODY WORLDS & The Nu komen er ook andere voor­ first floors of office buildings, laan en Claude de Debussylaan. 6 Gedurende een half jaar Story of the Heart’ exhibition zieningen bij op de begane such as shops, a daycare centre Bron: Dienst Zuidas was de tentoonstelling BODY was on display at EXPO Zuidas, grond en in de eerste verdieping and a dental surgery. Zuidas is highly popular as a WORLDS & The Story of the the exhibition space next to van kantoorgebouwen zoals place to lunch, even for Amster- Heart te zien in EXPO Zuidas, Amsterdam Zuid/WTC station, winkels, een kinderdagverblijf dam residents from outside the de expositieruimte naast for six months. It attracted more en een tandarts.

4 5 6

7

03 | 2012 27

8 De Zuidas Run is een jaarlijks gebeurtenis. Bron: Dienst Zuidas lijke invulling te geven. Een van terugkerend evenement in Bron: Dienst Zuidas Zuidas is highly suitable for de resultaten is een tennisveld Zuidas waar duizenden deel­ The start of the third stage of holding events: the area has op verzoek van buurtbewoners. nemers aan meedoen. the 2010 Giro d’Italia at Zuidas good access and there is plenty Bron: Dienst Zuidas Bron: Dienst Zuidas was a very special event. of space, which means that The City Council is endeavouring The Zuidas Run is an annual more and more organizations to find a temporary infill for event that attracts thousands of 10 Zuidas leent zich prima voor are discovering Zuidas as a plots that will not be used in the participants. evenementen: het gebied is venue for events. immediate future. One example goed bereikbaar en er is volop is a tennis court, realized at the 9 De start van de derde etappe ruimte. Steeds meer organisa­ 11 De gemeente probeert request of local residents. van de Giro d’Italia in Zuidas in ties ontdekken Zuidas dan ook kavels die niet meteen een 2010 was een zeer bijzondere als evenementenlocatie. bestemming hebben, een tijde­

eerste verdieping zijn gevuld. Een grote verbetering hebben op uitnodiging van de gemeente ideeën 8, 9 voor de levendigheid op straat en het leefklimaat, aangedragen voor braakliggende kavels in Zuidas. Het want nu loop je niet meer langs lege kantoren, maar moest gaan om tijdelijke bestemmingen met een toe- 10 langs ruimtes waar wat te doen of te zien is. gevoegde waarde voor het gebied, die niet te veel Met de horeca ging het vanaf het begin goed in geld zouden kosten. Resultaten zijn bijvoorbeeld de de plinten. Nu komen er ook andere voorzieningen bij aanleg van een voetbalveldje voor de Geert Grote zoals winkels, een kinderdagverblijf en een tandarts. School, een maïsdoolhof, een golfafslag op verzoek Sommige plinten hebben een langdurige bestem- van golfliefhebbers, een trainingsveld voor de speer- ming, andere een tijdelijke, want anno 2012 is het niet en discuswerpers van atletiekvereniging Phanos, makkelijk om langdurige huurcontracten af te sluiten. kleine parken, een tennisveld op verzoek van buurt­ Daarom hebben de Dienst Zuidas, de stadsloods en bewoners. makelaars samen gezocht naar tijdelijke oplossingen De exploitatie van deze braakliggende kavels is om de plinten te vullen. Voorbeelden zijn de outlet- soms lastig, vanwege de tijdelijkheid. De gemeente store PINC (Prijzig Is Niet Cool) voor luxe kleding, biedt een contract van maximaal vijf jaar aan, wat die af en toe open is en veel bezoekers trekt uit de voor sommige bestemmingen helaas te kort is om de hele stad, een galerie/kunstuitleen en de tijdelijke investering terug te kunnen verdienen. expositie Body Worlds die meer dan honderdduizend bezoekers heeft gehad. Aandacht voor de toekomst De vijftien acties van 15 by 15 zijn in 2010 geformuleerd. Evenementen Sindsdien heeft Zuidas zich verder ontwikkeld en zal Nieuwe evenementen organiseren en bestaande zich blijven ontwikkelen. Dat geldt ook voor de acties 11 naar Zuidas halen, is een andere actie om de levendig- om de levendigheid van het gebied te verbeteren. heid te verbeteren. Zuidas leent zich prima voor In 2015 komt in de vernieuwde actielijst meer aan- evenementen: het gebied is goed bereikbaar en er dacht voor het leefbaar houden van het gebied in is volop ruimte. combinatie met het beperken van overlast tijdens de Het hele jaar door vinden evenementen plaats bouwwerkzaamheden voor ZuidasDok, want die zijn in Zuidas, van klein tot groot: een circusvoorstelling, dan inmiddels begonnen. een openluchtconcert, Zuidas Culinair, het Grachten- festival, de Zuidasrun. 2011 was een bijzonder jaar met de start van de Giro d’Italia, een doorlopende voorstelling van het Holland Festival en in de zomer de Pure Markt. Steeds meer organisaties ontdekken Zuidas als evenementenlocatie. Twee jaar geleden waren het nog de Dienst Zuidas en ondernemers die mogelijk geïnteresseerden benaderden, nu benaderen geïnte- resseerde organisaties zelf de Zuidas. Zo geeft het BosTheater van het Amsterdamse Bos deze zomer op eigen verzoek promotievoorstellingen in Zuidas.

Tijdelijke bestemmingen Niet alle vierkante meters van Zuidas hebben meteen een bestemming en liggen soms even braak. De gemeente probeert deze kavels die op korte termijn niet ontwikkeld worden, een tijdelijke bestem- ming te geven. Buurtbewoners en initiatiefnemers

03 | 2012 29

Summary Dokmodel for Zuidas Improving accessibility and quality of life

Zuidas continues to take shape as an inter­ – the capacity of Amsterdam Zuid station serving as a leading international location national centre for living and working. is stretched to the limit; for offices, Zuidas will then also blossom into a Dutch national government, Amsterdam City – the station’s expansion is hindered by varied residential district. Council, the Amsterdam City Region platform limited space; (Stadsregio Amsterdam) and the Province of – traffic flow on the A10-South motorway More vitality recently reached agreement is under pressure; Besides driving the district-wide development, on the ZuidasDok project. – the infrastructure claims a substantial the City Council is working on making things portion of the space for a new urban livelier in Zuidas, to make the area more The ZuidasDok project will result in the widening centre and forms a physical barrier because attractive for businesspeople, residents and of the A10 orbital motorway and its encasement of its position; visitors. The aim is for Zuidas to evolve from in an underground tunnel, along with the – Zuidas has a severely compromised quality being a chic office location into an ambitious expansion and modernization of the fastest of life due to environmental nuisance. and internationally oriented Amsterdam growing station in the . This repre- district, into an area where there is always sents a substantial boost to the accessibility of Encasing and widening the something to do. Zuidas and its quality of life, so that the district A10 orbital motorway The 15 by 15 programme, a package of 15 can continue to develop into a new, functionally Everyday life at Zuidas will be a lot more activities or interventions that the City Council mixed urban centre with national and interna- pleasant thanks to encasement of the A10 in wants to implement together with external tional head offices, shops and new homes over a tunnel: there will be less noise nuisance and partners by 2015, was established to propagate the coming decades. Preparatory work will the air quality will improve. And with the more hustle and bustle at Zuidas. These short- begin in 2013. embankment on which the railway and the term activities are primarily intended A10 currently lie becoming narrower, it will to improve the district’s liveliness. Examples Zuidas Masterplan simultaneously reduce the barrier between include filling the ground and first floors of Planning for an integral development of Zuidas north and south. Besides being encased in an office buildings, organizing new events at began in the early 1990s. Zuidas was already underground tunnel, the A10 will be widened, Zuidas as well as drawing existing ones to part of the Amsterdam area’s key development which will improve circulation and accessibility relocate there, and finding temporary purposes zone, extending from Hoofddorp via Schiphol for road traffic. for undeveloped parcels of land. Airport to Amsterdam Southeast. The potential to transform Zuidas into an exceptional urban Expansion and modernization of Access during work activities area prompted the City Council to formulate Amsterdam Zuid station ZuidasDok’s realization will be no mean feat: an integral plan for its future development. In Zuidas the railway and the A10 motorway the A10’s traffic continues day and night, trains This became the Zuidas Masterplan. are situated very close together, so the station near Amsterdam Zuid station travel through This masterplan was the springboard for the currently has too little space to expand. one of the country’s busiest rail corridors, the elaboration of the ‘Dokmodel’, which involves Encasing the A10 in a tunnel releases space Zuidas business community and residents want the rails for train and metro being encased for expansion of the railways, which is sorely to be able to pursue their business undisturbed. in an underground tunnel as well as the A10. needed: Amsterdam Zuid is the fastest growing Taking the surroundings into account is of great The outcome is the 2012 joint design for the station in the Netherlands. The existing importance and the area’s accessibility is a ZuidasDok for the medium term, shifting the platforms can then be widened and extended, constant focus. A10 motorway underground but for the time and the whole station modernized to make being leaving the railway above ground. transferring more efficient and more pleasant. Moving all the infrastructure underground proved to be financially unviable. The current International centre for living and design constitutes the first phase of the Zuidas- working Dok project and can continue to evolve into the Zuidas is a district where people live and work. full-blown Dokmodel, with the railway being At present more than 400 enterprises, large transferred underground as well. and small, are based there, and these are joined by a further 30 to 40 new foreign The need for ZuidasDok businesses or enterprises with an international The ZuidasDok project is necessary in order network every year. Almost 600 dwellings have to be able to resolve and preclude current and been completed so far, and there will ultimately future bottlenecks: be space for about 9,000 dwellings. Besides

30 PLANAmsterdam

1 Ongeveer dertig procent 2 Een moestuin is een van de van de vervoersbewegingen in tijdelijke bestemmingen van Zuidas vindt plaats met de fiets. kavels die op korte termijn niet ‘Everyday life at Zuidas will be a lot Er zijn dan ook volop stallings­ worden ontwikkeld. mogelijkheden. Bron: Dienst Zuidas Foto: Edwin van Eis A vegetable garden is one of more pleasant thanks to encasement of Approximately 30 per cent of the temporary functions for traffic movements in Zuidas are parcels of land that will not be the A10 in a tunnel.’ effected by bike, so there are developed in the short term. plenty of bike storage facilities.

Auteurs van dit nummer

Klaas de Boer (1950) – Is sinds 2009 directeur van de Dienst Zuidas – Studeerde Stedenbouw aan de TU Delft – Was van 1997 tot 2009 directeur van DRO en tussen 1997 en 2007 ambtelijk eindverantwoordelijk voor de ontwikkeling van IJburg, werkte daarvoor binnen het concern Amsterdam in verschillende functies op het gebied van stedenbouwkundig ontwerp en projectleiding

Cees Geldof (1950) – Werkt bij DRO als ontwerper sinds 1971 – Studeerde Stedenbouw aan de HTS en aan de Academie van Bouwkunst (niet voltooid) – Werkte onder meer aan de en Stadsvernieuwing (Centrum­ gebied, Amsterdam Zuidoost, Haven-Stad) – Houdt zich nu bezig met de ontwikkeling van de Zuidas, specifiek Zuidas- Dok, en is adviseur in het supervisieoverleg

Jan Olthof (1961) – Is sinds 2008 adjunct-directeur van de Dienst Zuidas – Studeerde Economie aan de Vrije Universiteit – Werkte van 1987 tot 2002 bij de Concernafdeling Financiën van de gemeente en daarna bij de Zuidasorganisatie

Saskia Rill (1972) 1 – Werkt bij de Dienst Zuidas en houdt zich daar bezig met marketing en acquisitie – Studeerde Beleid en Bestuur in Internationale Organisaties aan de Rijks­ universiteit – Werkte onder meer aan de acquisitie van buitenlandse bedrijven bij de dienst Economische Zaken van de Gemeente Amsterdam, was er bedrijven- loods en voorzitter van het Accomodatieteam – Is ambassadeur van het Zuidasprogramma 15 by 15

Harry Wien (1968) – Is projectmanager bij het ProjectManagement Bureau en nu gedetacheerd bij de Dienst Zuidas – Studeerde politicologie in Amsterdam, Stockholm en San Francisco – Werkte aan IJburg, de en de – Houdt zich nu bezig met de ontwikkeling van de Zuidas

PLANAmsterdam is een uitgave van de Dienst Ruimtelijke Ordening Gemeente Amsterdam en is te 2 downloaden vanaf www.amsterdam.nl/dro > Publicaties > PlanAmsterdam

03 | 2012 31

Stadsbeeld 03/12 Een rage of noodzaak?

Beeld: DRO

Natuurspeelplaatsen in de stad Sloterplas in Nieuw-West, het Woeste Westen in West of het gloed­ Organisaties besteden veel geld om hun werknemers beter te leren nieuwe Jeugdland in het Flevopark in Oost! samenwerken, te onderhandelen of leiding te geven. De basis voor Gemiddeld spelen kinderen drie keer langer op een natuurlijk deze vaardigheden ligt echter al in de jeugdjaren, bij het spelen, met ingerichte speelplek dan op een reguliere, stenig ingerichte speel­ name bij spelen in en mét de natuur. plek. Hier wordt het kind en later de volwassene lichamelijk en Overal in de stad poppen de natuurspeelplaatsen als paddenstoelen geestelijk beter van, en ook de maatschappij. Natuurspeeltuinen zijn uit de grond. En dat is maar goed ook! In en met de natuur spelen geen trend, maar een absolute must! bevordert de motoriek, helpt sociale vaardigheden op te bouwen en legt de grondslag voor psychische stabiliteit; de basis van wat een Femke Haccoû en Iris van der Helm, ontwerpers van onder mens in zijn leven nodig heeft. Binnenkort dus met de kids naar de andere Jeugdland