Moccus : Dzik W Kulturze Starożytnych Celtów

Uniwersytet Śląski. Wydział Nauk Społecznych

Agnieszka Bartnik

Moccus : dzik w kulturze starożytnych Celtów

Promotor: Prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz

Katowice 2007 Spis treści. 1

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów i symboli...... 3 Spis map...... 10 Wstęp...... II Rozdział I Charakterystyka bazy źródłowej...... 27 Źródła narracyjne...... 29 Epigrafika...... 43 Mennictwo...... 45 Źródła archeologiczne...... 47 Rozdział II Stan badań...... 51 Rozdział III Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 65 Tereny europejskie...... 66 Płd. Niemcy i Szwajcaria...... 67 Galia...... 68 Półwysep Iberyjski...... 70 Europa Wschodnia - Czechy, Morawy, Polska...... 74 Wyspy Brytyj skie...... 76 Italia...... 82 Półwysep Bałkański...... 86 Nizina Węgierska i Wschodnie Karpaty...... 88 Tracja i Dacja...... 89 Tereny pozaeuropejskie...... 92 Galacja...... 93 Rozdział IV Spis treści. 2

Dzik i jego symbolika w tradycji ludów indoeuropejskich...... 96 Rozdział V Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów...... 126 Rozdział VI Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach plemion celtyckich...... 174 Kult dzika jako uosobienia sił przyrody...... 178 Antropomorfizacja dzika...... 196 Gallorzymski i brytorzymski „bóg dzik”...... 206 Rozdział VII Pochówki dzików oraz ich znaczenie...... 215 Zakończenie...... 226 Aneks 1...... 237 Post Scriptum...... 243 Bibliografia...... 249 Indeks...... 308 Wykaz skrótów i symboli. 3

WYKAZ SKRÓTÓW I SYMBOLI

A.N.L. - “Archaeological Newsletter”. AAC - “Acta Archaeologica Carpatica”. AArch. - “Acta Archaeologica”. AE - brąz. AE ... - Annee Epigraphiąue [rok wydania] AEspA - ,Jlrchivo Espahol de Arqueologia“. AHB - “Ancient History Bulletin”. AJ - “Antiąuaries Journal AJPh - “American Journal ofPhilology”. AMM. - Am mi ani Marcellini Rerum destarum libri qui supersunt, ed: W. Seyfarth, vol. E libri XIV-XXV, Leipzig 1978. ANRW - Aufstieg und Niedergang der rómischen Welt, ed: H. Temporini, W. Haase, Berlin-New York 1972. Ant. - ,jlntiquityn. Ant.C. - “Antiquite Classicpie APPIAN.Iber. - Appiani Historia Romana, ed: R. Viereck, A. G. Roos, e. Gabba, vol. I, Leipzig 1939. APPOLLODORUS.Bibl. - Apollodori Bibliotheca, ed: R. Wagner, Leipzig 1996. APUL.Mund. - Apulei Opera guae supersunt, vol. I, Metamorphoseon libri XI, Leipzig 1968. AR - srebro. Arch. - “Archaeologia”. Arch.Camb. - “Archaeologia Cambernensia”. Arch.J. - “Archaeological Journal”. Arch.P. - ,yirchaeologia Polona”. Wykaz skrótów i symboli. 4

Arch.Pol. - Archeologia Polski”. ArchS - “Archeologia Slovaca”. ARRIAN.Anabasis - Flavii Arriani Anabasis, ed: A. G. Roos, G. Writh, Leipzig 1967. ARRIAN.Cynageitica - Flavii Arriani, Cynageitica, [w:] Flavii Arriani, Ouae exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wright, Leipzig 1972. Athenaeus - Athenaeus, Dinosaphistarum, ed: G. Kaibel, vol. I-II, Stuttgart 1985. Aulock - Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock Collection of Greek Coin from Asia Minor, vol. I - IV. AVIEN.Ora. - Avienus Rufus Festus, Ora maritima, ed: D. Stichtenoth, Darmstadt 1968. BAR - “British Archaeological Reports BMC Lycia - Catalogue of Greek Coins in the British Museum, London 1973- 1927. BN - E. Muret, M. A. Chabouillet II, S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Catalogue des monnaies gauloises de la BN, Paris 2003. BNJ - “British Numismatic Journal Brit. - “Britannia”. CAES.Gall. - C. Iulii Caesaris, Commentarii de bello Gallico, erki. Fr. Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961. CArch - “Current Archaeology”. cat. nr. - numer w katalogu. CATO.Agr. - Marcus Porcius Cato, De agri cultura, ed: Goetz, Leipzig 1922. CIC.Pro.Font. - Cicero Pro Fonteio, ed: Fr. Schóll, Leipzig 1931. CIL - Corpus Inscriptionum Latinarum. ClasPhil. - “Classical Philology”. Dembski - G. Dembski, Munzen der Kelt en, Wien 1998. Wykaz skrótów i symboli. 5

Demirler - J. Spier et al., The Demirler (ca. 1972) Lycia Hoard, „C7/“, IX,

2002. DIOD.SYC. - Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-69. DION. - Cassi Dionis Cocceiani, Historiarum Romanarum quae supersunt, ed: U. P. Boissevain, vol. 1-3, Berlin I895-I90I Dionozjos.Ant.Rom. - Dionysius Antiąuitates Romanae, ed: C. Jacoby, Stuttgart 1967. ELIAN - Claudius Aelian Yaria historia, ed: M. R. Dilts, Leipzig 1974. EUTROP. - Eutropii, Breviarum ab urbe condita, ed: O. von Lendle, P. Steinmetz, L. Muller, Stuttgart 1995. Falghera - R. Martini, N. Vismara, Monetazione Provinciale Romana. Collezione Winsemann Falghera, vol. I - IV, 1992. FLOR. - Annius Florus, Epitome Bell. Omn. Ann. DCC., [in:] L. Annaei Flori Quae Exstant, ed: E. Malcavati, Milano 1972. GNS - “Gazette Numismatiąue Suisse ”. HERODOTUS. - Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877. Heschius - Heschi Aleksandrini Lexicon, ed: J. Alberti, M. Schmidt, R. Menge, Amsterdam 1965. HESIOD.Theog. - Hesiod Theogony, ed: M. West, Oxford 1966. Hist. - “Historia”. HOMERUS.Illiad. - Homer Ilias, vol. I-II, ed: L. M. West, Stuttgart & Lipsiae 1998-2001. HOMERUS.Odys. - Homer Odyssea, ed: P. van der Muehll, Stuttgart 1984. hr. - hrabstwo. HYG.Fab. - Hygini Fabulae, ed: P. K. Marshall, Stutgartiae 1993. ILS - Inscriptiones Latinae Selectae, ed: H. Dessau, Berolini 1854. JFI - “A Journal of Faith and Insight ”. JICS - “Journal of Interdisciplinary Celtic Studies”. Wykaz skrótów i symboli. 6

JNG - „.Jahrbuch fur Numismatik und Gełdgeschichte JRS - “Journal of Roman Studies”. JUST. - M. Juniani Justini Epitoma Historiarum Philipicarum Pompei Trogi. Accendum Prologi in Pompeium Trogum post Franciscum Rurhl iterum, ed: O. Seel, Stutgartiae 1972. KALLIMACHUS - Callimachus, ed: R. Pfeiffer, vol. I-II, Oxford 1953. Kat. A - Katalog. Monety. Kat. B - Katalog. Figurki brązowe. Kat. C - Katalog. Posągi i ołtarze kamienne. Kat. D - Katalog. Kotły. Kat. E - Katalog. Naczynia, przedmioty codziennego użytku. Kat. F - Katalog. Fragmenty uzbrojenia. Kat. G - Katalog. Fibule. Kat. H - Katalog. Płaskorzeźby i reliefy. Kat. I - Katalog. Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. Kat. Mapa - Katalog. Mapy. Kat. rys. ... - Katalog. Materiał ilustracyjny. Kat. tabl. I - Katalog. Tablica I Mennictwo Celtów wspiarskich. Kat. tabl. II - Katalog. Tablica II Mennictwo Celtów kontynentalnych. KZM - "Koszalińskie Zeszyty Muzealne”. LIV. - Livius Titus, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963. LT - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, La Tour //, Paris 2001. LUCAN. - M. Annei Lucani, Belli civilis libri decem, ed: A. E. Housman, Oxford 1950. MArch. - “Medieval Archaeology”. MART.Epigr. - M. Valerius Martialis, Epigramata, ver. D. R. Shackelton Baily, Stuttgart 1990. Mean. - “Meander”. Wykaz skrótów i symboli. 7

MELA - Mela Pomponius, De Chorographia libri tres, ed: C. Frick, Sttutgart 1968. MM - „Madrider Mitteilungen “. Mon XV - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Monnaies XV, Paris 2002. OV.Met. - Ovidius Naso, Metamorphoses, ed: W. S. Anderson, Leipzig 1992. P.P.S. - “Proceedings of the Prehistorie Society”. PA - przegląd Archeologiczny ”. PAUZAN.- Pausanias, Greciae Descriptio, ed: Fr. Spiro, Lipsiae 1903. PHum - J* istna Humanistyczne PLIN.Nat. - C. Plinii Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897. PLUTARCHUS.Vit. Marius - Plutarchus Vitae Marius, [in:] Plutarchus Vitae Paralelae, ed: K. Ziegler, vol. 1-3, Leipzig 1969-73. PLUTARCHUS. Vit.Aem.Paul. - Plutarchus Yitae Aemili Pauli, [in:] Plutarchus Vitae Paralelae, ed: K. Ziegler, vol. 1-3, Leipzig 1969-73. POLYB.Hist. -Polybius, Historiae, ed: Th. Buttner-Wobst, Sttutgart 1964-67. Proc. Brit. Acad. - “Proceedings ofBritish Academy”. Proc. Cambs. Ant. Soc. - “Proceedings of the Cambridge Antiąuarian Society”. Proc. Soc. Ant.L. - “Proceedings of the Society of the Antiąuaries of London Proc.Suff.Inst.Arch. & Nat.Hist. - proceedings of the Suffolk Institute of Archaeology and Natural Histoty \ PTOLEM.Geogr. - Claudii Ptolemei, Geographia, ed: C. Nobbe, Leipzig 1843-1845. RAE - Pevue archeologiąue de l ’est et du centr-est“. REA - “Revue des Etudes Anciennes RH - “Revue Historiąue RHR - “Revue de l ’hisroire des religieus RTB - The Roman Inscriptions of Britain, by: R. G. Collingwood, R. P. Wright, Oxford 1965. Wykaz skrótów i symboli. 8

Rosen - N. M. Waggoner, Early Greek Coins from the Collection of Jonathan P. Rosen, New York 1983. RRC - Roman Republican Coinage, by: M. H. Crawford, London 1974. SA - “Slovenska Archeologia”. SC - “Studia Celtica”. Sch/D - S. Scheers, Les monnaies gauloises de la Collection A. Danicourt a Peronne (Somme), Bmxelles 1975. Sch/GB - S. Scheers, Traite de Numismatiąue Celtiąue II, La Gaule Belgiąue, Louvain 1977. SGS - “Scottish Gaelic Studies”. SNG Copenhagen - Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Danish NationalMuseum Copenhagen, vol. I - VIII. Spr.Arch. - Sprawozdania Archeologiczne”. STRABO. - Strabo, Geographica, ed: A. Meineke, Lipsiae 1921. SUDA - Suidae Lexicon, Sttutgart 1967-71. SUET.Cal. - Suetonius Tranąuillus, Caligula, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993. SUET.Claud. - Suetonius Tranąuillus, Divus Claudius, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993. SZNUJ - Studenckie Naukowe Zeszyty Uniwersytetu Jagiellońskiego TAC.Agr. - Comelii Taciti, De vita et moribus Iulii Agricolae, [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847. TAC.Ann. - P. Comelius Tacitus Annales, ed: E. Koesterman, Heidelberg 1963-7. TAC.Germ. - Cornelii Taciti, Germaniae, [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847. TAC.Hist. - P. Comelius Tacitus Libri qui supersunt, vol. I-II, ed: S. Borzsak, Leipzig 1992. Wykaz skrótów i symboli. 9

VAL.MAX. - Valerius Maximus, Sammlung merkwiirdiger Reden und Thaben, ed: D. Friedrich Hoffman, bd. 1-4, Stuttgart 1828-29. Van Arsdell - R. D. Van Arsdell, Celtic Coinage ofBritain, London 1989. VELL. - C. Velleius Paterculus, Historia Romana, Rómische Geschichte, ed: Giebel, Stuttgart 1989 VERG. Aen. - Vergili Aeneis, ed: R. A. B. Mynors, Oxford 1973. Vismara - N. Vismara, Monetazione arcaica della Lycia II. La colezione Winsemann Flaghera, Milan 1989. Wiercińska 1996 - J. Wiercińska, Catalogue of ancient coins in the National Museum in Warsaw: coin of Roman Republic, Warsaw 1996. WM - „Wiadomości Numizmatyczne ZCP - „Zeitschrift fur Celtische Philologie ZPE - Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik“. Spis map. 10

SPIS MAP

Mapa 1 Plemiona celtyckie emitujące monety z wyobrażeniem dzika. Mapa 2 Plemiona celtyckie emitujące monety z wyobrażeniem dzika - Europa kontynentalna. Mapa 3 Rozmieszczenie znalezisk brązowych figurek dzików w Brytanii. Mapa 4 Znaleziska brązowych figurek dzików - Europa kontynentalna. Mapa 5 Znaleziska naczyń glinianych z wizerunkami dzików. Mapa 6 Rozmieszczenie płaskorzeźb z wizerunkami dzików. Mapa 7 Znaleziska broni z wizerunkami dzików. Mapa A Tereny rozmieszczenia kamiennych posągów dzików. Mapa B Ludy na terenach których znajdowały się posągi dzików. Mapa C Miejsca w których odkryto posągi dzików. Mapa D Rozmieszczenie uszkodzonych posągów, interpretowanych jako wyobrażające dziki. Mapa E Rozmieszczenie posągów dzików z inskrypcją. Mapa 8 Zasięg oddziaływania druidów, oraz miejsca występowania nementonów. Mapa 9 Znaleziska grobowe zawierające szczątki dzików - Europa kontynentalna. Mapa 10 Znaleziska grobowe z Brytanii zawierające szczątki dzików. Mapa 11 Tereny zajmowane przez Estiów. Wstęp. 11

WSTĘP

Tematem niniejszej dysertacji jest dzik w kulturze starożytnych Celtów. Zagadnienie to mogłoby się wydawać mało znaczące. Ze względu na rolę zwierząt, w tym dzika, w większości sfer życia ludów indoeuropejskich, nieodzowne staje się przebadanie jego roli, symboliki, oraz miejsca, jakie zajmował w ich życiu. Jak wspomniałam w kulturze Indoeuropejczyków, w tym Celtów, zwierzęta odgrywały ogromną rolę. Gdy spojrzymy na Celtów możemy zaobserwować bardzo dużą rolę zwierząt, pojawiających się we wszystkich aspektach ich życia a przede wszystkim w religii. Wśród uważanych przez nich za święte należy wymienić m.in. jelenia, konia oraz właśnie dzika. Dwa pierwsze zwierzęta odgrywają znaczną rolę w kultach i mitologii celtyckiej, ale wierzenia z nimi związane nie mają zasięgu ogólnoceltyckiego. Są to zwierzęta odgrywające znaczną rolę u Celtów kontynentalnych, ale kulty z nimi związane praktycznie nie pojawiają się u grupy północnej. Dla plemion wyspiarskich duże znaczenie miały kulty związane z ptakami. Natomiast na kontynencie kult ptaków był słabo rozwinięty. Trzecie z wymienionych zwierząt - dzik - oraz kulty z nim związane posiadały zdecydowanie ogólnoceltycki charakter pojawiając się u plemion należących do wszystkich trzech grup. W przypadku plemion celtyckich właśnie dzik był jednym z najpopularniejszych i najczęściej spotykanych zwierząt. Celtowie określali dzika słowem „moccus”, oznaczało ono zarówno dzika jako zwykłe zwierzę jak i czczonego przez nich boga-dzika1. Samo słowo określające to zwierzę funkcjonowało na terenach wszystkich trzech grup z drobnymi jedynie Wstęp. 12 różnicami wynikającymi z odmienności w dialektach używanych przez poszczególne plemiona . „Moccus” stanowiąc synonim dzika z czasem stał się określeniem boga-dzika w jego antropomorficznej postaci a w okresie galorzymskim przydomkiem Merkurego, którego Celtowie czcili jako

-5 Merkurego Moccusa . Dzik - „Moccus” pełnił istotną rolę w szeroko rozumianej kulturze, świecie wyobrażeń, a także koncepcjach religijnych. Równie ważna była jego funkcja w wielu sferach życia codziennego. Symbolika oraz znaczenie dzika było bardzo różnorodne, a funkcje wieloznaczne. Wynika to z faktu, iż dzik należy do grupy zwierząt, które w religii posiadają bardzo szerokie, a jednocześnie czasem wykluczające się kompetencje, wiążące go zarówno ze sferą lunarną, jak i solarną. Dodatkowo możemy zaobserwować odrębności wynikające z płci omawianego zwierzęcia. Lochy, związane były z nieco innym obszarem znaczeniowym, co szczególnie silnie uwidacznia się właśnie w przypadku Celtów. Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej kwestie może, a nawet powinno zrodzić się pytanie: Dlaczego właśnie dzik w kulturze starożytnych Celtów? Pierwszym, zasadniczym powodem jest niezwykła wręcz odmienność proweniencji wierzeń oraz koncepcji związanych z dzikiem właśnie w odniesieniu do Celtów. Pamiętając, że Celtowie są Indoeuropejczykami oraz, że z innymi ludami Indoeuropejskimi sąsiadowali, należałoby się spodziewać bardzo silnych podobieństw w odniesieniu do nich wszystkich.

1 G. Drioux, Cultes indignes des Lingones. Essai sur les traditions religieuses d ’une gallo-romaine avant le triomphe du christianisme, Paris - Langres 1934, p. 15-17 por. G. Dottin, La langue gauloise, Paris 1920, p. 273. 2 Celtowie wyspiarscy używali formy Nom. M uce; Gen. Mucce\ na terenach Galii forma pochodziła od słowa Nom. Moch a w Bretanii od m oc’h. W Irlandi do dnia dzisiejszego zachowało się w języku irlandzkim staroceltyckie określenie dzika muc. Stąd znany z inskrypcji „Moccus” zob.: P. Y. Lambert, La Langue gauloise, Paris 2003 por X. Delmarre, Dictionaire de la landue gauloise, Paris 2003. Dla Celtów wyspiarskich zob.: E. Quinn, The Dictionary o f the Irish Language, Dublin 1983. 3 Zob.: CIL XIII 5676 “/// h(onorem) d{omus) d(ivinae). Deo Mercur{io) Mocco. L. Mascl(us) Masculus et Sedulia Blendula mater ex votd\ Wstęp. 13

Prowadząc badania nad zagadnieniami związanymi z dzikiem, udało mi się potwierdzić tezę o zachodzącym podobieństwie, dla większości ludów indoeuropejskich, z wyjątkiem Celtów. W ich przypadku zaobserwowałam znaczące różnice i odmienności, leżące u samych podstaw ich systemu wierzeń. Drugą kwestią, budzącą moje zaciekawienie, jest niezwykle szeroka symbolika i kompetencje dzika, nie tylko w odniesieniu do plemion celtyckich, ale również w przypadku pozostałych ludów indoeuropejskich. Jednak, w przypadku przebadanego materiału celtyckiego, ponownie uwidoczniły się zdecydowane różnice w porównaniu do pozostałych ludów, objętych analizą. Tak silne odmienności pojawiające się w odniesieniu do dzika spowodowały, że to na niego padł wybór. Zastanawiające było, dlaczego właśnie to zwierzę, wierzenia, mity i kulty z nim związane nie wykazują analogii z pozostałymi ludami indoeuropejskimi. Po trzecie, mimo tak zaskakujących odmienności, nie pojawiających się w odniesieniu do innych zwierząt uznawanych za święte i doznających czci u wszystkich wspominanych ludów, zagadnienie to nie doczekało się do tej pory badań oraz opracowania. Należy pamiętać, że żaden lud nie kształtuje się w próżni, a w odniesieniu do Indoeuropejczyków widoczne są cechy, wskazujące na wspólny pień, z którego się wywodzą. W związku z tym, konieczne staje się przebadanie niezwykle ciekawej kwestii, jaką są ewidentne odmienności dostrzegalne w przypadku plemion celtyckich. Wierzenia celtyckie, co staje się widoczne już w początkowej fazie badań, są mocniej niż w przypadku wierzeń pozostałych Indoeuropejczyków, osadzone wokół kultów związanych z cyklem rocznym. Dodatkowo, wiara w przenikanie się naszego świata i zaświatów oraz metamorfozy, powodują wzrost znaczenia symboliki związanej ze zwierzętami, które mogły swobodnie przechodzić pomiędzy światami. Wstęp. 14

Jednocześnie wspomniane zwierzęta są doskonałym przykładem, na podstawie którego możemy się zastanawiać, do którego kręgu kultowego, lunarnego czy solamego, tak naprawdę dążą wierzenia celtyckie. Jest to możliwe dzięki temu, że w wierzeniach ludów indoeuropejskich dzik przyjmuje cechy zarówno solarne jak i lunarne. Zależy to przede wszystkim od przewagi jednych lub drugich kultów u konkretnych ludów. Znamienne jest, że kulty chtoniczno- luname mają znacznie starszą proweniencję niż solarne i są związane z pierwotnymi kultami płodności, osnutymi wokół bogiń matek. Dodatkowo, pojawienie się i rozwój kultów oraz bóstw solarnych, jest powiązane z zachodzącymi w okresie ich rozprzestrzeniania się znacznymi przemianami społecznymi, wśród ludów je przyjmujących. Celem niniejszej rozprawy jest próba przedstawienia miejsca i roli, jaką odgrywał dzik w szeroko rozumianej kulturze celtyckiej. Zwierzę to mimo niezwykłej pozycji, zajmowanej w życiu codziennym oraz olbrzymiego znaczenia, jako symbolu w ich wierzeniach i obrzędach, do tej pory nie doczekało się szczegółowego, monograficznego opracowania pozwalającego na pełne przeanalizowanie i omówienie wspomnianych kwestii. Jeśli przebadamy problematykę związaną z dzikiem dla różnych grup celtyckich, występujących na odmiennych geograficznie terenach, które sąsiadują i jednocześnie podlegają wpływom wielu sąsiednich ludów, zaobserwujemy jak jedno zwierzę potrafi symbolizować bardzo odmienne wartości. W związku z tym postanowiłam podjąć się zbadania i przedstawienia problematyki związanej z dzikiem, jego symboliką i rolą w życiu plemion celtyckich. Moim głównym celem było wykazanie różnic, pojawiających się w obrębie trzech grup celtyckich, oraz zwrócenie szczególnej uwagi na odrębności, czyniące wierzenia Celtów wyjątkowymi na tle pozostałych Indoeuropej czyków. Różnorodność źródeł, stanowiących materiał badawczy, na który składają się: przekazy autorów antycznych, numizmaty, epigrafika i zabytki Wstęp. 15 archeologiczne związane z dzikiem, a także szeroka reprezentacja terenów z których pochodzą, pozwala na sformułowanie wielu ciekawych tez oraz wykazanie podobieństw i różnic rysujących się nie tylko między Celtami a ludami ościennymi, ale także pomiędzy trzema grupami celtyckimi: zachodnią, wschodnią i północną. Chronologicznie praca będzie obejmowała okres od VI wieku p.n.e., kiedy to plemiona celtyckie zaczynają być uchwytne w przekazach autorów antycznych, a w ich pracach po raz pierwszy pojawia się nazwa określająca interesujący nas lud jako Kshoi, do IV wieku n.e. dla plemion kontynentalnych oraz V wieku n.e. dla Wysp Brytyjskich, czyli do momentu gdy zamieszkujące tam plemiona celtyckie zaczęły przyjmować chrześcijaństwo4. Wyznaczenie cezury dolnej na czwartym wieku dla Europy kontynentalnej związana jest z silnym wpływem Imperium Rzymskiego na Celtów zamieszkujących te tereny. Oddziaływanie to nasiliło się szczególnie po pokonaniu przez Rzym Celtów w Italii Północnej, a później podboju Galii przez Gajusza Juliusza Cezara i przekształceniu jej w prowincję rzymską. W związku z tym wspomniany okres jest czasem, gdy plemiona celtyckie zamieszkujące te tereny uległy wpływom rzymskim co zaowocowało wytworzeniem kultury gallorzymskiej. We wspomnianym okresie kultura celtycka nie podlegała już bardziej dynamicznym przemianom, a dodatkowo nie powstawały jej samodzielne elementy mogące uchodzić za celtyckie. Tak więc można stwierdzić, że nie wnosiła nic nowego w kwestii dzika i jego miejsca i roli w kulturze Celtów.

4 Więcej na temat przyjmowania chrześcijaństwa w poszczególnych częściach Wysp Brytyjskich zob.: N. K. Chadwick, Studies in the Early British Church, London 1958; M. Rayan, The Early Medieval Celts, [in:] The Celts, ed: S. Moscati, New York 1999 por. Ch. Bamford, Ecology and Holiness: The Heritage of Celtic Christianity. Epiphany, “JFF, no. 3, 1983, p. 66-78. Wstęp. 16

Znacznie późniejsza data końcowa zaproponowana dla Brytanii jest związana z dużą odrębnością tych terenów oraz mniejszymi wpływami Rzymu. Wprawdzie nie można nie wspomnieć o wyprawach podejmowanych przez Cezara a potem Klaudiusza i kolejnych władców rzymskich, jednak wpływy Imperium nigdy nie były tam tak silne jak na kontynencie. Dodatkowo, bardzo prężnie i bez większych przeszkód, rozwijała się kultura celtycka w Irlandii co zaowocowało wytworzeniem niepowtarzalnych w swym charakterze źródeł, wnoszących wiele cennych informacji dotyczących dzika, przede wszystkim w odniesieniu do sfery wierzeń. Szczególnie ważne jest tu spisanie znacznie starszych przekazów ustnych, dzięki czemu mamy możliwość zapoznania się z mitologią oraz literacką tradycją Celtów, która dla kontynentu w dużej mierze została utracona, bądź jej elementy poznajemy za pośrednictwem autorów greckich i rzymskich. Od razu na tym etapie należy zwrócić uwagę, że wspomniane mity powodują pewne zachwianie chronologicznej struktury pracy, jako że zostały one spisane stosunkowo późno. Jednakże - z czym zgadzają się badacze tej problematyki - są one zapisem znacznie starszej tradycji ustnej, stanowiącej odzwierciedlenie życia społeczeństwa celtyckiego i jego wierzeń z okresu początków naszej ery, w związku z czym należy zasygnalizować ich istnienie. Terytorialnie zakres pracy obejmuje: Europę kontynentalną, gdzie znajdowała się kolebka Celtów i skąd rozpoczęli wędrówki, zajmując kolejne ziemie: Wyspy Brytyjskie, czyli Brytanię, Walię i Irlandię, których populacja celtycka tworzy odrębną grupę określaną jako północną, oraz Azję Mniejszą w której najważniejsza jest Galacja, zasiedlona przez kolonistów celtyckich już w początku III wieku p.n.e. Nie można również zapomnieć krótkiego wprawdzie ale znaczącego pobytu Celtów w Tracji oraz grup celtyckich, które zajęły tereny na wschód od Karpat, czyli ziemie Ukrainy i Mołdawii skąd pochodzi wiele znaczących znalezisk dotyczących dzika. Praca została podzielona na dwie odrębne części. Wstęp. 17

Pierwsza z nich stanowi właściwą pracę, poświęconą dzikowi w kulturze starożytnych Celtów. Problematyka ta została przeze mnie przedstawiona w ramach siedmiu rozdziałów. Część drugą stanowi katalog, w którym został zawarty opis wszystkich rodzajów zabytków celtyckich związanych z dzikiem, powstałych w okresie od VI wieku p.n.e. do IV wieku dla Celtów kontynentalnych, oraz V wieku dla grupy północnej zamieszkującej Wyspy Brytyjskie. Zaczyna się ona od kompletnego katalogu monet, na których został przedstawiony wizerunek dzika. Jako pierwsze zostały przedstawione w porządku alfabetycznym emisje plemion wyspiarskich. Osobno, także z zachowaniem porządku alfabetycznego, omówiłam numizmaty plemion kontynentalnych. Kolejnym elementem katalogu jest wykaz, wraz z omówieniem oraz podaniem literatury przedmiotu, brązowych figurek dzików. Następnie kolejno: posągów kamiennych, kotłów na których pojawiają się wizerunki dzika, naczyń glinianych, fragmentów uzbrojenia, fibul, płaskorzeźb i reliefów oraz wykazu miejsc, w których odnaleziono pochówki dzików, bądź szczątki tych zwierząt w grobach ludzkich. Pozostałą część katalogu stanowią tablice, zawierające zdjęcia wykorzystywanych w niniejszej pracy monet, oraz materiał ilustracyjny przedstawiający zabytki związane z dzikiem. Każdy rozdział porusza odrębne zagadnienia problemowe, istotne dla zrozumienia i przedstawienia symboliki oraz roli dzika w kulturze Celtów. W ramach rozdziałów został zastosowany układ problemowy z dodatkowym podziałem na podrozdziały. Zdecydowałam się na taki układ w celu zwiększenia przejrzystości poruszanych kwestii, które ze względu na obszerność i różnorodność materiału badawczego nie nadają się do przedstawienia w formie chronologicznej. Rozważania zacznę od przedstawionej w rozdziale pierwszym charakterystyki bazy źródłowej. Wprowadziłam w nim podział na cztery podrozdziały, z czego każdy poświęcony jest innemu rodzajowi źródeł, Wstęp. 18 wykorzystanych w dalszej części pracy. Omówienie bazy źródłowej jest konieczne ze względu na jej specyfikę i różnorodność, a w związku z czym wynikające z tego trudności badawcze, które należy sprecyzować oraz określić już na wstępie badań. W pierwszym podrozdziale omówiłam szeroko rozumiane źródła narracyjne, ułożone w porządku chronologicznym. Są to przekazy pisane autorów greckich i rzymskich, odnoszące się do plemion celtyckich, ich życia czy wierzeń. Trzeba pamiętać, że część z nich jest obarczona dużym ładunkiem emocjonalnym, wynikającym z niechęci niektórych autorów antycznych wobec Celtów. Drugim, omawianym przeze mnie rodzajem źródeł jest epigrafika. W pewnym sensie stanowi ona jedynie materiał uzupełniający, jako że większość inskrypcji pochodzi z okresu gallorzymskiego. W trzecim podrozdziale omówiłam niezwykle bogate, jeśli chodzi o wzornictwo i symbolikę związaną z dzikiem, emisje monet. Posiadamy dużą reprezentację numizmatów z wizerunkami dzików zarówno dla plemion kontynentalnych jak i wyspiarskich. Ostatni rodzaj źródeł, omówiony w rozdziale pierwszym, stanowią znaleziska archeologiczne wszelkiego rodzaju figurek dzików, naczynia i broń z ich podobiznami. Do tej grupy zaliczają się także liczne pochówki tych zwierząt oraz przykłady grobów ludzkich, w których znajdujemy szczątki dzików. Odmienny charakter wspomnianych powyżej źródeł, powoduje różnego rodzaju trudności interpretacyjne. Wpływa to niejednokrotnie na dokładność w określaniu specyfiki pewnych zachowań, szczególnie jeśli mamy do czynienia z sferą wierzeń oraz kultem w którym znaczną rolę odgrywa dzik. Wykorzystanie różnorodnych źródeł i materiałów badawczych jest jednak istotne, ze względu na możliwość weryfikacji jednych przy pomocy drugich. Dzięki temu możemy bowiem potwierdzić lub wykluczyć pewne hipotezy. Wstęp. 19

Rozdział drugi przeznaczyłam na przedstawienie stanu badań, związanego z tymi aspektami życia Celtów w których dzik był w jakikolwiek sposób obecny. Należy tu zauważyć, że do tej pory dzik nie doczekał się opracowania, jako odrębny przedmiot badań. Analizując i omawiając problematykę z nim związaną w dużej mierze będę się opierała na osiągnięciach historiografii europejskiej, dotyczącej kultury i wierzeń celtyckich. Związane to jest z niezwykle prężnym rozwojem badań nad zagadnieniami celtyckimi, dotyczącymi grupy zachodniej i północnej w państwach europejskich. Dodatkowo z tych właśnie terenów pochodzi najliczniejsza grupa zabytków, związanych z interesującym nas tematem. Nie można także nie docenić prac historyków i archeologów polskich oraz czeskich, których publikacje stanowią olbrzymi wkład w badania nad grupą wschodnio-celtycką. Ze względu na olbrzymie terytoria zajmowane przez plemiona celtyckie, rozdział trzeci postanowiłam poświęcić kwestii rozmieszczenia poszczególnych plemion. Jest to niezwykle istotne ze względu na wspominany już podział, dla którego głównym wyznacznikiem jest położenie geograficzne. Pragnę od razu zaznaczyć, że celem tego rozdziału nie jest przeprowadzanie badań nad zagadnieniem rozwoju kultury lateńskiej czy też migracji Celtów, a jedynie krótka charakterystyka zajmowanych przez nich terenów w celu łatwiejszego zrozumienia kwestii przedstawianych w kolejnych rozdziałach. Wydzielając w nim dwa podrozdziały: jeden dla terenów europejskich, a drugi dla pozaeuropejskich, kierowałam się koniecznością zapewnienia jak największej przejrzystości. Jako podstawy dla rozważań podjętych w tym rozdziale, postanowiłam wykorzystać obecny stan badań oraz przekazy autorów antycznych, którzy pozostawili dużo materiałów poświęconych Celtom i terenom przez nich zajmowanym. Pozostałe rodzaje źródeł postanowiłam wykorzystywać jedynie w celu sprawdzenia i korelacji wiadomości zawartych w tekstach. Wstęp. 20

Ponadto ze względu dużą ilość terytoriów, które Celtowie zasiedlili, w części poświęconej terenom europejskim wprowadziłam dodatkowy podział, systematyzujący migrację Celtów. Jako pierwsze omówiłam tereny dzisiejszych południowych Niemiec oraz Szwajcarii, gdzie znajdowała się kolebka kultury lateńskiej i skąd Celtowie, identyfikowani z tą kulturą, rozprzestrzeniali się stopniowo na pozostałe ziemie. Ze względu na fakt, iż najwcześniejsza faza osadnictwa celtyckiego obejmowała także tereny dzisiejszej Burgundii oraz Franche-Comte, następną w kolejności omawiania jest Galia z terenów, której plemiona celtyckie napłynęły na półwysep Iberyjski. W tym samym okresie, co migracja z południowych Niemiec w kierunku Galii, ma miejsce wędrówka Celtów ku wschodowi. Jednak ze względu na wspomniane powyżej osadnictwo w Galii oraz fakt, że ludność z tych terenów migrowała dalej na ziemie dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii, postanowiłam Europę Wschodnią omówić dopiero po Hiszpanii. Następne w kolejności zasiedlania są Wyspy Brytyjskie, w odniesieniu do których spotykamy się z kilkoma falami osadników. Ostatnia fala osadnictwa, w skład której wchodziły plemiona belgijskie, miała miejsce niedługo przed I wiekiem p.n.e., i została nawet wspomniana w pamiętnikach Cezara. Później uwzględniłam Italię na terenach której z potwierdzonym archeologicznie osadnictwem celtyckim spotykamy się w IV wieku p.n.e., ale już nieco wcześniej następowała powolna infiltracja tych terenów. Następne w kolejności są tereny półwyspu Bałkańskiego, Węgry i Siedmiogród oraz tereny Tracji i Dacji, gdzie osiadła część Celtów biorących udział w najazdach na Grecję. W odniesieniu do terenów pozaeuropejskich pozostaje omówienie osadnictwa Celtów w Galacji. Poświęcenie im osobnego podrozdziału wynika nie tylko z odrębności spowodowanej położeniem geograficznym, ale przede Wstęp. 21 wszystkim z faktu, że ich zwyczaje związane z dzikiem w znacznym stopniu odbiegają od tych, znanych nam na przykładzie plemion osiadłych w Europie. Konieczność wprowadzenia tego rozdziału wynika w dużym stopniu z odmienności wierzeń celtyckich związanych z dzikiem. Przeanalizowanie zajmowanych przez nich terenów oraz zwrócenie uwagi na ludy z którymi sąsiadowali, pozwoli jednoznacznie stwierdzić czy to Celtowie i ich podejście do dzika jest tak wyjątkowe na tle innych ludów, czy też być może te odrębności wynikają z wpływów ludów nieindoeuropejskich, które mogły na nich oddziaływać? Rozdział czwarty poświęciłam niezwykle istotnej kwestii, jaką jest symbolika dzika w wierzeniach ludów indoeuropejskich. Szczególny nacisk położyłam na przeanalizowanie wspomnianej problematyki dla ludów pozostających w najbliższym sąsiedztwie Celtów. Poruszenie problematyki związanej z dzikiem pojawiającej się u mieszkańców doliny Indusu, Germanów, Greków, Traków czy Rzymian jest o tyle ważne, że plemiona celtyckie stykając się z częścią tych ludów poznawały ich zwyczaje dotyczące tego zwierzęcia. Dodatkowo nie należy zapominać, że wszystkie te ludy posiadają wspólne korzenie, co ma wpływ na liczne podobieństwa, łatwo dające się wychwycić dla większości z nich. Ze względu na wspomnianą kwestię wspólne pozostają także pewne archetypy. Nawet, jeżeli pozornie pewne mity wydają się zupełnie odmienne, to przy wnikliwej analizie można się doszukać motywu wspólnego dla ludów indoeuropejskich. W związku z czym uważam, że aby zrozumieć i wyjaśnić genezę odmienności wierzeń celtyckich, konieczne jest dokładne poznanie pozostałych systemów religijnych, charakterystycznych dla ludów tej grupy. Ze względu na omówioną w rozdziale czwartym symbolikę dzika w wierzeniach Indoeuropejczyków, konieczne jest poświęcenie rozdziału piątego Celtom. Znając już korzenie wierzeń związanych z dzikiem oraz elementy charakterystyczne dla wszystkich tych ludów, istotne jest przedstawienie i Wstęp. 22 przeanalizowanie symboliki dzika u plemion celtyckich, oraz poszukanie źródeł ich odmienności. Należy prześledzić wpływ, jaki na plemiona celtyckie mogło mieć wspólne pochodzenie oraz bezpośrednie sąsiedztwo wspomnianych ludów. Analizując materiał badawczy, dotyczący poszczególnych grup, należy zastanowić się czy pewne elementy, nie mające reprezentacji wśród nich wszystkich, nie są wynikiem wpływu sąsiadów. Kwestie te pozostają bardzo istotne ze względu na fakt unikalności i niepowtarzalności pewnych elementów, które w odniesieniu do dzika możemy zaobserwować tylko wśród Celtów. Ze względu na niezwykłą dynamikę oraz następującą na przestrzeni wieków ewolucję wierzeń związanych z dzikiem, rozdział szósty postanowiłam poświęcić na przedstawienie tego zwierzęcia jako obiektu kultu, przy jednoczesnym omówieniu zmian zachodzących w jego wizerunku oraz funkcjach. Konieczne było także przedstawienie miejsc oraz sposobów oddawania dzikowi czci przez plemiona celtyckie. W rozdziale wyróżniłam trzy podrozdziały, odpowiadające poszczególnym fazom ewolucji wierzeń. W pierwszym z nich omówiłam najwcześniejszy etap wierzeń związanych z dzikiem, czczonym jako uosobienie sił przyrody. Jest to faza charakterystyczna dla wszystkich trzech grup celtyckich. Drugi podrozdział przeznaczyłam na omówienie kolejnego etapu, jakim jest następująca stopniowo antropomorfizacja pierwotnego „boga-dzika” W tym okresie, oprócz nowej postaci, otrzymał on także szereg nowych kompetencji i funkcji. Trzeci podrozdział poświęciłam na omówienie ostatniej, najpóźniejszej fazy wierzeń. Wtedy, pod wpływem kultów i mitologii rzymskiej, nastąpiło wykształcenie się zupełnie nowej kultury określanej jako gallorzymska na kontynencie i brytorzymska na Wyspach. Łączyła ona w sobie elementy dawnej kultury celtyckiej z rzymskimi. Omówienie ewolucji wizerunku oraz funkcji „boga-dzika” jest konieczne ze względu na fakt, że w ramach grup celtyckich występowały znaczące różnice Wstęp. 23 widoczne m.in. w odniesieniu do dzika i form kultu z nim związanych. Znamienne jest, że nie u wszystkich grup Celtów wierzenia te przeszły pełną ewolucję, prowadzącą do wytworzenia kultury i wierzeń gallorzymskich. Pewne odmienności możemy także zaobserwować w sposobie oddawania czci oraz miejscach w których sprawowano kult dzika. Rozdział siódmy chcę poświęcić kwestii pochówków dzików oraz ich roli i znaczeniu dla Celtów. Wspomniany zwyczaj jest niezwykle popularny u Celtów wszystkich trzech grup, a także pozostałych Indoeuropejczyków. Jednak istnieją znaczne różnice w charakterze poszczególnych pochówków. Spotykamy się zarówno z samodzielnymi pochówkami dzików jak i z grobami zwierzęco-ludzkimi. W związku z tym należało by się zastanowić z czego wynikała tradycja grzebania tych właśnie zwierząt. Problematyczna pozostaje także kwestia czy wspomniane różnice, w rodzajach oraz miejscach pogrzebów, wynikają z odmiennych tradycji leżących u podstaw tych zwyczajów, czy też po prostu z czasem nastąpiła ewolucja wierzeń i zmiany wynikają właśnie z niej. Dodatkowo postanowiłam uzupełnić niniejszą pracę o Aneks. Został on przeznaczony na omówienie kultu dzika i jego ewentualnych przejawów na ziemiach polskich, które stanowiły teren peryferyjnego osadnictwa celtyckiego. Ważnym elementem tego tekstu będzie próba wychwycenia, czy na pewno wszystkie elementy wierzeń i tradycji związanych z dzikiem, które możemy wychwycić dla ziem polskich są pochodzenia celtyckiego, czy też jak proponują niektórzy badacze, część z nich stanowi późniejszy wytwór. Część drugą stanowi Katalog, w którym zebrałam informacje na temat różnego rodzaju zabytków celtyckich i znalezisk związanych z dzikiem. Omówione w katalogu przedmioty stanowią materiał źródłowy, będący jedną z podstaw dla badania problematyki przedstawionej w niniejszej dysertacji. Dodatkowo przy zabytkach znajdują się numery, odpowiadające miejscu zamieszczenia ich zdjęć bądź szkiców na końcu katalogu. Katalog został także Wstęp. 24 uzupełniony o zbiór map, na których zostały zaznaczone miejsca pochodzenia oraz rozmieszczenie poszczególnych znalezisk i zabytków. Na początku, skatalogowałam monety celtyckie, na których został przedstawiony dzik. W celu zapewnienia większej przejrzystości zostały one podzielone na dwie grupy: pierwszą stanowią monety wybijane przez plemiona wyspiarskie. Zostały ułożone w kolejności alfabetycznej. Jako kryterium przyjęłam nazwę plemienia emitującego dany numizmat. W skład drugiej grupy wchodzą monety wybijane przez plemiona kontynentalne. Zaliczają się do nich plemiona grup: zachodniej i wschodniej. Każda z przedstawionych monet posiada numer określający jej miejsce w katalogu oraz określenie czasu wybicia, wagi, materiału z którego wykonano daną emisję, wymiarów, opisu awersu i rewersu oraz nazwy i numeru pod jakim były publikowane w wydawnictwach katalogowych. Takie wyodrębnienie monet z wizerunkiem dzika w osobnym katalogu jest konieczne ze względu na olbrzymią ilość rodzajów i typów monet emitowanych przez plemiona celtyckie. Ujęcie ich w osobnym spisie pozwala na systematyzację oraz ułatwia ich porównanie czy analizę. Dodatkowo, aby ułatwić systematyzację materiału badawczego, plemiona emitujące monety z dzikiem zostały ujęte i przedstawione na dwóch mapach. Pierwsza z nich zawiera plemiona wyspiarskie wybijające monety z sylwetką dzika, na drugiej umieściłam nazwy plemion kontynentalnych posiadających takie numizmaty. Kolejnym rodzajem zabytków przedstawionych w katalogu w porządku alfabetycznym, kryterium stanowią nazwy miejscowości w których je odnaleziono, są brązowe figurki dzików. Jest to liczna grupa znalezisk pochodzących z terenów całej Europy. Charakteryzują się one pewnymi cechami wspólnymi, wynikającymi z podobnego ich przeznaczenia. Niewielkie różnice wynikają z odmienności regionalnych, bądź są zależne od okresu powstania. Wspomniane znaleziska zostały także naniesione na dwie Wstęp. 25 mapy, co pozwoliło na dokładne przeanalizowanie terenów europejskich, na których figurki dzików odnajdywano. Niezwykle bogatą liczebnie grupę, zawartą w katalogu, stanowią kamienne posągi dzików. Znane przede wszystkim z terenów Półwyspu Iberyjskiego. Także w tym przypadku zostały one uporządkowane alfabetycznie na podstawie nazw miejscowości w których zostały odnalezione. Ze względu na dużą liczbę wspomnianych zabytków są one bardzo dokładnie udokumentowane na pięciu mapach. Zostały dla nich zastosowane odmienne kryteria, co pozwoliło określić charakter i rolę wspomnianych znalezisk w życiu Celtyberów. Osobnego przedstawienia i omówienia w ramach Katalogu doczekały się, często mocno uszkodzone, znaleziska w postaci kotłów na których zostały przedstawione dziki, naczynia gliniane oraz fragmenty uzbrojenia. W ramach grupy znalezisk związanych z wojną można wyróżnić: miecze, tarcze i carnyxy. Interesującą grupę zabytków, skatalogowaną w porządku alfabetycznym wg nazw miejscowości w których je odkryto, stanowią płaskorzeźby i reliefy przedstawiające zazwyczaj jakieś, konkretne sceny związane z dzikiem. W jej skład wchodzą także zabytki z okresu gallorzymskiego. Ostatni rodzaj znalezisk związanych z dzikiem, stanowią szeroko rozumiane znaleziska grobowe. Zaliczyć do nich należy zarówno samodzielne pochówki dzików, jak i groby ludzkie w których odnaleziono szczątki tych zwierząt. Pozostała część Katalogu zawiera materiał ilustracyjny ponumerowany od I do 106. W jego skład wchodzą zdjęcia, szkice figurek, rzeźb oraz płaskorzeźb poświęconych dzikowi, które zostały omówione w katalogu. Bez wspomnianych zdjęć i szkiców, omówienie oraz porównanie pewnych elementów, istotnych dla tematu niniejszej rozprawy nie byłoby możliwe. Wstęp. 26

Wspomniane zabytki posiadają numerację, która odpowiada tej przytaczanej w tekście co ma na celu ułatwienie korzystania z materiału ilustracyjnego. W skład materiałów ilustracyjnych wchodzą także dwie Tablice, zawierające numizmaty z wizerunkami dzików. Tablica pierwsza zawiera monety z terenów Brytanii, druga emisje Celtów kontynentalnych. Wspomniana część zawiera także zestaw map wykorzystywanych w pracy. Mapy posiadają numerację, według której są przytaczane w części pierwszej. Charakterystyka bazy źródłowej 27

Rozdział I CHARAKTERYSTYKA BAZY ŹRÓDŁOWEJ.

Podjęty przeze mnie temat omówiony został na podstawie przekazów autorów antycznych, rodzimych przekazów celtyckich, wytworzonych przez grupę północnoceltycką, epigrafiki, mennictwa oraz znalezisk archeologicznych. Specyfika, a także duża różnorodność wymienionego materiału badawczego, powoduje konieczność przedstawienia jego charakterystyki. Jest to niezbędne ze względu na występujące w nim nieścisłości, które mogą stanowić przeszkodę w definitywnym rozstrzygnięciu poszczególnych kwestii. Szczególny problem stanowi brak rodzimych źródeł pisanych, poruszających szeroko rozumiane kwestie, dotyczące kultury czy wierzeń wytworzonych przez Celtów kontynentalnych. W związku z tym rodzi to konieczność oparcia się na przekazach greckich i rzymskich. Dodatkowo, nie można zapomnieć, że najstarsze z tych tekstów w większej części są zachowane fragmentarycznie, co utrudnia pracę badawczą. Nieco inną sytuację, w kwestii źródeł narracyjnych, możemy zaobserwować dla Irlandii oraz Brytanii, gdzie doszło do wytworzenia rodzimej literatury celtyckiej. Jednak, ze względu na czas jej powstania oraz fakt, że została spisana przez mnichów, powinna być traktowana z dużą ostrożnością, jako dodatkowy, porównawczy materiał badawczy, w żadnym razie nie mogąc stanowić podstawy dla niniejszych badań. Wynika to przede wszystkim z chronologii wspomnianych prac oraz wpływu, jaki tradycja chrześcijańska wywarła na mity celtyckie. Jednak, ze względu na długi czas funkcjonowania wspomnianych mitów, aby zachować rzetelność badań należy wspomnieć o ich istnieniu. Nie można także zapomnieć o trudnościach pojawiających się w trakcie analizy źródeł archeologicznych. Wynika to częściowo z faktu, że części Charakterystyka bazy źródłowej 28 znalezisk nie da się w sposób pewny i jednoznaczny powiązać z konkretną grupą etniczną. W znaczny sposób utrudnia to proces badawczy, szczególnie w przypadku najwcześniejszych chronologicznie znalezisk, których nie można zweryfikować za pomocą innych rodzajów źródeł. Należy także zaznaczyć charakter wykorzystywanych w pracy źródeł epigraficznych, które powstały przede wszystkim w okresie gallorzymskim. Ze względu na okres ich powstania w znacznym stopniu odzwierciedlają one wpływy rzymskie, szczególnie wyraźnie zaznaczające się w sferze wierzeń. Zatem przekazy inskrypcyjne należy traktować z dużą ostrożnością, biorąc pod uwagę zmiany, jakie mogły zajść pod wpływem wierzeń rzymskich. Jednak ze względu na ich popularność wśród ludności celtyckiej, inskrypcje mogą stanowić cenne źródło, pozwalające odnaleźć ślady czy pozostałości pierwotnych wierzeń celtyckich. Jest to niezwykle istotne dla wykazania, jak kształtował się kult związany z dzikiem od najwcześniejszych okresów, oraz w jaki sposób ewoluował pod wpływem różnorodnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Dużym problemem jest fragmentaryczność poszczególnych źródeł. Z tego powodu w poszczególnych przypadkach, dla stosunkowo długich okresów czasu, nie posiadamy reprezentacji w żadnym z czterech wykorzystywanych w tych badaniach rodzajów źródeł. Stanowi to znaczny problem, szczególnie w przypadku, gdy naszym zasadniczym celem jest wychwycenie zmian zachodzących w postrzeganiu czy przedstawianiu dzika w kulturze starożytnych Celtów. W związku z tym, niektóre kwestie związane z dzikiem należy traktować jako hipotetyczne, pamiętając o niewystarczającym oparciu w źródłach. Przedstawiając w niniejszej pracy wyniki swoich badań, dotyczących dzika w kulturze celtyckiej, będę wykorzystywała jedynie oryginalne teksty greckie i łacińskie. Konieczność ta wynika przede wszystkim z chęci uniknięcia różnic interpretacyjnych czy pewnych niezgodności tłumaczenia z Charakterystyka bazy źródłowej 29 przekazem autora oryginału. Wspomniane różnice, mogą wynikać z pewnych założeń autora przekładu, jednak nie powinne wpływać na analizę materiałów zebranych w celach badawczych.

ŹRÓDŁA NARRACYJNE.

Najistotniejszymi źródłami literackimi dla omawianego przeze mnie tematu są szeroko rozumiane przekazy greckich i rzymskich autorów antycznych. Mam tu ma myśli prace geografów, które są istotne ze względu na konieczność dokładnego określenia terenów zajmowanych przez Celtów. Dzięki określeniu ram geograficznych, łatwiej i z większym prawdopodobieństwem, można przyporządkować poszczególne zabytki oraz znaleziska archeologiczne temu właśnie ludowi. Równie istotne dla niniejszej dysertacji będą prace historyków antycznych, poruszających kwestie polityczne oraz nawiązujących do kultury, wierzeń i zwyczajów celtyckich. Jest to nieodzowne, jeżeli chcemy mieć pewność, że zebrana została całość materiału niezbędnego dla przedstawienia roli oraz pozycji zajmowane przez dzika w kulturze celtyckiej. Od razu, na tym etapie pracy, należy wspomnieć, że ludy które obecnie uznajemy za Celtów kontynentalnych w źródłach antycznych występują pod wieloma różnymi nazwami. Tak więc, pojawiające się w poszczególnych pracach określenia: Galii, Galatae, Celtae czy Kshoi, będą się odnosiły do tych samych ludów. Jedną z najwcześniejszych, bo datowaną na koniec VI wieku p.n.e., jest praca Hekatajosa z Miletu p.t.: „T/ję nepioóoę"5. Dzięki wspomnianemu przekazowi wiemy, że Celtowie byli obecni w południowej Galii w tym właśnie okresie. Autor wspomina m.in. miasto Napficoy, określając je jako

5 De Hecatei Milesi fragmenta, rec. B. Schulze, Leipzig 1884, fr. 54 por. G. Nenci, Hecatei Milesii fragmenta, „ClasPhiP, vol. 52, nr 4, 1957, pp. 264-265. Charakterystyka bazy źródłowej 30 celtyckie. Pisze także, że żyli oni w sąsiedztwie Łigurii i Massilii, co pozwala na dokładniejsze określenie zajmowanego przez nich obszaru. Źródłem podającym szersze informacje o Celtach jest, datowany na V wiek p.n.e., tekst Herodota z Halikamasu p.t.: „IoTOpiai’". Wspomniana praca jest jedną z tych, w których możemy znaleźć najwcześniejszy opis zajmowanych przez nich terenów. Dodatkowo autor, w sposób stosunkowo dokładny, określa tereny występowania Celtów w Europie Środkowej, oraz na południowym zachodzie Półwyspu Iberyjskiego. Według niego zajmowali oni n tereny za Słupami Heraklesa, ponadto wspomina, że źródła Istrn znajdują się na terenie zajmowanym przez Celtów. Dla późniejszych okresów, począwszy od IV wieku p.n.e., posiadamy znacznie dokładniejsze informacje, pozwalające na określenie terenów zajmowanych przez plemiona celtyckie. Do poszerzenia wiedzy na ten temat przyczyniły się kolejne podróże m.in. Pyteasza, który dotarł do wybrzeży Brytanii, opłynął ją, a także określił położenie Irlandii. Informacje na wspomniany temat zawarł w, zachowanym jedynie we fragmentach, opisie podróży noszącym tytuł „Tlepi\ coKeavov" 5 ~ 8 . Z zachowanych części, aż 30 fragmentów, odnosi się do wspomnianej przed chwilą Brytanii oraz Irlandii. Odnoszą się one przede wszystkim do kwestii związanych z ich lokalizacją geograficzną, kształtem i rozmiarem. Jedną z najwcześniejszych, bo pochodzącym z II wieku p.n.e., prac historycznych jest tekst Polibiusza p.t.: Opisuje on tereny zajęte

6 Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877. 7 Nazwą Ister określano Dunaj. Wzmiankę Herodota potwierdzają badania archeologiczne wskazujące na intensywny rozwój osadnictwa celtyckiego w górnym i dolnym biegu Dunaju, przypadającego na okres V wieku p.n.e. 8 Pytheas von Marsalie, ed: J. W. Mette, Berlin 1952; rekonstrukcję dzieła zaproponował D. Stitchentoth, Pytheas von Marseille, Weimar 1956; na temat chronologii podróży zob.: R. Knapkowski, Zagadnienia chronologii i zasięgu podróży odkrywczych Piteasa z Marsylii, Poznań 1958. 9 Polybii Historiae I-II, ed: Th. Buttner-Wobst, Lipsiae 1882-89; komentarz zob.: F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius I-III, Oksford 1956-79; na temat Charakterystyka bazy źródłowej 31 przez Celtów w Italii oraz ich działania w Hiszpanii. Jest to źródło o tyle cenne, że przekazywane w nim informacje znajdują odzwierciedlenie u wielu późniejszych autorów. Dodatkowo zyskały potwierdzenie w wyniku badań archeologicznych, prowadzonych na wspominanych przez autora obszarach. Należy jednak zachować ostrożność w ich wykorzystywaniu, ze względu na okres czasu, który upłynął pomiędzy wydarzeniami a ich opisaniem przez Polibiusza. Niezwykle cenne wiadomości, uzupełniające informacje znane z prac starszych autorów, odnoszące się do rozmieszczenia i zwyczajów plemion celtyckich w Galii oraz Brytanii podaje Gajusz Juliusz Cezar w datowanej na I wiek p.n.e. „Commentarii de bello Gallico10”. Jest to praca tym cenniejsza, że autor był naocznym świadkiem i uczestnikiem opisywanych wydarzeń. Jednak ze względu na fakt, iż jest on przede wszystkim wodzem i najeźdźcą, nie udało mu się, szczególnie w odniesieniu do opisywanych przez niego wierzeń celtyckich, zachować pełnego obiektywizmu. Szczególnie mocno, wspomniana kwestia, widoczna jest w fragmentach poświęconych kulturze, życiu codziennemu oraz wierzeniom. Cezarowi nie udało się uniknąć uproszczeń, a także nazywania bogów celtyckich imionami bóstw Rzymu, co niestety nie odzwierciedla faktycznego układu panteonu plemion celtyckich zamieszkujących Galię. Pomimo tego, jako jeden z pierwszych autorów, wspomina w odniesieniu do Celtów o reinkarnacji11, co jest niezwykle istotnym zagadnieniem w połączeniu z cechami przypisywanymi przez nich dzikowi .

Polibiusza i jego dzieła zob.: F. W. Walbank, Polibius, Berkeley-London 1972; C. Wooten, The Speeches in Polybius: An Insight into the Naturę of Hellenistic Oratory, „A.JIr\ 95, 1974; K. Koerner, Polybios ais Kritiker fruherer Historiker, Jena 1957. 10 C. Iulii Caesaris, Commentarii de bello Gallico, erki. Fr. Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961; C. Iulii Caesaris, Commentarii rerum gestarum, ed: O. Seel, I. Bellum Gallicum, Lipsiae 1968 por. Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, przekł. i opr. E. Konik, Wrocław - Warszawa 1978; Gajusz Juliusz Cezar, Wojna Gallicka, [w:] Corpus Caesarianum, tłum. i opr. E. Konik, W. Nowosielska, Wrocław 2003. 11 CAES.Gall., VI, 17. Charakterystyka bazy źródłowej 32

Niezwykle ważnym źródłem jest także praca, piszącego w I wieku 10 p.n.e., Diodora Sycylijskiego p.t.: „Bi^AiodfjKrj Autor, poruszając liczne kwestie związane z Celtami, wspomina m.in. o tzw. kęsie bohatera, który jest ściśle związany z poruszaną w tej pracy kwestią dzika w kulturze celtyckiej. Zwyczaj wykrawania najlepszej części dzika dla bohaterów, znajduje szerokie odzwierciedlenie w znacznie późniejszych pracach, innych autorów greckich oraz w rodzimych źródłach celtyckich. Wspomniane teksty celtyckie pochodzą przede wszystkim z terenów Brytanii oraz Irlandii, a przytoczona powyżej tradycja znajduje odzwierciedlenie w licznych znaleziskach archeologicznych. Szeroka reprezentacja źródeł, w których pojawia się tzw. kęs bohatera, świadczy o jego znaczeniu w kulturze celtyckiej. Dodatkowo na dużą wagę zwyczaju wskazuje jego żywotność. Jest to widoczne na przykładzie mitologii celtyckiej, gdzie wspomniany motyw pojawia się niezwykle często, a przyznanie wspomnianej porcji dzika było wielkim zaszczytem i wyróżnieniem. Z tekstu Diodora dowiadujemy się także o wykorzystywanych w czasie 13 wojen celtyckich, trąbach bojowych . Są one istotne dla pracy ze względu na, potwierdzone znaleziskami, istnienie instrumentów zakończonych łbami dzików. W jego pracy pojawia się fragment poświęcony, zauważonej już przez Cezara, wierze Celtów w wędrówkę dusz i możliwość ponownego ich wcielenia14. Wspomniane powyżej prace idealnie uzupełnia tekst Strabona p.t.:

„recoypatpLKa15”. Autor podaje dokładne informacje na temat terenów

12 Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-69; na temat Diodora i jego pracy zob.: R. Drews, Diodorus und his Sources, „A/P”, 83, 1962, p. 383-392. 13 DIOD.SYC., V, 30. 14 Ibidem., V, 28, 5. 15 Strabonis Geographica, rec., comm. crit. G. Kramer, vol. I-III, Berolini 1844- 1852; Strabo, Geographica, ed: A. Meineke, Lipsiae 1921 por. Strabon, Geographia, ed: H. L. Jons, Oxford 1917-32; na temat Strabona i jego dzieła zob.: D. Dueck, Strabo o f Amasia. Charakterystyka bazy źródłowej 33 zajmowanych przez Celtów. Poświęca tej kwestii całą księgę16 oraz liczne wzmianki w pozostałych częściach pracy. Zapisuje także wiele szczegółów dotyczących ich wierzeń, wojen w których brali udział oraz życia codziennego, m.in. wspomina o hodowanych przez nich dzikach. Przybycie oraz rozmieszczenie plemion celtyckich opisuje także Tytus Łiwiusz, żyjący i tworzący na przełomie I w. p.n.e./I w. n.e. W swojej pracy 1 7 p.t.: ,Ab Urbe Condita ”, podaje informacje dotyczące ich przybycia oraz ziem zajmowanych przez nich na terenie Półwyspu Apenińskiego. Wspomina także ich wędrówki na wschód Europy, co jest niezwykle istotne, jeśli chcemy dokładnie określić wszystkie, zajmowane przez Celtów tereny. Oceniając wiarygodność przekazu Łiwiusza, nie można zapomnieć że korzystał on z prac autorów piszących wcześniej m.in. Polibiusza. Dodatkowo opisuje wydarzenia bardzo odległe czasowo co sprzyja powstawaniu błędów ze względu na brak ich naocznych świadków czy uczestników. Z jedną z takich pomyłek możemy się spotkać w księdze piątej, gdzie autor błędnie datuje przybycie Celtów do Italii18. Z tego samego okresu co tekst Łiwiusza pochodzi krótka praca historyczna Wellejusza Paterkulusa p.t.: ”Historia Romana”. Zawiera ona opis wydarzeń od panowania Romulusa do zburzenia Kartaginy w 146 roku p.n.e. Przygotowując swoją pracę czerpał on z wielu wcześniejszych autorów19. Jednak ze względu na fragmenty, w których wspomina Celtów i związane z

A Greek Man of Letters in Augustan Rome, London-New York 2000; J. Engels, Augusteische Oikumenegeographie und Universalhistorie im Werk Strabons of Amasia, Stuttgart 1999. 16 STRABO., IV. 17 Titus Livius, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963. 18 LIV., V, 34. 19 M. in. Katona Starszego, Origines (I, 7 polemizuje z nim w sprawie daty założenia Rzymu); Roczników Rzymskich Hortensjusza oraz z prac Neposa i Warrona, których daty założenia Rzymu przytaczał. Czerpał również z Historiae Philippicae Pompejusza Trogusa oraz Hyginusa, Salustiusza i Łiwiusza por. A. J. Woodman, Sallustian influence on Yalleius Patercucus, Hommages a Marcel renard I, Bruxelles 1968, p. 785-799. Charakterystyka bazy źródłowej 34 nimi wydarzenia, źródło to wykorzystałam w trakcie pisania niniejszej dysertacji. Interesującym, z mojego punktu widzenia, wydaje się także, datowany na 200 r. n.e. tekst Atenajosa noszący tytuł „AemyoaofpLaTcń 20

Wspomniany autor, podobnie jak Diodor Sycylijski, opisuje celtycki zwyczaj związany z ofiarowaniem największym bohaterom szynki dzika. Przyznanie takiego zaszczytu stanowiło uznanie i podkreślenie pozycji społecznej uhonorowanej w ten sposób osoby. W przypadku Waleriusza Maksymusa i jego ogłoszonej w I wieku n.e. pracy p.t.: „Aactorum et dictorum memorabilium libri nonem”, będą nas interesowały wzmianki odnoszące się do Celtów. Autor zapisując opowieści odnoszące się do Rzymian oraz ich sąsiadów, odnotował że plemiona celtyckie wierzą w wędrówkę dusz21 . Informacja, znana już z przekazów autorów tworzących wcześniej niż Maksymus, jest ważna ze względu na wierzenia związane z dzikiem. Wzmianki na temat Celtów, ich zwyczajów oraz wierzeń związanych z reinkarnacją, znajdziemy także u Pomponiusza Meli. Piszący w I wieku 2 2 geograf rzymski w swojej pracy p.t.: „De Chorographia libri tres ” zawarł informacje m.in. o druidach uczących młodzież celtycką na temat nieśmiertelności duszy, która po śmierci wojownika mogła dokonać ponownego wcielenia23 . Ważnym źródłem, pozwalającym zapoznać się nie tylko z terenami zajmowanymi przez Celtów, ale także dokładnie z nazwami poszczególnych plemion, jest praca Pliniusza Starszego p.t.: ,JSfaturalis Historiae 24 ”. Podaje on najszerszą reprezentację plemion celtyckich. Jednocześnie był pierwszym

20 Athenaeus, Dipnosophistae, ed: G. Kaibel, Stuttgart 1985. 21 VAL.MAX., II, 6, 10. 22 Mela Pomponius, De Chorographia libri tres, ed: C. Frick, Sttutgart 1968. 23 MELA., III, 2. 24 C. Plini Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897-1909. Charakterystyka bazy źródłowej 35 pisarzem, który dokonał systematycznego opisania plemion zajmujących każdą z trzech, wymienionych przez Cezara części Galii. Wspomniane opracowanie jest tak istotne ze względu na precyzję autora oraz podawane przez niego wskazówki geograficzne, pozwalające na dokładniejsze określenie terytoriów zajmowanych przez poszczególne ludy. Dokładne rozmieszenie plemion w przestrzeni geograficznej jest nieodzowne, jeżeli chcemy podjąć próbę przyporządkowania poszczególnych zabytków, znanych dzięki pracom archeologicznym, konkretnym plemionom, należącym do trzech grup celtyckich: zachodniej, wschodniej bądź północnej. W przypadku dopasowania konkretnych znalezisk plemionom, które je wytworzyły, można podjąć próbę wychwycenia ewentualnych skupisk przedmiotów związanych z dzikiem, co mogłoby wskazywać na szczególny kult tego zwierzęcia na danym terenie. Wśród źródeł pisanych pozytywnie wyróżnia się praca, tworzącego w I wieku, Łukana. Jako pierwszy podaje on imiona trzech, uznanych przez niego za najważniejszych, bóstw celtyckich. Spośród nich, szczególnie ważnymi są: Esus i Teutates, bogowie wiązani z dzikiem, co w szerszy sposób zostanie przeze mnie przedstawione w dalszych rozdziałach. Łukan pisząc ,J3ellum Civile” przede wszystkim korzystał z pracy Łiwiusza. Zwracana uwagę podobieństwo języka obu autorów25 . Pośrednio jego źródłem był także Cezar, gdyż z jego pamiętników korzystał Łiwiusz. W związku z czym ciekawa staje się kwestia wymienionej przez niego trójcy celtyckiej, do której należał także Taranis. Niekoniecznie bogowie ci byli aż tak istotni w wierzeniach Celtów ale, przez wspomnianego autora, zostali „ułożeni” na wzór trójcy rzymskiej. Dla tematu są oni istotni ze względu na ich powiązania z dzikiem. Bogowie ci nie pojawiają się pod swymi celtyckimi imionami u Cezara ani w żadnej wcześniejszej pracy. Możliwe, że imiona te pojawiły się w którejś z części dzieła Łiwiusza, która nie dotrwała do naszych

25 Zob.: V. Ussani, Sul valore storico delpoema Lucano, Roma 1903, p. 17 por. E. Malcovati, M Anno Lucano, Milano 1940, p. 36-8. Charakterystyka bazy źródłowej 36 czasów i stamtąd zaczerpnął je Łukan, pozostaje to jednak jedynie w sferze domysłów. Niezależnie skąd pochodziła informacja zapisana przez tego antycznego autora, imiona tych bóstw pojawiają się w inskrypcjach pochodzących z terenów zajmowanych przez Celtów. Dodatkowo, oprócz składu wspomnianej trójcy, Łukan przekazuje niezwykle ciekawe informacje odnośnie miejsc w których plemiona celtyckie oddawały cześć swoim bogom. Porusza także kwestię związaną z wiarą Celtów w wędrówkę dusz i ich ponowne wcielanie się26. Na I wiek n.e. datowana jest nosząca tytuł Epitom e de Tito Livio bellorum omnium annorum DCC libri duo”, praca Florusa27 . Autor podaje w niej niezwykle ciekawą informację na temat rodzajów i sposobów składania przez Celtów ofiar28 . Wzmianka ta, razem z podobnymi fragmentami pochodzącymi z tekstów innych autorów antycznych, pozwala na określenie sposobów sprawowania kultów przez plemiona celtyckie. Kwestie związane z dzikiem w życiu codziennym Celtów przedstawia, piszący na przełomie I i II wieku n.e. Flawiusz Arrian. W swojej pracy p.t.:

„KwrjyeTLKÓę 29 ”, opisuje sposoby oraz przebieg polowania na to zwierzę.

Jest to temat często pojawiający się w sztuce oraz legendach i mitach celtyckich. Dziełem podającym wiele cennych informacji na temat wędrówek Celtów i ich działalności w Europie Wschodniej i Azji Mniejszej jest praca Pauzaniasza. Datowany na II wiek n.e. tekst p.t.: „nepirjyrioię zrję

26 LUCAN., I, 455-58. 27 Annius Florus, Epitome Bell. Omn. Ann. DCC., [in:] L. Annaei Flori Quae Exstant, ed: E. Malcavati, Milano 1972 por. Florus, Epitome of Roman History, by: E. Seymour Forster, London 1929. 28 FLORUS., I, 39. 29 Flavii Arriani, Cynegeitica, [in:] Flavii Arriani, Ouae exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wright, Leipzig 1972. Charakterystyka bazy źródłowej 37

EAAaóoę 30 ” podaje wiele cennych danych, szczególnie w odniesieniu do

Galatów. Autor pisze o zajmowanych przez nich terenach oraz podejmowanych działań m.in. ataku na Grecję i splądrowaniu świątyni Apolina, a także o zwyczajach wspomnianej grupy Celtów. Pewną rolę przy pisaniu tej pracy odegrał także, pochodzący z II wieku n.e., tekst Klaudiusza Ptolemeusza p.t.: „EecoypatpLKrj luppyriatę31". Autor wspomina w nim nazwy plemion, miast oraz tereny zajmowane przez Celtów co w znaczny sposób ułatwia określenie ich rozmieszczenia. Dokładne umiejscowienie poszczególnych plemion może ułatwić poznanie obszarów, na jakich kult dzika cieszył się największą popularnością. Wiadomości, dotyczące terenów zajmowanych przez Celtów w Brytanii oraz ich zwyczajów, doskonale uzupełnia, datowana na przełom I i II wieku o ^ n.e., praca Tacyta p.t.: ,f)e vita et moribus Julii Agricolae Autor podaje wiele szczegółów dotyczących plemion na Wyspach. Informacje te, razem z tymi zapisanymi przez Cezara, pozwalają stosunkowo dokładnie określić zajmowane przez Celtów tereny wraz z wyraźnie zarysowanymi podziałami plemiennymi. Pracą, poruszającą kwestie związane z Celtami wschodnimi, jest tekst tego samego autora noszący tytuł „Germaniae 33 Tacyt wspomina w nim lud czczący boginię-matkę, której emblematem były głowy dzika noszone przez

30 Pausanias Greciae Descripto, ed. und komm. H. von Hitzig, H. Blumner, vol I-VI, Leipzig 1896-1910; Pausanias Description of Greece, ed: W. H. S. Jones, H. A. Ormerod, vol I-V, Cambridge 1931-35 por. Pausaniae Greciae descripto, ed: M. H. Rocha Pereira, Leipzig 1973-81. 31 Claudii Ptolomaei Geographia, ed: C. Nobbe, Leipzig 1843-1845; na temat Ptolemeusza i jego prac zob.: D. Aubrey, The Oldest Manuscripts of Ptolemaic Maps, Lancaster 1940; E. Polaschek, Klaudius Ptolemaios, RE, suppl. 10 (1965), col. 680-833 por. S. H. Newton, Ptolemy ’s Geography, Amsterdam 1972. 32 Cornelii Taciti, De vita et moribus Iulii Agricolae, [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847 por. Tacite, Vie d'Agrico/a, trad. E. de Saint-Denis, Paris 1985. 33 Cornelii Taciti, Germaniae, [in:] Cornelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847. Charakterystyka bazy źródłowej 38 jej wyznawców na drągach. Według słów pisarza wyznawcy bogini wierzyli, iż te praktyki zapewnią im ochronę bóstwa34. Autorem, podającym ciekawe informacje na temat Celtów, był także piszący w okresie przełomu wieków, Appian z Aleksandrii. W swojej pracy p.t.: „Pco|uaiKr] tciToęńa35" wspomina on o plemionach celtyckich, zamieszkujących różne rejony Europy. Wzmiankuje także o wojnach prowadzonych przez Celtów oraz wymienia cztery różne nazwy - KeAzol,

TaAazai, FaAAoL, KeAzl^rjpeę - będące określeniem tego samego ludu.

Celtów opisuje również, tworzący na przełomie II i III wieku n.e., Kasjusz Dion Kokecjanus36. W tekście noszącym tytuł ,,Pco|aaiKf] tciToęńa", przedstawił liczne wydarzenia w których brali udział Celtowie. Część informacji oraz wydarzeń, przedstawionych w pracach dwóch wspomnianych powyżej historyków, była wymieniana w utworach pochodzących z wcześniejszych okresów. Jednakże ze względu na fakt, iż dotyczą one interesującej nas tematyki, a także odzwierciedlają wiedzę ludzi żyjących w okresie kiedy te prace powstawały, konieczne jest ich rozpatrzenie. Istotnym dla pracy źródłem będzie przekaz Rufusa Festusa Avienusa Al p.t.: „Ora maritima Mimo faktu, iż jest on datowany na IV wiek n.e., stanowi cenny materiał ze względu na przytaczanie przez autora fragmentów z nie zachowanych do naszych czasów tekstów 38 . Szczególnie ciekawa jest w tym przypadku wzmianka o Celtach, pojawiająca się w związku z wydobywaniem cyny na Wyspach Ostrymnidzkich. Za wymienionymi wyspami miał się znajdować kraj, odebrany przez Celtów Łigurom.

34 TAC.Germ., 46. 35 Appiani Historia Romana, ed: R. Viereck, A. G. Roos, E. Gabba, vol. 1, Leipzig 1939. 36 Cassi Dionis Cocceiani, Historiarum Romanarum quae supersunt, ed: U. P. Boissevain, vol. 1-3, Berlin 1895-1901. 37 Avienus Rufus Festus, Ora maritima, ed: D. Stichtenoth, Darmstadt 1968. 38 Autor cytuje teksty twórców, których prace nie dotrwały do naszych czasów m.in. Massilliot Periplus datowany na 600 rok p.n.e. Charakterystyka bazy źródłowej 39

Z IV wieku n.e. pochodzą także prace Am mian a Marcellina 39 i Eutropiusza40. Pierwsza z nich p.t.: „Rerum gestarum li brr, zawiera informacje na temat terenów zajmowanych przez Celtów oraz porusza kwestie związane ze składaniem ofiar. W drugiej p.t.: ,J3reviarium ab urbe condita”, opisano Celtów i ich działalność przy okazji wojen, które prowadzili z Rzymem. Pomocniczą rolę będzie spełniała, stosunkowo rzadko wykorzystywane przez historyków, praca Heschiusza41. Wprawdzie wspomniana praca jest jedynie „encyklopedycznym” zbiorem haseł, jednak postanowiłam ją wykorzystać ze względu na fakt, iż jest jedynym źródłem pisanym, podającym oryginalną nazwę celtyckiej trąby bojowej zakończonej łbem dzika. Wymieniona praca zawiera hasła zestawione w porządku alfabetycznym, uzupełnione ich objaśnieniem. Jest to tekst cenny przede wszystkim dlatego że, gromadzi materiał pochodzący z wielu prac antycznych. Część z tych tekstów nie zachowała się w oryginale do dnia dzisiejszego i znamy je jedynie ze wzmianek pochodzących z innych źródeł. Wspomniane prace autorów antycznych pozwalają określić zarys terenów, zajmowanych przez Celtów. Dają także przegląd podejmowanych przez nich działań politycznych oraz pokazują ich tradycje, zwyczaje i obrzędy religijne. Analizując ich przekazy należy pamiętać o dużej niechęci, którą żywili w stosunku do Celtów, a wynikała ona z częstych najazdów oraz klęsk, jakie Celtowie zadali Rzymowi i Grekom. Tak więc, nawet jeśli podziwiano Celtów ze względu na ich odwagę czy waleczność, to nie zmieniało to negatywnego nastawienia do najeźdźców. W związku z tym, odnoszące się do

39 Ammiani Marcellini Rerum gestarum libri qui supersunt, ed: W. Seyfarth, vol. I: libri XIV-XXV, Leipzig 1978 por. Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie, tł. L. Lewandowski, Warszawa 2001. 40 Eutropii, Breviarum ab urbe condita, ed: O. von Lendle, P. Steinmetz, L. Muller, Stuttgart 1995. 41 Heschi Aleksandrini Lexicon, ed: J. Alberti, M. Schmidt, R. Menge, Amsterdam 1965; Greek Lexicon ofHeschius o f Aleksandria, ed: K. Latte, Hauniae 1953. Charakterystyka bazy źródłowej 40 nich teksty trzeba traktować z dużym krytycyzmem pamiętając, że pisarze przekazywali informacje o wrogu. Osobny rodzaj źródeł narracyjnych stanowią wspominane już kilkakrotnie mity i opowieści celtyckie. Do naszych czasów przetrwały za pośrednictwem wczesnośredniowiecznych manuskryptów, pochodzących przede wszystkim z Irlandii. Wprawdzie, z powodu swego późnego pochodzenia, nie mogą być podstawowymi źródłami dla prowadzonych badań, jednak ze względu na tematykę nie można o nich nie wspomnieć. Do najważniejszych z nich należy cykl mitologiczny noszący tytuł ,ffabinogion42”. Składa się on z czterech tzw. gałęzi. Dla tematu omawianego w tej pracy istotny jest, najstarszy z tekstów tego cyklu, opowiadający o staraniach Kulwcha, który chciał poślubić Olwenę. Ważnym elementem wspomnianego mity było polowanie na potężnego dzika Twrch Trwytha. Zresztą, jeśli porównamy treść „Lebor Gabala Erenn43” ze słynną pieśnią Amergaina oraz opowieść p.t.: „Tóraigheacht Dhiamrada agus Ghraine44”, możemy w tych tekstach zaobserwować znaczącą rolę dzików. Wspomniane mity sugerują ich stałą obecność w życiu codziennym i szeroko rozumianej sferze wierzeń celtyckich. Jednym z takich zwierząt jest, znany z cyklu feniańskiego, dzik Torc Forbartach. Opisywano go, jako potężne zwierzę o błękitnoczamej barwie z groźnie nastroszoną sierścią, czyli w pozie w której najczęściej przedstawiano posążki dzików.

42 The Mabinogion, tr. J. Gantz, Harmonsworth 1976; The Mabinogion, tr. G. Jons, T. Jons, London 1993; P. MacCanna, The Mabinogi, Cardiff 1992. 43 Lebor Gabala Erenn: Book of the Taking of Ireland, vol. 1-5, ed: R. A. S. Macalister, Dublin 1938-56. 44 „Prześladowanie Daimrada i Greine” zob.: Toruigheacht Dhiarmada agus Ghraine, ed: NessaNi Sheaghdha, „Irish Text Society”, ser. 48, 1967. Charakterystyka bazy źródłowej 41

Uczeni dzielą zazwyczaj literaturę staroirlandzką na cztery podstawowe cykle45: mitologiczny, ulsterski, wspomniany już feniański oraz historyczny, określany także jako królewski. Ze względu na tematykę pracy w kręgu naszego zainteresowania pozostaną pierwsze trzy, spośród wymienionych wyżej. Czwarty z nich nie powinien być brany pod uwagę ze względu na fakt, iż w znacznej mierze dotyczy czasów chrześcijańskich. Ponadto jego bohaterami są w dużym stopniu postaci rzeczywiste, żyjące w VII-VIII wieku, ubarwione jedynie legendą46. Większość wątków zawartych w pierwszych trzech cyklach wywodzi się z najdawniejszego, pogańskiego dziedzictwa kulturowego Celtów47 . Z badań wynika także, iż wątki poszczególnych cykli wykazują istnienia trzech, głównych warstw historyczno - kulturowych. Pierwszy z wymienionych, cykl mitologiczny, zawiera najdawniejszą i najbardziej archaiczną literaturę. W skład cyklu wchodzą liczne dzieła48 z których, dla pracy istotna jest wspomniana już ,f,ebor Gabala Erenn49”. Jest ona kompilacją pieśni dawnych filiów oraz licznych, późniejszych uzupełnień. Chociaż treść utworu jest mocno pogmatwana to jej uważne prześledzenie pokazuje że, może ona stanowić pewne odzwierciedlenie najstarszych dziejów Irlandii. Dodatkowo, ze względu na omawiany temat, niezwykle ważnym elementem jest występująca w utworze pieśń Ameirgena. Poeta utożsamia w niej swoje istnienie z przejawami otaczającego go świata, między innymi z dzikiem.

45 Zob.: M. Dillon, Cycles o f the King, Oxford 1946 por. J. Carney, Studies in Irish Literaturę and History, Dublin 1955; J. Gantz, Early Irish Myths and Sagas, New York 1981. 46 M.in. do osób przedstawionych w cyklu królewskim należy zmarły w 624 roku król Leinsteru Ronan. Wydarzenia z nim związane relacjonuje opowieść Junga!Rónaiń\ 47 W. Lipoński, Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich, Poznań 1995, s. 57. 48 W skład cyklu mitologicznego wchodzą m.in. „Dinnshenchas” (Historia miejscowości), „Lebor Gabala Erenn” (Księga Podboju Irlandii). 49 Zapis tytułu występuje także w formie: „Leabhar Gabhala Eireann”. Charakterystyka bazy źródłowej 42

Cykl ulsterski opowiada o bohaterskich czynach Conora Mac Nessy i Wojowników Czerwonej Gałęzi. Żyli oni prawdopodobnie w czasach narodzin Chrystusa, a najbardziej znaną postacią cyklu jest Cuchulain. Za powstaniem cyklu w początkach naszej ery przemawiają opisane w nim obyczaje. Pomiędzy nimi, a opisami zwyczajów plemion galijskich, dokonanymi przez starożytnych historyków z kręgu kultury grecko-rzymskiej, istnieje wiele podobieństw. Podobne są opisy sposobu walki, uzbrojenia, obcinania głów przeciwnikom. Cykl feniański koncentruje się na osobie Fionna Mac Cumhailla i jego towarzyszy, nazywanych „Fianna” Chronologicznie nie powstał on dużo później od ulsterskiego, z tym że jego bohater żył naprawdę50, a jego śmierć w 283 roku zintensyfikowała powstawanie podań. W opowieściach tego cyklu pojawia się, niezwykle istotna dla tematu pracy, postać Diarmuida oraz wspomniany już dzik z Ben Gulben. Uzupełnieniem historii Diarmuida i dzika jest mit, opowiadający o jego ucieczce z narzeczoną Fionna Grainne51, zakończony starciem z dzikiem. Mity z terenów Brytanii oraz Irlandii dodatkowo znajdują potwierdzenie w pracach autorów antycznych, a także zyskują odzwierciedlenie w licznych znaleziskach archeologicznych. Szczególnie w przypadku pochówków celtyckich, widoczny jest zwyczaj „curad-mif \ także wiążący się z dzikiem. c ^ W szerszy sposób przedstawiają go opowieści: ^ledh Bhricren ” oraz „Scel mucce Maić Da Thó 5 3 Analizowane razem ze wspomnianymi wyżej źródłami, jednoznacznie wskazują na wagę tego zwyczaju, a co za tym idzie na rolę dzika u Celtów.

50 Zob.: J. MacKillop, Fionn MacCumhaill. Celtic Myth and English Literaturę, Syracuse 1985. 51 Toruigheacht Dhiarmada agus Ghrainne, ed: Nessa Ni Sheaghdha, „Irish Text Society”, series 48, 1967. 52 „Uczta Briciu” zob.: FledBrisciu, ed: G. Henderson, Dublin 1899; przekład zob. FledBrisciu, tr. G. Henderson, Cambridge 1999. Charakterystyka bazy źródłowej 43

Jako źródła dla kwestii związanych z dzikiem posłużą także fragmenty Jliady” Homera54 oraz sagi germańskie55. Wykorzystanie tych materiałów wynika z konieczności szerszego omówienia symboliki dzika w tradycji ludów indoeuropejskich z jednej strony, a z drugiej ze względu na niezwykłe odrębności, widoczne u plemion celtyckich, będących również Indoeuropejczykami. Prawdopodobnie należy uwzględnić możliwość wywierania wpływu na Celtów przez sąsiadujące z nimi ludy, jak np.: Etrusków, co mogło mieć wpływ na zmianę wyobrażeń związanych z tym zwierzęciem.

EPIGRAFIKA

Cennymi źródłami do badania kwestii związanych z dzikiem w kulturze celtyckiej są, wspominane już przeze mnie, inskrypcje epigraficzne. Dla omawianej kwestii zdecydowaną większość stanowią napisy wotywne, odnoszące się do bogów w różny sposób związanych z dzikami. Chodzi tu przede wszystkim o bóstwa będące do pewnego stopnia antropomorfizacją dzika oraz bogów, dla których stanowił on atrybut ze względu na swoją symbolikę. Do najcenniejszych źródeł epigraficznych należą inskrypcje zebrane w „Corpus Inscriptionum Latinorum”, stanowiącym największy zbiór epigrafiki łacińskiej. Dla omawianego tematu nieocenioną pomoc stanowi tom XIII poświęcony napisom inskrypcyjnym z terenów Galii i Germanii56. Pozwala on prześledzić napisy z okresu gallorzymskiego, oraz wychwycić następującą

53 „Opowieść o świni Maić Da Thó” zob.: Scela mucce Maicc Da Thó, [in:] Scela mucce Meic Dathó, ed: R. Thurneysen, Dublin 1935. 54 Homer, Ilias, vol. I-II, ed: M. L. West, Stuttgart & Lipsiael998-2001, IX 531-599; X 257-59; XIX 258-59; XIX 264-68. 55 Die Edda. Die Lieder der fogenannten alteren Edda, ed: H. Gering, Leipzig und Wien 1892. Charakterystyka bazy źródłowej 44 powoli romanizację wierzeń celtyckich, co ma miejsce także w przypadku dzika i bóstw z nim związanych, które zostają połączone z bogami rzymskimi. Widoczna staje się również, łatwa do zauważenia na podstawie inskrypcji wotywnych, bardzo ciekawa tradycja tzw. „boskich małżeństw”. Wspomniany zwyczaj polega na tworzeniu pary między bogiem rzymskim a którąś ze starszych bogiń celtyckich. Takie działanie stanowiło legitymizację pozycji nowego, męskiego boga. Kwestię tę, ze względu na jej występowanie przede wszystkim u Celtów oraz jej związek z odrębnościami kulturowymi tego ludu, szerzej omówię w dalszej części pracy. Cenny jest także zbiór inskrypcji zawarty w ,Jnscriptiones Latinae cn Sełectae ”. Jednak, ze względu na temat pracy, istotny będzie jedynie zawarty w nim wybrany materiał epigraficzny dotyczący terenów Galii i Brytanii. co Pomocny jest także tom VII „Corpus Inscriptionum Latinorum ” zawierający materiał epigraficzny z terenów Brytanii. Jednakże, ze względu na wczesną datę wydania wspomnianego zbioru, dla zebrania pełnego materiału epigraficznego dla tego terenu konieczne jest posłużenie się także późniejszymi pracami z tego zakresu. Dlatego, dla zbadania kwestii bóstw związanych z dzikiem i pochodzących z terenów Brytanii, pomocne są również inskrypcje opublikowane w „The Roman Inscription o f Britain59”. Pozwalają one na wychwycenie napisów związanych ze czczonym na wyspach bogiem-dzikiem. Także na ich podstawie można zidentyfikować oppida w których doznawał szczególnej czci. Kult tego zwierzęcia często przekładał się na nadawanie miastom celtyckim nazw, wywodzących się od imienia czczonego w nim boga-dzika.

56 Corpus Inscriptionum Latinorum, vol. XIII, Inscriptiones trium Galliarum et Germaniarum Latinae, ed: O. Hirsfeld et C. Zangemeister, Berlin 1899-1933. 57 Inscriptiones Latinae Sełectae, ed: H. Dessau, Berolini 1854. 58 Corpus Inscriptionum Latinorum, vol. VII, Inscriptiones Britaniae Latinae, ed: E. Hiiebner, Berlin 1873. 59 The Roman Inscription of Britain, ed: R. G. Collingwood, R. P. Wright, Oxford 1965. Charakterystyka bazy źródłowej 45

MENNICTWO

Istotną grupą źródeł pozostaje szeroko rozumiane mennictwo Celtów. Wśród tego rodzaju materiału badawczego możemy wyróżnić bardzo dużą reprezentację typów i odmian monet pochodzących z różnych terenów, znajdujących się pod panowaniem licznych plemion celtyckich. W przypadku wspomnianych emisji spotykamy dzika, przedstawianego w różnorodny sposób. Towarzyszy mu zazwyczaj bogata gama symboli, które wskazują na odmienne rodzaje wierzeń oraz kultów z nim związanych. Znaleziska monet z wyobrażeniem dzika stanowią bardzo bogaty zbiór.

Niezwykle ciekawe są typy monet pochodzące z terenów Brytanii60 (Mapa 1). Stanowią one wytwór pięciu z zamieszkujących tam plemion. Analizując mennictwo Atrebatów61 (Kat. A nr 1-13; Kat. tabl. I nr 1/1-13), Cantiów (Kat. A nr 14-

20; Kat. tabl. I nr 1/14-20), CorieltauviÓw (Kat. A nr 21-28; Kat. tabl. I nr 1/21-28),

Icenów (Kat. A nr 29-31; Kat. tabl. I nr 1/29-31) i Trynowantów (Kat. A nr 32-42; Kat. tabl. I nr 1/32-42) zauważymy nie tylko dużą różnorodność, jeśli chodzi o stylistykę oraz sposób przedstawiania dzików, ale także bogactwo towarzyszącej im symboliki. Charakterystyczne są znaczne różnice, w sposobie przedstawiania omawianego zwierzęcia na monetach, pojawiające się pomiędzy poszczególnymi plemionami. Dla Celtów wyspiarskich posiadamy szeroką reprezentację typów monet dla okresu I wieku p.n.e. (ok. 59,5 % monet) oraz I wieku n.e. (ok. 40,5 % monet)

60 R. D. Van Arsdell, Celtic Coinage ofBritain, London 1989. 61 Na temat mennictwa plemienia Atrebatów zob.: R. D. Van Arsdell, The silver coinage of Commius, „Spink Numismatic Circulaf \ 84, 1986; Idem, The silver coinage of Commius - a new variety, „Spink Numismatic Circulaf\ 85, 1987; S. C. Bean, The Coinage of Atrebates andRegni, Oxford 2000. Charakterystyka bazy źródłowej 46

Mamy tu do czynienia przede wszystkim z emisjami złotymi (ok. 2,4%), srebrnymi (ok. 64, 3%) i brązowymi (ok. 33,3%). Znacznie większą grupę typów monet z wizerunkiem dzika możemy wyróżnić dla Celtów kontynentalnych (Kat. A nr 43-164; Kat. tabl. II nr 11/43-164). W trakcie porównania ich emisji da się zauważyć, że liczne grupy plemion posiadają kilka wariantów przedstawień tego zwierzęcia. Widoczne są także pewne podobieństwa, charakterystyczne dla każdej z trzech grup celtyckich. Szczególnie dużą reprezentację monet z przedstawionym na nich dzikiem posiadamy dla plemion celtyckich, zaliczanych do grupy zachodniej62

(Mapa 2). Pod względem bogactwa typologicznego numizmatów wyróżniają się tereny dzisiejszej Francji63 (ok. 92,6 % monet), gdzie znajdujemy ich największą ilość. Dla kontynentu posiadamy pewną ilość monet pochodzących z II wieku p.n.e., (ok. 8,2%) w tym także monety celtyberyjskie (Kat. A nr 94; Kat. tabl. II nr

11/94). Jednak jednoznacznie największa ilość numizmatów pochodzi z I wieku p.n.e. (ok. 68,7%) Dla tego okresu mamy ich najszerszą reprezentację, pochodzącą od największej ilości plemion. W przypadku Celtów kontynentalnych większość to emisje srebrne (ok. 31,3%), brązowe (ok. 50%) oraz wybijane w charakterystycznym dla numizmatyki celtyckiej stopie metali

- potynie64 (ok. 16,4%). Zauważalna jest także pewna reprezentacja monet z wizerunkiem dzika, wybitych przez plemiona grupy wschodniej65 (ok. 7,4%). Źródła numizmatyczne są szczególnie cenne ze względu na ich bezsprzecznie, celtycką proweniencję. Wprawdzie wiadomo, że część typów

62 S. Scheers, Les monnaies gauloises de la Collection A. Danicourt a Peronne (Somme), Bruxelles 1975 por. Idem, Traite de Numismatiąue Celtiąue II, La Gaule Belgiąue, Louvain 1977. 63 S. Gouet, M. Prieur, L. Schmitt, Monnaies XV, Paris 2002. 64 Potyna jest stopem metali charakterystycznym dla numizmatyki celtyckiej. Jest to stop podobny w swym składzie do brązu z tym, że zawiera 7-27% cyny zob. Wórterbuch der Munzkunde, ed: Fr. v. Schrótter, Berlin 1970, p. 528. 65 G. Dembski, Munzen der Kelten, Wien 1998 por. S. Gouet, M. Prieur, L. Schmitt, La Tour //, Paris 2001. Charakterystyka bazy źródłowej 47 monet była inspirowana stylistyką emisji greckich lub rzymskich, jednak Celtowie nie stosowali powielenia wzoru. Można zauważyć pewne wzorowanie się na rozwiązaniach graficznych monet wspomnianych ludów, ale Celtowie zawierają w nich własną treść, związaną z ideologią propagowaną w danym okresie przez władców.

ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE

Niezwykle ważnym rodzajem źródeł, pozwalającym na potwierdzenie lub weryfikację poruszanych przeze mnie kwestii, są „znaleziska archeologiczne” pochodzące z terenów zajmowanych przez Celtów i związane z dzikami. W związku z różnorodnością analizowanych w niniejszej pracy materiałów postanowiłam, oprócz źródeł narracyjnych, numizmatyki i epigrafiki, wyszczególnić w osobnym podrozdziale „źródła archeologiczne”. Biorąc pod uwagę definicję tego typu źródeł66 będą to: z jednej strony wszelkiego rodzaju wytwory celtyckie związane z dzikiem, takie jak: figurki, naczynia itd., a z drugiej strony obiekty nieruchome, jak groby czy osady. Pierwszą grupą, interesujących mnie ze względu na zakres tematyczny pracy, znalezisk są różnego typu figurki, rzeźby i płaskorzeźby przedstawiające dziki. Bogatą ich reprezentację posiadamy z terenów Brytanii. Są to przede wszystkim małe, brązowe figurki (Mapa 3) przedstawiające te zwierzęta z podkreślonymi cechami bojowymi, zazwyczaj z nastroszoną sierścią. Charakterystyczne jest bardzo dokładne odwzorowywanie cech żywych dzików. Do szczególnie ciekawych zabytków należą trzy figurki dzików z

66 Zob.: G. Maetzke, Źródła archeologiczne jako odwzorowanie procesu społeczno- kulturowego, [w:] Teoria i praktyka badań archeologicznych, red: W. Hensel, G. Donato, S. Tabaczyński, Wrocław 1986, s. 246-302. Charakterystyka bazy źródłowej 48

Hounslow67 (Kat. B nr 19; Kat. rys. 7-11), stanowiące idealny przykład stylistyki stosowanej w sztuce celtyckiej, oraz figurka pochodząca z kurhanu w Lexden

Essex68 (Kat. B nr 24; Kat. rys. 13, 13a), datowana na okres belgijski tj. I wiek p.n.e. Niezwykle interesujące są także pozostałe figurki, ukazujące sposób przedstawiania tego zwierzęcia przez Celtów wyspiarskich. Oprócz pełniących różne funkcje figurek z brązu, nie można także zapomnieć o kamiennych rzeźbach dzików ze wzgórza katedralnego w Armagh w Irlandii (Kat. C nr 10;

Kat. rys. 27), oraz brytorzymskiej rzeźbie z Birrenswark w Szkocji (Kat. C nr 31;

Kat. rys. 26), które są bardzo ciekawymi zabytkami chociażby dlatego, że podobne figury możemy spotkać jedynie w dwóch innych miejscach na świecie w Hiszpanii oraz w Polsce. Szeroką reprezentację brązowych figurek dzików posiadamy także dla

Celtów grupy zachodniej (Mapa 4). Wśród nich szczególnie interesujące są trzy figury dzików pochodzące z Neuvy-en-Sullias we Francji69 (Kat. B nr 34; Kat. rys. 48, 48a, 50, 51), oraz grupa przedstawiająca polowanie na dzika z Meridy w 70 Hiszpanii (Kat. B nr 30; Kat. rys. 6). Zbiór uzupełnia duża ilość znalezisk małych, brązowych figurek, wśród których przeważają znaleziska z terenów dzisiejszej Francji. Bogatą grupę stanowią znaleziska figurek dzików pochodzących z terenów zajmowanych przez grupę wschodnią. Wśród nich szczególną uwagę zwracają dwie, datowane na V i III wiek p.n.e., figurki pochodzące z Mezek w 71 Bułgarii (Kat. B nr 32, 33; Kat. rys. 32, 32a). Jedna z nich jest jedynym, oprócz trzech dzików z Neuvy-en-Sullias, posągiem odzwierciedlającym rzeczywiste

67 A. W. Franks, Account of additions to the British Museum in 1864, „Proc. Soc. Ant. Z.”, series 2, vol. III, 1864, p. 90. 68 J. Foster, The Lexden Tumulus. A Re-Appraisal of an Iron Age Burial from Colchester, Essex, „BAR”, 165, 1986. 69 J. Filip, Celtic Civilisation and its Heritage, Prague 1962, p. 160. 70 J. V. S. Megaw, Art of the European Iron Age: A study of the elusive image, Bath 1970, pl.l, p. 37. Charakterystyka bazy źródłowej 49 rozmiary tego zwierzęcia. Pozostałe znaleziska nie różnią się wielkością od podobnych, znajdowanych na terenach Celtów grupy północnej i zachodniej. Drugi rodzaj znalezisk stanowią wszelkiego rodzaju płaskorzeźby, naczynia i szeroko rozumiana ceramika, na której przedstawione zostały dziki lub sceny z nimi związane (Mapa 5 i 6). Dla grupy wschodniej bardzo ciekawe są kotły z zawartymi na nich przedstawieniami plastycznymi. Interesujące są 72 tu fragmenty pochodzące z brązowego kotła z Bra (Kat. D nr 1; Kat. rys. 36), na których możemy zauważyć dziki oraz trykwetry. Znaczącym znaleziskiem jest 73 także kocioł z Gundesturp (Kat. D nr 2; Kat. rys. 28-30, 30a), a szczególnie płyty A i E. Pokazane na nich zostały ciekawe sceny, nawiązujące do dzików i mitów z nimi związanych. Istotnym dla tematu znaleziskiem jest, także pochodzący z Matzhausen

(Kat. E nr 6; Kat. rys. 33, 33a) w Niemczech i datowany na IV wiek p.n.e., ceramiczny dzban na którym namalowane zostały dziki. Przedstawiono je razem z innymi zwierzętami. Dla grupy zachodnioceltyckiej ciekawym zabytkiem jest, pochodzący z I wieku p.n.e., relief znajdujący się na murach obronnych w Narbonne (Kat. H nr

6; Kat. rys. 53), oraz płaskorzeźba przedstawiająca polowanie na dzika (Kat. H nr

10; Kat. rys. 58) datowana na II-III wiek n.e. Celtowie grupy północnej pozostawili niewiele zabytków tego rodzaju, powiązanych z dzikiem. Wśród nich unikalny charakter mają płaskorzeźby dzika z Mountham Court, Sussex 74

(Kat. H nr 5; Kat. rys. 20) oraz Wattisfield, Suffolk75 (Kat. H nr 13; Kat. rys. 19) i

71 P. Jacobsthal, Early Celtic Art, Oxford 1944, pl. 260g. 72 O. Klindt-Jensen, Bronzekedelen fraBra, Aarhus 1953. 73 C. Bemont, Le Bassin de Gundesturp: remarąues sur les decors vegetaux, „EC\ 16, 1979, p. 69-99 por. E. Benner Larsen, The Gundesturp Cauldron, Identification of Tool Traces, „Iskos”, 5, 1985, p. 561-74; A. K. Bergąuist, T. F. Taylor, The origin of the Gundesturp Cauldron, „4///.”, 61, 1987, p. 10-24; F. Kaul, The Gundesturp Cauldron Reconsidered, ,pL4rch”, 66, 1995, p. 1-38. 74 G. P. Burstow, G. A. Holleyman, Excavation at Mountham Court, „A.N.LP, 6, 1958, n°7, p. 170. 75 L. Moore, Roman Suffolk, „Proc. Suff. Inst. Arch. & Nat. Hist.”, XXIV, 1946-8, p. 166-8, fig. 5. Charakterystyka bazy źródłowej 50 celtycka tarcza wyłowiona z Witham (Kat. F nr 6; Kat. rys. 65), na której widnieje sylwetka dzika z nieproporcjonalnie długimi nogami. Trzecią grupę źródeł stanowią groby oraz ich wyposażenie. Są to materiały dwojakiego rodzaju. Mamy tu do czynienia albo z celowymi pochówkami dzików, albo szczątkami tych zwierząt stanowiącymi część wyposażenia grobowego. Są to najprawdopodobniej jedyne materialne ślady wielu czynności kultowych, dokonywanych przez Celtów. W związku z tym konieczne jest branie pod uwagę ich wyrywkowego charakteru, oraz fragmentaryczności źródeł archeologicznych. Tym bardziej, że na sumę interesujących nas zjawisk związanych z wierzeniami oraz sposobem sprawowania kultu składają się różne, dodatkowe a w chwili obecnej całkiem już zaginione elementy, jak słowo mówione, taniec, śpiew czy gestykulacja76. Wspomniana kwestia nakazuje ostrożność przy interpretacji znalezisk tego rodzaju, jako że źródła archeologiczne stanowią wyłącznie materialny ślad działań ludzkich, więc odzwierciadlają przede wszystkim dziedziny kultury materialnej.

76 C. Colpe, Theoretishe Móglichkeiten zur Identifizierung von Heilgtumern und Interpretation von Opfern in ur- und parahistorischen Epochen, [in:] Yordeschichtliche Heiligtumer und Opferplatze in Mittel- und Nordeuropa-Bericht tiber ein Symposium in Reinhausen bei Góttingen vom 14 bis 16 Oktober 1968, ed: H. Jakuhn, Góttingen 1970, p. 15. Stan badań. 51

Rozdział II STAN BADAŃ.

Rozważania podjęte przeze mnie w tej pracy, oparłam przede wszystkim na analizie szeroko rozumianej bazy źródłowej. Jest to spowodowane bardzo skromną ilością prac, poruszających kwestie związane z dzikiem, jego symboliką oraz rolą w życiu codziennym Celtów. Dodatkowo pomimo faktu, że odgrywał niezwykłą rolę w wierzeniach wszystkich Indoeuropejczyków, nie powstała do tej pory publikacja omawiająca problematykę dzika jako świętego zwierzęcia. Także Celtowie, których wierzenia związane z dzikiem ewidentnie wyróżniają się na tle pozostałych ludów, nie doczekali się monograficznego opracowania w zakresie wspomnianej problematyki. Wśród tych nielicznych opracowań poświęconych dzikowi dominują prace omawiające badania oraz zabytki archeologiczne. Prawdopodobnie dlatego powstawające teksty opierają się przede wszystkim na znaleziskach materialnych związanych z interesującym nas zwierzęciem. Ze względu na olbrzymie znaczenie dzika dla Celtów, jest on wspominany w większości opracowań dotyczących wierzeń oraz życia codziennego. Należy jednak zwrócić uwagę, że jest wtedy pokazywany jakby pobocznie, bez dokładnej analizy oraz zbadania bogatej bazy źródłowej. Wprawdzie w historiografii zachodnioeuropejskiej można zauważyć tendencję sięgania do kwestii związanych z symboliką i znaczeniem poszczególnych zwierząt w życiu Celtów, ale widoczny jest brak całościowego ujęcia tematu. W większości prace te pobieżnie poruszają pojedyńcze kwestie, związane z różnymi zwierzętami. Autorzy nie podejmują próby przebadania materiału źródłowego z terenów wszystkich trzech grup celtyckich, dla jednego konkretnie wybranego przykładu. Znaczna część opracowań, w których poruszona została problematyka poświęcona dzikowi, dotyczy przede wszystkim znalezisk archeologicznych, Stan badań. 52 numizmatyki, religioznawstwa oraz wierzeń celtyckich. Przydatne, ze względu na omawiany temat, były także książki w ogólny sposób poruszające kwestie związane z Celtami. W związku z czym, biorąc pod uwagę ilość publikacji poświęconych poszczególnym zagadnieniom, a także stopień ich wykorzystania, w trakcie pisania pracy, omawiając aktualny stan badań, przedstawianie opracowań będę kontynuowała zgodnie z podaną kolejnością. Do najciekawszych, a zarazem najwięcej wnoszących do badań nad dzikiem, publikacji należą prace J. Foster. Pierwsza z nich 77 , mimo stosunkowo odległej daty wydania, w wyczerpujący sposób omawia 22 znaleziska brązowych figurek dzików z terenów Wysp Brytyjskich. W publikacji zostały przedstawione dokładne wymiary oraz stan zachowania poszczególnych posążków. Dodatkowo praca została uzupełniona o liczne szkice, ukazujące znaleziska ze wszystkich stron z dokładnym zaznaczeniem elementów, które uległy uszkodzeniu oraz zdjęcia zabytków. Wspomnianą pracę doskonale uzupełnia druga publikacja J. Foster 78 , z tekstem poświęconym w tym przypadku pojedynczemu znalezisku grobowemu z Lexden (Kat. B nr 24; Kat. rys. 13, 13a). We wspomnianym grobie odnaleziono jedną z najpiękniejszych, brązowych figurek dzików pochodzących z Wysp. Ciekawy jest także artykuł poświęcony brązowej figurce dzika odnalezionej Guilden Morden79. Wspomniane prace, mimo wczesnej daty wydania, są niezwykle cenne dla opracowania niniejszego tematu ze względu na fakt, że zbierają cały materiał dotyczący znalezisk figurek dzików dla Celtów grupy północnej znany do końca lat 60-tych. W znaczny sposób ułatwiło to proces zbierania materiału badawczego dla tego okresu. Dodatkowo, wspomniane prace, mimo iż

77 J. Foster, Bronze Boar Figurine in Iron Age and Roman Britain, „BAR”, 39, 1977. 78 Idem, The Lexden Tumulus. A Re-Appraisal of an Iron Age Burial from Colchester, Essex, „BAR”, 156, 1986. 79 Idem, A Boar Figurine from Guilden Morden, Cambs., ,jVtArctt\ 1977. Stan badań. 53 poświęcone znaleziskom z terenów grupy północnej, zostały uzupełnione o katalog figurek pochodzących ze znalezisk kontynentalnych. Wśród prac omawiających znaleziska i badania archeologiczne dotyczące figurek dzików, cenny jest stosunkowo wczesny, bo XIX wieczny, 80 artykuł E. L. Barnwela poświęcony brązowemu posążkowi z Gear-Fawr (Kat.

B nr 16; Kat. rys. 22). Wagę wspomnianego tekstu podnosi fakt, iż został on opublikowany niedługo po odkryciu figurki, a więc jest pierwszą publikacją omawiającą to znalezisko. W odniesieniu do brązowych posążków odnalezionych na kontynencie, przydatny był tekst poświęcony znalezionemu na terenie dzisiejszej Francji 81 dzikowi z trzema rogami (Kat. B nr 7; Kat. rys. 46). Dzik jest niepowtarzalny ze względu na sposób jego przedstawienia, który nie znajduje analogii w żadnym innym znalezisku związanym z tym zwierzęciem. Dla Celtów grupy północnej bardzo ciekawych i pełnych informacji, dotyczących znalezisk grobowych oraz ich wyposażenia, dostarczają artykuły I. M. Stead’a, W. Greenwella82 oraz T. C. Lethbridge^83. Wspomniane teksty zawierają ważny materiał badawczy między innymi ze względu na fakt, iż stanowią pierwszą publikację wspomnianych znalezisk. Z nowszych prac omawiających znaleziska grobowe, zawierające szczątki dzików, do szczególnie ciekawych, ze względu na chronologię znalezisk, należą artykuły A. Boyle’a 84 oraz J. D. Hilla 85 . Wspomniane teksty zostały poświęcone wynikom badań archeologicznych, prowadzonych po roku 2000 i w sposób wyczerpujący omawiają bardzo bogato wyposażone

80 E. L. Bamwell, Bronze Boar, „Archaeologia Cambernensis. The Journal of the Cambrian Archaeological Association”, II, 1871, p. 163-167. 81 M. Dayet, Le sanglier a trois cornes du Cabinet des Medailles, ,JiA E ”, 5, 1954, pp. 334-335. 82 W. Greenwell, Early Iron Age Burials in Yorkshire, „drcń.”, 60, 1906. 83 T. C. Lethbridge, Burial of an iron age warrior at Sanilwell, „Proc. Cambs. Ant. Soc.”, 47, 1954. 84 A. Boyle, The Ferrybridge chariot burial, “CArch”, 191, 2004, p. 481-85. 85 J. D. Hill, Wetwang chariot burial, “CArch”, 178, 2002. Stan badań. 54 znaleziska grobowe z Wetwang Slack (Kat. I nr 81-82) czy Ferrybridge (Kat. I nr

31). Dla omówienia pochówków dzików na terenach Celtów grupy wschodniej ważną publikacją jest stosunkowo stara, bo pochodząca z lat 1933- 34, praca autorstwa L. Martona86. Autor omawia w niej bardzo ciekawy pochówek dzika z Sopron - Beczidomb na Węgrzech (Kat. I nr 67). Niezwykle pomocne są także prace autorów czeskich, słowackich oraz węgierskich pozwalające na zapoznanie się z najnowszym stanem badań dotyczącym znalezisk grobowych, poświęconych szczątkom dzików 87 . Ze względu na sceny mitologiczne, przedstawione na płytach A oraz E kotła z Gundestmp (Kat. D nr 2; Kat. rys. 28-30), znaczną rolę w opracowaniu niniejszego tematu, zwłaszcza kwestii dotyczących Celtów grupy wschodniej, będą miały prace i artykuły poświęcone właśnie temu znalezisku 88 . Szczególnie, jeśli weźmiemy pod uwagę różnorodną interpretację tego zabytku, zrozumiała staje się konieczność zapoznania się z jak największą ilością opracowań. Istotną, dla tematyki dzika w kulturze celtyckiej, jest scena przedstawiona na płycie E. Ze względu na podobny rodzaj zabytku oraz

86 L. V. Marton, Das Fundinventar Fruhlatenegraber, Dolgozatok 9-10, 1933-34, p. 128-165. 87 Zob.: C. Ambros, Das tierische Inventar aus Latenezeitlichen Grabem der Sudwestslowakei, [in:] Keltske pohrebiska na juhozapadnom Slovensku, Bratoslava 1957 por. J. Filip, Celtic civdisation and its Heritage, Praha 1976. 88 F. Drexel, Uber den Silberkessel von Gundesturp, „Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archaologischen Instituts”, 30, 1915, p. 1-36; H. Arbman, Gundestrupkittele-ett galliskt arbete, „Tor”, 20, 1948, p. 109-116; C. Bemont, Le Bassin de Gundestrup: remarąues sur les decors vegetaux, „EC\ 16, 1979, p. 69-99; O. Klindt-Jensen, Gundesturpkedelen, Copenhagen 1961; G. S. Olmsted, The Gundesturp Cauldron, „Latomus”, 162, 1979; A. K. Bernąuist, T. F. Taylor, Thrace and Gundesturp Reconsidered, „Proceedings of the Seventh International Congres of Celtic Studies”, Oxford 1983; E. Benner Larsen, The Gundesturp Cauldron, Identification of Tool Traces, Jskos”, 5, 1985, p. 561-74; A. K. Bernąuist, T. F. Taylor, The orogin of the Gundesturp Cauldron, „Ant. ", 61, 1987, p. 10-24; R. Hachmann, Gundesturp-Studien, „Bericht des Rómisch-Germanischen Kommission”, 71/2, 1990 (1991), p. 568-903. Stan badań. 55 pojawiające się na nim dziki, pomocna była także praca O. Klindt-Jensena 89 poświęcona kotłowi z Bra (Kat. D nr 1; Kat. rys. 36). Unikalny charakter znalezisk z terenów Półwyspu Iberyjskiego spowodował, że ważną rolę w powstawaniu niniejszej pracy odegrały publikacje autorów hiszpańskich. Wśród nich bardzo pomocna była publikacja J. R. Santosa-Juniora w której zawarte zostały informacje na temat niezwykle ciekawego znaleziska z Picote w Portugalii (Kat. I nr 57), pozwalającego zakładać, iż w tym miejscu znajdowało się sanktuarium poświęcone bogu- dzikowi90. Istotne dla tematu niniejszej dysertacji były prace poświęcone granitowym posągom dzików charakterystycznym dla terenów Półwyspu Iberyjskiego. Spośród nieco starszych prac do najcenniejszych, ze względu na przedstawiany w dysertacji temat, należy publikacja G. Lopeza - Montegaudo91, w której zestawił 280 granitowych posągów z terenów półwyspu. Całość została uzupełniona o mapy z przedstawionym na nich rozmieszczeniem posągów oraz ich zdjęcia. W wyniku prowadzonych badań ilość odkrytych posągów uległa powiększeniu, a najnowszy stan badań został opublikowany w dwóch artykułach J. R. Alvareza - Sanchisa 92 . Zostały one poświęcone najnowszym znaleziskom i badaniom prowadzonym na terenach Mesety. Dodatkowym uzupełnieniem wspomnianego materiału są prace poświęcone poszczególnym prowincjom, na terenach których odnajdowano zoomorficzne posągi. Dla terenów hiszpańskiej Avili do najważniejszych

89 O. Klindt-Jensen, Bronzekedelen fra Brd, Aarhus 1953. 90 J. R. Santos-Junior, Berrozinhos do castro de santa Lucia, [in:] A Pedro Bosch- Gimpera en el septuagesimo aniversario de su nacimento, Mexico 1963, p. 396-401. 91 G. Lopez Monteagaudo, Esculturas zoomorfas celtas de la penisula Iberica, Madrid 1989. Stan badań. 56 publikacji należą prace A. Cabezudo93 i E. Rogrigueza Almeidy94, prowincja Beira Alta została skatalogowana m.in. przez A. Vasco Rodriguesa95 a Burgos przez R. Martina Vallsa96. Granitowe zabytki z pozostałych terenów zostały opisane przez J. Ramona Fernandeza Oxeę 97 , C. Callejo Serrano 98 oraz F. Jimeneza de Gregorio". Wydawane w kolejnych latach prace wspomnianych autorów dają pełen przegląd zabytków kamiennych związanych z dzikiem, pochodzących z terenów Półwyspu Iberyjskiego. Wśród badaczy polskich kwestie związane z Celtami w Hiszpanii porusza jedynie prof. Z. Woźniak100. W swym artykule, opublikowanym na łamach przeglądu Archeologicznego”, dokonuje porównania posągów kamiennych z terenu Slęży koło Wrocławia z podobnymi znaleziskami pochodzącymi z terenów Hiszpanii. Cenne, ze względu na omówienie znalezisk grobowych w tym także pochówków dzików oraz analizę grobów w których część wyposażenia stanowiły szczątki dzików, są prace T. Węgrzynowicz101 oraz wspomnianego powyżej prof. Z. Woźniaka 102 . Prace obydwu wymienionych autorów w wyczerpujący sposób omawiają osadnictwo celtyckie na ziemiach polskich.

92 J. R. Alvarez-Sanchis, El busca del verraco perdido. Aportaciones a la escultura zoomorfa de la edad del hierro en la Meseta, “Compultum”, 4, 1993, p. 157-68; Idem, Le edad del hierro en la Meseta Occidental, 44, 2003, p. 346-379. 93 A. Cabezudo, P. Lopez Valasquez, M. Sanchez Sastre, Catatalogo de la escultura zoomorfaprotohistóricay romana tradición indigena de laprovincia de Avila, Avila 1986. 94 E. Rodriguez Almeida, Avila romana, Avila 1981. 95 A. Vasco Rodrigues, O Culto da Ganaderia a sul do Douro Portuges, „Guimaraes”, 68, 1958. 96 R. Martin Valls, J. A. Abasolo, Notas de arąueologia burgalesa, “BSAA”, 34-35, 1969. 97 J. Ramon Femandez y Oxea, Nuevae esculturas zoomorfas prehistóricas en Extramadura, “Ampurias”, XII, 1950. 98 C. Callejo Serrano, Nuevo repertorio epigrafico dl la provincia Caceres, “AEspA”, 43, 1970. 99 F. Jimenez de Gregorio, Hallazgos arąueológicos en la Jara, “AEspA”, 23, 1950. 100 Z. Woźniak, Problem istnienia celtyckiego nemetonu na Ślęży, „PA”, 52, 2004. 101 T. Węgrzynowicz, Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok, Warszawa 1982. Stan badań. 57

Podają także szeroką reprezentacje znalezisk i zabytków celtyckich wraz ze szkicami oraz zdjęciami. Odrębny rodzaj opracowań w pewien sposób powiązanych z dzikiem stanowią artykuły i katalogi poświęcone mennictwu celtyckiemu. Zajmują one niezwykle ważne miejsce ze względu na bardzo liczną reprezentację monet, na których możemy zaobserwować wyobrażenie dzika. Dla grupy północnej, jednym z najlepszych katalogów jest praca R. D. Van Arsdella 103 w której autor zebrał typy monet celtyckich z terenu Wysp Brytyjskich, tworząc logicznie ułożoną całość. W pracy zostały przedstawione emisje z zachowaniem podziału na plemię, a w ramach plemienia poszczególne monety zostały ułożone w porządku chronologicznym. Dodatkowo, oprócz czasu emitowania numizmatu, autor podaje panującego wówczas władcę plemienia. Drugim z katalogów o którym warto wspomnieć, jest praca D. F. Allena poświęcona monetom celtyckim, będącym w posiadaniu Britisch Museum104. Stan badań, odnośnie numizmatyki plemion celtyckich z terenu wysp, doskonale uzupełniają artykuły oraz szeroki wybór opracowań dotyczących tego zagadnienia105. Dodatkowe uzupełnienie problematyki może stanowić bardzo bogata literatura poświęcona emisjom konkretnych plemion. Dla mennictwa Celtów kontynentalnych, wśród emisji których możemy spotkać największą ilość egzemplarzy z dzikami, pomocne są katalogi: G. Dembskiego106 dla grupy wschodniej oraz stosunkowo stary ale nadal aktualny

102 Z. Woźniak, Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław -Warszawa -Kraków 1970; Z. Wożniak, Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej, Wrocław 1974. 103 R. D. Van Arsdell, Celtic Coinage o f Br i tai n, London 1989. 104 D. F. Allen, Catalog of the Celtic Coins in the Britisch Moseum. With supplementary materiał from other British collections III. Bronze coins of Gaul, Londres 1995. 105 Idem, The coins o f the Ancient Celts, Edinburgh 1980 por. D. Nash, Coinage in the Celtic World, London 1987 zob.: J. Creighton, Coins and Power in Late Iron Age Britain, Cambridge 2000 106 G. Dembski, Munzen der Kelten, Wien 1998. Stan badań. 58

„/Atłas de Monnaies Gaułoises” Henriego de La Tour 107 . Dodatkową pomoc stanowią liczne mniejsze wydawnictwa, chociaż często ograniczają się do omówienia monet pochodzących z niewielkiego rejonu 108 . Ich regionalny charakter, a co za tym idzie mniejsza ilość materiału, który należy uzględnić przy aktualizacji, pozwala na bieżące uwzględnianie najnowszego stanu badań. Oprócz wydawnictw katalogowych, niezwykle istotne są prace i artykuły systematyzujące wiedzę numizmatyczną Dla Celtów grupy wschodniej ważne są prace m.in. K. Castelina109. Dodatkowe uzupełnienie mogą stanowić teksty M. Szabó110 oraz P. Drdy111, będące specjalistycznymi opracowaniami kwestii związanych z Celtami wschodnimi. Ważnymi dla niniejszego tematu tekstami są opracowania poświęcone muzyce celtyckiej 112 i omawiające camyxy, instrumenty odgrywające znaczną rolę w czasie walk. Znane są przede wszystkim dzięki pracom wykopaliskowym, podczas których odnaleziono wiele ich egzemplarzy. Carnyxy przedstawione są także na płaskorzeźbach oraz monetach. Dlatego, prace zbierające informacje na ten temat w całość, przedstawiające ich budowę czy zastosowanie, stanowią dużą pomoc, jeżeli chcemy wyjaśnić związek dzików z ta sferą życia Celtów.

107 S. Gouet, M. Prieur, L. Schmitt, La Tour II, Paris 2000. 108 K. Gruel, La Monnaie chez les Gaulois, Paris 1989; S. Scheers, Catalogue des monnaies Celtiąues du Musee des Beaux-Arts de Luon, Louvain 1996; L.-P. Delestree, M. Tache, Nauvel atlas des monnaies gaułoises, l. de la Siene au Rhin, Saint -Germain-en- Laye 2000; A. Gauman, Potinmunzen der Kelten, Bem 2000. 109 K. Castelin, Zur Chronologie des keltischen Miinzwesens in Mitteleuropa, „Jahrbuch fur Numismatik und Geldgeschichte”, 12, 1962; Idem, Goldpragung der Kelten in den Bómmischen Lćinden, Graz 1965; oraz katolog Idem, Kletische Munzen, Katalog der Sammlung in Schweizerischen Landesmiinzen Ziirich, Ziirich 1978 et 1983. 110 M. Szabó, Les Celtes de Test, Paris 1992. 111 P. Drda, A. Rybova, Les Celtes de Boheme, Paris 1995. 112 S. Piggot, The Carnyx in Early Iron Age Britain, „AJ\ XXXIX, 1959, p. 19-31; F. Harrison, Celtic musics: characteristics and chronology, [in:] Geschichte und Kultur der Kelten, ed: K. H. Schmidt, Haidelberg 1986, p. 252-263; Le Carnyx et la Lyre. Archeologie musicale en Gaule celtiąue et romaine, Besaęon 1993; R. Frick, Die Musikinstrumente der antiken Kelten, „Harpa”, 30,1999. Stan badań. 59

Istotne są także liczne opracowania dotyczące sztuki celtyckiej. Ważne ze względu na fakt, że znaczną część bazy źródłowej stanowią rzeźby, płaskorzeźby czy ceramika. Interesująca i nadal aktualna, mimo stosunkowo wczesnej daty wydania, jest praca P. Jacobsthala 113 . Wspomniana publikacja jest nadal z powodzeniem wykorzystywana w licznych opracowaniach dotyczących kultury i sztuki celtyckiej. Doskonale uzupełniają ją późniejsze teksty przedstawiające i omawiające nowsze znaleziska114. Osobnym rodzajem opracowań są szeroko rozumiane prace poruszające ogólne kwestie dotyczące religii i religioznawstwa oraz omawiające wierzenia czy mitologię celtycką. We wspomnianych książkach została zasygnalizowana rola dzika w wierzeniach, kulcie religijnym i obrzędach. Wśród pierwszej grupy najcenniejsze są prace G. Dumezila115 oraz M. Eliade116. Pozwalają one na zapoznanie się z symboliką oraz pewnymi obrzędami, charakterystycznymi dla ludów starożytnych. Dają szansę na zrozumienie ich przesłania w szerszym kontekście, odnoszącym się również do ludów indoeuropejskich. Jednocześnie umożliwiają wpasowanie i objaśnienie niektórych obrzędów i zwyczajów znanych z mitologii oraz z przekazów autorów antycznych na temat plemion celtyckich. Wśród ciekawych publikacji z dziedziny religioznawstwa należy wymienić prace B. Malinowskiego 117 oraz A. Szyjewskiego 118 . Dzięki nim

113 P. Jacobsthal, Early Celtic Art, Oxford 1944. 114 M. Aubert, La catedrale de Chartres, Paris 1966; G. Bain, Celtic Art: The Methods of Construction, Dover 1973; J. Finlay, Celtic Art, London 1973; C. Lindgren, Classical artforms and Celtic mutatioms: figural art. in Roman Britain, New York 1980; R. & V. Megaw, Celtic Art, London 1989; L. R. Laing, J. Laing, Art o f the Celts. World o f Art, New York 1992. 115 G. Dumezil, Le Festin d ’immortalitte: Etude de Mythologie Comparee Indo- Europeenne, Paris 1924; Idem, La religion romaine archaiąue, Paris 1966. 116 M. Eliade, Rites and Symbols of Initiation (Birth and Rebirth), London 1958; Idem, Patterns in Comparative Religion, London 1958, Idem, The Sacred and the Profane: Ten Naturę of Religion, London 1959; Idem, Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism, London 1961; Idem, A History o f Religious Ideas, vol. 1 From the Stone Age to the Elusium Mysteries, Chicago 1978. 117 B. Malinowski, Mit, magia, religia, Warszawa 1990. Stan badań. 60 mamy możliwość poznać szeroką podbudowę teoretyczną symboliki religijnej, co pozwala zrozumieć problematykę związaną z kultami solarnymi i lunamymi. Wspomniani autorzy na podstawie bogatej bazy źródłowej przedstawiają kwestie związane z symboliką oraz charakterem poszczególnych kultów. Z szerokiej grupy prac poświęconych mitologii czy ogólniej wierzeniom celtyckim do starszych, co nie znaczy że mniej istotnych, należą prace autorstwa T. W. Rolleston’a119 i A. MacCullocha120. Poruszają one kwestie związane z wierzeniami oraz bóstwami celtyckimi. Są to prace o tyle ważne, że ich autorzy jako jedni z pierwszych poruszyli kwestię mitologii celtyckiej i zadali sobie trud jej uporządkowania. Wśród nowszych publikacji na czoło wysuwają się prace: M. Green 121 , H. R. Ellis - Davidson 122 , J. Markale 123 czy A. Ross 124 . Wymienieni powyżej badacze w dużej mierze skupiają się na wierzeniach Celtów wyspiarskich. Są to prace oparte na bogatym i różnorodnym materiale badawczym. Autorzy omawiają nie tylko szeroko rozumianą mitologię, ale także symbolikę poszczególnych zwierząt czy roślin uznawanych za święte przez plemiona celtyckie. Dodatkowo prace są uzupełnione zdjęciami oraz szkicami przedstawiającymi zabytki wykorzystywane w charakterze materiału źródłowego.

118 A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001. 119 T. W. Rolleston, Celtic Myths and Legends, Dover 1990 (uzupełnione wydanie pracy z 1917 roku.). 120 A. MacCulloch, The religion of the ancient Celts, Edinburgh 1911; Idem, Celtic Mythology, Boston 1918. 121 M. Green, Symbol and Image in Celtic Religious Art, London & New York 1989; Idem, Animals in Celtic Life andMyth, London & New York 1992. 122 H. R. Ellis-Davidson, Myths and Symbols in Pagan Europę: Early Scandinavien and Celtic Religions, Syracuse 1988. 123 J. Markale, L ’epopee celtiąue dlrlande, Paris 1971, Idem, Les Celtes et la civilisation celtiąue: mythe ethistoire, Paris 1985. 124 A. Ross, Pagan Celtic Britain: Studies in Iconography and Tradition, London 1967; Idem, Druids, Gods & Heroes from Celtic Mythology, London 1986; Idem, The Pagan Celts, Totowa 1986. Stan badań. 61

Ze względu na znaczną ogólność prac, poświęconych niezwykle szerokiemu zagadnieniu jakim są wierzenia oraz mitologia celtycka, pomocne były opracowania poświęcone poszczególnym bogom i boginiom. Dokładniejsze poznanie bóstw związanych z dzikiem, kontekstu w jakim zwierzę było z nimi związane, było ważne dla lepszego zrozumienia problematyki omawianej w dysertacji. Do najważniejszych można zaliczyć prace poświęcone trójcy celtyckiej czyli Teutatesowi, Esusowi oraz Taranisowi125. Istotne były także teksty omawiające symbolikę oraz tradycje związane z boginiami zaliczanymi do grupy Matres126. Pomocne były także prace poświęcone rzymskiemu Marsowi i Merkuremu 127 . Bogowie ci są ważni dla mitologii celtyckiej ze względu na przemiany wizerunku i funkcji, które przeszli pod wpływem Celtów. Dodatkowo „zasymilowali” wielu pomniejszych bogów celtyckich, przejmując ich kompetencje i atrybuty. Spotkało to także boga-dzika w związku z czym postacie wspomnianych bogów nabierają dodatkowego znaczenia. Ciekawe uzupełnienie stanowiły prace poświęcone bóstwom związanym z dzikiem, a czczonym przez Celtów wyspiarskich 128 . Spośród prac autorów polskich, poświęconych wierzeniom celtyckim, należy zwrócić uwagę na książkę J. Gąssowskiego 129 oraz dwie publikacje J. Rosen - Przeworskiej. Pierwsza z nich 130 stanowi większą pracę poświęconą zagadnieniom religii celtyckiej. Autorka omawia różne aspekty i bóstwa z mitologii Celtów. Jednak we wspomnianej pracy zdecydowanie brakuje

P. -M . Duval, Teutates, Esus, Taranis, „EC\ VIII, 1958-59. 126 J. Gricourt, Epona-Rhianon-Macha, “Ogam”, 6, 1954 por. P. Lambrechts, Epona et les Matres, “A n tC \ 19, 1960. 127 F. Benoit, Mars et Mercure. Nouvelles recherches sur l ’interpretation gauloise des divinites romaines, Aix-en-Provence 1954. 128 W. J. Gruffyd, Rhiannon, Cardiff 1953 por. J. Vandryes, Mannanan mac Lir, “AC”, 6, 1982. 129 J. Gąssowski, Mitologia Celtów, Warszawa 1987. 130 J. Rosen-Przeworska, Religie Celtów, Warszawa 1971. Stan badań. 62 rozróżnienia między bóstwami i wierzeniami poszczególnych, trzech grup celtyckich. Drugi tekst stanowi część „Zarysu dziejów rełigii 131 ” i został raczej pomyślany jako krótkie wprowadzenie do wierzeń celtyckich niż wyczerpująca praca na wspomniany temat. Wymienione powyżej teksty są jedyną szerszą próbą, przedstawienia bardzo złożonego zagadnienia jakim są wierzenia celtyckie, podjętą w naszym kraju. Niezwykle ważną i ciekawą pracą jest książka wspomnianej przed chwilą prof. Rosen - Przeworskiej, poświęcona ikonografii wschodnioceltyckiej 132 . Jest to publikacja bardzo pozytywnie wyróżniająca się na tle innych, podejmujących kwestię szeroko rozumianej symboliki celtyckiej. Autorka przy użyciu bogatej bazy źródłowej omawia ikonografię Celtów grupy wschodniej. Osobny rozdział poświęca na problematykę przedstawiania przez plemiona celtyckie zwierząt w tym także dzików. Jednakże w przypadku prac wspomnianej autorki, mimo ich niezaprzeczalnego wkładu w badania nad Celtami, należy zwrócić uwagę na zawarte w nich informacje. Niezwykle istotne dla tematu niniejszego testu fakty dotyczące dzika, które zostały przytoczone w omówionej powyżej pracy, nie znajdują odzwierciedlenia w materiale źródłowym 133 . Istotny jest także stary, bo pochodzący z 1929 roku, tekst referatu S. Czarnowskiego134 wygłoszonego przez niego na kongresie historii rełigii. Porusza w nim kwestie symboliki dzika u Celtów wyspiarskich, opierając się

131 Idem, Religia Celtów, [w:] Zarys dziejów rełigii, red: J. Keller, Warszawa 1968, s. 606-20. 132 Idem, Ikonografia wschodnoiceltycka, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1976. 133 Autorka wspomina o zwyczaju noszenia przed wojskami wyobrażeń dzików i kół cztero-szprychowych kultywowanym przez Celto-Scytów. Powołuje się na Valeriusa Flaccusa, jednakże wspomniany autor rzymski jest jedynie twórcą dzieła p.t.: „Argonautica” a w pracach prof. Rosen-Przeworskiej nie znajdujemy przypisu do konkretnej pracy, z której informacja pochodzi. 134 S. Czarnowski, Le sanglier mythiąue des Gaulois et des Bretons insulaires, „Ades du V-e Congres International d ’Histoire des Religions a Lund\ Lund 1930. Stan badań. 63 przy tym na mitach oraz numizmatyce. Jest to praca warta uwagi chociażby ze względu na ciekawe tezy dotyczące wspomnianego zagadnienia. Innymi ważnymi opracowaniami są teksty w ogólny i przekrojowy sposób omawiające zagadnienia związane z Celtami. Opisano w nich zajmowane przez Celtów tereny oraz przedstawiono najnowszy stan badań dotyczący polityki, literatury, gospodarki czy zwyczajów żywieniowych plemion . Prace te są dobrym uzupełnieniem przekazów autorów antycznych i pozwalają na pełne omówienie wszystkich aspektów pojawiania się dzika w kulturze celtyckiej. Jedną z najaktualniejszych jest przedstawiająca najnowszy stan badań praca zbiorowa p.t.: „The Celts 135 Zostały w niej pokazane różne aspekty życia plemion, począwszy od VI wieku p.n.e., przez okres migracji po moment, kiedy zostają podbici przez Rzym i w końcu przyjmują chrześcijaństwo. W ten nurt wpisują się także prace M. Althouse-Green136, B. Cunliffe137, Ch. Eulere 138 czy S. Jamesa 139 . Wszystkie zawierają najnowszy stan badań, a ich autorzy starają się w sposób przekrojowy, przedstawić wszystkie najistotniejsze dla tematyki celtyckiej kwestie. Koniecznością jest także przywołanie prac dotyczących osadnictwa celtyckiego na Półwyspie Iberyjskim, jako że jest to tematyka stosunkowo słabo znana w Polsce, a objęcie tych terenów badaniami jest konieczne ze względu na pojawianie się dzików także w kulturze eltyberów.

135 The Celts, red: S. Moscati, New York 1999. 136 M. Althouse-Green, The Celtic World, London 1995. 137 B. Cunliffe, The Celtic World, London 1979; Idem, The Ancient Celts, London 1997. 138 Ch. Eulere, The Celts: First Masters o f Europę, London 1993. 139 S. James, Exploring the World o f the Celts, London 1993. Stan badań. 64

Spośród starszych prac istotny pozostaje artykuł P. Bosch-Gimpery140 z 1921 roku w którym autor, jako pierwszy podjął kwestię Celtyberów. Cennym rozwinięciem, w oparciu o poszerzające się materiały badawcze, są prace z lat 80-tych141 i 90-tych142 przedstawiające najnowszy stan badań.

140 P. Bosch-Gimpera, Los celtas y la civilización celtica en la Penisula Iberica, „Boletin de la SociedadEspańola de Excursionś\ 29, 1921, p. 248-301. 141 M. Almagro-Gorbea, A. J. Lorrio, La expansión celtica en la Penisula Iberica: Una aproximación cartografica, “I simposium sobre los Celtiberos” (Daroca 1986), Zaragoza 1987, p. 105-22; J. de Hoz, Hispano-Celtic and Celtiberian, [in:] Proceedings of the First North American Congress of Celtic Studies, ed: G. W. MacLennan, Ottawa 1988. 142 A. J. Lorrio, Los Celtiberos, Madrid 1997; F. Mazota Burillo, Los Celtiberos: Etnias y estados, Barcelona 1998; J. M. Gómez Fraile, Los pueblos del alto Ebro y alto y medio Duero en epoca celtiberica, „Memories del Seminario de Historia Antiąua 8”, Alcala de Hernares 2001. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 65

Rozdział III ROZMIESZCZENIE PLEMION CELTYCKICH NA PODSTAWIE AKTUALNEGO STANU BADAŃ.

Patrząc na sytuację w Europie w II tysiącleciu p.n.e., można zaobserwować wielkie przemiany, jakie zachodziły na tym terenie. W tym właśnie okresie, między rokiem 1300 p.n.e. a 700 p.n.e., na obszarach od wschodniej Francji po Węgry i od północnych Włoch po Polskę mamy do czynienia z stosunkowo jednolitą sytuacją kulturową. Wskazuje to na równoległy rozwój ludów zamieszkujących na tych terenach143. Jest to czas rozkwitu kultury pól popielnicowych, a wrażenie jednolitości wynika z kultywowania, przez ludy zamieszkujące ten obszar, takich samych obrzędów pogrzebowych. Dodatkowo można zaobserwować liczne podobieństwa w stylistyce wyrobów brązowych, powstających na tych terenach. Pochodzenie i rozwój kultury pól popielnicowych to zagadnienie szeroko dyskutowane. Prawdopodobnie jego początków należy szukać w strefie zaalpejskiej między 1300 a 1150 rokiem p.n.e. Prawdopodobnie trzeba je wiązać z przemieszczeniami ludności, stanowiącymi konsekwencję upadku świata mykeńsko-minojskiego144. Procesy społeczne i gospodarcze, jakie zaszły na znacznych obszarach środkowej Europy w okresie 1300-1000 p.n.e., doprowadziły do stworzenia struktury trwającej do czasu, gdy autorzy antyczni zwrócili uwagę na zamieszkujące te tereny ludy. Zaczęły się one pojawiać pod nazwą Celtów. Najpierw, określenie to w odniesieniu do konkretnego ludu pojawiło się u autorów greckich, a później także rzymskich. Widoczne zresztą jest powiązanie istniejące między terenami Włoch, Alp oraz Europy zaalpejskiej,

143 B. Cunliffe, The Ancient..., p. 59-60 zob.: P. Wells, Culture contact and culture change, Cambridge 1980 por. Ch. Pare Furstensitze, Celts and the Mediterranean World: Developments in West Hallstadt Culture in the 6th and 5th Centuries BC, “P.P.S.”, 57, 1991, p. 183-202. 144 B. Cunliffe, The Ancient..., p. 55-81. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 66 od wschodniej Francji po Słowację. Dobitnie świadczą o tym podobieństwa kultury materialnej.

TERENY EUROPEJSKIE

Celtowie, nazywani przez Rzymian Galami, a przez Greków często Galatami, w świetle badań językoznawczych należeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i wenetyjskimi. Tak więc stanowili odłam ludów zachodnioindoeuropejskich. W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawili się w VI wieku p.n.e. Natomiast dwa wieki później zaczęli odgrywać znaczną rolę, stanowiąc w IV i III wieku p.n.e., poważne zagrożenie dla cywilizacji śródziemnomorskiej. Czerpiąc z dorobku Etrusków, Greków i Rzymian wytworzyli własną kulturę145, w wielu elementach bardzo zbieżną z antykiem greckim i rzymskim. Osadnictwo oraz wędrówki Celtów znajdują liczne odzwierciedlenie w przekazach autorów antycznych oraz w najnowszym stanie badań. Dlatego właśnie na ich podstawie omówię kwestię ekspansji oraz zajmowanych przez plemiona celtyckie terenów146. Przedstawię także zakres wpływów ich kultury na ludy ościenne, co w tym konkretnym przypadku jest istotne dla rozpatrzenia kwestii związanych z dzikiem. Jest on zwierzęciem uznawanym za święte przez wszystkich Indoeuropejczyków. Jednak kult dzika u Celtów przybiera zdecydowanie inną postać niż u pozostałych ludów.

POŁUDNIOWE NIEMCY I SZWAJCARIA.

145 Na temat interakcji Celtów z innymi ludami zob.: W. Kimmig, Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften des westlichen Mitteleuropa, „Jahrbuch des Rómisch-Germanischchen Zentralmuseums M ainź'\ 1983, p. 5-78 por. B. Cunliffe, Greeks, Romans and Barbarians: Spheres of Interaction, London 1988; P. Wells, Culture Contact and Culture Change, Cambridge 1980. 146 Rozmieszczenie plemion celtyckich zob.: Mapa II. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 67

Za kolebkę ludów celtyckich uznaje się region występowania kurhanów w południowych Niemczech, między Lasem Czeskim a Renem. Przodkowie Celtów, mieszkając w widłach górnego Renu i górnego Dunaju, znaleźli się najprawdopodobniej w bezpośrednim kontakcie z ludnością cywilizacji halsztackiej. Z tych obszarów już ok. 600 p.n.e., wychodziły pierwsze impulsy do penetracji innych obszarów 147 Na terenach tych w ciągu V wieku p.n.e. zaczął się wykształcać nowy styl określany jako wczesnolateński 148 . Należy zaznaczyć, że wśród badaczy nie ma zgodności co dokładnej chronologii schyłku Halsztatu D149 i początku okresu lateńskiego150 (Kat. Mapa I). Styl wczesnolateński kształtował się w sferach arystokracji plemiennej, a najwcześniejsze zabytki pochodzą przede wszystkim z bogatych pochówków151. Rozpowszechniał się on stopniowo, przede wszystkim wśród szerszych warstw społecznych. Z czasem zabytki wykonane w tym stylu zaczęto spotykać także na obszarach gdzie nie występowały pochówki określane jako „książęce”. Za przykład mogą tu służyć znaleziska m.in. z Mussingen (płn. Szwajcaria), czy cmentarzyska z

147 W. Hensel, Polska starożytna, Wrocław -Warszawa -Kraków -Gdańsk 1980, s. 371 por. O. H. Frey, The Formation of the La Tene Culture in the Fifth Century B.C., [in:] The Celts..., p. 135-163. 148 Okres lateński dzielimy na wczesny, środkowy i późny; podokresy A, B, C, D; fazy BI, B2, Cl, C2, Dl, D2; na temat kształtowania się kultury lateńskiej zob.: O. H. Frey, The Formation of the La Tene Cultureln the Fifth Century B.C., [in:] The Celts..., p. 135- 163 por. K. Godłowski, Okres lateński w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. IV, Kraków 1977. 149 Halsztat D ok. 600 p.n.e.- ok. 450/440 p.n.e.; na temat kultury halsztackiej zob.: Die Hallstattenkultur: Fruhform europaischer Einheit, Steir 1980 por. Ch. Fiirstensitze Pare, Celts and Mediterranean World: Developments in west Hallstatt Culture in the 6th Centuries B.C., „P.P.SC, 57, 1991. 150 La Tene A ok. 450/440 p.n.e.- ok. 370/350 p.n.e., zob.: L. Kruta Poppi, The ArchaeologicalSources, [in:] The Celts..., p. 39-49. 151 Zob.: O. H. Frey, „Celtic Princes” in the sixth century B.C., [in:] The Celts..., p. 80-102 por. P. Brun, Princes et Princesses de la Celtiąue: Le premier Age du fer (850-459 av.J.C.), Paris 1987. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 68 południowych Niemiec 152 . Udział w wykształcaniu się stylu lateńskiego miały także inne środowiska, zwłaszcza greckie, etruskie i scytyjskie. Na ok. 400 rok p.n.e., przypadł początek wielkiej migracji plemion celtyckich 153 , potwierdzonej w źródłach pisanych. Jednak odpływanie Celtów na tereny dzisiejszej Francji, a stamtąd na półwysep Iberyjski, jest uchwytne w materiale archeologicznym już dla VI i V wieku p.n.e. Wynika to z faktu, że identyfikowane z nimi kurhany, podobnego typu i z porównywalnym wyposażeniem do tych z terenów Niemiec, odkryto na terenie Franche-Comte oraz Burgundii.

GALIA

Historycy datują przybycie Celtów do Galii na ok. 600 rok p.n.e.. Zdają się to potwierdzać, wspomniane powyżej znaleziska, pochodzące z grobów kurhanowych z Franche - Comte i Burgundii154 czy Szampanii155. Chronologię wspomnianych znalezisk potwierdzają fragmenty greckich waz czamo- figurowych datowanych na VI wiek p.n.e.156 Stanowiły one część wyposażenia grobowego. Należy tu zaznaczyć, że zajmowanie terenów Galii odbyło się zapewne stopniowo w kilku falach migracyjnych 157 .

152 Na temat wczesno-1 ateńskich organizmów politycznych zob. S. Frankenstein, M. Rowlands, The Internal Structure and Regional Context of Early Iron Age Society in South- Westem Germany, „Bulletin of the Institute of Archaeology, London”, 15, 1978, p. 73-112 por. W. Kimmig, Die Grechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften..., p. 5-78. 153 Na temat pierwszych migracji celtyckich zob.: V. Kruta, The First Celtic Expansion: Prehistory to Hislory, [in:] The Celts..., p. 206-224. 154 Kurhany zawierające pochówki tego samego typu i o identycznym wyposażeniu odkryto w Bawarii, Alzacji oraz Lotaryngii. Zob.: J.-P. Mohen, The Princely Tombs of Burgundy, [in:] The Celts..., p. 116-122. 155 Na temat znalezisk z terenów Szampanii zob.: D. Bertz-Mehler, La civilisation de La Tene I en Champagne, Paris 1971 por. J.-J. Hatt, P. Roualet, La chronologie de La Tene en Champagne, „RAE\ 1977, p. 7-36. 156 A. Grenier, Les Gaulois, Paris 1979, p. 47. 157 Jako, że rozprzestrzenianie Celtów nie stanowi głównego tematu niniejszej pracy więcej na ten temat zob.: P. Brun, Princes et Princesses de la Celtiąue: Lepremiere Age du fe r (850-450 av. J.C.), Paris 1987; Ch. Pare, Fiirstensitze, Celts and the Miditerranean Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 69

Zarys etnicznej struktury Galii (Kat. Mapa VII) przedstawia w swoim dziele Gajusz Juliusz Cezar158 oraz nieco później także Strabon159. Obydwaj wspomniani autorzy stwierdzają, że jest ona podzielona na trzy części zamieszkane przez: Belgów160, Celtów i Akwitanów161. Fragment ten wprawdzie nie jest wolny od uproszczeń, ale nie ma powodu by nie uznać go za wiarygodny, jeśli chodzi o sytuację w Galii w I wieku p.n.e. Dodatkowo dane archeologiczne potwierdzają ten trójpodział. Najpełniejszych informacji dotyczących Galii, w czasie krótko przed oraz w trakcie podboju, dostarcza przede wszystkim Gajusz Juliusz Cezar w swoich pamiętnikach, relacjonujących jego przebieg. Wymienia w nich liczne nazwy plemion z którymi walczył, lub które zawarły sojusz z Rzymem. Na podstawie jego przekazu162 jesteśmy w stanie zauważyć różnice występujące pomiędzy poszczególnymi populacjami celtyckimi. Mogło to mieć wpływ na zróżnicowanie ich życia codziennego oraz wierzeń.

World: Developments in West Hallstatt culture in the 6th and 5th Centuries BC, „P.P.S.”, 57, 1991, p. 189-202; D. Nash, Celtic Territorial Expansion and the Mediterraneam World, [in:] Settlement and Society, ed: T. C. Champion, J. V. S. Megaw, Leicester 1985. 158 CAES. Gall. I, 1. 159 STRABO., IV, 1, 1. 160 Belgowie - plemiona belgijskie jako ostatnie przybyły do Galii z za Renu w okresie lateńskim. Przybyli od północy z wysp na końcu kontynentów - wspominanych przez Ammiana Marcellina. Kiedy Cezar rozpoczynał podbój Galii ludy belgijskie tworzyły coś w rodzaju ligi niezależnej od Galii Celtyckiej. Ich obyczaje i język były inne niż u pozostałych Galów. Na temat ich przybycia oraz jego daty niewiele wiadomo. Dawniej wyznaczano ją na 300 p.n.e., ale pod wpływem badań archeologicznych popielnicowych płaskich grobów przypisywanych Belgom przesunięto ją na II wiek p.n.e.; Zob. AMM, XV, 11; CAES. Gall., I, 1,2.3.5.6; II, 1,1; II, 2,3.6; II, 3, 1.2.4; II, 4, 1.4; II, 5, 4; II, 6, 1.2; II, 14, I.6; II, 15, 1.5; II, 17, 2; II, 19, 1; III, 7, 1; III, 11, 2; IV, 38, 4; V, 24, 3; VIII, 6, 2; VIII, 38, 1; VIII, 54, 3.; FLORUS., I, 45; por. A. Cahen-Delhaye, Les Celtes en Belgiąue et dans le Nord de la France, Lille 1984. 161 Akwitanowie - „Akwitania” z czasów niezależności galijskiej nie pokrywa się terytorialnie z późniejszą prowincją rzymską. Już Strabon zauważa, że byli oni bardziej podobni do Iberów niż Galów. Pierwsze elementy celtyckie w Akwitanii pochodzą z okresu halsztackiego sprzed ok. 600 p.n.e., nieco później doszło do inwazji iberyjskiej, której efekty zostały przedłużone i utrwalone dzięki stałym kontaktom z ludami iberyjskimi z płd. strony Pirenejów; Zob. STRABO., VI, 1,1; AMM., XV, 11; CAES.Gall., I, 1, 1.2.7; III, II.3; III, 20,1; III, 21, 1.3; III, 23, 3; III, 26, 6; III, 27, 1; IV, 12, 4; VII, 31, 5; VIII, 46, 1.2. 162 CAES.Gall., I, 1. Cezar nie wspomina w swojej pracy Galii Narbońskiej będącej już od pół wieku prowincją rzymską. Na temat podboju por. DION. XXXVIII, 31-35. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 70

Wprawdzie przekaz Cezara jest cenny ze względu na to, że autor był uczestnikiem opisywanych wydarzeń, to jednak najpełniejszy przegląd plemion celtyckich daje nam Pliniusz. Ten autor, podobnie jak dwaj wcześniej wspomniani autorzy, także dzieli Galię na trzy rejony163. Jednocześnie podaje nazwy plemion164 z zaznaczeniem z kim wymienione ludy sąsiadują. Okres podboju Galii przez Gajusza Juliusza Cezara165 intensyfikuje ich kontakty z Rzymem. Natomiast po podboju dochodzi do szybkiej romanizacji prowincji166. W tym właśnie okresie tempa nabiera także „przemiana” wierzeń celtyckich co prowadzi do wytworzenia się nowego rodzaju bóstw łączących w sobie cechy bogów celtyckich i rzymskich, a w szerszym ujęciu pojawia się nowa kultura, którą można określać mianem gallorzymskiej. Ostatnim zrywem, mającym na celu separację i usamodzielnienie Galii, jest powstanie Juliusza Cywilisa167, po którym następuje ostateczna asymilacja prowincji w ramach Imperium Romanum.

PÓŁWYSEP IBERYJSKI

Liczne przekazy autorów antycznych wspominają o osadnictwie celtyckim na terenie Półwyspu Iberyjskiego (Kat. Mapa III). Wiadomo, że posługiwano się tam językami celtyckimi168, a struktura społeczna była

PLIN.Nat. IV, 17. 164 Idem. IV, 18; IV, 19. 165 Bardzo szczegółowo na temat podboju: C. Goudineau, Cesar et la Gaule, Paris 1990 por. VELL., II, 46. Na temat taktyki i błędów Cezara zob.: A. C. Bertrand, Stumbling through Gaul: maps, intelligence and CaesaCs Bellum Gallicum, “AHB”, 114, 1997, p. 107- 22 por. K. Gilliver, Caesar ’s Gallic wars 58-50 BC, London 2002. 166 Na temat Galii po podboju zob.: J. F. Drinkwater, Roman Gaul, Beckenham 1983 por. A. King, Roman Gaul and Germany, London 1990. 167 Powstanie Cywilisa opisuje Tacyt zob.: TAC. Hist. I, 59; IV, 13-14; IV, 16-18; IV, 21-22; IV, 24; IV, 26; IV, 28; IV, 30; IV, 32-34; IV, 36; IV, 54; IV, 61; IV, 63; IV, 66; IV, 70-71; IV, 75-76; IV, 78-79; V, 14-17; V, 20-21; V, 23-26. 168 Na temat języków celtyckich zob.: The Celtic Languages, ed: D. Macauley, Cambridge 1992. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 71 podobna do organizacji znanej u Celtów z pozostałych obszarów Europy. Jednak ich kultura materialna różni się od tej w typie lateńskim169. Krajobraz oraz większa ilość informacji, związanych z zamieszkującymi na tym terenie ludami, znany jest z geograficznych przekazów Strabona 170 oraz Pomponiusza Meli 171 , którzy w stosunkowo dokładny sposób opisują wygląd półwyspu, jego ukształtowanie oraz bogactwa naturalne. Jednak najstarszą z bezpośrednich przekazów, umieszczających Celtów na terenie Hiszpanii jest praca Herodota 172 . Wprawdzie wspomina on o nich w sposób nieco aluzyjny, pisząc że zamieszkiwali najdalej ku zachodowi wysuniętą część Europy, sąsiadując z Kynetami zamieszkującymi południowo- zachodnią część półwyspu. W innym miejscu pracy mówi, że mieszkali za Słupami Heraklesa 173 . Obie wzmianki jednoznacznie wskazują o przekonaniu autora o zasiedleniu przez Celtów zachodniej części półwyspu. Przekaz zdaje się potwierdzać w swojej pracy także Erathostenes 174 , który wspomina o Celtach żyjących w Iberii. Jednak w pracach pochodzących z okresów od II wieku p.n.e. zaczyna się upowszechniać pojęcie „Celtiberes 175 Celtyberowie, zgodnie z tym co twierdzi Diodor176, mieli powstać ze zlania się ze sobą dwóch ludów. Nie mamy pewności co do prawdziwości tego przekazu, ale powszechnie w tę

169 Zob.: M. Almagro-Gorbea, The Celts of the Iberian Penisula, [in:] The Celts..., p. 394-419 por. Idem, Die Kelten auf der Iberischen Halbinsel, [in:] Die Welt der Kelten, Eberdingen 1997, p. 73-83; M. Almagro-Gorbea, A. J. Lorrio, Les Celtes de la penisole Iberiąue au Ule siecle avant J.-C., „AC”, 28, 1993 (1991), p. 33-45; na temat Celtów na terenach dzisiejszej Portugalii zob.: T. Judice Gamito, The Celts in Portugal, „JICS”, 6, 2004. 170 STRABO., III, 1. 171 MELA., II, 6; III, 1. 172 HERODOTUS., IV, 49. 173 Idem., II, 33. 174 Erathostenes cyt. przez Strabona. 175 DION., XVI, 43 zob.: F. Burillo Mazota, Los Celtiberos: Etnias y estados, Barcelona 1998 176 DIOD.SYC., V, 33. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 72 wersję wierzono. Marcjalis 177 , urodzony na terenach celtyberyjskich, wiele razy wspomina tych, którzy pochodzili od Celtów i Iberów. Nieco odmienne zdanie w tej kwestii prezentują: Strabon 178 , Pliniusz 179 oraz Appian 180 piszący, że Celtyberami nazywamy Celtów, którzy zamieszkali w Iberii. Podobnego zdania, jak wymienieni powyżej autorzy, jest hiszpański badacz Javier de Hoz 181 , który określa ich jako „hiszpańskich” Celtów. Ponadto w inskrypcjach, pochodzących z terenów Półwyspu Iberyjskiego, ich fundatorzy sami siebie określają jako Celtów np.: J'vsca Coedi f. Cełtica Svperta(marica) □ [B]łaniobrensi Secoiłia Coedi f. soror svaposvit 1 89 ”. Wprawdzie odnośnie Celtów na terenie Półwyspu Iberyjskiego posiadamy znaczną ilość wzmianek w tekstach autorów antycznych, jednak nie pozwalają one na precyzyjne określenie terenów przez nich zajmowanych, ani na wychwycenie okresu w którym przybyli na te ziemie 183 . Ze wspomnianego już przekazu Herodota, wiemy że byli oni obecni na tych ziemiach w okresie gdy pisał on swoją pracę, nie wyjaśnia natomiast, kiedy i skąd przybyli.

MART.Epigr., X, 65. 178 STRABO., III, 4, 5. 179 PLIN.Nat., III, 13. 180 APPIANU S. Ib er., 2. 181 J. de Hoz, Hispano-Celtic and Celtiberian, [in:] Proceedings of the First North American Congress o f Celtic Studies, ed: G. W. MacLennan, Ottawa 1988, pp. 191-201. 182 CIL III 2902 zob. Ma L. Albertos Firmat, Los Celticos Supertamaricos en la epografia, „Caudemos de Estudios Gallegoś\ 19, 1974-75, p. 313-18 por. S. M. Gracia Martinez, Tres nuevos antropónimos de los Celticos Supertamarcos, [in:] Pueblos, Lenguas y Escrituros en la Hispania Prerromana, eds: F. Villar, F. Beltran, Zargoza y Salamanca 1999, p. 413-20. 183 P. Cipres, Celtiberia: la creación geografica de un espacio provincial, “Ktema”, 18, 1993, p. 262-91. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 73

We współczesnych badaniach hiszpańskich 184 przyjmuje się model, oparty na założeniu asymilacji wybranych elementów przez miejscowe elity, według którego istniał „substrat kulturowy” sięgający korzeniami epoki brązu z obszarów nadatlantyckich. Przejął on pewne, właściwe Celtom cechy językowe i ideologiczne 185 . Na obszarze Gór Iberyjskich i wschodniej Mesety wspomniana kultura „protoceltycka186”, pod wpływem docierających ze świata śródziemnomorskiego impulsów, przekształcała się w kulturę celtyberyjską. Z tych terenów rozprzestrzeniła się na północ i zachód. Z badań archeologicznych wynika, że ojczystymi terenami Celtyberów była północno-wschodnia część półwyspu, między południowym końcem doliny Ebro a Mesetą wschodnią. Widoczne są, nasilające się od VI wieku p.n.e. wpływy kultur śródziemnomorskich. Ze wspomnianych terenów Celtyberowie rozprzestrzenili się na rozległe tereny półwyspu. Materiał archeologiczny wskazuje na ich przemieszczanie się ku zachodowi. Pliniusz 187 podaje, że

184 W Hiszpanii funkcjonowało równocześnie kilka teorii na ten temat. W latach 20- tych i 30-tych wysuwano hipotezy że pojawienie się Celtów na półwyspie poświadczały zabytki kultury pól popielnicowych z jego północno - wschodniej części. Uważano, że były one spokrewnione ze znaleziskami ze wschodniej i środkowej Europy. Dalsze badania doprowadziły do dopracowania tej hipotezy i powstania teorii dwu falowego napływu. Pogląd ten uległ zachwianiu gdy stwierdzono, ze strefa celtyberyjską nie pokrywa się z rozmieszczeniem zabytków iberyjskiej kultury pól popielnicowych. Ostatnio próbowano udowodnić że napływ Celtów na półwysep był związany z przemieszczaniem się celtyckich twórców kultury lateńskiej. W świetle najnowszych badań teorie inwazjom styczne zostały usunięte w cień. 185 Na ten temat zob.: M. Almagro-Gorbea, Los Campos de Umas en la Meseta, „Zephyruś\ 1986-87; G. Ruiz Zapatero, A. J. Lorrio, Elementos e influjos de tradición de „Campos de Umas”, en la Meseta Sudoriental, „Actas del 1° Congreso de Historia de Castilla-La Mancha 3”, 1988, pp. 257-267; A. J. Lorrio, Elementos para la delimitación de la Celtiberiameridional, [in] Pueblos, lenguas y escrituras en al Hispania Prerromana, ed: F. Villar, F. Beltran, Salamanca 1999, pp. 257-267 186 Na temat proto-celtów zob.: F. Burillo Mazota, Celtiberians: Problems and Debates, „.//CA’6, 2005; kwestia substratu proto-celtyckiego jest mocno dyskutowana por. J. A. Arenas, El inicio de la Edad del Hierroen el Sectore Central del sisterna Iberico, [in:] El origen del mundo celtiberico, ed: J. A. Arenas, Ma. V. Palacios, Molina de Aragon 1999, p. 195; Burillo 1998, p. 109; G. Ruiz Zapatero, A. J. Lorrio, Las raices prehistóricas del mundo celtiberico, [in:] El origen del mundo celtiberico..., p. 34. 187 PLIN.Nat., III. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 74 część Celtyberów z tego rejonu wy wędrowała na południe i osiedliła się w Betyce, wspomina też ich migrację ku północy 188 . Prawdopodobna wydaje się także wersja, że musieli oni napłynąć poprzez Galię bądź bezpośrednio z samej Galii, jako że na tych terenach pierwsi Celtowie pojawiają się w początku szóstego wieku 189 . Dodatkowo wspominający ich Herodot sugeruje, że zajmują oni wymienione przez niego tereny, już od jakiegoś czasu190. W II wieku p.n.e. Rzymianie wkroczyli na teren Hiszpanii, gdzie doszło do ich zetknięcia z Celtyberami. Doprowadziło to do trwającej, z przerwami ok. 70 lat, wojny na wyczerpanie191. Ostatecznie kulminacyjnym momentem wojny stało się zburzenie celtyberyjskiej Numancji. Jednak na podporządkowanie całego półwyspu Rzym potrzebował jeszcze ponad stulecia192.

EUROPA WSCHODNIA - CZECHY, MORAWY, POLSKA

Na przełomie V i IV wieku p.n.e. rozpoczęła się wielka ekspansja

Celtów w kierunkach południowym i wschodnim (Kat. Mapa VIII). Początek migracji został odzwierciedlony w relacji Liwiusza 193 . Wspomina on o dwóch wodzach: Bellowezie i Segowezie, którzy wyruszyli na czele Celtów. Wśród

188 Więcej na temat Celtów w Hiszpanii zobacz obszerna literatura tematu: M. Almagro-Gorbea, Celti delapenisola iberica, [in:] I Celti, Milano 1991, p. 389-405; Idem, Die Kelten auf der Iberischen Halbinsel, [in:] Die Welt der Kelten, Eberdingen 1977, p. 73- 83; M. Almagro-Gorbea, A. J. Lorrio, Les Celtas de la penisole Iberiąue au Ule siecle avant J.-C., „EC\ 28, 1993, p. 33-45 por. E. Sangmaister, Die Kelten in Spanien, ,J\LM\ 1, 1960, p. 75-100. 189 P. Roualet, J.-J. Charpy, La ceramiąue peinte gauloise en Champagne, du V Ieme siecle au I ersiecle avant J.C., Musee d’Espmay 1987 por. J.-P. Mohen, The Princely Tombs o f Burgundy, [in:] The Celts..., p. 116-122. 190HERODOTUS., II, 33. 191 O Rzymianach w Hiszpanii zob.: VAL.MAX., III, 2, 21. 192 Na temat podboju zob.: G. J. Keay, Roman Spain, London 1988 por. L. A. Curchin, Roman Spain: Conąuest and Assimilation, London 1991. 193 LIV., V, 34. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 75

źródeł pisanych niewielka ich ilość odnosi się do ekspansji plemion celtyckich na wschód. Jednak badania archeologiczne w zdecydowany sposób potwierdzają ich obecność na terenach Czech, Moraw i Polski194 w IV wieku p.n.e. Dla późniejszych migracji, oprócz wspominanego już czynnika związanego z przeludnieniem, należy wziąć pod uwagę także sytuację polityczną. Powodowało to przesunięcia ludności, a w związku z czym nacisk innych ludów na Celtów, zmuszonych do szukania nowych siedzib. Charakter celtyckiej obecności w okolicach Karpat można poznać jedynie przy pomocy źródeł archeologicznych, pochodzących przede wszystkim z cmentarzysk. Zazwyczaj dzieli się je na dwa typy: I)

Vorduchcow (ok. 400-370/360 p.n.e.) oraz 2) Duchcov-Munsingen (ok. 370/360-300 p.n.e.). W IV wieku p.n.e. następuje silny rozwój społeczności celtyckich na obszarze obejmującym Morawy i południowo-zachodnią Słowację. Pierwszą falę zajmowania terenów Moraw przez Celtów możemy datować na pierwszą połowę IV wieku p.n.e., druga fala pojawiła się jeszcze w drugiej połowie tego samego wieku, zajmując południowe i północne tereny195. Ekspansja Celtów na ziemie Polskie nastąpiła z obszaru Czech196 po 300 roku p.n.e. Przedostają się oni przez Przełęcz Kłodzką i opanowują tereny Śląska środkowego, ale już ok. II wieku p.n.e. brak śladów na potwierdzenie

194 W IV wieku p.n.e. pojawiły się wpływy celtyckie na Śląsku, ale silniej zaznaczyły się dopiero w III i II wieku p.n.e.. Rejon górnej Wisły w Małopolsce został zajęty przez celtycką grupę plemienną w II i I wieku p.n.e. a na Kujawy w I wieku p.n.e. za: K. Jażdżewski, Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław -Warszawa - Kraków -Gdańsk 1981, s. 460. 195 M. Ćiżmar, The Celtic Population of Moravia in the Fourth Century B. C. [in] The Celts..., p. 299-300. 196 Na temat Celtów w Czechach zob.: P. Sankot, The Celtic Population of Bohemia in Fourth Century B.C., [in:] The Celts..., p. 294-296; por. J. Filip, Keltische Kultuplatze und Heiligtumer in Bóhmen, [in:] Yorgeschichtliche Heiligtumer und Opferplatze inMittel- und Nordeuropa-Bericht tiber ein Symposium in Reinhausen bei Góttingen vom 14 bis 16 Oktober 1968, ed: H. Jakuhn, Góttingen 1970. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 76 ich dalszej egzystencji 197 na tym obszarze. Druga ich fala dotarła ok. II wieku p.n.e. Bramą Morawską, zajmując niektóre partie górnego Śląska i Małopolski, pewne jest także opanowanie przez nich Kujaw. Przyczyn przemieszczeń na tereny ziem polskich można tłumaczyć poszukiwaniem źródeł surowców m.in. bursztynu i soli. O utrzymywaniu ścisłych związków między Celtami w Polsce, a plemionami celtyckimi w Czechach i na Słowacji 198 , świadczy zbieżność czasu w jakim nastąpił ich upadek. Na zachwianie pozycji Celtów wpłynęła utrata suwerenności przez plemiona w Galii, widoczne od II wieku p.n.e. przenikanie Rzymian do Kotliny Karpackiej199, a także coraz silniejszy nacisk plemion germańskich. Potężny cios plemionom celtyckim zadały walki między Dakami a Bojami i Tauryskami w południowej Słowacji, z których zwycięsko wyszedł władca Daków - Burebista. Wydarzenia te wspomina m.in. Strabon200. Wprawdzie część osiedli celtyckich przetrwała, jednak bezpowrotnie straciły one swoje znaczenie. W efekcie klęski Tauryskowie przenieśli się do Noricum, a Bojowie wyemigrowali do Galii, gdzie w 58 r. p.n.e. zostali pobici przez Cezara. W ścisłym związku z klęską Celtów w walce z Dakami było opuszczenie przez nich terenów ziem polskich, które stanowiły jedynie peryferyjny obszar ich osadnictwa. Tak więc, biorąc pod uwagę klęskę poniesioną przez ich macierzyste ośrodki, ich pobyt na ziemiach polskich tracił sens. Reszta Celtów, która pozostała na tych terenach, została stopniowo wchłonięta przez ludność miejscową.

WYSPY BRYTYJSKIE

197 W. Hensel, Polska Starożytna, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 390. 198 Na temat Celtów w Słowacji zob.: B. Benadik, E. Vlcek, C. Ambros, Kelticke pohrebiska na juhozapadanem Slovensku, „ArchS\ 1, 1957 por. B. Benadik, Keltske pohrebisko v Bajci-Vlkanove, „SA”, 8, 1960. 199 J. Filip, Keltska civilisaca..., p. 58. 200 STRABO., VII, 3, 11. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 77

Pod określeniem Wyspy Brytyjskie kryją się Brytania i Irlandia. Trudno jednoznacznie stwierdzić, który z autorów antycznych, jako pierwszy wspomniał o Brytanii lub Irlandii. Pojawiają się sugestie, że wzmianki historyków greckich odnoszące się do vf\ooi KaooiTepide położonych na

Oceanie Hesperyjskim odnoszą się do Wysp Brytyjskich. Pierwszy tej nazwy użył Herodot201 , jednak bez określenia ich usytuowania. Oprócz Wysp Brytyjskich wspomnianymi przez Herodota terenami mogły być Wyspy Oestrymanidzkie, położone u wybrzeża dzisiejszej Bretanii. W starożytności znane były z wydobywanej tam cyny. Dodatkowo, leżą na tyle blisko Irlandii oraz Brytanii, że mogły być traktowane łącznie z nimi. Biorąc pod uwagę przytoczone przykłady istotne staje się udowodnienie, że podobne nazwy pojawiły się u Greków już w VI wieku p.n.e. Pyteasz podaje nazwę Prytanike, która początkowo oznaczała wszystkie wyspy202 . Dopiero w czasach Juliusza Cezara staje się ona równoznaczna z największą wyspą, Brytanią. Natomiast wzmianki na temat plemion celtyckich, zamieszkujących

Brytanię (Kat. Mapa IV) pochodzą przede wszystkim od autorów rzymskich oraz nielicznych pisarzy greckich. Należy jednak zauważyć, że żaden z nich nie określił ich nazwą „Celtowie”. Jedynie Cezar w swoim pamiętniku wspomina, że ich sposób życia jest taki jak Galów203 . Innym świadectwem dotyczącym tych terenów jest wzmianka pochodząca z ,JMassilliot Periplus”. Zachowała się dzięki „Ora maritima” Avienusa204 w którym wspomina on Brytanię, jako „insula Albionum205 ”. Irlandia została przez niego określona jako święta wyspa, zamieszkana przez plemię Hiemów. Jeśli nie liczyć wspomnianego tekstu, najstarsze znane

201 HERODOTUS., III. 202 Jest to widoczne w urywku przytoczonym przez Pliniusza: PLIN.Nat., IV, 102. 203 CAES.Gall. V, 14. 204 AYIEN.Ora. 108-112. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 78 określenia dla pojedynczych wysp pojawiają się u Pyteasza206. W swojej relacji z podróży określa je jako: Ieren w odniesieniu do Irlandii oraz Albion w odniesieniu do Brytanii. Wiadomo, że w II tysiącleciu utrzymywano kontakty między Brytanią a kontynentem. Szczególne ich ożywienie zbiegło się z rozpowszechnieniem użycia miedzi i brązu. W tym samym czasie w Bretanii pojawiły się nowe ośrodki władzy, sprawowanej przez miejscową elitę. Ich największy rozkwit przypada na późną epokę brązu207. Istnieje hipoteza, że pojawienie się Celtów w Brytanii związane jest z kontaktami utrzymywanymi pomiędzy Wyspą a Galią. Odzwierciedleniem tej sytuacji miał by być rozwój sztuki celtyckiej na Wyspach. Jest to jednak jedynie uproszczona wersja wydarzeń, choć pozostaje faktem, że w VI wieku p.n.e. zarówno w Irlandii jak i Brytanii posługiwano się językiem celtyckim. Obecnie przyjmuje się, że między rokiem 2000 a 600 p.n.e., nie miała miejsce żadna większa imigracja na tereny Wysp Brytyjskich 208 . Od ok. VI wieku p.n.e., na Wyspy zaczynają napływać fale migracji celtyckiej. Taka sytuacja trwa, aż do czasu najazdu Belgów, który Cezar209 wspomina jako nieznacznie wyprzedzający jego czasy210. Nieco inaczej wygląda kwestia źródeł pisanych w których, po raz pierwszy pojawia się Irlandia, wyspa nie podbita przez Rzymian. Najstarsze przekazy pochodzą z IV wieku p.n.e. i podają nazwy lepvr/, 7piv, lovepvia.

205 Najprawdopodobniej z wersji greckiej brzmiącej vaooę ak[3ióvcov. 206 Pyteasz dotarł tam między 366 a 250 p.n.e., por. R. Knapkowski, Zagadnienia chronoligii i zasięgu podróży odkrywczych Piteasa z Marsylii, Poznań 1958. 207 Więcej na temat archeologii Wysp Brytyjskich zob.: The archaeology ofBritain, eds: J. Hunter, I. Ralston, London 1999. 208 M. Dillon, N. K. Chadwick, The Celtic Relames, London 1967, p. 13. 209 CAES.Gall., V, 12. 210 Inwazja miała miejsce ok. 75 roku p.n.e. zob.: I. M. Stead, The Belgae in Britain: The Aylesford Culture, [in:] The Celts..., p. 610-615. Więcej na temat społeczeństwa Brytanii w okresie żelaza zob.: B. W. Cunliffe, Iron Age communities in Britain, London 1991. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 79

W źródłach łacińskich pojawia się ona jako ,Jfibernia 211 ”, rzadziej Jberia”. Ze względu na podobieństwo nazwy Jberia” z Iberami z kontynentu, wielu badaczy zajmowało się kwestią ich ewentualnej migracji z kontynentu na wyspy212 . Jeśli chodzi o Irlandię 213 oraz pojawienie się na tym terenie Celtów, poza badaniami dotyczącymi języków celtyckich i wzmiankami autorów antycznych, za źródło należało by uznać Jebhar na Gabala114”. We wspomnianej pracy możemy odnaleźć echa historii Irlandii. Wprawdzie ze względu na charakter pracy, będącej mitologicznym przekazem dotyczącym pochodzenia mieszkańców Wyspy, nie można oczekiwać jakiejś szczególnej dokładności. Jednak na podstawie tekstu jesteśmy w stanie zaobserwować opis inwazji ludów najeźdźczych, dokonywanych w kilku kolejnych falach. Niezależnie od tego, jak poważnie potraktujemy wspomnianą pracę i opisywane w niej najazdy, które mogą budzić uzasadnione wątpliwości ze 215 względu charakter tego tekstu. Faktem pozostaje, że archeologowie bezsprzecznie potwierdzają głębokie zmiany, jakie zaszły między końcem epoki neolitu a początkiem epoki brązu. Przemiany przez nich zaobserwowane mogły zostać spowodowane wpływami nowych grup ludzi, którzy przybyli na Wyspę.

211 Zob.: APUL.Mund., VII, 3; CAES.Gall., V, 13, 2; TAC.Agr., 24, 1, 5. 212 M.in. celtolog J. Pokorny więcej zob.: J. Pokorny, Keltologie, Bem 1953; opinię o związkach płw. Iberyjskiego z Irlandią wyraził także S. Grzybowski, Historia Irlandii, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1977, s. 14. 213 Na temat Irlandii przedchrześcijańskiej zob.: P. Harbison, Pre-Christian Ireland. From the Early Settlers to the Early Celts, London 1988 por. T. Champion, The myth o f Iron Age imasion in Ireland, [in:] Studies on Early Britain: Essays in Honour of M. V. Duignan, ed: B. G. Scott, Dublin 1982, p. 55-72. 214 „Księga Podbojów”, zwraca na nią uwagę już Henri Hubert zob.: H. Hubert, Les Celtes, Paris 1932. 215 Zob.: N. K. Chadwick, Early Brittany, Cardiff 1967; Idem, Colonization of Brittany from Celtic Britain, „Proc.Brit.Acad.”, 51, 1965, p. 235-99 por. P. R. Giot, L. Fleuriot, Early Brittany, “Ant.”, 51, 1977, p. 106-16; B. Cunliffe, Iron Age Communities of Britain, London 1991. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 80

Jakkolwiek przebiegały kolejne fale najazdów, pod koniec epoki brązu Irlandia i Wyspy Brytyjskie były już zasiedlone przez Celtów216. Pierwsze bardziej szczegółowe informacje dotyczące mieszkańców Brytanii posiadamy z przekazów Cezara, który podjął wyprawę na te tereny w latach 55-54 p.n.e. 217 . Pretekst dla niej stanowiła pomoc, udzielona przez plemiona z Brytanii, Wenetom, którzy wzniecili powstanie. W 55 roku p.n.e. Cezar opanował jedynie niewielki skrawek terenu na wschodnim wybrzeżu dzisiejszego hrabstwa Kent. Podporządkował w ten sposób Rzymowi, któreś z wielu celtyckich państewek. Dalszą ekspansję uniemożliwiła armii rzymskiej burza, która rozproszyła flotę posiłkową wioząca konnicę. Sztorm spowodował także zniszczenia na okrętach już zacumowanych przy wybrzeżach Brytanii 218 . Wspomniane wydarzenia spowodowały konieczność wycofania się z Wyspy. W następnym roku Cezar podjął kolejną próbę inwazji, zabierając ze sobą trzy legiony. Początkowo Rzymianie odnosili sukcesy w walce z Brytami. Jednak burza osłabiła armię, powodując utratę 40 okrętów219 . Pomimo strat udało się Cezarowi zawrzeć sojusze z plemionami Trynowantów, Cenimagnów, Segoncjaków, Ankoktów, Bibroków i Kasjów. Na czele plemion, opierających się Rzymowi, stał wybrany przez nich na zgromadzeniu Kasywelaunus 220 , prawdopodobnie wódz Catuvellaunów. Jednak do ostatecznego podboju Wyspy nie doszło. Powodem były antyrzymskie wystąpienia w Galii. Cezar zmuszony do powrotu szybko przyjął hołd Kasywelaunusa, który zgodził się płacić daninę Rzymowi. Analizując tekst „De Bello Gallico 221 ” poznajemy dokładny przebieg walk. Możemy także zapoznać się z nazwami plemion celtyckich, zamieszkujących Brytanię. Równie dokładne informacje, jak te z tekstu

216 A. Grenier, Les Gaulios..., p. 55. 217 CAES.Gall., IV, 20-36 por. VAL.MAX., III, 2, 23. 218 Idem., IV, 28-29 por. DION., XXXIX, 52. 219 Idem., V, 10. 220 DION., XL, 3. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 81

Cezara, posiadamy dopiero z przekazu Tacyta. W swojej pracy p.t.: „De vita et moribus Iulii Agricolae” opisuje zwyczaje plemion, bogactwa naturalne wyspy itd. W I wieku n.e. Cunobelin rozpoczął szybkie jednoczenie państewek celtyckich. W okresie swego panowania potrafił łagodzić konflikty między Celtami a Rzymem. Jednak po jego śmierci doszło do znacznego pogorszenia stosunków z Imperium Romanum, a w efekcie tego doszło do inwazji. Już pod koniec panowania Cunobelina spór dynastyczny spowodował wygnanie jego syna, który udał się do cesarza Kaliguli i złożył mu hołd222 . Po śmierci celtyckiego władcy w 41 n.e. stosunki z Rzymem mocno się pogorszyły. Dodatkowym pretekstem do najazdu stał się fakt, że w wyniku wojny domowej jeden z jego synów schronił się w Rzymie. Ostatecznie w roku 43 Klaudiusz wysłał legiony: II Augusta223 , XX Valeria Vitrix 224 , XIV Gemina i IX Hispana225 do Brytanii. Legiony wylądowały bez problemu 226 , dopiero w trakcie ich marszu na Londyn doszło do potyczek z Celtami. Kolejne starcia miały miejsce w czasie ich posuwania się w kierunku Camulodunum.

221 CAES.Gall., V, 8-23. 222 SUET.Cal., 44; Na temat polityki Kaliguli w stosunku do Brytanii zob.: R. W. Davies, The Abortive Invasion of Britain by Gaius, „Hist.”, 15, 1966, p. 124-28 por. P. Bicknell, The Emperor Gaius Military Activities in A. D. 40, “H i s t 17, 1968, p. 496-505; E. J. Phillips, Emperor Gaius. Abortive Invasion of Britain, “H i s t 19, 1970, p. 369-74. 223 D. J. Breeze, The Flag of legion II Augusta on the Bridgeness distance slab, “Proceedings of the Society of Antiąuaries of Scotland', 119, 1989, p. 133-42 por. R. J. Brewer, The second Augustan legion and the Roman military machinę, Cardiff 2002. 224 Zob.: C. Leva, J. Plumier, La Xxe legion revit, “Dossiers de lArcheologie”, 86, 1984, p. 20-34; W. Manning, The fortresses o f legio XX, [in:] Romans Fortresses and their Legions, red: R. Brewer, London 2000 por. J. Malone, Legio XX Valeria Vitrix. Prosopography, archaeology and history, „BAR', 2004, pp. 287. 225 Więcej na temat legionu IX Hispana zob.: W. Eck, Zum Ende der legio IX Hispana, „Chirori\ 2, 1972, p. 459-462 por. P. J. Sijpesteijn, Die legio nona Hispana in Nimwegen, „ZPE\ 111, 1996, p. 281-282. 226 J. G. F. Hind, The invasion of Britain in A. D. 43 - An alternative strategy for Aulus Plautius, “B r i t 20, 1989, p. 1-21 por. J. Manley, AD 43 the Roman invasion of Britain. A ressessment, Stroud 2002. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 82

Ostatecznie stolica Catuvellaunów została zdobyta. Następne lata Rzymianie poświęcili na systematyczny podbój dalszych terenów227 . Na podstawie wspomnianych tekstów oraz badań archeologicznych znamy nazwy plemion celtyckich zajmujących tereny Brytanii 228 oraz nazwy ich miast229 i osad. Do pewnego stopnia zawdzięczamy to temu, że w części z nich stacjonowały legiony rzymskie, co wpłynęło na powstanie licznych inskrypcji zawierających interesujące informacje.

ITALIA

Najbardziej znanym z autorów opisujących migrację Celtów do Italii230 231 jest tworzący w I wieku p.n.e. Liwiusz (Kat. Mapa VIII). Wymienia on dwóch wodzów celtyckich, Segoweza oraz Belloweza, wspominając przyczyny ich wędrówki z terenów Galii. Wymienia także ziemie, na które skierowali się prowadzeni przez nich Celtowie. W dalszej części utworu mówi o przejściu przez Alpy, przełęczami Taurine i Duria, celtyckich plemion Biturygów, Arwemów, Senonów, Eduów itd. Miał nimi dowodzić Bellowez. Pokonali oni Etrusków, po czym założyli miasto nazwane Mediolanum. Podobną do Liwiusza opinię, na temat przyczyn pierwszej fali migracji celtyckiej, miał Pompejusz Trogus 232 . Wymieniał on

227 Na temat dalszych podbojów, powstania Boudicci oraz Brytanii po podboju zob.: S. Frere, Britannia. A History o f Roman Britain, London 1991; P. R. Giot, L. Fleuriot, Early Brittany, ,yintC..., p. 106-116. 228 Znani są: Dumnonii, Durotrigowie, Atrebaci, Cantiowie, Trynowatowie, Icenii, Katuwellaunowie, Dobuni, Demetowie, Ordowikowie, Cornowiowie, Coritani, Parisiowie, Brygantowie, Novantowie, Carvetowie, Selgowiowie, Votadinii, Damnonii. 229 Na temat miast w Brytanii zob.: G. De la Bedoyere, Roman towns in Britain, London 1992; J. Wacher, The towns of Roman Britain, London 1995 por. P. Bidwell, Roman forts in Britain, London 1997. 230 Na temat Celtów w Italii zob.: D. Yitali, The Celts in Italy, [in:] The Celts..., p. 230-247. 231 LIV., V, 34. 232 IUST., XX, 5. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 83 jeszcze inne, założone przez nich osady. Wspominał także, że niektórzy z nich rozeszli się po wybrzeżach Adriatyku i osiedlili w Pannonii. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w ,^ib Urbe Condita” Liwiusza mamy stwierdzenie, iż wspomniana wyżej migracja miała miejsce w czasach panowania Tarkwiniusza Starego. Biorąc pod uwagę daty jego panowania, odbywałoby się to na przełomie VII i VI wieku p.n.e. Zanim przejdę do porównania tego przekazu z źródłami archeologicznymi, muszę stwierdzić, że warto zwrócić uwagę na znacznie wcześniejszą, bo pochodzącą z II wieku p.n.e., pracę greckiego autora Polibiusza233 . Uważa on, że migracje te miały miejsce dwieście lat później. Jednak ogólnie rzecz biorąc autorzy antyczni byli zgodni, że główną przyczyną wędrówek Celtów było przeludnienie oraz pokusa, jaką stanowiły towary pochodzące z Italii. Dokładnie mówi o tym Pliniusz234 oraz pokrótce wspomina w swym tekście Liwiusz235 . Wprawdzie już w starożytności historycy byli236 świadomi nieścisłości w przekazach dotyczących migracji celtyckich, ale uporządkowanie tradycji historycznej stało się możliwe dopiero dzięki przeprowadzonym na tych terenach badaniom archeologicznym. Na ich podstawie zdecydowanie nie możemy mówić o penetracji Italii w końcu VII czy początku VI wieku p.n.e. Jednak okres około 400 roku p.n.e. można uznać za wielce prawdopodobny, jako że migrację i osadnictwo zazwyczaj poprzedza zbieranie informacji podczas najazdów oraz wypraw handlowych. Dowodów takiej działalności celtyckiej należało by najprawdopodobniej szukać na terenie kultury Golasecca237

Na temat migracji Celtów: POLYB.Hist., II, 17-18. 234 PLIN.Nat., XII, 2-5. 235 LIV., V, 34. 236 Można to wywnioskować na podstawie fragmentu: LIV., V, 33. 237 Na temat kultury Golasecca zob.: R. C. De Marinis, Golasecca Culture and Its Links with Celts beyond the Alps, [in:] The Celts..., p. 103-115 por. L. Pauli, Studien zur Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 84

Z pracy Polibiusza238 można się dowiedzieć, że Celtowie sąsiadowali z Etruskami. W tekście Liwiusza239 znajdują się fragmenty w których autor pisze, że gdy znaleźli się na terenie nazywanym ziemią Insubrów, uznali to za pomyślny znak i założyli Mediolanum. Pozwala to na stwierdzenie, że Insubrowie zajmujący w czasie migracji celtyckich ziemie leżące na południe od kultury Golasecca, byliby grupą od dawna zamieszkującą te ziemie. Wprawdzie kwestii osadnictwa celtyckiego przed rokiem 400 p.n.e. nie można rozstrzygnąć w sposób ostateczny, jednak materiał archeologiczny wskazuje na obecność wczesnego osadnictwa grup wojowników celtyckich pomiędzy Etruskami, a kulturą Golasecca. Z przekazu Polibiusza znamy w zarysie przebieg migracji plemion celtyckich i zajmowane przez nie tereny (Kat. Mapa VI). Najliczniejsze były plemiona Insubrów oraz Bojów. Zresztą dla tego okresu materiał archeologiczny jest już znacznie bogatszy i pozwala wychwycić różnice pomiędzy poszczególnymi plemionami. Na tych terenach zetknęli się oni z kulturą greckoetruską, która wywarła znaczny wpływ na ich sztukę i kulturę. Wspomniana kwestia, ze względu na symbolikę związaną z dzikiem oraz sposoby jego przedstawiania, będzie tematem następnych rozdziałów. Materiał archeologiczny wskazuje na istnienie w IV wieku p.n.e. dwóch głównych szlaków, między terenami na północ od Alp a doliną Padu. Tą drogą następował odpływ nadmiaru ludności z rejonów Mamy, Mozeli oraz Czech. Dowodu na wspomniany odpływ ludności dostarcza m.in. rejon Marny, gdzie znaleziska grobowe z V wieku p.n.e. wskazują, że był on zamieszkany przez liczną społeczność, której elitę grzebano w bogato wyposażonych grobach240.

Golasecca-Kultur. Mitteilungen des Deutschen Archaeologischen Instituts, Roemische Abteilung. Ergdnzungesheft 19., Heidelberg 1971. 238 POLYB.Hist., II, 17. 239 LIV., V, 34. 240 A. L. Prodocini, Celti in Italia prima a dopo il V secolo a.C., [in:] ( 'e/ii ed Etruschi nett’ Italia centro-sententrionale dal V secolo a.C. alla romanizzazione, ed: D. Yitali, Bologna 1987, p. 561-81. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 85

W okresie ok. 400 roku p.n.e. następuje gwałtowny spadek liczby ludności, co wskazuje na jej masowy odpływ. Na zjawisko podobnego typu wskazują znaleziska z terenów Nadrenii oraz Czech. Można zatem zakładać, że ludność pochodząca z tych trzech ośrodków weszła w skład grupy przekraczającej Alpy, a opisanej przez wspomnianych autorów antycznych. Pierwsza fala Celtów, próbujących dotrzeć na tereny Półwyspu Apenińskiego w V wieku p.n.e., zatrzymała się na barierze jaką były Apeniny. Przedostali się oni na południe korzystając z etruskich szlaków. Doprowadziło to do starcia z Republiką Rzymską, które opisali Polibiusz oraz Liwiusz. W pierwszym etapie wędrówki Celtowie dotarli do Culsium. W wyniku zerwania rozmów pokojowych doszło do datowanej na 387 rok p.n.e., zwycięskiej dla Celtów, bitwy nad Alią241 oraz w jej efekcie do marszu na Rzym 242 . Najazdy celtyckie i konflikty z Rzymem powtarzały się cyklicznie, przez następne półwiecze. Autorzy antyczni m.in. Liwiusz wspominają o celtyckim wojsku w Apulii, którego część ruszyła na Rzym w 367 roku p.n.e. W IV wieku p.n.e. Rzym ponownie rozpoczął ekspansję terytorialną. W celu zabezpieczenia północnej granicy Rzymianie zawarli w 334 roku p.n.e. traktat pokojowy z Senonami. Jednak pokój nie utrzymał się i wkrótce ataki przybrały na sile. Sytuacja na półwyspie ustabilizowała się dopiero po rozgromieniu Senonów w 283 roku p.n.e. i założeniu na ich terenie rzymskiej kolonii. Spowodowało to przymierze Bojów i Etrusków, którzy ruszyli na Rzym. Wojska celtycko-etruskie poniosły klęskę nad jeziorem Vidimonis 243 , co doprowadziło do podpisania pokoju na 45 lat.

241 EUTROP., I, 20 por. FLORUS., I, 7. 242 F. Schlette, Kelten..., p. 32 por. J. F. Smith, Celtic Imasion of Rome Circa 387 B.C., Philadelphia 2004; o zdobyciu Rzymu przez Galów wspomina m.in. POLYB., I, 6; APPIAN.Ital., II, 8, 6; DION., VII, 25; EUTROP., I, 20; VELL., I, 14. 243 Zob : FLORUS., I, 8. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 86

Dopiero po I wojnie punickiej doszło do kolejnej konfrontacji z osiadłymi na północy Italii Celtami244. Konfiskata i przekazanie osadnikom italskim ziem Senonów, spowodowało reakcję Bojów. Wspomniane plemię wspierane przez Gesatów, Insubrów oraz Taurysków mszyło na Rzym. Wojska celtyckie, po dotarciu pod Telamon, dostały się między dwie armie rzymskie co niezwykle barwnie opisuje Polibiusz245 . Po zwycięstwie Rzymu 246 szybko doszło do kolejnych kampanii na terenach Bojów i Insubrów. Znaczne pogorszenie sytuacji Celtów nastąpiło po II wojnie punickiej. Legiony rzymskie wkroczyły do doliny Padu, by podporządkować sobie zamieszkujących tam Celtów. Ostatecznie od II wieku p.n.e. następowała romanizacja plemion celtyckich, które nie zdecydowały się opuścić tych terenów, 247 .

PÓŁWYSEP BAŁKAŃSKI

Celtyckie oddziały przeniknęły na tereny Bałkanów, już w IV wieku p.n.e. 248 . W 380 roku p.n.e. Celtowie wdali się w wojnę z plemionami z terenów południowej Dalmacji. Jednak do kontaktu celtycko-macedońskiego doszło dopiero w czasie ekspansji Macedończyków, pod wodzą Aleksandra Wielkiego. Wspominają o tym w swych pracach Flawiusz Arrian249 oraz Strabon250.

244 Na temat Celtów w Italii zob.: P. B. Ellis, Celt and Roman: The Celts of Italy, London 1998. 245 POLYB.Hist., II, 28 - III, 10. 246 Na temst wojsk rzymskich zob.: D. W. Baranowski, Roman military forces in 225 BC (Polybius 2,23-4), “Hist.”, 42, 1993, p. 181-202. 247 Więcej na temat romaniizacji Celtów zamieszkujących dolinę Padu zob.: R. Chavallier, La romanisation de la Celtiąue du Pd. Essai d ’histoire provincionale, Paris- Rome 1983. 248 O obecności Celtów na przedpolu bałkańskim w tym okresie wspomina: Z. Woźniak, Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej, Wrocław 1974, s. 14. 249 ARRIAN. Anabasis, I, 4. 250 STRABO., VII, 3, 8; więcej na temat kontaktów Aleksandra Wielkiego i Macedończyków z celtyckim plemieniem Triballów zob.: G. Katastarov, Keltite v stara Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 87

Dla późniejszych okresów nie posiadamy źródeł pisanych, wspominających działania Celtów zamieszkałych na tym terenie, co może wynikać z rozpadu imperium Aleksandra i politycznego zamętu jaki potem nastąpił. Chronologicznie następnym przekazem, wspominającym plemiona celtyckie na tym terenie, jest dopiero praca Pauzaniasza251 . Najazdy celtyckie na Grecję 252 rozpoczął Brennus, a wypadki jakie wtedy nastąpiły znamy z opisu wspomnianego Pauzaniasza oraz badań archeologicznych. Już na początku najazdu doszło do nieporozumień między Celtami. Liwiusz wspomina, że 20000 ludzi pod wodzą Leonoriosa i Lutoriosa odłączyło się od reszty, by ostatecznie osiąść w Azji Mniejszej. Pozostali, dowodzeni przez Brennusa i Achichoriusa, zostali pokonani przez Macedończyków po czym wkroczyli do Grecji przez Wąwóz Termopilski. Wprawdzie Termopile były dobrze bronione, jednak Celtowie podzieliwszy się oskrzydlili wojska greckie. Po tych wydarzeniach Brennus, nie czekając na resztę wojsk, zaatakował Delfy 253 . Zgodnie z tradycją, część zrabowanego tam skarbu została złożona w świątyni Wolków Tektosagów w Tolosie. Pozostała część wojska została zaatakowana przez Etolów i Fokijczyków w wyniku czego Celtowie rozpoczęli odwrót. Po ponownym połączeniu mszyli w drogę powrotną przez Sperchejos, gdzie zostali zaatakowani przez Tesalów i Malinów.

Trakiya i Makedoniya, „Spisanie na Bułgar skata Akademiya na Naukite 18. Klon Istoriko- Filologischen i Filosofsko-Obshtveń\ 10, 1919, p. 41-80 por. N. Theodossiev, North western Thrace from the Fifth to First Centuries BC, „BAR”, 2000, p. 81-82. 251 PAUZAN. Wspomina o nich także IUST., XXIV, 4-8 por. FLORUS., I, 27. 252 Na temat stosunków grecko celtyckich zob.: P. B. Ellis, Celt and Greek: Celts in Hellenistic World, London 1996. 253 IUST., XXIV, 4-8 por. DION., XXVII, 90; na temat Brennusa i jego działalności na Bałkanach zob.: J. V. S. Megaw, In the Footsteps of Brennos? Further archaeological evidence for Celts in the Balkans, [in:] Zwischen Karpaten und Agais. Neolithikum und altere Bronzezeit. Gedenkschrift fur Yiera Nemejcova-Pavukova, eds: B. Hansel, E. Studenikova, Rahden 2004, p. 93-107. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 88

Najazd na Grecję i późniejszy odwrót były wydarzeniami jednego, 279 roku p.n.e. Na podstawie aktualnego stanu badań w pełni uprawnione jest założenie, że był to najazd o czysto rabunkowym zabarwieniu.

NIZINA WĘGIERSKA I WSCHODNIE KARPATY.

Na terenach Panonii 254 osadnictwo celtyckie skupia się w dorzeczu Zagyvy na wschód od Budapesztu. Najdalej na wschód wysunięty, zwarty kompleks stanowisk kultury lateńskiej, występuje w Siedmiogrodzie. Początek siedmiogrodzkiej grupy kultury lateńskiej można datować na wczesną fazę wczesnego okresu lateńskiego (LT Bi). Trwała ona na pewno jeszcze we wczesnej fazie środkowego okresu lateńskiego (LT Ci). Na podstawie materiałów archeologicznych możemy wyróżnić dwie fazy opanowywania Kotliny Karpackiej przez Celtów. Pierwszy objął tylko Panonię, drugi przyniósł opanowanie terenów nad rzeką Cisą i Siedmiogrodu. Dla ekspansji celtyckiej na teren Siedmiogrodu nie jesteśmy w stanie określić dokładnej daty, tym bardziej, że nie dysponujemy żadnymi źródłami pisanymi. Prowadząc badania musimy opierać się wyłącznie na danych archeologicznych, co pozwala określić ich przybycie na pierwszą połowę IV wieku p.n.e. Niesłuszne jest także twierdzenie, że Siedmiogród został zajęty przez Celtów wracających z nieudanej wyprawy na Delfy 255 . Wynika to z faktu, iż Celtowie zasiedlili Siedmiogród w okresie pomiędzy LTBi i LTB2 ,a okres po roku 277 p.n.e. nie mieści się w tym przedziale. Dodatkowo najazdy Celtów, poprzedzające ich wyprawę z 280 roku p.n.e., były skierowane na

254 Na temat osadnictwa i pobytu Celtów na Węgrzech zob.: M. Szabó, The Celtic heritage in Hungary, Budapest 1971. 255 Z. Woźniak, Wschodnie pogranicze..., s. 167. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 89 tereny Tracji w związku z czym ich przesiedlenie do Siedmiogrodu nastąpiło przed tą datą, a może nawet ok. połowy IV wieku p.n.e 256.

TRACJA I DACJA

Do powstania celtyckiego osadnictwa na terenach trackich doszło po ich, wspomnianej wyżej, wyprawie do Grecji. Najazd nastąpił nie później niż w 289 roku p.n.e., kiedy Celtowie starli się z Kassandrem w zachodniej części Starej Płaniny257 . Następnego najazdu dokonały najprawdopodobniej oddziały pod wodząKambaulesa w 281 roku p.n.e. 258 . W latach 280-277 p.n.e. miał miejsce wielki najazd Celtów na Macedonię i Grecję o czym wspominałam wyżej. Jedna z grup celtyckich, pod wodzą Kerethirosa, zaatakowała Trację259. Później przez Trację przeszła także wymieniana już grupa pod wodzą Leonoriosa i Lutoriosa. Ludność przez nich prowadzona ostatecznie osiadła w Galacji. Jedna z grup, które wycofywały się po klęsce pod Delfami, założyła w roku 278/277 p.n.e. tzw. królestwo Tylis260. Obejmowało ono głównie część terenów dzisiejszej południowej Bułgarii razem z przylegającymi do niej częściami dawnej, propontydzkiej i egejskiej Tracji261.

256 A. Mócsy, Zur Geschichte Obermósien im hellenistisch-rómischen Zeitalter, „Actes Sofici\ 2, 1969, p. 85-89. 257 PLIN.Nat., XXXI, 30. 258 PAUZAN., X, 19, 5-6 zob.: A. Mócsy, Die Vorgeschichte Obermósiens hellenistisch-rómischen Zeitalter, ,Aeta Antiąua Academiae Scientiarum Hungaricae“, 14, 1966, p. 87-112; autor sugeruje, że wzmianka dotycząca wyprawy Kambaulesa odnosi się do tego samego najazdu celtyckiego, z którym walczył Kassander. 259 Na temat Celtów w Tracji zob.: D. Danov, The Celtic Invasion and Rule in Thrace in the Light of Some New Evidence, „SC\ 10-11, 1975-76, p. 29-39 por. N. Theodosiev, Celtic Settlement in North-Western Thrace during the Late Fourth and Third Centuries BC: Some Historical and Archaeological Notes, [in:] Celts on the Mar gin: Studies in European Cultural Interaction VII e BC - I e AD: Essays in Honour of Zenon Woźniak, eds: H. Dobrzańska, V. Megaw, P. Poleska, Kraków 2004. 260 F. Schlette,Kelten..., p. 35. 261 Ch. Danow, Trabowie, Warszawa 1987, s. 153. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 90

Wzmianki na ich temat pojawiają się u Polibiusza262, z przekazu którego także wynika, że władca celtycki Kavaros w okresie 220/219 p.n.e. występował w roli mediatora między Bizancjum, władcą Bitynii oraz Rodos. Wspomina także, iż państwo Celtów upadło w wyniku wojny z Trakami. Wprawdzie brak dokładnej informacji na temat daty konfliktu, ale prawdopodobne jest, że miało to miejsce w 213 roku p.n.e.263. Znakiem osłabienia potęgi królestwa Tylis mogło byś przesiedlenie się do Azji Mniejszej Aigosagów, zaproszonych przez władcę Pergamonu Attalosa I. Po roku 213 p.n.e. nie posiadamy wzmianek o Celtach zamieszkujących tereny Tracji. Wskazuje to na zanik osadnictwa celtyckiego na tym terenie, chociaż niektórzy badacze jak m.in. B. Gerov264 uważają, że Celtowie zamieszkujący te tereny zmieszali się z Trakami tworząc jeden lud. Pojawiają się także sugestie265, że wspomniani przez Kasjusza Diona266 Serdowie lub Sardowie stanowili po 213 roku p.n.e., jedyną enklawę osadnictwa celtyckiego w północno - zachodniej Tracji.

262 POLYB Hist., IX, 45.9-46.6; IV 52; VIII, 24. 263 S. Mateszew, Uwagi nad chronologią upadku Celtów w Tracji, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne”, t. 3, 1967, s. 7-19. Datę upadku na okres 213-212 p.n.e. podają także: O. H. Frey, M. Szabó, The Celts in the Bałkan Area [in:] The Celts..., p. 506 por. L. Lazarov, Otnosno keltskata darzhava s tsentar Tile v Trakiya pri Kavar, ^Numizmatichni Izsledvaniyd\ U, 1996, p. 73-86. 264 B. Gerov, Proucvanija varhu zapadnotrakij skite zemi prez rimsko vreme II, „Godiśnik na Sofijsklja Universitet. Fakultet po Zapadni Filologif \ 61, 1967, p. 38 (pp. 1- 101). Autor interpretuje w ten sposób przekazy Strabona zob.: STRABO., VII, 1,1; VII, 3,2; VII, 5,1-2; VII, 2,11. 265 Za taką możliwością opowiadał się m.in. B. Gerov zob.: B. Gerov, Proucvanija varhu zapadnotrakij skite..., p. 47-55; Idem, Keltische Spuren in Westthrakien, [in:] Studien zur Geschichte und Philisophie des Altertums, Budapest 1968, p. 352 n.; R. Vulpe, Le nom de Serdica, [in:] Studia in honorem Acad. D. Dećev, Sofia 1958, p. 93-104, sugerował trackie lub iliryj skie pochodzenie nazwy plemienia co wskazywałoby na zupełny zanik osadnictwa celtyckiego na tym terenie. 266 DION., LI, 25, 4. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 91

Część badaczy uważa267, że Celtowie odgrywali dominującą rolę w Tracji, a ich wpływy sięgały aż w rejony ujścia Dunaju. Na prawidłowość tego założenia wskazuje fakt, że od 212 roku p.n.e. Trakowie, jako samodzielna siła, biorą udział we wszystkich wydarzeniach politycznych tego rejonu Europy, co wcześniej nie miało miejsca. Dodatkowo widoczne jest, że władcy Macedonii nie podejmowali żadnych akcji militarnych, w latach 277-213 p.n.e., skierowanych do wnętrza Tracji. Jednoznacznie wskazuje to, że na tym terenie funkcjonował potężny ośrodek polityczny. O wiele skromniejsze są źródła dotyczące obecności oraz działalności Celtów w Dacji. Na istnienie ich osadnictwa w rejonie ujścia Dunaju wskazuje obecność na tym terenie nazw celtyckich268. Z tymi ziemiami związani są także Bastarnowie, dosyć często uważani za Celtów269. Pojawiały się także sugestie, że wspomniana nazwa odnosi się do związku plemiennego, w skład którego wchodziły także plemiona celtyckie 270 . Informacje zawarte w pracach Strabona i Ptolemeusza271 pozwalają na lokalizowanie ich siedzib na obszarze między ujściem Dunaju, a północno-wschodnimi krańcami Dacji. Na temat Celtów zamieszkujących centrum późniejszej Dacji nie posiadamy prawie żadnych wzmianek w źródłach literackich. Pierwsze świadectwa

267 Za tą opcją opowiada się m.in. G. Mihajlov, Kam istorijata na Trakija prez IV-III v. pred n.e., „Izvestrja na Arheologićeskłja InstituC, 19, 1955, p. 149-165. Na temat drugorzędnej roli Celtów w Tracji oraz istnienia na tym terenie innych silnych organizmów politycznych zob.: H. Danov, Iz drevnata ikonomiceska istorija na zapadnoto Cemomorie do ustanovjavaneto na rimsko vladicestvo, „Izvestrja na Arheologićeskija InstituC, 12, 1938, p. 252 n (pp. 185-258) por. Idem, Drevna Trakija, Sofia 1968, p. 434 n. 268 Zob.: T. Zawadzki, Celtowie, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, Wrocław 1961, t. 1, s. 225 por. Idem, Z dziejów wędrówek celtyckich, „Sprawozdania z prac naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN \ 8, 1965, s. 46-47. 269 Za Celtów uznają ich starsi autorzy: POLYB.Hist., XXV, 6; LIV., XL, 57; PLUTARCHUS, Vit.Aem.Paul., 9, 6; natomiast jako Germanów wymienia ich TAC.Germ., 46,1, STRABO., VII, 2, 4 i PLIN.Nat., IV, 87 a APPIAN.Illir., IXB, 4, 9 uważa ich za Getów. Na temat przynależności etnicznej Bastarnów zob.: O. Maenchen-Halfen, Ein unbeachtetes Zeugnis fur das Keltentum der Bastarnen, „Beitrdge zur Namenforschung“, 13, 1962, p. 174-77 por. Z. Madi, Pripontrjskie K el’ty, [in:] Antićnoe obśćestvo, Moskva 1967, p. 179-182. 270 Zob.: H. Lowmiański, Początki Polski, Warszawa 1963, t.l, s. 204-207. 271 PTOLEM.Geogr., III, 10, 7. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 92 dotyczą dopiero okresu panowania twórcy państwa dackiego, Burebisty. W okresie swego panowania starł się on z zajmującymi tereny aż po Cisę, Bojami i Tauryskami. Wspomniane wydarzenia znane sąm.in. z opisu Strabona272. Osadnictwo celtyckie w I wieku p.n.e. sięgało po rzekę Cisę. Zamieszkujące tam plemiona brały udział w celtyckiej koalicji Taurysków, którzy zgodnie z przekazem Ptolemeusza zajmowali północne krańce Dacji 273 . Pozostaje jeszcze kwestia Celto-Scytów wspominanych w kilku przekazach 274 . Jednak na podstawie tych tekstów nie jesteśmy w stanie określić położenia ich siedzib. Prawdopodobne jest umieszczenie ich na zachodnich krańcach zasięgu Scytów czyli w rejonie ujścia Dunaju. Równie możliwe jest przypuszczenie, że Celto-Scytowie to Celtowie z Dobrudży, gdzie zamieszkiwali także Korallowie będący czasem uznawani za Celtów275 .

TERENY POZAEUROPEJSKIE

Celtowie, którzy wkroczyli do Azji, byli zróżnicowaną grupą złożoną z trzech plemion: Tolistobogów, Tektosagów i Trokmów. Dowodzeni przez wspomnianych już przy najazdach na Grecję, Leonoriosa i Lutoriosa oddzielili się od głównych sił z grupą liczącą 20000 osób. W Azji Mniejszej nazywano ich Galatami276. Źródła nie podają dokładnej daty osadzenia się Celtów w Galacji, jednak prawdopodobnie nastąpiło to w III wieku p.n.e.

272 STRABO., V, 1, 6; VII, 3, 11; VII, 5, 2. Na temat walk celtycko-dackich zob.: T. D. Zlatkowskaja. Plemennoj sojuz Getov pod rukovodstvom Birebisty (I v. do n.e.), „YestnikDrevnej Istorii”, 2, 1955, p. 73-91; M. Macrea, Burebista si Celtii de la Dunarea de mijloc, „Studii si Cercetari de Istorie Veche”, 7, 1956, p. 119-139 por. F. Papazoglu, Srednjebalkanska plemena u predrimsko dobu, Centar za balkanolośka ispitivanja, Sarajewo 1969, t. 1, p. 255-61. 273 PTOLEM.Geogr., III, 8, 3. 274 PLUTARCHUS.Marius, XI; STRABO., I, 2, 27. 275 Na ten temat zob.: Ch. J. Guyonvarch, Le nom des Coralli, ,pipulum>\ 6, 1967, p. 119-122 por. Z. Woźniak, Wschodnie pogranicze..., s. 21-24. 276 O Celtach w Azji Mniejszej wspomina: IUST., XXV, 1-2. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 93

GALACJA

Celtowie w Galacji osiedlili się w III wieku p.n.e. i zachowali swoją odrębność etniczną. Nikomedes osadził ich na terytorium leżącym między rządzoną przez niego Bitynią, a państwem Antiocha I z którym prowadził spór. Klęska Celtów w 275-274 p.n.e. spowodowała, że zostali wyparci na płaskowyż, skąd przez następne 45 lat najeżdżali okoliczne miasta. Zgodnie z przekazami Liwiusza277 każde z trzech plemion miało swój rejon najazdów. Od połowy III wieku p.n.e. ataki nasiliły się, co spowodowało reakcję władców Pergamonu. Starcie z wojskami Attalosa I 278 zakończyło się klęską Celtów w bitwie u źródeł Kaikos w 233 p.n.e. W 191 roku p.n.e., Rzymianie sprzymierzeni z Pergamonem wzięli udział w wojnie z Antiochem III, który rok później poniósł klęskę pod Magnezją. Armia Seleucydów przegrała bitwę, mimo wsparcia galackich najemników. Do bezpośredniego starcia Galatów z Rzymem doszło w wyniku najazdu armii rzymskiej. Legiony dowodzone przez Gnejusza Manliusza Wulsona pokonały Galatów w ich ojczystej środkowej Anatolii 279 . Po zwycięstwie nad Tolistobogami i Trokmami udał się on na spotkanie z wojskami Tektosagów. W wyniku zawartego pokoju Galatowie zobowiązali się zaprzestać najazdów na zachodnią część Azji Mniejszej, a Rzymianie zapewniali im niezależność od Pergamonu. Jednak w 167 r. p.n.e. ataki Galatów rozpoczęły się na nowo. Zmusiło to Eumenesa II do działań zbrojnych, zakończonych dwa lata później zawarciem pokoju. Stopniowo celtyckie plemiona, określane jako Galatowie, zaczęły przejmować grecki i rzymski styl życia.

277 LIV., XXXVIII, 16. 278 Zwycięstwo zostało upamiętnione przedstawiającymi Celtów pomnikami w Pergamonie zob.: R. Wennig, Die Galateranatheme Atallus I. Ein Untersuchung zum Bestand und der Nachwirkung Pergamenischer Sku/p/ur, Berlin 1978. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 94

Przedstawiona w tym rozdziale problematyka jednoznacznie pokazuje, jak duże, zróżnicowane geograficznie tereny zajmowały plemiona celtyckie (Kat. Mapa II). Ze względu na tematykę podjętych przeze mnie badań konieczne było zakreślanie zajmowanego przez nich obszaru. Pozwoliło to na wyznaczenie terenów, na których osadnictwo Celtów miało charakter długotrwały. Obszary te są szczególnie cenne, jeśli weźmiemy pod uwagę pochodzący z nich materiał badawczy. Pozwala on zaobserwować ewentualną ewolucję, zachodzącą w przedstawianiu i pojmowaniu kwestii związanych z dzikiem, jak to miało miejsce w Galii, Hiszpanii oraz Brytanii. Zarysowanie rozmieszczenia plemion celtyckich pozwoliło także wychwycić różnice, występujące w odniesieniu do dzika. Niektóre z nich mogły wynikać z odmiennych warunków życia w poszczególnych rejonach. Ze względu na powszechność występowania wśród Celtów wierzeń związanych z dzikiem, istotnym dla moich badań jest stosunkowo długi okres pobytu plemion celtyckich na konkretnym terenie. Dodatkowo ciekawym elementem, wyróżniającym Celtów wschodnich na tle pozostałych grup, jest jedynie śladowy wpływ Imperium Rzymskiego na te tereny. Równocześnie znajdowali się oni pod znacznym oddziaływaniu Daków, Traków i Scytów, którego nie spotykamy w odniesieniu do grup zachodniej i północnej. Nie można także zapomnieć o terenach, gdzie Celtowie przebywali jedynie bardzo krótki okres. Powodowało to, że często nie zdołali pozostawić na takich obszarach zbyt wielu materialnych śladów swej obecności. Jednak mimo braku większej ilości znalezisk archeologicznych, często ze względu na dynamikę swoich działań, zostali zapamiętani i uwiecznieni w przekazach autorów antycznych, jak np: na Półwyspie Bałkańskim. Istotne jest by pamiętać, że wszystkie wspomniane tu czynniki, jak: czas zajmowania poszczególnych terenów, ludy z którymi Celtowie się stykali oraz

279 Zob.: B. Cunliffe, The Ancient Celts..., p. 106 por. FLORUS., I, 27. Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 95 warunki geograficzne, miały istotny wpływ na postrzeganie dzika. Powodowało to czasem nieco odmienną rolę tego zwierzęcia w życiu plemion celtyckich, należących do poszczególnych grup. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 96

Rozdział IV DZIK I JEGO SYMBOLIKA W TRADYCJI LUDÓW INDOEUROPEJSKICH.

Od najdawniejszych czasów dzik zajmował istotne miejsce w mitologiach ludów indoeuropejskich. Odgrywał w ich wierzeniach znaczną rolę, ze względu na szeroką symbolikę oraz wielorakość posiadanych kompetencji. Czczony był jako symbol płodności, a jego mięso przywracało życie. Stanowił symbol odwagi, zniszczenia, wojny, a także świata podziemnego 280 oraz zamierania i odradzania się przyrody. Był zwierzęciem solamym, w tym aspekcie przedstawiany z najeżoną sierścią, sygnalizującą jego powiązania z słońcem i jego promieniami. W tej roli pojawia się m.in. u Traków, oraz w mitologii indyjskiej, jako jedno z wcieleń boga słońca Wisznu 281 , czy Germanów, gdzie jest związany m.in. z bogiem Freyem. Pojawiał się również jako zwierzę lunarne, jednakże w tym aspekcie spotykamy go przede wszystkim w wierzeniach celtyckich, co omówię w osobnym rozdziale. Poświęcenie części pracy na przedstawienie dzika i jego roli u Celtów, jest konieczne ze względu na niezwykłą odmienność wierzeń i kultów związanych z tym zwierzęciem, właśnie w odniesieniu do tego ludu. Wspomniane różnice występują pomimo faktu, iż plemiona celtyckie także należą do Idnoeuropej czyków. W wierzeniach wielu ludów równie silnie wiązano dzika z bóstwami wojny. W takim przypadku często stanowił jedno z wcieleń boga lub stanowił przeciwnika, z którym bóg miał się zmierzyć. Należy jednak zwrócić uwagę, że u różnych ludów indoeuropejskich inne aspekty charakteru dzika wysuwane były na pierwszy plan. Także płeć

280 J. C. Cooper, Symbolic & Mythological Animals, London 1990 por. A. M. Kempiński, Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 97 zwierzęcia odgrywała znaczną rolę w kwestiach interpretacji symboliki z nim związanej. Omawiając symbolikę dzika w tradycji wspomnianych ludów, należy zwrócić uwagę z jednej strony na najstarsze wierzenia, a z drugiej na te ludy i plemiona z którymi Celtowie utrzymywali najszersze kontakty. Jest to konieczne, jeżeli chcemy znaleźć odpowiedź na pytanie o genezę odmienności wierzeń celtyckich związanych z dzikiem, o czym już wspominałam, jako że są to wszystko ludy należące do tej samej rodziny. Dodatkowo wielu badaczy zwracało uwagę na niezwykłe podobieństwo zachodzące w wierzeniach, oraz mitologiach Indoeuropejczyków282 . W związku z czym konieczne staje się wyjaśnienie dlaczego w tym właśnie przypadku, w odniesieniu do dzika, wspomniane różnice występują z takim natężeniem. Ze względu na przynależność do ludów indoeuropejskich oraz dawną, chronologicznie metrykę wierzeń, konieczne będzie przedstawienie w nieco szerszy sposób mitologii ludów zamieszkujących dolinę Indusu. Jest to niezbędne ze względu na dzika, który w wierzeniach tych ludów występuje w niezwykle ciekawej roli zwierzęcia solamego. Szczególną rolę w świecie starożytnym odgrywali Grecy, z którymi Celtowie zetknęli się najwcześniej. Ich wpływy są widoczne w wielu sferach życia Celtów. Szczególnie w przypadku mennictwa, jako że na ich numizmatach wzorowało się wiele plemion. Powszechnie znana w świecie antycznym była także mitologia grecka. Do jej rozpowszechnienia w dużej mierze przyczyniała się niezwykle popularna ceramika ozdabiana scenami zaczerpniętymi z wierzeń 283 .

281 M. Jakimowicz - Shah, A. Jakimowicz, Mitologia indyjska, Warszawa 1986, s. 168-238 por. A. Danielou, Hindu Politheism, London 1964. 282 G. Dumezil, Mythe et epopee, Paris 1968 por. Idem, Bepxoanbie eosu utidoeepneuijee, Mocma 1986. 283 Zob.: T. H. Carpenter, Art and Myth in Ancient Greece, a handbook, London 1991. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 98

Oprócz Greków, w trakcie swych ekspansji terytorialnych, zetknęli się Celtowie także z państwem rzymskim. Początkowo jako najeźdźcy, atakujący zajmowany przez nich Półwysep Apeniński 284 , a w późniejszym okresie w miarę wzrostu potęgi Rzymu, stanowiąc obiekt podboju 285 . Częste kontakty oraz utworzenie prowincji na terenach zajmowanych przez Celtów, spowodowały rozwinięcie wymiany handlowej. Z czasem doprowadziło to do przyswojenia znacznej ilości obcych wzorców, szczególnie że część z nich polegała na adaptacji przejętych wcześniej przez Rzymian tradycji greckich, a w związku z tym częściowo już Celtom znanych. W dalszej części rozdziału omówię także symbole oraz mity związane z dzikiem, które pojawiają się w wierzeniach plemion germańskich. Z Germanami, Celtowie ze względu na zamieszkiwane tereny, utrzymywali kontakty sąsiedzkie. Przedstawię także wierzenia związane z dzikiem, pojawiające się wśród Traków oraz indoeuropejskich ludów zamieszkujących hetycką Anatolię. Jeżeli weźmiemy pod uwagę najwcześniejszy okres, dla którego posiadamy znaleziska pozwalające na wnioskowanie na temat wierzeń mieszkańców doliny Indusu, to możemy stwierdzić, że liczą sobie ok. 4500 lat. Cywilizację doliny charakteryzował przede wszystkim kult płodności, na czele którego stała bogini-matka. Sytuacja zmieniła się wraz z pojawieniem się w 2 połowie II tysiąclecia Ariów. Wierzenia tego ludu były podobne do greckich. W zetknięciu z kultami lokalnymi doszło do wykształcenia się, w okresie 1200-800 p.n.e., religii określanej mianem wedyzmu. Powstałe, w wyniku mieszania się systemów religijnych tubylców i Ariów, wierzenia wedyjskie 286 skupiały się wokół antropomorfizowanych sił przyrody. W odróżnieniu od okresu wcześniejszego, gdy dominowały kulty

284 Wspomina o tym m.in. LIV., V, 34; POLYB.Hist., II, 17-18; IUST., XX, 5. 285 Na temat podboju zob.: CAES.Gall. 286 Zob.: E. W. Hale, Asura in Early Yedic Religion, Delhi 1986 por. A. Hillebrandt, Vedic mythology, t. 1-2, Dehli 1990. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 99 płodności, po przybyciu Ariów większość wielkich bóstw w nowym systemie, stanowią bogowie nieba. Kolejnym etapem ewolucji wierzeń w dolinie Indusu jest powstawanie braminizmu, co przypada na lata 800-500 p.n.e. Charakterystyczne dla tego okresu były rozważania nad współzależnością bóstw wedyjskich. Zaczęły się pojawiać nowe postacie bóstw, które do tej pory czczone przez stany rycerski i kupiecki, teraz powoli wchodziły do kultów ogólnych. Z tej tendencji wyrósł m.in. hinduizm, jeden z najbardziej znanych systemów religijnych w Indiach. W czasach wedyjskich bogiem związanym z dzikiem był Rudra287 , pan burzy nazywany „dzikiem niebios”. Będąc jednym z najstarszych bóstw, pełnił rolę nie tylko boga burzy, ale także pana śmierci i zniszczenia, zsyłającego ataki gorączki i choroby, ale również boga życia. W tym ostatnim aspekcie przypomina greckiego Apollina. Jego związek z dzikiem mógł powstać ze względu na charakter samego bóstwa. Wyznawcy uznawali go za dzikiego boga, uosabiającego niszczycielską siłę burzy. W tym aspekcie łączy się z dzikiem, który sam jest symbolem nieokiełznanej dzikiej siły natury. Aby lepiej zrozumieć charakter dzika w wierzeniach ludów doliny Indusu, konieczne jest wspomnienie o jednym z najważniejszych bramińskich bogów stwórców, Pardżapatim - Panu Stworzeń. Postać wspomnianego boga jest istotna ze względu na jego związek z dzikiem. Przybrał288 on postać tego zwierzęcia wynosząc, w akcie stworzenia, ziemię z oceanu. Jest bogiem będącym symbolem nieskończoności, oraz wciąż powtarzającego się cyklu czasu i zsyłającym deszcz, bóstwem huraganu 289 . Króluje nad wodami i każdą

287 Zob.: G. Dumezil, Mythe et epopee. Types epiąues indo-europeens: un heros, un socier, unroi, Paris 1971, p. 81-87. 288 Wisznu w postaci dzika stanowi kontynuację pradawnego kultu dzika jako małżonka Ziemi, zapładniającego ją w trakcie orania zob.: M. Jakimowicz - Sakh, Metamorfozy bogów indyjskich, Warszawa 1983, s. 72. 289 Rigweda V, 83; VII 101, 102 zob.: W. 0 ’Flaherty, The Rig Veda, An Anthology, London 1986 por. Hymny Rigwedy, Wrocław 1971. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 100

żywą istotą, zapewniając płodność ludziom, zwierzętom i roślinom290. Jest synem Dajusa, czyli nieba podobnie jak grecki Zeus, będący synem ubóstwionego nieba - Uranosa. Dzik pojawia się także w związku z bogiem Brahmą. W tym przypadku jest jednym z jego wcieleń. Bóg, po przyjęciu postaci tego zwierzęcia, miał przy pomocy ryja wypiętrzyć góry. Charakterystyczny jest tutaj, widoczny po raz kolejny w odniesieniu do bóstw wywodzących się z doliny Indusu, udział dzika w akcie stworzenia. Sam Brahma jest bóstwem stosunkowo abstrakcyjnym, reprezentując jedynie aspekt twórczy zwany brahmana191. Jest on także bóstwem związanym z cyklem kosmicznego czasu. Późniejszym, ale niezwykle ciekawym zjawiskiem jest rola, jaką dzik odgrywa u boku bardzo popularnego w hinduizmie boga Wisznu. Początkowo czczono go jako boga słońca, który przejął wcielanie się w dzika od wspomnianych powyżej Pardżapatiego oraz Brahmy. W przypadku Wisznu, dzik jest jego czwartym awatarem 292 . W tej postaci bóg występuje pod imieniem Warahy razem ze swoją małżonką, która przybiera postać Warahi, lochy-małżonki. Dzik jest tu bóstwem ziemi, formuje Indie z błota wygrzebanego z dna oceanu. Zanim tego dokonał, pokonuje w walce demona Hiranjakszę, który wciągnął cały ląd pod powierzchnię wody293 . Jako symbol płodności pojawia się, także jako emblemat bogini Wajnawrahi - pani zmroku, która jako locha jest źródłem życia.

Rigweda V, 83, 1; VI, 63, 15; VII, 101, 1, 2. 291 Brahma, brahman jest duszą wszechświata, wieczną, z której emanują wszelkie istniejące rzeczy i do której powrócą gdy zakończą swoje życie. Jest to boska esencja, niematerialna, niewidzialna, nie stworzona i wszechprzenikająca zob.: M. Jakimowicz - Sakh, A. Jakimowicz, Mitologia indyjska..., s. 157. 292 Awatara nie jest tym samym co inkarnacja. Słowo awatara oznacza „zstąpienie”. Bóstwo zstępuje na ziemię przyjmując widzialną postać, w której się porusza i działa. W odróżnieniu od awatary inkarnacja wymaga narodzin w wyniku kontaktu bóstwa z kobietą. 293 Zob.: Śatapathabrahmana I, 8, 1; VII, 5, 1, 5; XIV, 1, 2, 11 zob.: The Śatapatha- Brahmana According to the Text of the Madhyandina School, tr. J. Eggeling, vol. 1-5, Oxford 1882-1900; Satapatha Brahmana, ed: F. Max Muller, Richmond 2001 por. Wisznupurana I, 4 zob.: The Yishnu Purana, tr. H. H. Wilson, Londyn 1981. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 101

Dzik, jako zwierzę solarne, pojawia się również w wierzeniach irańskich, gdzie jako wierzchowiec Ormuza, bierze udział w walce z wężami reprezentującymi Arymana294. Pod postacią tego zwierzęcia ukazał się Zaratustrze bóg Werethragna295 , będący irańskim odpowiednikiem indyjskiego Indry. Wytworzony w tej religii system dualistyczny, warunkuje podział świata na dwie przeciwstawne sobie sfery, pozostające w stałym konflikcie. W mitologii greckiej dzik pojawia się bardzo często. Ze względu na długotrwałe wpływy Greków i ich wierzeń na ludy ościenne w tym Celtów, uważam za konieczne krótko wspomnieć o roli tego zwierzęcia w ich mitologii. Dzik, jako symbol spustoszenia, wojny i walki został poświęcony bogu wojny, Aresowi. Związek dzika z wojną potwierdzają bardzo liczne znaleziska hełmów z kłami dzika, których największa popularność przypada na okres od 1580 do 1200 r. p.n.e., pojawiają się one m.in. w opisie uzbrojenia Odyseusza znanym z Iliady296. Wspomniane w dziele Homera hełmy znajdują swoje odzwierciedlenie w materiale archeologicznym. Potwierdzenie ich istnienia stanowi, pochodząca z XIII wieku p.n.e., rzeźba głowy wojownika w hełmie z kłów dzika. Sam hełm tego typu zrekonstruowano na podstawie znaleziska 297 grobowego z okolic Knossos (Kat. rys. 72) . Charakterystyczne jest, że związek dzika z bogiem wojny, osadzał go w sferze kultów solamych. Przedstawianie zwierzęcia w pozycji bojowej z nastroszoną szczeciną, stanowiło podkreślenie tych cech, jako że miało to symbolizować promienie słoneczne. Dodatkowo siłę związku boga ze

294 Pojawia się w zandzie Awesty. Bandahis II, 47. Zob.: Zend-Avesta, ed: N. L. Westergaard, Copenhagen 1852-54 por. The Zend Avesta, tr. J. Darmesteter, [in:] Sacred Books o f the East, ed: F. Max Muller, New York 1987-2004. 295 Jaszt, XIV, 7-25 zob.: F. Machalski, Religie Persji, [w:] Zarys dziejów religii..., s. 303-341. 296 HOMERUS.Iliad., X, 257-259. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 102 zwierzęciem zdaje się potwierdzać przyjmowanie przez Aresa postaci dzika, jak to miało miejsce, gdy umykał przed Tyfonem298. Kształt ryja lub łba dzika miała także część dziobów greckich okrętów299. Prawdopodobnie chodziło tu o znaczenie symboliczne, nawiązujące do siły i uporu zwierzęcia. Może zakładano, że przeniesie to cechę charakterystyczną dla dzika na statek, by „pruł” morze tak, jak dzik przedziera się przez puszczę. Dzik występuje również, jako atrybut bogini Demeter i Atalanty300. Jako zwierzę łowne, pojawia się w mitach poświęconych Adonisowi, Meleagerowi oraz Hipolicie, realizując archetyp związany z polowaniem na wielkiego dzika. Demeter, jako bogini zboża była związana z lochą, najprawdopodobniej ze względu na fakt, iż w folklorze europejskim zwierzę to jest uznawane za wcielenie ducha zboża. W związku z czym możliwe jest, iż początkowo sama bogini występowała w postaci zwierzęcej 301 . Było to zwierzę poświęcone Demeter i składane w ofierze podczas misteriów ku jej czci. Analogię znajdujemy także u Celtów, gdzie boginiom Eponie czy Brigit, posiadającym cechy bogiń-matek w czasie świąt ku ich czci składa się w ofierze świnie mimo, iż nie stanowiły one ich głównego atrybutu. Ciekawe zestawienie bogini z dzikiem znajdziemy na monecie z III wieku p.n.e. 302 . Numizmat, oprócz wspomnianego zwierzęcia przedstawionego na rewersie i legendy PAIS, na awersie posiada przedstawienie samej bogini Demeter.

297 Rekonstrukcja hełmu z kłów dzika z grobu koło Knossos, Kreta, XIII wiek p.n.e., Iraklion, Muzeum Archeologiczne. 298 R. Graves, The Greek Myths, London 1955, p. 126 por. W. Burkert, Greek religion, Cambridge 1985. 299 T. Loposzko, Starożytne bitwy morskie..., s. 51, rys. 27, 29, 31; więcej na temat okrętów greckich zob.: P. F. Johnston, Ship andBoat Models in Ancient Greece, Maryland 1985 por. L. Casson, Ships and Seamanship in the Ancient World, Princeton 1971; Idem, The Ancient Marines. Sea Farersand Sea Fighters of Ancient Times, Princeton 1991. 300 J. C. Cooper, Symbolic p. 50. 301 J. G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1978, s. 352. 302 SNG Copenhagen 1341. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 103

Dodatkowo cechy Dem eter jako bogini-matki podkreśla jej występowanie w trójcy: Kora, Persefona, Hekate, gdzie pierwsza reprezentuje zielone zboże, druga dojrzały kłos, a trzecia zebrane już zboże. Imię Demeter byłoby łącznym określeniem bogini w jej troistej funkcji 303 , na co mogą wskazywać także niektóre obrzędy znane z terenów Attyki304. Ciekawa jest rola dzika w micie dotyczącym Adonisa. Najbardziej znanym wątkiem jest jego śmierć, spowodowana przez wściekłego odyńca. Jednak i w tym przypadku pojawia się kilka wersji. Jedna z nich mówi, że dzika na Adonisa nasłała obrażona na niego Artemida. Istnieje też wersja, że w dzika przemienił się zazdrosny o Afrodytę, Hefajstos lub jej kochanek Ares. W późniejszych wersjach pojawiła się jeszcze sugestia, że to Apollo zabił Adonisa przybierając postać dzika, aby zemścić się na Afrodycie za oślepienie swojego syna Erymantosa305 . W micie tym widzimy, znany także z opowieści celtyckich, element rozszarpania przez dzika. Znając treść mitów zarówno w odniesieniu do Greków, jak i Celtów należało by się zastanowić nad kontekstem, a co za tym idzie symboliką pojawiającego się tu dzika. Można zakładać, że śmierć głównego bohatera symbolizuje w tym przypadku zamarcie przyrody, a jego powrót jej ponowny rozkwit. Pół roku spędzane przez Adonisa w Hadesie z Persefoną, odpowiadałoby okresowi jesieni i zimy na ziemi. Natomiast jego odrodzenie, przypadające na pół roku spędzane z Afrodytą, odpowiadałoby czasowi wiosny i lata. Wersję łączącą Apollina z dzikiem zdaje się potwierdzać, pochodzący z III wieku p.n.e., numizmat emitowany na Sycylii306. Podobną stylistykę

303 R. Graves, The Greek Myths..., p. 94. 304 Zob.: HESIOD.Opera. 432-433: 460, 462 por. W. Burkert, Ancien! My stery Cults, Cambridge 1987. 305 Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1998, s. 318-320; por. R. Graves, The Greek Myths..., p. 126, F. Graf, Greek Mythology: An Introduction, Baltimore 1996; o zesłaniu dzika wspomina także: HOMERUS. Iliad. IX, 531-599. 306 Calciati 117. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 104 możemy zaobserwować na monecie z II wieku p.n.e.307, wybijanej w Nemausus. Na awersach obydwu z nich został przedstawiony Apollo, natomiast rewersy zawierają dzika z wyraźnie zarysowanymi kłami. W mennictwie greckim znane są liczne typy monet, na których możemy zaobserwować dzika308 , występującego w połączeniu z wieloma symbolami. U Greków monety z dzikiem pojawiają się już ok. VI wieku p.n.e. Do najciekawszych numizmatów, pochodzących z tego okresu, należą emisje z Licji. Znajdziemy wśród nich niezwykłe bogactwo typów monet z wizerunkiem dzika, łączonego z bardzo wieloma innymi motywami i symbolami. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż dzik przedstawiany, w przypadku tych monet, zazwyczaj na awersie, został potraktowany niezwykle dokładnie z zachowaniem wszystkich szczegółów charakterystycznych dla tych zwierząt. W przypadku emisji wybijanych w Licji dzik występuje na awersie, natomiast rewersy zawierają wiele różnych rodzajów przedstawień m.in. geometryczne stemple309, triksele310, żółwie311, byki312, lwy313 czy głowę boga Aresa314. Liczne monety powielające wspomniane motywy wybijano m.in. na Lesbos, skąd pochodzą niezwykle ciekawe, datowane na V wiek p.n.e. numizmaty. Na ich awersach przedstawiono dwa łby dzików, a na rewersie geometryczny wzór 315 . Są to motywy bardzo popularne wśród Indoeuropejczyków. Część z nich możemy w późniejszym okresie zaobserwować także w mennictwie celtyckim. W emisjach plemion kontynentalnych i wyspiarskich bardzo często pojawiają się wzory geometryczne, stanowiące awers lub rewers monety, na

307 LT 2698; Mon II 125. 308 Zob.: Aulock 4045 var., 4050, 4049, 8460; SNG Copenhagen 23 var. 309 Aulock 8460; Idem 4045 var.; SNG Copenhagen 23; Flaghera 2; Rosen 686. 310 Idem 4059. 311 Flaghera 48. 312 Aulock 4070. 313 Rosen 697. 314 BMC Lyciapg. 5,28. 315 Rosen 542-44. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 105 której pojawia się dzik. Często, w połączeniu z przedstawieniem dzika, wykorzystywane są także triksele oraz byki. Łączenie dzika, w kontekście mitu o łowach erymantyjskich, z Apollinem lub Aresem jest ciekawe ze względu na charakter dzika, który może przyjmować cechy solarne jak i luname. Jego symbolika w dużej mierze zależy od bóstw z którymi zostaje związany. W tym przypadku Ares, jako bóg wojny, jest bóstwem o ewidentnie solarnym wydźwięku. Bardziej tajemniczy pozostaje natomiast Apollin. Powszechnie czczono go jako boga sztuki, wróżbiarstwa oraz opiekuna muz. Mniej znana jest jego rola jako boga słońca, gdyż dosyć powszechnie w tej roli zastępuje go Helios, będący personifikacją słońca. Jednak, biorąc pod uwagę wspomnianą kwestię przejmowania przez dzika kompetencji charakteryzujących bóstwo z którym jest związany, to występując razem z Apollinem miał waloryzację ewidentnie solamą. Zwierzęciem lunamym stawał się dzik w powiązaniu z jego bliźniaczą siostrą, Artemidą. Wynika to z faktu, iż w niektórych rejonach Grecji była ona czczona jako bogini księżyca, zastępując w tej roli Selene. Zauważyć można przejęcie wyobrażeń wiążących boga Aresa z dzikiem, co znalazło swoje odzwierciedlenie w późniejszym związaniu rzymskiego Marsa z bogami Celtów, którzy byli łączeni z dzikiem jak np.: Moccus czy Cocidius lub Camulos. Potwierdzają to nie tylko inskrypcje316 poświęcone temu bogu, ale także monety na których możemy zobaczyć nie 317 tylko imię boga ale również przedstawionego na numizmacie dzika . Jednak, chyba najbardziej znaną opowieścią grecką związaną z dzikiem, 318 jest opis polowania na dzika kalidońskiego . Zwierzę zostało zesłane przez, wspomnianą powyżej, boginię Artemidę ponieważ zapomniano o niej podczas

^ CIL XIII 8701; ILS 4550; RIB 2166. 317 Van Arsdell 2105. 318 Zob.: ELIAN., XIII, 1 por. KALLIMACHUS, Hymn do Artemidy, 216-19. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 106

319 składania dorocznych ofiar . W łowach bierze udział wielu bohaterów m.in. Meleager 320 i Atalanta, którzy odgrywają główne role w micie. Dzik po długim polowaniu został zabity 321 , jednak za sprawą bogini doszło do sporu nad zabitym zwierzęciem o podział zdobyczy, łba i skóry. W tym przypadku nasuwa się porównanie, ze wspomnianym przez autorów antycznych w odniesieniu do Celtów, podziałem mięsa dzika i tzw. kęsem bohatera 322 . Wspomniany „kęs” niejednokrotnie stanowił zarzewie poważnych konfliktów, ponieważ nie było to jedynie zwyczajne odznaczenie, ale także stanowiło potwierdzenie pozycji społecznej oraz wyższości obdarowanego nad pozostałymi osobami. Zastanawiające w kontekście mitu jest, czy ze wspomnianą opowieścią można łączyć monety, wybijane w V wieku p.n.e. w Kyzikos 323 . Na awersie wspomnianych numizmatów widać biegnącego dzika, natomiast rewers przedstawia lwa, zwierzę w które została przemieniona Atalanta wraz z mężem. Związek Artemidy z dzikami, jako że jest ona władczynią zwierząt, nie dziwi. Prawdopodobne jest, że w wierzeniach Greków dzik, który ze względu na swą symbolikę może być wiązany ze śmiercią i zaświatami, jest jakby odzwierciedlaniem ciemnej części natury bogini. Artemida, jako bogini przyrody i lasów, staje się panią życia ale jednocześnie i śmierci. Wiadomo, że można ją uznać za okrutną, co można wywnioskować na podstawie

319 Pojawia się sugestia, że pominięcie Artemidy nie było przypadkowe ponieważ ta bogini wymagała składania w ofierze ciałopalnej żywych zwierząt. Istotne jest, że arkadyjski i beocki zwyczaj nakazywał złożenia w ofierze samego króla lub jego następcy jako jelenia Akteona i prawdopodobne jest iż Ojenus nie chciał dać się rozszarpać zob. R. Graves, The Greek Myths..., p. 234. 320 O Meleagerze w odniesieniu do omawianego polowania wspominają m.in. HYG.Fab. 14, 16; 17,1; Pseudo-Apollodoros., I, 8, 2-3; OV.Met., VIII, 300; PAUSAN., VIII, 45, § 4; DIOD.SYC., IV, 34,2. 321 Tekst mitu zob.: M. Pietrzykowski, Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1983, s. 118-120 por. A. Ruiz de Elvira, Mitologia Clasica, Madrid 1995. 322 DIOD.SYC., V, 28 por. Athenaeus, IV, 154. 323 SNG Kayhan 60. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 107 poświęconych jej mitów czy rodzaju składanych ofiar. W konsekwencji wiąże to boginię z groźnym, niszczycielskim aspektem natury dzika. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku związków tego zwierzęcia z celtyckimi matres. Na przypisywanie bogini kontaktów z dzikami wskazuje także dekorowanie jej świątyń łbami tego zwierzęcia324 . Wspomniany powyżej dzik kalidoński stał się niezwykle popularnym motywem w sztuce greckiej. Przykłady popularności tego mitu znajdujemy nie tylko w odniesieniu do monet 325 , na których chętnie przedstawiano to zwierzę, ale także w przypadku niezwykle chętnie kupowanych w całym świecie antycznym waz czarno- i czerwonofigurowych. Umieszczano na nich całe sceny związane z polowaniem na to zwierzę326. Trzeba tu zwrócić uwagę na niezwykle piękną wazę czarnofigurową sygnowaną przez Kleitiasa, na której została pokazana cała scena polowania

(Kat. rys. 75)327. Drugim, niezwykle popularnym wśród greckich opowieści w których występuje dzik, jest mit o dwunastu pracach Heraklesa. Czwarta z nich polegała na schwytaniu żywcem dzika erymanckiego 328 . Sam mit ma wydźwięk ewidentnie sakralny i jest najprawdopodobniej epickim odzwierciedleniem obrzędów ku czci bogini Artemidy, przeprowadzanych na

324 E. Bevan, Representation of Animals in Sanctuaries of Atermis and Other Olympian Diities, „BAR”, 1986. 325 BM 456; BMC 4; BMC 199; SNG Copenhagen 10; SNG Copenhagen 13; SNG III 1689 (Lockett Collection); SNG VI 637 (Fitzwilliam Museum). 326 Wazy ze sceną polowania na dzika kalidońskiego zob.: Museo Archeologico Nazionale, Florencja, waza czarnofigurowa VI wiek p.n.e. cat. nr. 4209; J. Paul Getty Museum, Kalifornia, waza czarnofigurowa VI wiek p.n.e. cat. nr. 86 AE. 154. Na temat waz czarnofigurowych zob.: J. Boardman, Athenian Black Figurę Vases, London 1974 por. J. D. Beazley, The Development o f Attic Black-Figure, Berkeley 1986; J. Boardman, Early Greek Vase Painting, l l th-6th centuries B.C., New York 1998. Polowanie na dzika kalidońskiego było także popularną sceną chętnie umieszczaną na reliefach m.in. reliefie z Melos datowanym na V wiek p.n.e. Obecnie znajduje się w Berlińskim Muzeum Państwowym. 327 Waza znajduje się w: Museo Archeologico Nazionale, Florence, Italy; cat. nr 4209. 328 Z. Kubiak, Mitologia Greków..., s. 453; wspomina o tym także APOLLODORUS Bibl., 2, 5, 4 por. DIOD.SYC. IV, 12. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 108 poświęconej bogini górze Erymantos. Ceremonia odbywana w grudniu w dniu zimowego przesilenia jest zwycięstwem nowego „świętego króla 329 ” nad rywalem. Sceny znane ze wspomnianego mitu, podobnie jak polowanie na dzika kalidońskiego, były bardzo chętnie przedstawiane przez malarzy na wazach greckich w VI w. p.n.e. Do najpiękniejszych należy amfora, na której pokazano Heraklesa przynoszącego dzika do Eurysteusza, ukrywającego się ze 330 strachu w beczce z brązu (Kat. rys. 74) . Trzecią, nieco mniej znaną ale wpisującą się w tradycję mitów o zabijaniu dzika, jest opowieść o dzikiej świni z Krommyon 331 zabitej przez Tezeusza. Podobnie, jak w przypadku dzików celtyckich czy wspomnianego powyżej dzika kalidońskiego, było to zwierzę nadprzyrodzone, potomek Tyfona i Echidny. Polowanie to zostało uwiecznione na wazie czerwono- 332 figurowej z V wieku p.n.e. (Kat. rys. 73) . Pokazano na niej herosa uzbrojonego w miecz i tarczę, walczącego z dzikiem. Dzika, w bardzo ciekawej roli, możemy zaobserwować również w micie o wędrówce Odyseusza 333 , znanym także z „Odysei” Homera. Pojawia się w nim motyw czarodziejki Kirke zamieszkującej wyspę Ajaję, która zamienia towarzyszy Odyseusza w dziki. Samemu bohaterowi udaje się uniknąć podobnego losu, jedynie dzięki pomocy Hermesa. Wspomniana scena z mitu została ukazana m.in. na niezwykle pięknym, czarno-figurowym kubku wykonanym w Atenach ok. 550-530 roku p.n.e. Na naczyniu uwidoczniono

329 W mitologii greckiej występuje podobny jak w wierzeniach celtyckich podział roku na dwie części. Pierwszą jasną rządzi „święty król”, drugą jego brat bliźniak lub rywal pojawiający się pod postacią dzika. Zob.: R, Graves, Greek Mylhs..., p. 76-77. 330 University Museums, University of Mississippi, cat. nr 1977.3.63. 331 Strabon wspomina o niej jako o matce dzika kalidońskiego zob.: STRABO., VIII, 6, 22. 332 Waza znajduje się w: University Museum, University of Pennsylvania, cat. nr L- 64-191. Więcej na temat waz czerwonofigurowych zob.: J. Boardman, Athenian Red- Figured Yases: Archaic Period, London 1975; Idem, Athenian Red-Figured Yases: Classical Period, London 1989. 333 L. Bum, Greek myths. The legendary past, London 1990, p. 58-59. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 109

Kirke, biorącą naczynie z płynem od jednego z mężczyzn, pokazanego tu z głową dzika334. Sama postać czarodziejki Kirke jest znacząca, ponieważ jest ona córką greckiego boga słońca, Heliosa. Mit Heliosa posiada nie tylko wartości achtoniczne i inferalne, ale także można się w nim dopatrzeć związków ze światem roślinnym 335 . Bóg ten jest także związany z czarnoksięstwem i podziemiami. Uwidacznia się to w składanych mu ofiarach z koni i węży, które należą do sfery chtoniczno-funeralnej. W związku z przytoczonymi powyżej faktami, wydźwięk przemiany jest ciekawy ze względu na wspomniane związki zarówno ze słońcem jak i podziemiami, ponieważ siły magiczne oraz związane z nimi wywary roślinne336 należały do sfery chtonicznej. Przytoczony, nieco „dziwny”, związek sfer chtonicznej i solamej może wynikać z głoszonego już przez Heraklita przekonania, że słońce każdego dnia jest nowe, czyli odradza się. Przyjmowanie przez dzika waloryzacji zarówno chtoniczno-lunamej, jak i solarnej, włączenie go krąg tych wierzeń nie powinno dziwić, ponieważ nie jest to sprzeczne z jego charakterem. W połączeniu z Odysem dzik pojawia się w roli ofiary. Przywołany przez herosa wieszcz Terezjasz, radzi mu złożyć to zwierzę w ofierze rozgniewanemu bogu mórz, Posejdonowi 337 . Ciekawe w tym przypadku jest

334 Zob.: Boston nr 99.515. por. czerwonofigurowa waza z wizerunkiem Odyseusza, Kirke i człowieka z łbem dzika, Metropolitan Museum New York City cat. nr. 41.83; czerwono-figurowa waza datowana na 460 rok p.n.e. Przedstawiono na niej czarodziejkę Kirke i człowieka z łbem dzika, Staatliche Kunstsammlungen, Albertinum, Dresden, Germany, cat. nr. Dresden 323. 335 M. Eliade, Traktat o historii..., s. 145. 336 DIOD.SYC., IV, 45, 1. 337 HOMERUS.Odys. XI, 133-134; na temat najstarszych form oraz interpretacji imienia, przydomków i kultów związanych z Posejdonem zob.: Cf. F. Schachermeyr, Posejdon und die Entstehung des griechischen Gótterglaubens, Bern 1950, p. 13-18 por. F. Gschnitzer, Zum Namen Poseidon, [in:] Perta Philologica Aenipontana, ed: R. Muth, Innsbruck 1962, p. 13-18; C. Scott Littelton, Poseidon as a Reflex of the Indo-European ,Source of Water’ God, „Journal of Indo-European Ptudieśj 1, 1973, p. 423-40; R. A. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 110 wiązanie tego boga z dzikiem tym bardziej, że na podstawie wzmianek kilku autorów antycznych, rysuje się jego pokrewieństwo z dosyć niezwykłą w mitologii greckiej postacią, skrzydlatym dzikiem. Graficzne przedstawienie tego zwierzęcia znamy z czerwonofigurowej wazy greckiej datowanej na VI 338 wiek p.n.e. (Kat. rys. 107). Rodzicami wspomnianego zwierzęcia, o imieniu Khrysaor, mieli być Posejdon i Meduza 339 . Sam dzik jest w tym przypadku w jakiś sposób związany z roślinnością i pogodą, na co wskazuje m.in. jego związek z nimfą wodną Kallirrhoe, z którą miał syna Geryona. Znamienny jest także fakt pojawiania się bogini Demeter z przydomkiem Khrysaoros, czczonej po zbiorach. Na mięso dzika składano także przysięgi, co podkreślało jego znaczenie. Istnienie takich przysiąg wspominają autorzy antyczni tacy jak: Ksenfont340 czy Pauzaniasz341, który opisuje przymierze zawarte, w Stenyklerosie messeńskim zwanym Kapra Sema 342 , przez Heraklesa i synów Neleusa nad wnętrznościami dzika. Motyw podobnej przysięgi został opisany w chronologicznie dużo wcześniejszej Iliadzie Homera, gdzie Agamemnon 343 przysięgę nad dzikiem, który zostaje złożony w ofierze. Zwierzęciu w rytualny sposób poderżnięto gardło, po czym truchło wrzucono do morza. Charakterystyczne jest, że wódz Greków przed złożeniem przysięgi i dokonaniem aktu ofiary, wzywa na świadków Zeusa, Ziemię, Heliosa - Słońce i Erynie344. Akt oddania ofiary morzu, wskazuje na jej związek ze sferą lunamą. Dodatkowo taką interpretację zdaje się potwierdzać wezwanie Gai-ziemii, czyli pierwotnej chtonicznej

Sucharski, Posejdon w świetle tekstów tabliczek w greckim piśmie linearnym B , Warszawa 2000, s. 17-122. 338 Antikensammlungen, Miinich, Niemcy, nr. kat. Munich 2620. 339 Zob.: HESIOD.Theog., 278; HYG.Fab., 151 por. APOLLODORUS Bibl., II, 42; DIOD. SYC., IV, 17, 1. 340 Ksenofont. Anabasis., II. 341 PAUSAN., IV, 15, 8; V, 24,9-10. 342 Nazwa z gr. oznacza Grobowiec dzika. 343 HOMERUS.Iliad. XIX, 264-268. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 111 bogini-matki. O cechach wiążących Heliosa także z sferą roślinną, która należy do grupy kultów związanych z płodnością i chtonizmem, wspominałam już omawiając kwestie związane z czarodziejką Kirke. Także Erynie są bóstwami związanymi z światem podziemnym, karzącymi krzywoprzysięzców i zbrodniarzy. Ciekawe w tym kontekście wydaje się wezwanie Zeusa, który w mitologii greckiej nie posiada szczególnych związków z dzikami. Natomiast, jako najwyższy z bogów, ma zawarte w swych kompetencjach kwestie związane z przysięgami. Pierwotna postać Zeusa, jako boga zjawisk atmosferycznych, władającego żywiołami czyni go podobnym do indyjskiego Rudry. Wybór dzika, ofiarowanego jako gwarancja prawdomówności, nie dziwi ze względu na dualistyczny charakter symboliki tego zwierzęcia, która pozwala mu się poruszać zarówno w sferze kultów lunamych, jak i solarnych. O roli tego zwierzęcia świadczy także fakt, że w Grecji zbrodniarza oczyszczano jego krwią345, co stanowi rytualne zrównoważenie znaczenia krwi dzika i człowieka. Znane wśród Greków było wróżenie przy udziale dzika, co w odniesieniu do młodzieży spartańskiej opisuje Pauzaniasz346. Spartanie wierzyli, że grupa do której należał zwycięski dzik, wygra w rozgrywanych później zawodach. Wykorzystywanie dzika we wróżbach może wynikać ze wspominanego już związku tego zwierzęcia z opiekunem wróżbiarstwa, Apollinem. Należy także przypomnieć związki dzika z Aresem, jako że mity związane z tym bogiem były stosunkowo popularne. Prawdopodobne jest, że Spartanie na podstawie zwycięstwa dzika, będącego zwierzęciem związanym z bogiem wojny starali się wywnioskować, której drużynie sprzyja bóstwo. Bardzo znanym mitem był ten, opowiadający o rozszarpaniu Adonisa przez Aresa przemienionego w dzika, czy przybraniu przez tego boga postaci

344 Ibidem. XIX, 258-259. 345 A. Szyjewski, Etnologia..., p. 446. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 112 dzika w czasie jego ucieczki przed Tyfonem, co uzasadniało takie wiązanie zwierzęcia z bogiem wojny. Natomiast żółw, który w tradycji greckiej ze względu na przedstawienia na monetach 347 , pojawia się nie tylko w związku z dzikiem ale także bogiem Hermesem łączonym z tym zwierzęciem, nie został przejęty i nie znalazł miejsca w tradycji celtyckiej. Celtowie zauważyli łączenie Hermesa oraz utożsamionego z nim rzymskiego Merkurego z dzikami, co jest częstym elementem w mitologii greckiej. W tradycji celtyckiej zaowocowało to połączeniem rodzimych bóstw związanych z dzikiem z Merkurym, a w efekcie wytworzeniem nowych bogów gallorzymskich, znanych z licznych inskrypcji348. Żółw, jako symbol żeńskiej mocy wód, był także łączony z boginią Afrodytą, która wyszła z morza. Dodatkowo tej samej bogini Grecy składali w ofierze dzika349. Należy także pamiętać, że odgrywała ona ważną rolę, we wspomnianym już micie, poświęconym zabitemu przez to zwierzę Adonisowi. Przytoczone w pracy przykłady pokazują, że większość scen polowania na dzika przedstawia to zwierzę przebite włócznią, atakowane przez myśliwych lub ich psy. Ten sposób ukazywania tych scen spotkamy także wśród zabytków wytworzonych przez przedstawicieli plemion celtyckich. Jednak, mimo iż niezaprzeczalnym faktem pozostaje wiedza na temat greckiego przedstawiania scen polowań, śmiało można powiedzieć, że Celtowie przedstawiają łowy na dzika w podobny sposób. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że podobieństwa mogą wynikać nie tylko ze znajomości sztuki greckiej, ale także ze stosowania podobnych technik łowieckich. W związku z

346 PAUZAN., III, 14, 10. 347 Flaghera 48. 348 CIL XIII 5676. Inskrypcja o treści “In h(onorem) d{omus) d(ivinae). Deo Mercur{ió) Mocco. L. Mascl(uś) Masculus et Sedulia Blandula mater ex votd\ wymienia boga Merkurego Moccusa gallorzymskie bóstwo popularne wśród celtyckiego plemienia Lingonów zob.: G. Drioux, Cultes indignes des Lingons. Essai sur traditions religieuses d ’une gallo-romaine avant le..., p. 2-18. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 113 czym przedstawiane sceny odzwierciedlające prawdziwe polowania są do siebie podobne. Tym bardziej, że jak już wspomniałam, posiadamy przekazy autorów antycznych, opisujących przebieg polowania na dzika z detalami 350 . Należy również przyjrzeć się dzikowi w sferze odnoszącej się do wojny oraz jego roli, jako zwierzęcia ofiarnego. Był emblematem wojennym, np.: noszono hełmy ozdobione jego kłami o czym wspomina Homer, czy hełmy wykonane z kłów dzików, co potwierdzają znaleziska archeologiczne (Kat. rys. 72). Za przykład może tu służyć, oprócz wspomnianej już rekonstrukcji hełmu odnalezionego w grobie na Knossos, plakietka z kości słoniowej datowana na XII wiek p.n.e., na której został przedstawiony wojownik z tarczą i w hełmie z kłów dzika351. Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej przykłady zabytków, na których widzimy dzika w towarzystwie wielu postaci mitologicznych oraz symboli, nasuwa się wniosek, że w przypadku Greków zwierzę to przybiera ewidentną waloryzację solarną. Potwierdza to fakt, że zwierzęciu temu towarzyszy znaczna liczba bóstw męskich, które posiadają wyraźnie widoczne rysy bogów solamych. Także towarzysząca dzikowi symbolika wywodzi się ze sfery solarnej. Dzika, w roli zwierzęcia ofiarnego, spotkamy również u Traków 352 . Należy wziąć pod uwagę, że ich wierzenia i mitologia są stosunkowo mało znane. Jednak, jeśli poświęcimy im uwagę, można stwierdzić jej pokrewieństwo z jednej strony z wierzeniami babilońskimi z drugiej zaś z greckimi oraz celtyckimi. Ze względu na wspomniane pokrewieństwo zasadne wydaje się omówienie roli, jaką dzik odgrywał u Traków, po wcześniejszym

CALLIMACHUS., fr. 62 por. STRABO., IX, 5, 17. 350 Polowanie na dzika opisuje ARRIAN.Cynegetica., I-III; o niebezpieczeństwie z nim związanym wspomina także MARTIAL.Epigr., I, 104; V, 65; VII, 27. 351 J. V. Luce, Homer and the Heroic Age, New York 1975. 352 Na temat religii Traków zob.: J. Rosen-Przeworska, Religia Traków, [w:] Zarys Dziejów Religii, red: J. Keller, Warszawa 1968. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 114 przedstawieniu wierzeń Greków, a przed rozdziałem poświęconym symbolice dzika u Celtów. Spośród bóstw trackich z dzikiem związany był Dionizos 353 , czczony jako bóg słońca, przyrody i wesołości. Wspomnianemu bogu składano w ofierze dziki, a ku jego czci odprawiano misteria dionizyjskie, zwane bachanaliami. Z trackim Dionizosem jest także związany Zagreus, uznawany za syna Zeusa-Kronosa i Persefony, będący władcą podziemi oraz złym łowcą. Wspomniany bóg oraz mity z nim związane reprezentują najprawdopodobniej starszą formę kultu Dionizosa, który z czasem przybrał cechy bóstwa solarnego, ostatecznie stając się bogiem słońca. W przypadku Traków, o znacznej roli dzika może także świadczyć znalezisko grobowe z Mezek, gdzie w kurhanie odnaleziono posąg dzika, prawie naturalnych rozmiarów (Kat. B nr 33; Kat. rys. 32a). Ze względu na rodzaj pochówku, może to świadczyć o łączeniu tego zwierzęcia z wojną. Mamy tu bowiem do czynienia z bogato wyposażonym grobem wojownika trackiego, być może kogoś z arystokracji plemiennej. Nie jest także wykluczone, że wspomniany posąg miał wskazywać na sukcesy zmarłego, odnoszone w polowaniach na te niebezpieczne zwierzęta. W związku z czym można by go łączyć z polowaniami, a nie wojną. Polowania na dzika pojawiają się także w mitologii rzymskiej. Istotne w tym przypadku jest stwierdzenie czy dla Rzymian polowanie wiązało się z obrzędami, miało wydźwięk religijny czy też było jedynie rodzajem rozrywki. Należy także pamiętać, że w przypadku Rzymu widoczny jest znaczny wpływ obcych mitologii m.in. etruskiej354, greckiej czy wreszcie wierzeń autochtonicznych mieszkańców Półwyspu Apenińskiego. W związku z tym

353 W. F. Otto, Dionysius Myth and Cult, Dallas 1981. 354 W przypadku Etrusków należy pamiętać, iż nie znamy ich pochodzenia w związku z czym nie możemy stwierdzić czy byli indoeuropejczykami, ale ze względu na ich niezaprzeczalny wpływ na kształt wierzeń rzymskich należy o nich wspomnieć zob.: B. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 115 nastąpiło przejęcie popularnych mitów o polowaniu na dzika kalidońskiego czy pracach Herkulesa. Jego czwarta praca, schwytanie dzika erymanckiego, została uwieczniona m.in. na monetach emitowanych przez M. Volteiusa. Głowa herosa została umieszczona na awersie, natomiast rewers przedstawiał uciekającego dzika erymanckiego, zwróconego w prawo 355 . Sceny nawiązujące do wspomnianego mitu pojawiają się także na brązowym medalionie Lucjusza Verusa. Na rewersie medalionu przedstawiono herosa niosącego to zwierzę356. W przypadku rzymskich nawiązań do polowania na dzika erymanckiego należy zwrócić uwagę na możliwość, iż nie mamy tu do czynienia z podobnym podtekstem religijnym, o którym wspominałam w odniesieniu do Greków, ale jedynie nastąpiła recepcja niezwykle popularnego mitu. O popularności tematyki związanej z polowaniami świadczy uwiecznienie dzika przebitego włócznią z atakującym go psem na rewersie denara, wybitego w Rzymie przez C. Hostidiusa w 68 roku p.n.e. 357 . Sceny polowania pojawiają się także w późniejszym okresie, na emisjach kolejnych cesarzy jak np.: monecie Elagabala, na rewersie której pokazano biegnącego dzika z włócznia wbitą w bok 358 Nawiązania do, wspomnianego już, polowania kalidońskiego pojawiają 359 się już u Etrusków (Kat. rys. 77) , a później także u Rzymian. Scenę tego polowania możemy zaobserwować także na sarkofagu z II wieku n.e. (Kat. rys.

76)360. Mimo znacznej popularności wspomnianego motywu w sztuce i numizmatyce rzymskiej, trudno w tym przypadku mówić o sakralnej roli dzika

Raymond, The ancien civilisation of the Etruscans, New York 1969; M. Palittinno, The Etruscans, Indiana 1975 por. L. Bontane, Etruscan, Berkeley 1990. 355 BMCRR Rome 3158-9. 356 Crawford 385/2. 357 H. M. Crawford, Roman Republican Coinage, London 1974, nr 407/1; 407/2. 358 SNG Copenhagen 452. 359 Alabasrtowa etruska urna z Yolterra. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 116 czy religijnym wydźwięku przedstawianych scen. Wydaje się, że mamy tu raczej do czynienia z wykorzystaniem modnego motywu tym bardziej, że w przypadku sarkofagów, często przedstawiano na nich sceny z życia codziennego. Przedstawienie zmarłego w trakcie łowów na tak groźne zwierzę miało podkreślać cechy charakteru, które posiadał za życia. Ciekawy natomiast jest wątek związany z białą lochą, która odegrała rolę znaku wróżebnego, wskazując miejsce w którym Eneasz miał założyć miasto. Opowieść tą przytacza w ,J}neidzie” Wergiliusz mówiący, iż biała locha z trzydziestoma warchlakami miała być jednym ze znaków wskazujących miejsce, gdzie miało powstać nowe miasto361. Tak więc interesujące nas zwierzę pojawia się w mitologii rzymskiej, spełniając ważną rolę przy założeniu miasta. Ważne w tym przypadku jest, iż wspomniana opowieść nie jest odwzorowaniem ani naśladownictwem żadnego z mitów etruskich czy greckich. Opisane zdarzenie jest tym bardziej symboliczne, że zgodnie z wspomnianym fragmentem, zwierzę znajdowało się pod dębem, czyli drzewem w mitologii rzymskiej związanym z Jowiszem. Należy także wziąć pod uwagę kolor wspomnianego zwierzęcia. Biała barwa, przez większość Indoeuropejczyków, jest wiązana z zaświatami, a na nadprzyrodzone pochodzenie wskazuje rola znaku wróżebnego. Bogowie zsyłając zwierzę, wskazywali miejsce najodpowiedniejsze do założenia miasta. Nawiązaniem do opisanego w eposie znaku może być moneta Wespazjana na rewersie, której widzimy maciorę z trzema młodymi362. Jest to dosyć prawdopodobne, jako że zdania odnośnie interpretacji monety są podzielone. Pojawiały się sugestie, że na wybijanej w latach 77-78 w Rzymie monecie, maciora z młodymi symbolizuje X legion363 z Judei. Wspomniane zwierzę

360 Rzymski sarkofag, II wiek, Villa Doria Pamphilj, Rzym. 361 VERG.Aen. III, 388-393. 362 RIC II 70 - moneta z 74 roku; RIC II 109 - moneta z lat 77, 78. 363 Więcej na temat historii legionu zob.: E. Dąbrowa, Legio X Fretensis: a prosopographical at study ofits officers (I-III c. A.D.), Stuttgart 1993. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 117 stanowiło emblemat tego legionu. Istnieją także sugestie, że moneta jest jedną z wielu wpisujących się w tzw. cykl rolniczy, na rewersach których przedstawiano zwierzęta i zboża. Interpretowano, przedstawione na niej zwierzęta, jako związane z boginią Cererą, której były poświęcone. W mitologii rzymskiej spotykamy także czarodziejkę Kirke, która zakochawszy się w Pikusie postanowiła go zdobyć mimo, iż był on zakochany w nimfie Kanens. Pojawia się tutaj motyw znany z wielu mitów indoeuropejskich. Pikus wyrusza polować na dziki, a zazdrosna Kirke tworzy przy pomocy zaklęcia postać, za którą król msza w pogoń364. Gdy zwierzę odciąga Pikusa na odpowiednią odległość od towarzyszącego mu orszaku, czarodziejka ukazuje mu się. Gdy ten odrzuca jej zaloty, zostaje zamieniony w dzięcioła. W tym przypadku, podobnie jak w greckim micie, Kirke posługuje się dzikiem będącym w tym aspekcie zwierzęciem ewidentnie nadprzyrodzonym, powołanym do życia przy pomocy magii. U Rzymian, podobnie jak w przypadku pozostałych Indoeuropejczyków, maciory i dziki odgrywały ważną rolę, jako zwierzęta ofiarne. Stanowiły ofiarę w dwóch niezwykle ważnych obrzędach: organizowanym co pięć lat Justratio populi romani”, w czasie którego składano ofiarę zwaną suovetaurilia365 (Kat. rys. 66). Drugim rodzajem obrzędów było opisywane przez Katona366 Justratio a g rf\ w czasie którego modlono się do Janusa, Jowisza i Marsa zabijając w ofierze prosię. W przypadku wspomnianego święta, ciekawe jest zestawienie w triadę akurat tych trzech bogów. Janus bóg o rodowodzie staroitalskim, widzący przyszłość i przeszłość, pan początku, bóstwo pór roku. Jowisz pierwotnie bóstwo żywiołów, z czasem stał się gwarantem przestrzegania praw

364 A. Krawczuk, Mitologia starożytnej Italii, Warszawa 1986, s. 54-57. 365 M. Jaczynowska, Religie świata..., s. 44; płaskorzeźba (Kat. rys. 66) przedstawia składanie suowetaurili. Nazwa pochodzi od trzech składanych w ofierze zwierząt: świni - sus, barana - aries i byka - taurus. 366 CATO.Agr., 141, 1-4. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 118 i układów367. Mars pierwotne staroitalskie bóstwo opiekujące się roślinami i gwarantujące ich wzrost, dopiero pod wpływem greckiego Aresa stał się bogiem wojny i zniszczenia368. Przytoczywszy kompetencje wymienionych bogów przestaje dziwić wspomniane zestawienie. Jeśli odłożymy na bok naleciałości greckie, ukazuje się nam trójka bogów mających znaczny wpływ na cykl roczny, odradzanie się przyrody, a w konsekwencji urodzaj. Obrzęd Justratio agri” w tłumaczeniu „oczyszczenie pola” w konsekwencji miał prowadzić do przebłagania bóstw i zapewnienia urodzaju. Stąd najprawdopodobniej ofiara właśnie z dzika, będącego symbolem płodności. Locha, według słów Katona369, była także zwierzęciem składanym w ofierze starorzymskiej bogini Cererze, związanej ze wzrostem roślin 370 . Później została ona utożsamiona z grecką Demeter i Rzymianie przypisali jej mity i atrybuty związane z tą boginią. W Rzymie spotkać się można także, z nie praktykowaną przez żaden z wspominanych w tej pracy ludów, hodowlą dzików w tzw. vivariach 371 . Widoczna jest również popularność dzików i świń jako pożywienia. Wskazuje na to nie tylko fragment Strabona 372 , w którym wspomina on o sprowadzaniu celtyckiej wieprzowiny, ale także liczne zachowane w pracy Apicjusza 373 przepisy na potrawy z dzików i świń, które były niezwykle popularne wśród arystokracji rzymskiej.

367 Zob.: G. Dumezil, Jupiter, Mars, Quirynus et Janus, “RHR“, 139, 151, p. 208-15 por. Idem, Jupiter, Mars, Ouirynus, Torino 1955. 368 Na temat Marsa zob.: U. W. Scholz, Studien zum altitalischen und altrómischen Marskult undMarsmythos, Heidelberg 1970. 369 CATO.Agr. 134, 1. 370 Na temat kultu Cerery w Rzymie zob.: H. Le Bonniec, Le culte de Ceres a Rome, des origines a lafin de la Republiąue, Paris 1958. 371 J. M. C. Toynbee, Animals in Roman Life and Art, London 1973, p. 131-136. 372 STRABO., IV, 4, 3. 373 Apicius, De re Coąuinaria, ed: M. E. Milham, Leipzig 1969; potrawy z dzika - VIII, I, 1-10; potrawy ze świni - VIII, VI, 1-11. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 119

Na związki dzika z wojną wskazuje łączenie go z bogiem Marsem. Ostatecznie, w okresie galorzymskim, przyczyni się to do powstania znanego z licznych inskrypcji, Marsa Camulusa. W przypadku Rzymian, dzik pojawia się także w sferze wojennej będąc emblematem poszczególnych legionów. Z bardzo podobnymi praktykami spotykamy się u Germanów czy Celtów, którzy jak wiemy na podstawie znalezisk archeologicznych, posiadali figurki dzików noszone na palu przed oddziałem, jako jego symbol czego przykład widzimy na reliefie z Narbonne

(Kat. H nr 6; Kat. rys. 53). Dzik jako symbol siły, odwagi, waleczności stanowił godło kilku legionów rzymskich m.in. I Italica 374 , II Audiutrix, X Fretensis czy XX Valeria Vitrix 375 . Pojawia się on jako ich atrybut, na godłach wspomnianych legionów, oraz na poświęconych im numizmatach376. Charakterystyczne jest, że w okresie Cesarstwa kompetencje Marsa, jako boga związanego z rozwojem roślinności zostały zupełnie zmarginalizowane, a bóg jawi się jako pan wojny coraz bardziej przypominając greckiego Aresa. Należy także zwrócić uwagę na proponowane przez A. Domaszewskiego 377 połączenie dzika z Kwirynem. Jest to prawdopodobne, ze względu na fakt wchodzenia wspomnianego boga do trójcy kapitolińskiej, złożonej z Jowisza, Marsa oraz właśnie Kwiryna. Kwiryn, zgodnie z trójpodziałem władzy zaproponowanym przez G. Dumezila, jest bogiem odpowiedzialnym za plony i szeroko rozumianą płodność, więc dzik należący do tej sfery wierzeń mógł stanowić jego atrybut.

374 Na temat Legionu I Italica zob.: L. Mrozewicz, Legio I Italica i Legio XX Valeria Victrix: związki wzajemne, „Eos”, 1986, s. 303-308. 375 Szerzej na temat legionu zob.: M. G. Jarrett, Legio XX Valeria Victrix in Britain, „Arch.Camb.”, 117, 1968, p. 77-91; W. Manning, The fortresses of legio XX, [in:] Roman Fortresses and their Legions, ed: R. Brewer, London 2000, p. 69-81; V. G. Swan, The Twentieth Legion and the history of the Antoninę Wall, „Proc. Soc. Antiq. Scotland’, 130, 2000 . 376 RIC II 70, 109, 220; Wiercińska 1996, 44, 1027, 1028-29; 1096-1103, 1216. 377 A. Domaszewski, Die Fahnen in rómischen Heere, Wien 1885. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 120

Zastanawiające jest także, często pojawiające się pod wpływem Jnterpretatio celtica”, łączenie Marsa z wieloma innymi bóstwami związanymi z dzikiem. Należy się przy tym zastanowić, czy pewnej roli nie odgrywa tu wspominany już, pierwotny charakter staroitalskiego boga Marsa, pełniącego także rolę boga urodzaju'378 W przypadku zabytków rzymskich, na których pojawia się dzik, charakterystyczne jest podkreślanie cech bojowych zwierzęcia. Dobrze widoczne jest to m.in. na rzymskim sarkofagu (Kat. rys. 78), na którym przedstawiono scenę polowania. W przedstawionej sytuacji na pierwszy plan wysuwa się zwierzę z wyraźnie podkreślonymi cechami bojowymi, atakowane przez ludzi oraz psy. Podobne sceny, jak ta z wspomnianego sarkofagu, znajdziemy na wielu

379 innych rzymskich zabytkach, jak np.: luku tryumfalnym Konstantyna (Kat. rys. 68) czy kolejnym sarkofagu (Kat. rys. 76), co wskazuje na dużą popularność tego motywu w sztuce sepulkralnej. Oprócz wspomnianych płaskorzeźb i przedstawień na sarkofagach, ciekawą grupę zabytków przedstawiających polowania, stanowią liczne mozaiki, na których przedstawiano sceny polowania bądź ataku dzika.

Świetnym tego przykładem jest mozaika z atrium w Pompejach (Kat. rys. 82), czy niezwykle piękna scena przedstawiająca Adonisa atakowanego przez dzika 380 (Kat. rys. 83)' . Przytoczone powyżej zabytki, stanowiące zaledwie niewielki ułamek znanych nam, jednoznacznie świadczą o niezwykłej popularności motywów związanych z dzikiem na terenie całego Imperium Rzymskiego. Natomiast z przejmowaniem przez Rzymian wzorców zaczerpniętych od Celtów, możemy mówić w odniesieniu do carnyxu. Instrument typowo

378 M. Jaczynowska, Religie świata..., s. 29. 379 Zob.: B. Berenson, The Arch of ( 'onstantine or The Decline of Form, London 1954 por. M. W. Jons, Genesis and Mimesis: The Design of the Arch of Constantine in Rome, “The Journal o f the Society o f Architectural Historians", 59, 2000, p. 50-77. 380 Museum Collection Antakya Museum, Antakya, Turkey Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 121 celtycki 381 , wykorzystywany jako trąba bojowa, jest znany z licznych znalezisk oraz przedstawień na płaskorzeźbach i monetach celtyckich. Z czasem wspomniany instrument zaczyna pojawiać się w sztuce rzymskiej, jako jeden z wielu emblematów wojennych 382 Ze względu na wspomniany już pobyt legionów rzymskich na terenie Wysp, a także ich emblematy, należy zwrócić uwagę na legion XX Valeria Vitrix 383 , którego symbolem był właśnie dzik. W przypadku tego legionu mamy do czynienia nie tylko z licznymi emisjami numizmatów z dzikiem, jako jego emblematem, ale także licznymi zabytkami przedstawiającymi to zwierzę 384 . Do najciekawszych należą emblematy XX legionu pochodzące z Brytanii wśród, których znajdziemy odznakę z biegnącym dzikiem oraz inskrypcją LEGXX 385 . Bezpośrednio z legionem są także związane małe brązowe odznaki w kształcie dzika, datowane na II wiek. W przypadku części zabytków z dzikiem, pochodzących z Wysp w okresie stacjonowania tam legionów, trudno jednoznacznie określić ich proweniencję, jak np.: w odniesieniu do ołtarza z Chester. Widoczna jest na nim inskrypcja poświęcona celtyckiemu bóstwu o imieniu Yitiris oraz dekoracja w postaci płaskorzeźby dzika i węża. Podobny problem istnieje w przypadku rzymsko - celtyckiej świątyni w

Mountham Court (Kat. H nr 5; Kat. rys. 20), gdzie odnaleziono plakietkę w kształcie dzika uznawaną za ozdobę mebli, którą wiązano zarówno z Celtami jak i sugerowano, że jest wyrobem rzymskim związanym z XX legionem.

381 Nazwę insptumentu podaje: Heschius, k 841, 1, 1. 382 Pojawia się m.in. na monetach rzymskich. Do najciekawszych należą numizmaty L. Licyniusza i Cn. Domitiusa zob.: Crawford 285; oraz moneta Gajusza Juliusza Cezara z lat 48-47 p.n.e. zob.: Crawford 452/1. 383 M. G. Jarret, Legio XX Valeria Vitrix in Britain, ^rch.CambG, 117, 1968. 384 M.in. wykonany z terakoty emblemat XX legionu zawierający inskrypcję LEG XX oraz dzika biegnącego, zwróconego w prawo. 385 Obecnie British Museum, London. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 122

Porównywano z nią znalezisko z Wattisfiels hr. Suffolk (Kat. H nr 13; Kat. rys. 386 19) uznając, że styl wykonania jest bardziej zbliżony do sztuki celtyckiej . Analizując wierzenia i mitologię rzymską związaną z dzikiem, należy zwrócić uwagę na silne wpływy greckie, a w późniejszym okresie także celtyckie, które doprowadziły do wykształcenia się kultury gallorzymskiej. Jednak, pomimo wspomnianych wpływów, w przypadku Rzymian charakterystyczne jest wiązanie tego zwierzęcia z męskimi bóstwami wojny, co automatycznie spycha dzika w sferę kultów solarnych. Wspólną nazwą Germanowie określam tutaj grupę plemion, które po raz pierwszy pojawiają się w pracy Cezara 387 . Nie był to jednak pierwszy kontakt „cywilizowanego świata” z Germanami, jako że do tej grupy należą także plemiona Cymbrów i Teutonów z którymi w II wieku p.n.e. walczyli Rzymianie. Jako, że nie ma najmniejszej wątpliwości, iż wspomniane plemiona funkcjonowały w tym samym okresie co Celtowie oraz, że niewątpliwie zaliczają się do Indoeuropejczyków, zasadne wydaje się krótkie przedstawienie ich wierzeń związanych z dzikiem. Pozwoli to jednoznacznie określić, czy w wierzeniach germańskich dzik przyjmował charakter solarny, czy też lunamy. W wierzeniach plemion germańskich dzik symbolizuje burzę, obrządek grzebania, uznawany jest za pożywienie zmarłych 388 , ale także płodność oraz żniwa. Składano go w ofierze bogowi Freyowi 389 , pozostawał również w silnym związku z boginiąFreyą oraz Odynem.

386 J. M. C. Toynbee, Art in Britain nnder the Romans, Oxford 1964, p. 122. 387 CAES.Gall., 1,1. 388 Pojawia się sugestia, że jego mięso uznawano za źródło trychinozy, która powodowała śmierć osoby zarażonej w związku z czym jej jedzenie było obłożone tabu. Niektórzy sądzili, że zapach pieczonej dziczyzny przywołuje duchy przedków, a złożona z nich ofiara otwierała drogę w zaświaty zob.: A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 446 por. J. Cambell, M ask o f God, New York 1964. 389 Ogólnie o Freyu zob.: G. Dumezil, Les Dieta les Germains, Paris 1959, p. 117- 127; S. Piekarczyk, O społeczeństwie i religii w Skandynawii VIII-XI w.. Warszawa 1963, s. 47-51 por. H. R. Ellis Davidson, Gods and Myths of Northern Enrope, London 1964, p. 92- 107. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 123

Oprócz wspomnianych ofiar z Freyem związany jest dzik Gullinbursti, którego imię tłumaczy się jako „Złota Szczecina390”. Jest to magiczne zwierzę, na którym jeżdżono wierzchem, mógł ciągnąć wóz, latać, pływać, a jego złota szczecina świeciła w ciemności. Barwa zwierzęcia zdecydowanie wiązała go z kultami solamymi, co dodatkowo potwierdza jego drugie imię Slidrugtanni - „Straszliwy Kieł”, a to świadczy o jego przeznaczeniu bojowym. Sam bóg był panem wegetacji, płodności i pokoju, był także uważany za boga odpowiedzialnego za wróżby 391 . Na rolę dzika w wierzeniach związanych ze sferą wojny zdaje się także wskazywać znalezisko z Torslunda 392 . Na wspomnianej brązowej płytce widoczni są dwaj wojownicy. Na ich hełmach można zauważyć brązową figurkę dzika. W podobny sposób z tym zwierzęciem jest związana jego bliźniacza siostra Freya, posiadająca zdolność zamieniania ludzi w dziki. Towarzyszył jej dzik Hildiswin, którego imię tłumaczono jako „Wieprz Bojowy”. Wspomniany dzik był najprawdopodobniej pokrewny GuUinburstiemu tym bardziej, że w podobny sposób jego imię było związane ze sferą wojenną. Freya jest nie tylko boginią płodności, pojmowanej w aspekcie rolniczym. Posiadała także atrybuty bogini wojny o czym świadczy m.in. to, że przysługiwało jej prawo zabierania połowy zabitych w walce do swego pałacu Folkwangu. Jej kompetencje wojenne podkreśla, oprócz towarzyszącego jej dzika, funkcja pierwszej spośród walkirii. Znaczną rolę odgrywa także dzik Saehrimnir, wspominany w „Pieśni Grimnira”, który podobnie jak celtyckie dziki Mannanana, po zjedzeniu ożywał.

390 A. Szrejter, Mitologia germańska..., s. 202. 391 L. P. Słupecki, Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów, Warszawa 1998, s. 125-127 por. L. Auld, The Psychological and Mythic Unity of the God Odhinn, „Numen”, 33, 1976. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 124

Omówiona w tym rozdziale ogólna symbolika dzika w tradycji ludów indoeuropejskich wskazuje, że odgrywał on pewną rolę w życiu i wierzeniach wszystkich wspomnianych ludów. Występuje w mitach ludów doliny Indusu, często pełniąc rolę boga-stworzycielą. U Greków i Rzymian dzik pojawia się w pojedynczych mitach, a także, podobnie jak w przypadku Celtów, stanowi emblemat wojenny. W przypadku Rzymian podejście do dzika czy świń oscyluje w okolicach profanum, ponieważ dominująca jest jego rola, jako pożywienia czy przedmiotu polowania. Na terenach Imperium Romanum czynności te nie posiadają znaczenia sakralnego ani też magicznego. Na tle wspomnianych ludów, z którymi stykali się Celtowie, wyróżniają się plemiona Trackie. W ich wierzeniach, w przeciwieństwie do Celtów, Greków i Rzymian, dzik jest zwierzęciem solamym związanym z bogiem słońca. Wprawdzie także w mitologii greckiej pojawiają się powiązania dzika z Apollinem, czasem uznawanym z boga słońca, jednak faktycznie greckim bogiem słońca jest Helios nie związany z dzikiem w bezpośredni sposób. Jedynie, biorąc pod uwagę jego córkę, Kirke możemy dopatrzeć się związków tego bóstwa z dzikiem. Także w odniesieniu do Germanów dzik pojawia się z atrybutami solarnymi. Wprawdzie, jeżeli dokładnie przyjrzymy się wspomnianym w tym rozdziale bóstwom oraz mitom z nim związanym, można zauważyć niezwykły konglomerat cech oraz symboli bardzo często wykluczających się wzajemnie. Jest to w dużej mierze efekt nawarstwiania i zachodzenia na siebie różnych wierzeń. W odniesieniu do większości bóstw indoeuropejskich możemy zaobserwować ewolucję powodującą, iż pierwotne bóstwa uraniczne związane ze zjawiskami meteorologicznymi stopniowo nabierają cech lunarnych i pluwialnych. Z czasem część z nich ulegnie solaryzacji, tworząc zupełnie nową kategorię bogów. Istotne w tym względzie jest to, że w sferze wierzeń

392 S. Piekarczyk, Mitologia germańska, Warszawa 1979, s. 126 por. J. de Vries, Altgermanische Religionsgeschichte, Berlin 1935. Dzik i jego symbolika w tradycji ludów Indoeuropejskich. 125 wcześniejsze cechy bóstwa nie ulegają „zapomnieniu”, tylko współistnieją z nowo nabytymi. Niejednokrotnie prowadzi to do nagromadzenia wzajemnie się wykluczających cech i symboli, co możemy obserwować m.in. na przykładzie dzika. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 126

Rozdział V DZIK I JEGO SYMBOLIKA W TRADYCJI CELTÓW.

W VI wieku p.n.e., gdy Celtowie po raz pierwszy pojawili się w źródłach pisanych, ich panteon był już w pełni ukształtowany 393 Charakterystyczne dla nich obrzędy i wierzenia w tym czasie wyraźnie dzieliły się na dwa odrębne cykle: rodzinno-społeczny oraz doroczny. W wierzeniach celtyckich dzik - Moccus zajmuje bardzo istotne miejsce i niewiele zwierząt było od niego ważniejszych394. Wiązany jest przede wszystkim z siłą fizyczną, ogromną walecznością, która kojarzyła się Celtom ze świętym szałem 395 . Stanowił symbol wojownika, łowów, opieki, gościnności oraz płodności. W szerszym kontekście, ze względu na swoje związki z zaświatami, pełnił także rolę jako symbol życia i śmierci oraz związanych z nimi przemian. Łączono go z wojną i w tym aspekcie przedstawiany był na tarczach, mieczach396 czy hełmach. Liczne tego typu zabiegi możemy zaobserwować na przykładzie przekazów autorów antycznych, a także stosunkowo dużej grupy zabytków poruszających wspomnianą tematykę. Zastanawiające jest w tym przypadku rola, jaką miał pełnić dzik przedstawiany na broni. Czy miał zapewniać ochronę? A może wierzono, że cechy przypisywane temu zwierzęciu przejdą na wojownika, noszącego taką

393 Na temat mitologii celtyckiej zob.: G. Dottin, La religion des Celtes, Paris 1904; E. Anwyl, Celtic Religion in Pre-Christian Times, London 1906 por. z nowszymi pracami: M. Green, The Gods o f the Celts, Gloucester 1988; D. Bellingham, Celtic Mythology, London 1990; Gods o f the Celts, ed: Ch. M. Temes, H. Zinser, Luxemburg 2002; M. Aldhouse-Green, The Gods o f the Celts, Gloucestershire 2004. 394 Na temat zwierząt w wierzeniach celtyckich zob.: J. - P. Dones, Des animaicc dans la mythologie, Lyon 1956. 395 S. Botheroyd, P. F. Botheroyd, Lexikon der keltischen Mythologie..., p. 119 por. S. Heinz, Symbole der Kelten, Darmstadt 2002, p. 63-69. 396 Na temat odcisków stempli w kształcie dzika na mieczach celtyckich zob.: K. Dąbrowski, Uwagi o mieczach późnolateńskich z odciskami stempli, ,girchPok\ XVI, 1970, p. 219-233. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 127 broń? Prawdopodobne jest również asekuracyjne umieszczanie na elementach uzbrojenia zwierzęcia, tak mocno związanego z zaświatami. Celtowie byli przekonani, że dzik potrafi swobodnie przekraczać granicę pomiędzy światami. Zatem możliwe było umieszczanie swoistego „przewodnika”, aby w przypadku śmierci na polu walki dusza wojownika posiadała towarzysza, który pomoże mu przekroczyć barierę między światami. W przepadku Celtów dużą rolę odgrywa płeć zwierzęcia, ponieważ lochy należą do zupełnie innego kręgu symbolicznego niż dziki. Dlatego samice dzików będą się pojawiały w zupełnie innym kontekście znaczeniowym niż samce. W związku z zarysowaną tu pokrótce symboliką omawianego zwierzęcia łatwo można zauważyć, że związane z nim obrzędy należały przede wszystkim do cyklu dorocznego. Wynika to z faktu, iż dzik ze względu na swoje związki z płodnością, należy do kręgu kultów chtonicznych, będąc bardzo silnie związany z zaświatami. Z tego powodu stanowił znaczący element w walce między życiem i śmiercią, latem i zimą czy światłem a ciemnością. Jak wiadomo, dzik należy do grupy zwierząt, które w wierzeniach ludów indoeuropejskich występowały zarówno w lunarnym, jak i solamym aspekcie. Jednakże, aby rozpatrywać te dwie zupełnie odmienne cechy „charakteru” dzika i znaleźć odpowiedź na pytanie: Do której z grup należały w wierzeniach Celtów?, oraz Czy wierzenia plemion celtyckich, w tej materii różnią się od wierzeń pozostałych Indoeuropejczyków? konieczne jest, już na tym etapie rozdziału, wyjaśnienie na czym te rodzaje wierzeń polegały, czym się różnią oraz, jaka symbolika zazwyczaj im towarzyszyła. W początkowym etapie rozwoju wierzeń główną rolę odgrywały bóstwa uraniczne. Powszechną tendencją stało się ich zastępowanie bliższymi ludziom, siłami magiczno-religijnymi, mającymi związek z codziennym życiem. Tak więc najwyższe bóstwa uraniczne zostały zastąpione przez boga Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 128 atmosfery i płodności, oraz wielką macierz telluryczno-lunarno-roślinną. Należy zauważyć, że symbolika solarna wiąże się przede wszystkim z męskimi bogami-słońca. Jak zauważa M. Eliade 397 istnieje związek między przewagą kultów solamych, a rozwojem cywilizacji historycznej. W opozycji do bogów męskich, bóstwa kobiece zazwyczaj były związane z sferą lunanią. Jeśli wnikliwie przyjrzymy się bóstwom celtyckim zauważymy, że pozostają one niezwykle mocno związane ze sferą binarną. Dzieje się tak pomimo faktu, że przeważająca większość bogów czczonych przez pozostałe ludy indoeuropejskie wykazuje cechy solarne. Rolę wierzeń lunamych potwierdza m.in. oparcie przez Celtów swojego kalendarza na cyklach księżycowych 398 . Należy w tym miejscu rozważyć tezę J. Gąssowskiego, który uważa że Celtowie zdobywając kolejne tereny europejskie najprawdopodobniej natrafili na miejscową ludność rolniczą o silnie ugruntowanych wierzeniach związanych z matką-ziemią, które należały do kręgu wierzeń lunarno-chtonicznych. Współżyjąc z nimi pokojowo, przejęli część wierzeń miejscowej ludności z czego wynika wysoka pozycja społeczna kobiet celtyckich, nieporównywalna z ich sytuacją u żadnego z ościennych ludów399. Równocześnie w przypadku Celtów można zaobserwować tendencję zatrzymania ewolucji ich przekonań religijnych na etapie wierzeń należących do sfery binarnej, bez „prób” podejmowanych w celu ich solaryzacji, jak to nastąpiło w przypadku większości ludów indoeuropejskich. Dodatkowo bardzo charakterystyczne jest, iż pojawiający się w mitologii celtyckiej bogowie słońca lub bóstwa, nawiązujące symboliką i kompetencjami do sfery solarnej, odgrywają w ich wierzeniach zupełnie drugorzędną rolę. Natomiast pozostałe, stosunkowo liczne bóstwa męskie

397 M. Eliade, Traktat o historii..., s. 127. 398 Więcej na temat kalendarza celtyckiego zob.: G. S. Olmsted, The Gaulish Calendar. A reconstruction from the bronze fragmentsform Coligny, Bonn 1992. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 129 zyskują swą pozycję w panteonie, poprzez małżeństwo z lunarną boginią- matką. Dzik, jako atrybut bóstw płodności czy uczestnik obrzędów z nią związanych, ewidentnie należy do grona bóstw lunarnych. Płodność wiązana z przyrodą, jej zamieraniem i odradzaniem leżała w kompetencji Matres400. Poprzez wspomniane boginie wiązała dziki z księżycem oraz chtonizmem, z którym one same były związane. Księżyc przynależał do sfer powiązanych z kultami płodności ze względu na jego „stawanie się”, które można było zaobserwować w widocznych gołym okiem zmianach, zachodzących w jego wyglądzie w trakcie miesiąca. Wieczny powrót tego ciała niebieskiego do pierwotnych kształtów sprawiał, że był on symbolem rytmów życia401. Znane celtyckie boginie, takie jak: Arduinna, Carcasso, Ceridwen, Birgit czy Epona402, której w ofierze

składano dzika (Kat. rys. 69), przejawiają cechy pradawnych bogiń-matek wiązanych z kultem ziemi. Powoduje to, iż dziki występujące jako atrybuty tych bogiń są zwierzętami związanymi z księżycem oraz rytmami i impulsami życia. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na bardzo często pojawiające się w przedstawieniach dzików kręcone ogony w naturze charakterystyczne dla świń. Ze względu na częste stosowanie podobnych zabiegów, które możemy zauważyć nie tylko w odniesieniu do posążków, ale także w przypadku wizerunków tych zwierząt umieszczanych na monetach403 prawdopodobne staje się, że mamy tu do czynienia z podkreśleniem symbolu lunamego, jakim jest spirala, a którą ewidentnie przypomina ogon wspomnianych zwierząt.

399 J. Gąssowski, Mitologia Celtów..., s. 47; na temat pozycji kobiet celtyckich zob.: J. Markale, Women o f the Celts, London 1976 por. P. B. Ellis, Celtic Woman. Woman in Celtic society and liter etnre, London 1995. 400 Na temat bogiń-matek zob.: E. Neumann, The Great Mother, New York 1955 por. S. Barnard, The Matres of Roman Britain, “ArchE, 142, 1985, p. 237-43. 401 M. Eliade, Traktat o historii..., s. 156. 402 Szerzej na temat Epony zob.: K. M. Linduff, Epona: a Celt among the Romans, „Latomus”, 1979, p. 817-37; R. Magnen, Epona, deesse gaidoise des chevanx, protectrice des cavaliers, Bordeaux 1955 por. P. Lambrechts, Epona et les Matres, „An/C”, 19, 1960. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 130

Jednocześnie spirala, oprócz powszechnie znanej symboliki lunamej, zawiera w sobie także analogie erotyczne. Częste wykorzystywanie tego właśnie symbolu w odniesieniu do dzika nie powinno zatem dziwić, ponieważ wiąże się zarówno z jego rolą, jako zwierzęcia lunarnego jak i nawiązuje do roli dzika w kultach i obrzędach związanych z płodnością. Także kły dzika, w podobny sposób jak rogi byków, kojarzone są zarówno z symboliką lunarną jaki i erotyzmem, a co za tym idzie z płodnością. Tak więc, ze względu na nagromadzenie symboli lunarnych, nie może dziwić powiązanie tego zwierzęcia z kultami należącymi do sfery dorocznego odradzania życia. Luname konotacje dzika oraz połączenie go z kultami chtonicznymi spowodowało, że stał się on zwierzęciem bardzo silnie związanym z zaświatami. Najdokładniej problematyka ta została udokumentowana w źródłach odnoszących się do plemion celtyckich grupy północnej. Z terenów Wysp posiadamy pewną ilość mitów, poruszających kwestie nadprzyrodzonych dzików z zaświatów, wysyłanych na ziemię albo, jako kara dla śmiertelników albo zwabiających ich w zaświaty. Popularny jest także motyw walki sił światła i ciemności, w którym to starciu dzik stoi po stronie tej drugiej. Na ważność wspomnianego motywu wskazuje m.in. fakt, iż na odkrytym w Coligny celtyckim kalendarzu był zawarty podział na połowę jasną i ciemną, a granicę między nimi określało słowo ,^4lenoux,\ powracająca noc. Również dla grupy zachodniej jesteśmy wstanie zaobserwować symbolikę oraz tendencję wiązania tych zwierząt z zaświatami. Szczególnie wyraźnie wspomniane symbole zaznaczone są na numizmatach. W przypadku monet równie często pojawiają się dodatkowe symbole, wskazujące na nadprzyrodzony charakter zwierzęcia lub jego związek z konkretnym bóstwem1 ' 404 .

4UJ Van Arsdell 663-1; 1963-1; Mon XV 580-83. 404 Np.: LT 7044; 7042. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 131

Przede wszystkim należy tu wspomnieć emisje monet, na których dzikowi towarzyszą symbole wskazujące na zdolność tego zwierzęcia do swobodnego przekraczania granicy pomiędzy naszym światem, a zaświatami405. Bardzo często dzik pojawia się jako emblemat wojenny i jest wiązany z bóstwami, których kompetencje w różny sposób łączą się z tą sferą. Przy pierwszym zetknięciu się z posążkami czy przedstawieniami dzików związanych z kultami militarnymi można by uznać, że są one zwierzętami solamymi. Wpływa na to m.in. sposób ich przedstawiania, zazwyczaj z mocno podkreśloną, nastroszoną szczeciną. Można by więc uznać takie zwierzę za ewidentnie solarne, tak jak to obserwujemy w przypadku wspominanego już, germańskiego Gullinburstiego406. Jednak, gdy przyjrzymy się celtyckim bogom „wojny” związanym z dzikami, wtedy ewentualna solama symbolika tego zwierzęcia nie wydaje się już tak oczywista. Wynika to przede wszystkim z charakteru tych bóstw, które ewidentnie wywodzą się z kultów sił przyrody, gdzie spełniały rolę pana lasu. Funkcje boga wojny są w ich przypadku jedynie wtórne i w większości zostały nabyte w wyniku zacieśniających się kontaktów z greckorzymskim kręgiem kulturowym.

4US Idem 10393; J. 48. 406 Także w mitologii germańskiej widoczna jest obecność dzika, który symbolizuje burzę i obrządek grzebania ale również płodność oraz żniwa. W swym solarnym aspekcie związany jest z germańskim bogiem płodności Freyem, który dosiadał Gullinburstiego - dzika szybszego od konia (A. Szrejter, Mitologia Germańska, Warszawa 1997, s. 142). Był to dzik podarowany bogu przez Brokka i Sindariego, można go było używać do jazdy wierzchem i zaprzęgać do wozu, mógł też pływać i unosić się w powietrzu a jego szczecina rozpraszała ciemności. Znany był też pod imieniem Slidrugtanni - Straszliwy Kieł. Jego złocista szczecina symbolizowała promienie słoneczne i podkreślała jego funkcje jako boga wegetacji i urodzaju. Dzik poświęcony był także Frei bliźniaczej siostrze Freya a jeden z poświęconych jej mitów opowiada o tym jak zamieniła jednego ze swych kochanków w dzika (A. Szrejter, Mitologia..., s. 102-103). Wierzono także, że w Walhalli na ucztach podawane jest mięso magicznego dzika Saehrimnira gotowanego w kotle Eldhrimnirze. Podobnie jak w wierzeniach celtyckich dzik zmartwychwstawał (.Das Lied von Grimnir, [in:] Die Edda. Die Lieder der fogenannten dlteren Edda, ed: H. Gering, Leipzig und Wien 1892). Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 132

Ze względu na rolę dzika w szeroko rozumianych kultach płodności, Celtowie byli przekonani, że łeb dzika zapewnia zdrowie i chroni przed niebezpieczeństwami. Plemiona celtyckie wierzyły, że głowa zawiera w sobie potęgę oraz moc łączoną z zaświatami, a także całą mądrość istoty do której należała. Zwyczaj obcinania przez Celtów głów pokonanych przeciwników ilustruje wiele zabytków m.in., datowana na V wiek p.n.e., kamienna głowa z Heidelbergu w Niemczech407, czy nieco młodsza, bo z III - II wieku p.n.e., kamienna stela ozdobiona wizerunkami obciętych ludzkich głów ze świątyni w Entrenont (Prowansja, Francja)408. Wspominają o nim także: Diodor Sycylijski409, Liwiusz410 oraz Strabon, który opisuje to w ten sposób: JÓ cpO tAj m£chj cpiOntaj t j kefal j tin polem... wn ™x£-ptein ™k tin aUcśnwn tin fppwn, kom...santaj d pros-pattaleUeinr to

407 A. Ross, Pagan Celtic Britain..., p. 63, fig. 24. 408 F. Benoit, L 'Heroisation Eąnestre, Aix-en-Provence 1954, pl. XXVI. 409 DIOD.SYC., XIV, 115. 410 LIV., X, 26. 411 STRABO., IV, 4, 5. 412 Z terenów zajmowanych przez Celtów pochodzą liczne zabytki związane z kultem głowy zob.: kamienny słup z St. Goar, Pfalzfeld; kamienna głowa z Heidelbergu; kolekcja kamiennych głów ze świątyni w Senlis, Oise; kamienny słup ozdobiony płaskorzeźbami głów z Entremont, Prowansja; głowa z Dackenheim; grupa czterech kamiennych głów z Entremont, Prowansja; głowa z Roąuepertuse, Francja; czaszki pod ołtarzem ofiarowanym Marsowi z inskrypcją „Marti Vectirix Reppavi /.'v,..s././?r”(CIL XII 1077); czaszki z Bredon Hill oraz Stanwick; cylindryczny kamień z przedstawieniem głowy Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 133 witalnej zwierzęcia. Prawdopodobnie wspomniane wierzenia stanowiły właśnie jakiś rodzaj reminescencji niezwykle popularnego, znanego z licznych zabytków i znalezisk archeologicznych, kultu głowy przerzuconego na dzika413. Może o tym świadczyć m.in. kamienna stela z Bólcske na Węgrzech, przedstawiająca kapłana z łbem dzika (Kat. H nr 1; Kat. rys. 60). Najprawdopodobniej do tej grupy należy także zaklasyfikować wiarę Celtów w istnienie magicznych dzików, mających moc uzdrawiania. Tego typu zwierzęciem był m.in. dzik z Tuis414, którego skóra przywracała do zdrowia po odniesieniu ran, bądź w czasie choroby. Zażądał jej Lug, jako rekompensaty za śmierć Ciana. Nie można także zapomnieć o nadprzyrodzonych dzikach, będących atrybutem Manannana415, syna boga morza Lira. Ten bóg, związany z zaświatami, posiadał magiczne dziki, które zjedzone wieczorem rano ponownie się odradzały, a jedzącym je zapewniały młodość oraz zdrowie. Mannanan mac Lir był także odpowiedzialny za z grobu dziecięcego z Folkton Wold, Yorkshire; kamienna głowa z grobu w Mechlim Park, Cumberland; kamienna głowa z Mśecke Zehrovic, Czechy; czaszki z Hunsbury, Northamptonshire; Hillhead Broch, Caithness oraz Finistere; brązowa maska z Welwyn, Herts.; dwie brązowe maski z Castor, Northants.; głowa na kadzi z Marlborough i wiadrze z Aylesford, Kent; głowa na kamiennej statule z Piltdown, Sussex; głowa na kamiennym reliefie z Hirzenhain, Dillkreis; głowa z Thaxted, Essex; głowa z Broadway, Worcestershire. Więcej na temat tego typu zabytków zob.: F. Benoit, L ’Heroisation Eąnestre, Aix-en Provence 1954, pl. XXVI; XXII; P.-M. Duval, Teutates, Esus, Taranis, “AC”, 8, 1958, p. 44; C. I. Feli, The Husbendary Hill-Fort, Northants, “ArchJourn”, 93, 1936, p. 58; C. Fox, Pattern and Pnrpose: A Survey of Celtic Art in Britain, Cardiff 1958, p. 65, pl. 14, 33b; R. E. M. Wheeler, A Romano-Celtic Tempie near Harlow, Essex, “A J \ 8, 1928, p. 306; H. Schoppa, Ein Keltischer Steinpfeiler von Hirzenheim, Dillkreis, “Germania”, 36, 1958, p. 153 413 Aspekt związany z niezwykle popularnym u Celtów kultem głowy. Na temat kultu głowy u Celtów zob.: M. Green, The Gods o f the Celts, Gloucestershire 2004, p. 29- 32; P. B. Ellis, The Celts..., p. 167-168; por. A. Ross, Pagon Celtic Britain..., p. 61-127. Na temat kultu głowy u plemion celtyckich grupy północnej zob.: A. Ross, The Humań Head in Insular Pagan Celtic Religion, „Proceedings of the Society of Antiąuaries Scotland’, 91, 1959, p. 10-43; o najwcześniejszych zwyczajach związanych z kultem głowy zob.: E. Sprockhoff, Central European Urnfield Culture and Celtic La Tene, “Proceedings o f the Prehistorie Society’ 1955, p. 257-81 por. S. Jackson, Celtic & Others Stone Head, Bradford 1973. 414 Ch. Sąuire, Celtic Myth & Legend. Poetry &..., p. 96. 415 D. B. Spaan, The Place of Mannanan mac Lir in Irish Mythology, “Folklore”, 76, 1965, p. 178-195 por. J. Yandryes, Mannanan mac Lir, “AC“, 6, 1982, p. 238-254. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 134 przekazywanie impulsów życia do świata ludzi, mając przy tym bardzo wiele cech boga słońca. Łączenie cech związanych ze słońcem z kompetencjami boga morza nie powinno dziwić, jako że obydwa te elementy charakteryzuje ambiwalentne działanie: są życiodajne, ale mogą także spowodować np.: klęskę głodu. Woda, symbolizująca życie, była bardzo silnie związana z tamtym światem. Dlatego nie powinno dziwić powiązanie wspomnianego boga z dzikami szczególnie, jeśli weźmiemy pod uwagę, jego właściwości związane z płodnością i odradzaniem. Analizując przekazy z Wysp Brytyjskich oraz inskrypcje kontynentalne, widoczny jest silny związek dzika z zaświatami oraz siłami zniszczenia416. Przejawem tego jest połączenie dawnego celtyckiego boga-dzika Moccusa z Merkurym i stworzenie Merkurego Moccusa, łączącego w sobie właściwości obydwu bogów417 . Połączenie, Moccusa związanego ze światem zmarłych z Merkurym odgrywającym rolę przewodnika dusz, stanowi wzmocnienie jego kompetencji. Wyeksponowana w tym przypadku, wspomniana powyżej, zdolność dzika do przenikania bariery pomiędzy naszym światem, a zaświatami podkreślana jest na licznych zabytkach pochodzących z terenów zajmowanych przez Celtów. Pojawia się także w mitach w których to właśnie 418 dzik, zwabia ludzi w zaświaty . W przypadku zabytków możemy zaobserwować liczne symbole graficzne, mające najprawdopodobniej przedstawiać bramę, która stanowi miejsce przejścia między światami419.

416 Zob.: CIL XIII 5676 Jn h(onorem) d(omus) d{ivinae). DeoMercur{io)Mocco. L. Mascl(us) Mascidus et Sedidia Blandida mater ex v o to CIL V 6650 “Tinco Moccip) diedicatumf. Obydwa bóstwa z którymi połączono „Moccusa”- boga dzika wzmacniają jego funkcję jako psychopompa czyli „prowadzącego w zaświaty. Na terenie wysp Brytyjskich występuje często jako „Camulos” zob.: ILS 4633; ILS 4550 417 A. Bartnik, Jak dzik stał się Merkurym. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga- dzika”, w wierzeniach plemienia Lingonów, „PHum”, 6, 2004, s. 143-149.. 418 M.in. mit związany ze staroceltycką boginią Rhiannon. Jej syn Pyrdri został zwabiony do znajdującego się w zaświatach pałacu przez magicznego dzika. 419 Chodzi tu przede wszystkim o wszelkiego rodzaju znaki w kształcie krzyży, iksów oraz krzyży wpisanych w koło zob.: monety Van Arsdell 862-1; LT 6764, 7716, 10393; Mon XV 580-83, 684, 711-12, 713-18, 768-75; Sch/L 843, 1147; J. 20, 48, 62. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 135

W kontekście dzika oraz związanych z nim symboli, wskazujących na zdolność przekraczania barier między światami, należy zwrócić uwagę na przytaczaną przez autorów antycznych kwestię wiary Celtów w reinkarnację. Temat wierzeń związanych z reinkarnacją porusza, tworzący w I wieku p.n.e., Cezar pisząc: primis hoc voluntpersuadere non interire animas , sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metumortis neglecto...420”. W przytoczonym powyżej fragmencie zwraca on uwagę na fakt, że Celtowie wierzą, iż po śmierci dusza wciela się w inne ciało. Podobną wzmiankę znajdujemy także w datowanej na I wiek pracy Lukana, który przekazuje nam: ...” non tacitas Erebi sedes Ditisąue profundi \ pallida regna petunt: regit idem spiritus artus \ orbe alio; longae, canitis si cognita, uitae \ mors media est. certe populi quos despicit Arctos... 421 ”, czy tworzącego w I wieku p.n.e. Diodora Sycylijskiego, wspominającego: ...” kaloasi d ka'' toYj xśnouj ™/C t'j eUwc...aj, ka'' met\ tÓ de

42U CAES.Gall., VI, 14. 421 LUCAN., I, 455-458. 422 DIOD.SYC. V, 28, 5. 423 MELA., III, 2 por. VAL.MAX., II, 6, 10. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 136

W nurt wpisuje się, piszący na przełomie tych dwóch wieków, Strabon w pracy którego znajdziemy:...” cfąLrtouj d Iśgousi ka'' oatoi ka' [of] ¥lloi tj yuc] ka' tÓn kÓsmon, ™pikrat»sem ds pote ka' par ka' Udwr. 424”. Stwierdzenia analogiczne do przytoczonych powyżej znajdziemy także u piszącego w I wieku Waleriusa Maximusa425 , a w IV wieku powtarza je w swojej pracy Ammianus Marcellinus426. Dla wspomnianych przekazów charakterystyczne jest że wszystkie, oprócz wzmianki Ammiana Marcellina, pochodzą ze stosunkowo krótkiego okresu dwóch wieków. Wcześniejsi autorzy greccy czy rzymscy nie wspominali o zjawisku reinkarnacji czy też wiary w nieśmiertelność duszy. Prawdopodobny wydaje się związek pomiędzy tymi wzmiankami, a podbojem Galii przez Cezara co spowodowało zwiększenie częstotliwości kontaktów pomiędzy Celtami, a ludami należącymi do greckorzymskiego kręgu kulturowego. W takim przypadku lepsze poznanie plemion celtyckich zaowocowało zanotowaniem kwestii, które Greków i Rzymian dziwiły, bądź budziły ich ciekawość. Przekazy wspomnianych autorów są interesujące przede wszystkim ze względu na fakt, iż rejestrują bardzo ciekawy aspekt wierzeń celtyckich. Biorąc pod uwagę jego charakter, bez źródeł pisanych nie bylibyśmy wstanie poznać przekonań Celtów w tej materii. Dodatkowo teksty te są istotne ze względu na omawianego w niniejszej dysertacji dzika. Godny uwagi jest również fakt, iż żaden z czterech przywołanych powyżej autorów nie wspomina o ograniczeniach przy „wcielaniu się”, a Strabon wprost stwierdza, że wierzą oni iż dusza jest nieśmiertelna. W związku z czym przy ponownym „odrodzeniu” duszy w grę mogą wchodzić także zwierzęta bądź przedmioty, co stanowi niesłychanie interesujący problem w połączeniu z metamorfozami,

424 STRABO., IV, 4, 4. 425 VAL.MAX., II, 6, 10. 426 AMM , XV, 9, 8. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 137 niezwykle popularnymi w wierzeniach grupy północnej 427 . Dodatkowo, jeżeli uznać za wiarygodne wspomniane powyżej przekazy, to wierzenia związane z reinkarnacją mogą mieć wpływ na zaobserwowane w przypadku Celtów niezwykle silne przywiązanie do kultów lunarnochtonicznych. Związki z zaświatami, konieczne dla wcielenia się w kolejną postać, mogły powodować spychanie na drugi tor napływowych bóstw solamych. One to, ze względu na niewystarczające związki z tamtym światem, nie mogły bowiem przejąć, zarezerwowanych do tej pory dla lunarnych bogiń matek, kompetencji związanych z przenikaniem przez barierę oraz przyjmowaniem kolejnych wcieleń. Być może stąd w wierzeniach celtyckich tak duża ilość zwierząt, przekraczających barierę między światami. Przy omawianiu kwestii związanych z opisaną przez autorów antycznych reinkarnacją trzeba wspomnieć, o sygnalizowanym przeze mnie na początku rozdziału problemie dzików, które występują na różnego rodzaju broni. Zwierzę pojawiające się na 428 tarczach czy mieczach (Kat. F nr 1; Kat. rys. 80; Kat. F nr 4; Kat. rys. 81) może stanowić rodzaj „zabezpieczenia”, przewodnika, by w przypadku śmierci na polu bitwy dusza trafiła w zaświaty, gdzie mogła ponownie odrodzić się w nowym ciele lub postaci. Jest to naturalne następstwo wiary Celtów w możliwość wcielenia się po śmierci w postać człowieka, zwierzęcia ale także rośliny czy przedmiotu. Zaproponowana przeze mnie interpretacja zjawiska umieszczania wizerunków dzików na mieczach i tarczach, znajduje dodatkowe potwierdzenie w tekście Diodora Sycilijskiego, który w odniesieniu do tarcz napisał: „Óploij dU crmtai qureo

427 Zob.: A. Bartnik, Funkcja metamorfoz w wierzeniach celtyckich, „Classica Catoviciensia. Scripta M inord\ 9, 2005, s. 6-12. 428 W przypadku mieczy chodzi przede wszystkim o stemple w kształcie dzika; do najbardziej znanych należą znaleziska z 1) Bóttstein zob.: W. Drack, Ein Mittellateneschwert mit drei Goldmarken von Bóttstein (Aargau), „Zeitschrift fur Schweizerische Archćiologie und Kunstgeschichte‘\ 15, z. 4, 1954/55, p. 193-235; 2) Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 138 kÓsmon, cli [ka7 prÓj csfLleian ed dedhmiourghmśnaj. kr£nh dU calk©..429”. Autor jednoznacznie stwierdza, że wspomniane postacie zwierząt były umieszczane na tarczach nie tylko ze względu na walory estetyczne, ale także jako ochrona dla wojownika. Przykładem potwierdzającym istnienie tego typu tarcz jest ciekawe znalezisko z Witham w Anglii (Kat. F nr 6; Kat. rys. 65). Odkryto tam, datowaną na II wiek p.n.e., tarczę na której był przymocowany brązowy dzik430. Hipotezę zdają się potwierdzać liczne znaleziska kamiennych posągów dzików pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego (Kat. C nr 1-9, 11-30, 31-65, 67-88,

90-147, 149-174; Kat. rys. 85-106), a odnajdywane właśnie na cmentarzach, gdzie prawdopodobnie miały służyć za przewodnika w zaświaty dla grzebanych tam zmarłych (Kat. Mapy A i C). O dużym, sakralnym znaczeniu wspomnianych posągów, świadczy także ich późniejsze wykorzystywanie w podobnej roli. W okresie po podboju rzymskim zostały na nich umieszczone łacińskie

1 • 431 tnskrypcj e wotywne (Kat. Mapa E). Wierzenia związane z reinkarnacją, odradzaniem się czy wcielaniem w inną postać po śmierci, implikują konieczność wytworzenia różnego rodzaju symboli, odnoszących się do wspomnianej kwestii. Jednymi z nich mogą być motywy bram, czy przejść prowadzących do zaświatów. Wspomniany powyżej symbol bramy był bardzo rozpowszechniony na zabytkach celtyckich. Motyw graficzny tego rodzaju pojawia się na monecie, 432 należącego do Celtów grupy zachodniej, plemienia Andecawów (Kat. A nr 51-

52; Kat. tabl. II nr II/51-II/52). Na jej rewersie widzimy dzika zwróconego w lewo, czyli stronę w wierzeniach Celtów związaną z zaświatami oraz znak x, prawdopodobnie symbolizujący przejście między światami.

Felsótóbórzsók zob.: E. F. Petres, Zur Problem der Gestempelten La Tene-zeitlichen Schwerter, „4Iha Regia. Annales Musei Stephani Regis“, t. 8-9, 1967, p. 35-42 429 DIOD.SYC., V, 30. 430 A. Ross, Pagon Celtic..., p. 311, fig. 178. 431 G. Lopez Monteagudo, Esculturas Zoomorfas celt as..., p. 125-138. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 139

Obecność symbolu zwraca uwagę ze względu na współwystępowanie z nim interesującego nas zwierzęcia. Dodatkowo wspomniany znak ma bardzo szerokie znaczenie, zawierające się i wynikające z jego poczwómości. Symbolizuje nie tylko cztery pory roku, czy cztery wiatry, ale razem z symbolami +, X oraz swastyką, oznaczają ciągłość, odrodzenie, a także wspomniane wcześniej, co szczególnie uwidacznia się w odniesieniu do dzików, przejście pomiędzy naszym światem a zaświatami. Umieszczenie takiego symbolu przy dziku nie dziwi, biorąc pod uwagę jego silne związki zaświatami z których przybywa, a jednocześnie równie często zwabia tam śmiertelników. Kolejnym plemieniem emitującym monety z wizerunkiem dzika są Baiocassowie. Do najciekawszych, spośród wybijanych przez nich egzemplarzy, należą numizmaty z koniem, dzikiem oraz krzyżem na 433 rewersie (Kat. A nr 69; Kat. tabl. II nr 11/69). Pojawiający się na nich krzyż, podobnie jak w przypadku omówionej przed chwilą monety, może być symbolem oznaczającym wrota między światami, lub też nawiązywać do zmiany pór roku. Następowanie po sobie pór roku stanowi ważny element w wierzeniach plemion celtyckich, szczególnie grupy północnej, ze względu na powiązane z nim kulty płodności oraz szeroko rozumiany cykl roczny, w którym ważny moment stanowi odrodzenie się przyrody na wiosnę. Dodatkowo kwestia zmiany pór roku jest sprawą niezwykle istotną ze względu na fakt, iż wiele wierzeń i obrzędów celtyckich było podporządkowanych cyklowi rocznemu434, a dzik symbolizował w nich siły ciemności oraz zimę i związane z nią zamieranie przyrody.

LT 10393. 433 J 48. 434 Na temat kalendarza celtyckiego zob.: S. Toulson, The Celtic Year, Dorset 1993 por. G. Olmstead, The Gaulish Calendar. A reconstrnction from the bronze fragments from Coligny, Bonn 1992. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 140

Podobne, do omówionych powyżej, detale graficzne wskazujące na związki z zaświatami, a także wrota prowadzące do zaświatów pojawiają się także na monetach plemion Kamutów i Koriosolitów. W przypadku plemienia Kamutów jest to krzyż z tym, że znajduje się on ponad zwierzętami435 (Kat. A nr 85; Kat. tabl. II nr 11/85). Rewers tej monety jest tym ciekawszy, że malutki dzik ma wyraźnie zaznaczony ogon w kształcie spirali, która stanowi symbol lunamy. Podkreśla to związek zwierzęcia z zaświatami, dodatkowe wzmocnienie stanowi symbol V.- oznaczający bramę, jako że wspomniane zwierzę mogło bez problemu przemieszczać się między światami436. Nie można także wykluczyć nawiązań do sfery płodności, jako że wspomniane symbole mają także konotacje erotyczne. Taka interpretacja wiązałaby je jednoznacznie z kultami wpisującymi się w cykl doroczny. Także monety plemienia Koriosolitów, na rewersach których symbol oznaczający wrota został przedstawiony razem z koniem w galopie oraz 437 towarzyszącym mu dzikiem (Kat. A nr 89-90; Kat. tabl. II nr II/89-II/90), może być interpretowany jako brama. Charakterystyczne jest, że koń także należał do grupy zwierząt, swobodnie przekraczających barierę między światami. Zresztą analizując numizmatykę Celtów grupy zachodniej widoczne staje się, że „motyw bramy między światami” jest stosunkowo popularny. Pojawia się on, w węższym lub szerszym wymiarze, u prawie wszystkich plemion celtyckich tej grupy. Ciekawostką wśród emisji wspomnianego plemienia jest moneta z koniem, z przedstawionym dzikiem poniżej, oraz bardzo

\ / 438 nietypowym elementem geometrycznym (Kat. A nr 92; Kat. tabl. II nr

11/92).

Mon XV 580-83. 436 A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 204. 437 Mon XV 768-775; J 20. 438 T s n . Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 141

Symbol A może nawiązywać do omawianej przeze mnie kwestii wrót, prowadzących do zaświatów. Jednak prawdopodobne jest interpretowanie wspomnianego znaku jako tarczy. Przedmioty o podobnym kształcie możemy zaobserwować wśród uzbrojenia celtyckich wojowników. Podobne tarcze spotykamy także wśród licznych znalezisk militariów celtyckich439. Uzbrojone w nie są również rzeźby lub figurki przedstawiające wojowników celtyckich440. W takim przypadku koń i dzik mogłyby być przedstawione na tych monetach, jako zwierzęta związane ze sferą wojny. W tym przypadku za odmienną interpretacją przemawia forma symbolu. Wynika to z faktu, iż pojawiający się już wcześniej symbol graficzny w tym przypadku został wpisany w czworokąt, a także pojawiły się dodatkowe dwie linie, co wcześniej nie miało miejsca. W podobnym kontekście, jak w przepadkach już przeze mnie wspominanych, znajdujemy konia razem z dzikiem i krzyżem na emisjach plemienia Parisiów441 (Kat. A nr 106; Kat. tabl. II nr 11/106). Biorąc pod uwagę mennictwo omówionych już wcześniej plemion oraz różne regiony Galii z których one pochodzą można powiedzieć, że wiązanie dzika z zaświatami, a także przedstawianie tego zwierzęcia w pobliżu bramy pozwalającej na przejście było powszechnie znane i popularne. Świadczy o tym duża liczba emisji monet z podobną symboliką. Prawdopodobnie symbolika oraz wierzenia z tym związane należały do grupy kultów odnoszących się do cyklu rocznego. Taka interpretacja znajduje potwierdzenie w budowie kalendarza celtyckiego. Poszczególne okresy, ważne ze względu na wierzenia Celtów, są rozgraniczone ważnymi w ich obrzędowości świętami.

439 Np.: tarcza z brązu z Witham w Anglii (III lub II wiek p.n.e.) [Kat. rys. 65] 440 Podobne prostokątne tarcze możemy zaobserwować na kamiennym fryzie z Civitalba lub w dłoni figurki wojownika z Saint-Maur-en-Chausee. 441 Mon XV 684; LT 7716. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 142

Także w mitach Celtów wyspiarskich możemy wychwycić liczną grupę dzików, jednoznacznie powiązanych z zaświatami jak np.: Twrch Trwyth, Orc Triath czy dzik z Ben Gulben. Pochodzenie i dokonywane przez nie zniszczenia, zmuszają bohaterów do podjęcia działań skierowanych przeciwko zwierzęciu, które przekroczyło barierę dzielącą światy. Wspomniane powyżej dziki, znane z mitologii celtyckiej, będąc w niezaprzeczalny sposób zwierzętami z zaświatów, wpisują się w cykl doroczny co musi zakończyć się pojedynkiem między siłami ciemności i światła. Innym rodzajem dzików, znanych również z mitologii celtyckiej, są zamieszczone na omówionych powyżej monetach, zwierzęta wabiące w zaświaty. Jednym z bardziej znanych jest zwierzę z mitu poświęconego bogini Rhiannon, jej synowi oraz drugiemu mężowi Manganowi. W opowieści pojawia się nadprzyrodzony biały dzik, który zwabia Pyrdriego, syna bogini w zaświaty gdzie zastawiono na niego pułapkę. Wspomniane zwierzę, ze względu na swój kolor, jest bez wątpienia zwierzęciem lunamym związanym z zaświatami i boginiami-matkami. Tym bardziej, że został wysłany przez jedną z bogiń chcącą wziąć odwet na Rhiannon, która zresztą sama posiada cechy pierwotnych celtyckich Matres. Mity mówiące o łowach na magiczne zwierzęta jednoznacznie wskazują na duże, sakralne znaczenie samego aktu polowania442. Dodatkowo ich wagę potwierdza istnienie wielu opowieści o polowaniu na „Wielkiego Dzika”, w których pojawia się także motyw rozszarpania przez dzika w ich trakcie, jak np.: w micie o królu Fionnie443, który zorganizował łowy dla Diarmuida444.

442 Dictionary of Celtic Religion and Culture, ed: B. Maier, Woodbridge 1997, P-224- 443 Na temat Fionna zob.: D. Ó. HÓgain, Fionn mac Cumhaill. Images of the Celtic Hero, Dublin 1988. 444 T. W. Rollston, Celtic Myths and Legends..., p. 290-91 por. D. E. Meek, The death of Dairmaid in Scottisch and Irish Tradition, “Celtica”, 21, 1990. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 143

Motyw dzika przebitego włócznią pojawia się także na monetach celtyckich445 a sposób polowania został szczegółowo opisany przez Arriana446. Analizując mity nie tylko celtyckie, ale także innych ludów indoeuropejskich nawiązujące do tego motywu przekonamy się, że jest to tak naprawdę opowiadanie tej samej historii z drobnymi tylko różnicami, wynikającymi z lokalnej tradycji. W przypadku Celtów, polowanie na wspomniane zwierzę ma znacznie szersze znaczenie niż tylko rozrywka, czy uzupełnienie zapasów mięsa. Chociaż widoczne jest, że polują na niego jedynie najwięksi bohaterowie odznaczający się siłą i odwagą. Szczególną rolę odgrywają w wierzeniach Celtów polowania w czasie których pojawiają się, wspomniane już, niesamowite, magiczne dziki ewidentnie pochodzące z zaświatów. Wtedy ze względu na symbolikę oraz powiązania dzika, łowy i zabijanie tego zwierzęcia należy do sfery „sacrum”. Zabicie tego zwierzęcia wiąże się z pokonaniem sił mroku, które reprezentuje oraz następującym w wyniku tego uporządkowaniem świata. Niewątpliwie do takich magicznych zwierząt możemy zaliczyć: Twrch Trwycha, Orc Triatcha, Hen wen czy dzika z Ben Gulben. Z wymienionych powyżej magicznych dzików najbardziej znany jest chyba Twrch Trwytch. Opowieść koncentruje się wokół motywu polowania na wspomnianego dzika oraz siódemkę jego potomstwa w celu zdobycia nożyc, brzytwy i grzebienia, które magiczny dzik nosił za uszami. Zdobycie wspomnianych przedmiotów było warunkiem, który musiał spełnić Kulhwch447 aby poślubić Olwen córkę Ysbaddadena. Ostatecznie przedmioty zdobyto i doszło do małżeństwa. Nie ma wątpliwości, że przytoczony mit ma sakralny wydźwięk. S. Czarnowski wiązał go z rytuałami dotyczącymi

445 Zob.: Van Arsdell 855-3; Góbl 1994, taf. 3, II/6; wojownika z lukiem i włócznią oraz dzika możemy też zobaczyć na monetach Bojów LT 9364, SLM 1153. 446 ARRIAN.Cynagetica., III. 447 Zob.: E. P. Hamp, Culchwh the swine, „ZCP“, 41, 1986, p. 257-8. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 144 dojrzałości płciowej oraz zawierania małżeństwa448. Jednak możliwa jest także inna interpretacja wynikająca z włączenia wspomnianego mitu w cykl obrzędów związanych z cyklem rocznym. Patrząc z tej perspektywy mamy tu do czynienia z młodym bogiem, który zabija starego, występującego w postaci dzika i bierze jego córkę za żonę. Zabijany dzik symbolizuje koniec starego roku, zimy, zastępujący go młody jest symbolem odrodzenia się przyrody i nastania wiosny. Dodatkowo Olewn przedstawiana jest z symbolami solamymi takimi jak cztery białe listki koniczyny, które miały wyrastać tam gdzie stanęła. Może to świadczyć o przypisywaniu jej roli bogini słońca. W odniesieniu do przytoczonego mitu należy zwrócić uwagę na bardzo ciekawe, datowane na lata 60-40 p.n.e., monety kontynentalnego plemienia

Remów449 (Kat. A nr 108; Kat. tabl. II nr 11/108). Na ich awersie został przedstawiony wojownik z warkoczami, a na rewersie dzik, co mogłoby stanowić nawiązanie do mitu Kulwecha, polującego na to zwierzę. Równie ciekawą scenę, nawiązującą do wspomnianej opowieści, możemy zaobserwować na numizmacie wyspiarskich Katalaunów450, na którym, oprócz dzika możemy zaobserwować nagą, skuloną postać kobiety. W jednej ręce trzyma ona obrączkę a drugą czesze włosy. Jest ona najprawdopodobniej odpowiednikiem Ol wen, przygotowującej się do wesela. Biorąc pod uwagę, iż z motywami nawiązującymi do mitu spotykamy się zarówno u Celtów kontynentalnych jak i wyspiarskich, świadczy to o popularności cyklu dorocznego, którego odzwierciedlenie stanowi ta opowieść.

448 S. Czarnowski, Le sanglier mythiąue des Gaulois et des Bretons insularies, „4des du V-e Congres International d ’Histoire des Religiom a Lund\ Lund 1930, p. 231-233 . 449 Mon XV 1296-99; LT 8145var. 450 Bibl. Narodowa, Katal. Morin. 8145. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 145

Z podobnymi motywami śmierci i zastępowania, czy też schodzenia do podziemi na okres zimy by odrodzić się ponownie na wiosnę, spotykamy się w mitologiach wielu innych ludów451. Popularność oraz wagę kwestii związanych z polowaniem na dziki zdaje się potwierdzać znaczna liczba zabytków, w tym monet nawiązujących do tej tematyki. Pochodzą one z terenów zajmowanych przez Celtów. Znamy liczne emisje monet, których ikonografia nawiązuje do polowania na dzika, przedstawiając zwierzę z przebitym włócznią bokiem. Do najbardziej znanych 452 należą emisje należącego do grupy wschodniej plemienia Bojów (Kat. A nr

79; Kat. tabl. II nr 11/79), a z terenu Brytanii monety Corieltauviów453 (Kat. A nr 21-

22; Kat. tabl. I nr 1/21-1/22). Szczególnie ciekawe, ze względu na sposób przedstawienia dzika, są emisje plemienia Bojów. Do najstarszych należą złote monety z stojącym lub biegnącym wojownikiem trzymającym luk. Na rewersach wspomnianych numizmatów, w ostatnim ćwierćwieczu II wieku p.n.e., upowszechniło się wyobrażenie dzika454 (Kat. A nr 80; Kat. tabl. II nr 11/80). Dawniej postać wojownika uważano za efekt ewolucji wyobrażenia Nike lub Ateny Alkis455, jednak obecnie za bardziej prawdopodobne uznaje się pochodzenie tych postaci z motywów ikonografii celtyckiej. Można zatem zastanowić się czy przedstawiona postać nie jest myśliwym, polującym na dzika przedstawionego na rewersie. Być może świadczy to o recepcji mitu o Kulwehu i Olwen także na tereny zamieszkiwane przez Celtów grupy wschodniej. Drugim rodzajem monet Bojów, na których możemy zaobserwować dzika, są srebrne „biateki” Monety tego typu pojawiły się w I wieku p.n.e. Ich wybicie wiązało się z wytworzeniem się nowego okręgu menniczego,

451 Podobny wydźwięk ma grecki mit o Attisie czy rzymski o Prozerpinie i Cererze. Zob.: G. Thomas, Magna Mater and Attis, ,/LNRWIF, 17, 3, 1984, p. 1500-1535. 452 Góbl 1994, taf. 3, II/6. 453 Van Arsdell 855-3; 855-5. 454 LT 9364. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 146 powstałego w wyniku przesunięcia ich osadnictwa z Czech na tereny północnej Panonii oraz południowej Słowacji. Na ich awersie widzimy głowę

Diany w diademie, a rewers przedstawia dzika przebitego włócznią456 (Kat. A nr

79; Kat. tabl. II nr 11/79). Ten rodzaj monet ewidentnie symboliką nawiązuje do tematyki polowania na dzika. Dodatkowo należy wspomnieć, że ten konkretny rodzaj jest wzorowany na monecie republikańskiego Rzymu457 . Jednak Bojowie nie są odosobnieni w naśladowaniu tej emisji rzymskiej, jako że podobną stylistycznie monetę znajdziemy wśród emisji Celtów wyspiarskich 458

(Kat. A nr 21-22; Kat. tabl. I nr 1/21-1/22). Dodatkowo prawdopodobne jest, że Diana jako bogini lasów i łowów, pełni w przypadku tego numizmatu rolę celtyckiej bogini matki. Za wspomnianą interpretacją przemawia okres w którym monety zaczęto wybijać. Przypada on na czas w którym Celtowie utrzymywali kontakty z Rzymem w związku z czym mogło dojść do przejęcia przez nich rzymskiej bogini. Ciekawy zbiór tworzą monety emitowane przez plemię Korieltauviów

(Kat. A nr 21; Kat. tabl. I nr 1/21). Najwcześniejsze z nich, bo wybijane w latach 55-45 p.n.e.459 i przedstawiające dzika z przebitym włócznią bokiem, nawiązują do bardzo popularnego nie tylko wśród Celtów motywu polowania na dzika, przedstawianego w wielu celtyckich opowieściach. Należy zwrócić uwagę, że celtyckie mity mówiące o łowach na dzika oraz np.: omawiany szerzej w rozdziale czwartym grecki mit o polowaniu na dzika kaledońskiego i celtycki o dziku z Ben Gulben, mimo pewnych

455 L. Morawiecki, Mennictwo Celtyckie..., s. 46. 456 Góbl 1994, taf. 3,11/6. 457 RRC 407/1; 407/2. 458 Van Arsdell 855-3; 855-5. 459 Ibidem 855-3; istnieje także moneta przedstawiająca dokładnie taką samą scenę, jedynie włócznia, którą dzik ma wbitą w bok jest niewidoczna zob.: Ibidem 855-5. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 147 oczywistych różnic, wywodzą się ze wspólnego archetypu związanego z „polowaniem na wielkiego dzika460”. Wprawdzie omawiana moneta jest naśladownictwem rzymskiej z okresu republikańskiego461. Nie można jednak uznawać stylistyki monety za naśladownictwo greckiej czy rzymskiej tradycji, ponieważ przedstawienie to odzwierciedla prawdopodobnie polowanie przedstawione i znane plemionom celtyckim m.in. z opowieści o Diarmuidzie i dziku z Ben Gulben, czy polowaniu na Twrch Trwytha. Silnie odznaczają się także symbole luname towarzyszące zwierzęciu, takie jak odwrócone S czy spirala nad łbem, nie obecne na monecie rzymskiej. Należałoby tu zasugerować symbolikę związaną ze zmianą pór roku. W tym przypadku zabicie dzika symbolizowałoby koniec zimy i nadejście wiosny, oraz odrodzenie przyrody. Byłoby zestawione na zasadzie przeciwieństw dwóch ścierających się z sobą sił z których każda należy do innej sfery. Wśród pozostałych emisji monet z wyobrażeniem dzika462 w przypadku omawianego plemienia, widoczna jest bardzo silna symbolika solarna towarzysząca zwierzęciu (Kat. A nr 23-28; Kat. tabl. I nr I/23-I/28). Chodzi tutaj przede wszystkim o kółka słoneczne oraz różnego typu kulki, co prawdopodobnie wiąże się z kwestiami zasygnalizowanymi przed chwilą. Można przypuszczać, że i w tym przypadku mamy do czynienia z symboliką związaną z cyklem rocznym. Na podstawie podziału roku na dwie 6 miesięczne części, złą i dobrą porę roku, stosowaną przez Celtów w Irlandii widzimy, jak ważne było zjawisko przechodzenia zimy w wiosnę i odradzanie się przyrody, czego symbolem było najprawdopodobniej zabicie dzika co kończyło zimną i ciemną porę. Symbolikę związaną z kultami lunamymi, a co

460 Jeśli przyjrzymy się mitologii greckiej zobaczymy niezwykłe podobieństwo mitu opowiadającego o polowaniu na dzika kalidońskiego do celtyckiej opowieści o dziku z Ben Bulben. 461 RRC 407/1. 462 Yan Arsdell 860-1; 862-1; 866-1; 875-1; 875-2; 996-1. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 148 za tym idzie także chtonicznymi do kręgu których należą wierzenia związane z cyklem zamierania i odradzania się przyrody zdaje się potwierdzać wyraźnie zaznaczona na monetach, wspomnianych powyżej Corieltauviów, obecność spirali nad dzikiem oraz podkreślenie ogona zwierzęcia, który także przybrał kształt spirali. Jest to istotne ze względu na fakt, że spirale stanowią hierofanię binarną, tzn. odzwierciedlają cykl światłość - ciemność itp.463. Należy tutaj wspomnieć o ważnej w wierzeniach Celtów kwestii zachowania równowagi. Trzeba pamiętać, że dla nich świat przepełniony był magią, a światy swobodnie się przenikały co nie stanowiło problemu, dopóki zachowywano równowagę. Właśnie w związku z tymi przekonaniami rok celtycki dzielił się na dwie części: w jednej noc jest dłuższa od dnia i na odwrót. Występujący w mitach i na licznych zabytkach „łowca” zabija dzika, reprezentującego mrok w pierwszym dniu nowego roku, kiedy dzień staje się dłuższy od nocy. Popularność tego rodzaju wierzeń i kultów, oprócz wspomnianych mitów, potwierdza liczna grupa zabytków odwołujących się do sfery łowów na to zwierzę. Do ciekawych znalezisk pochodzących z terenów grupy wschodniej należą dwie figurki, pierwsza z Liechtensteinu464 (Kat. B nr 4; Kat. rys. 41 i 42). Wchodziła ona w skład grupy figurek, najprawdopodobniej o charakterze wotywnym, datowanych na III-I wiek p.n.e. Należy zwrócić uwagę, iż prawdopodobny jest ich związek z łowami, jako że oprócz dzika i postaci ludzkich znajdujemy wśród nich także posążek jelenia, który podobnie jak dzik był nie tylko zwierzęciem na które polowano, ale także odgrywał znaczną rolę w wierzeniach celtyckich.

Druga figurka pochodzi z Salzburga-Reinbergu (Kat. B nr 37; Kat. rys. 35) i jest datowana na okres II-I wiek p.n.e.465.

463 M. Eliade, Traktat o historii..., s. 159. 464 J. V. S. Megaw, Art of European Iron Age: A study of the elusive image , Bath 1970, p. 129. 465 J. Filip, Keltska civilisaca...p. 64, fig. 14. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 149

Do wytworów Celtów grupy wschodniej należy, jedno z najstarszych celtyckich wyobrażeń dzika pochodzące z datowanej na IV wiek p.n.e., flaszy glinianej z Matzhausen k. Ratyzbony466 (Kat. E nr 6; Kat. rys. 33) na której przedstawiono oprócz innych zwierząt, dwa dziki. Prawdopodobnie jest to scena polowania, jako że widzimy na niej oprócz dzika inne zwierzęta, na które warczy pies467. Dodatkowo wiadomo, że polowanie na te zwierzęta stanowiło bardzo ważny element życia Celtów, stanowiąc jednocześnie coś w rodzaju sprawdzianu odwagi. Scenę polowania przedstawia także celtyberyjska rzeźba z Meridy w

Hiszpanii468 (Kat. B nr 30; Kat. rys. 6). Widzimy na niej myśliwego na koniu oraz psa myśliwskiego podążającego za uciekającym dzikiem. Wiele podobnych scen możemy spotkać w mitach celtyckich czy przedstawionych na ich monetach, gdzie w większości przypadków ścigane zwierzę ma charakter nadprzyrodzony, a nawet profetyczny, a jego celem jest zwabienie myśliwego. Do polowania prawdopodobnie nawiązują także rysunki z monet plemienia Ambianów, na rewersach których spotykamy dzika, konia, ptaka oraz głowę byka469 (Kat. A nr 45; Kat. tabl. II nr 11/45). Są to wszystko zwierzęta związane z płodnością oraz zaświatami. Ciekawa jest także moneta z dzikiem na awersie oraz jeźdźcem na rewersie470 (Kat. A nr 47; Kat. tabl. II nr 11/47). Należało by się zastanowić czy nie ma to jakiegoś związku z polowaniem na to zwierzę, jest to jednak jedynie hipoteza.

Z terenu Irlandii posiadamy dwie figurki dzików (Kat. B nr 12; Kat. rys. 70 i

71) o nie znanej proweniencji. Obydwie są bardzo starannie wykonane, jednak mimo twierdzeń F. Henrego 471 prawie na pewno nie są to figurki dzików, lecz

R. & V. Megaw, Celtic Art, London 1989, p. 93-100. 467 Die Kelten inMitteleuropa, Salzburg 1980, p. 263, n 116. 468 A. Ross, Pagan Celtic Britain: Studies in Iconography and Tradition, London 1967, p. 322, fig. 181. 469 LT 8495. 470 Mon XV 1230. 471 F. Henry, Irish Art in the Earlt Christian Period, Methuen 1940. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 150 przynajmniej jedna przedstawia lochę co nie budzi zdziwienia biorąc pod uwagę liczną grupę tych zwierząt pojawiających się w mitach celtyckich. Chociaż ze względu na elementy wskazujące na udomowienie pojawiały się sugestie, że posążki są późniejsze niż okres podboju rzymskiego. Jednak biorąc pod uwagę popularność oraz metrykę mitów o Henwen czy Twrch Trwythu, istnieje duże prawdopodobieństwo, że figurki są z nimi związane. Scenę polowania na dzika przedstawia także pochodząca z okresu gallorzymskiego płaskorzeźba (Kat. H nr 10; Kat. rys. 58). Widzimy na niej mężczyzn z końmi oraz dzika z pięknymi kłami, atakowanego przez psa myśliwskiego co doskonale wpisuje się w obraz polowania, jaki można sobie stworzyć na podstawie omówionych już zabytków. Obrazuje ona polowanie na to zwierzę, będąc jakby graficznym odzwierciedleniem przekazów autorów antycznych oraz mitów celtyckich, pochodzących jednak przede wszystkim z terenów Wysp Brytyjskich. Należy także zwrócić uwagę, że sama technika polowania była podobna jak u Celtów tak i u Rzymian oraz Greków stąd wiele podobnych zabytków w postaci płaskorzeźb, scen polowań ukazanych na ceramice czy numizmatach tworzonych przez przedstawicieli tych ludów. Jako symbol płodności i nieujarzmionych sił przyrody, dzik występuje w związku z bogiem Esusem 472 . Bogiem drwalem, opiekunem lasów, którego często przedstawiano w postaci tego zwierzęcia473 . Prawdopodobnie ścinanie drzewa oraz polowania na dzika stanowiło część obrzędu inicjacyjnego z czego pierwsze stanowiło próbę siły, drugie odwagi474.

472 Na temat Esusa, Taranisa i Teutatesa zob.: P.-M. Duval, Teutates, Esus, Taranis, „EC\ VIII, 1958-59. 473 Koncepcję związaną z przedstawianiem Esusa w postaci dzika wysunął L. Lengyel więcej zob.: L. Lengyel, Le secret des Celtes, Paris 1969. 474 J. Rosen-Przeworska, Religie Celtów..., s. 120-12E Prawdopodobnie do tego obrzędu nawiązuje ołtarz pochodzący z Prowansji, na którym możemy zobaczyć boga z stojącego z nożem w ręku prze drzewie pod którym siedzi dzik zob.: Esperandieu I, 93. Na temat kultu drzew zob.: S. Czamkowski, Drzewo Esusa, Byk o Trzech Żurawiach i kult Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 151

Dzik będąc jedną z hipostaz boga Esusa, łączył w sobie odwagę wojownika z pracowitością w polu, reprezentując siłę rozrodczą. Ich rolę w mitologii celtyckiej podkreśla umieszczenie tych zwierząt na płytach kotła z 475 Gundestmp . Na płycie A (Kat. D nr 2; Kat. rys. 28) widzimy dwóch wojowników trzymających po dziku i stojących w zaświatach przed bogiem Teutatesem. Tego z wojowników, który zabił większe zwierzę, czyli wykazał się większą odwagą czeka skrzydlaty koń, a tchórza potworny pies. Jest to bardzo ciekawa symbolicznie scena tym bardziej, jeśli weźmiemy pod uwagę sugestie J. J. Hatta uważającego, że Teutates początkowo był po prostu bogiem-dzikiem w jego aspekcie bóstwa opiekuńczego, dopiero z czasem zwierzę to zeszło do roli jego atrybutu476. W związku ze wspomnianą powyżej propozycją interpretacji, należy także wspomnieć figurkę dzika pochodzącą z Tabor477 . W jej przypadku bardzo ciekawy jest symbol ■/ znajdujący się na łapie zwierzęcia (Kat. B nr

39; Kat. rys. 39). Wprawdzie trudno określić czy mamy tu do czynienia z błyskawicą, wtedy można by wiązać posążek z Taranisem, a może jest to symbol Teutatesa, którego związki z dzikiem były już wielokrotnie wspominane. Problemem jednak jest fakt, że wspomniany symbol, jeśli szlaków rzecznych w Galii, [w:] Dzieła, t. 3., Studia z dziejów kultury celtyckiej. Studia z dziejów religii, Warszawa 1956, s. 177-189 por. A. Ross, Pagan Celtic..., p. 33-38. 475 Kocioł był datowany na różne okresy. Obecnie przyjmuje się datację II w. p.n.e. - I w. n.e. Na temat samego kotła i badań z nim związanych zob.: F. Drexel, Uber den Silberkessel von Gundesturp, „Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archaologischen Instituts”, 30, 1915, p. 1-36; H. Arbman, Gundestrupkittele-ett galliskt arbete, „Tor”, 20, 1948, p. 109-116; C. Bemont, Le Bassin de Gundestrup: remarąues sur les decors vegetaux, „EC\ 16, 1979, p. 69-99; O. Klindt-Jensen, Gundesturpkedelen, Copenhagen 1961; G. S. Olmsted, The Gundesturp Cauldron, „Latomus”, 162, 1979; A. K. Bernąuist, T. F. Taylor, Thrace and Gundesturp Reconsidered, „Proceedings o f the Seventh International Congres of Celtic Studies”, Oxford 1983; E. Benner Larsen, The Gundesturp Cauldron, Identification of Tool Traces, „Iskos”, 5, 1985, p. 561-74; A. K. Bernąuist, T. F. Taylor, The orogin of the Gundesturp Cauldron, „Ant.”, 61, 1987, p. 10-24; R. Hachmann, Gundesturp-Studien, „BerichtdesRómisch-GermanischenKommission”, 71/2, 1990 (1991), p. 568-903. 476 J.-J. Hatt, Eine Interpretation der Bilder und Scenen auf dem Silberkessel von Gundestrup, „Die Kelten in Mitteleuropa Salzburger Landesausstellung 1. Mai - 30 Sept., 1980 im Keltenmuseum Hallain Sterreich”, 1980, p.71. 477 J. Filip, Keltska civilisaca a jaji..., p. 64, fig. 14. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 152 pojawiał się w odniesieniu do Teutatesa, zazwyczaj wyglądał . Można założyć, że w tym przypadku został on pokazany w pionie ze względu na wielkość figurki, takie położenie gwarantowało jego czytelność i dobrą widoczność. Wprawdzie proponowana interpretacja stanowi jedynie hipotezę, to niezależnie czy opowiemy się za Taranisem czy Teutatesem, obydwaj ci bogowie posiadają w zakresie swych kompetencji kwestie związane z walką. Jednak uważam, że za Teutatesem przemawia fakt, iż z terenów Celtów grupy zachodniej znamy zabytki przedstawiające pierwotną postać tego boga, jako Teutatesa - dzika, przed jego późniejszą antropomorfizacją478.

Drugą scenę w której występują dziki przedstawiono na płycie E (Kat. D nr 2; Kat. rys. 29 i 30). Widzimy na niej postać wojownika z figurką dzika na hełmie oraz kolejnych trzymających carnyxy479. Dzika, jako zwierzę królewskie, mógł nosić na hełmie zwierzchnik plemienia lub wódz480. Przedstawiony na kotle zwyczaj używania trąb bojowych oraz umieszczania na hełmach figurek zwierząt wspomina Diodor Sycylijski opisując: ... ”kr£nh d calk© perit...qentai meg£laj ™xoc'j ™x ~autin oeconta kek pammegsąh fantas... an ™pifsronta to

478 Chodzi tu m.in. o płaskorzeźbę z Donon (Kat. H rys. 64). 479 Na temat carnyxów zob.: S. Piggot, The cemyx in early inro age Britain, „A.f\ 39, 1959, p. 19-31. 480 J. Rosen-Przeworska, Ikonografia..., s. 124. 481 DIOD.SYC. V, 30, 2-3. 482 Van Arsdell 441-1. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 153

Kantiów483 (Kat. A nr 14; Kat. tabl. I nr 1/14) oraz Trinowantów484 (Kat. A nr 33; Kat. tabl. I nr 1/33). Ciekawa jest także przedstawiona na płycie E postać, składająca ofiarę z człowieka topionego w wodzie. Sposób składania ofiary ewidentnie kojarzy się z omawianym już wyżej Teutatesem, wspomnianym przez Lukana, który pisze: ...” et ąuibus inmitisplacatur sanguine diro \ Teutates horrensąue feris AR S altaribus Esus \ et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae ”. Wskazuje on interesujące nas bóstwo jako boga, któremu należy składać ofiary z ludzi. Wprawdzie pomiędzy badaczami istniały spory, czy topiono ludzi przeznaczonych na ofiarę dla Teutatesa czy dla Taranisa. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę Scholia Arnulfusa486 gdzie autor wspomina, że topiono ludzi dla Merkurego, którego łączy z Teutatesem, to tożsamość przedstawionego bóstwa nie powinna budzić wątpliwości.

Ciekawym zabytkiem jest datowany na I wiek p.n.e., kocioł z Bra (Kat. D nr 1; Kat. rys. 36). Możemy na nim zobaczyć dzika w pobliżu bóstwa w torąuesie, byczków i trikwetrów. Zatem towarzyszy mu symbolika ewidentnie solarna, a torąues pozwala identyfikować przedstawionego na kotle boga z Esusem487. Jednym z ciekawszych znalezisk związanych z dzikiem jest kamienny posąg bóstwa z torąuesem na szyi oraz płaskorzeźbą dzika zdobiącą ciało bóstwa, pochodzącym z Euffigneix we Francji (Kat. C nr 63; Kat. rys. 59). Z

483 Ibidem 153-1. 484 Ibidem 1750-1. 485 LUCAN., I, 444-446; na temat interpretatio romana zob.: Scholia do Lukana. Pierwsza M. Annei Lucani Commenta Bernensie, ed: H. Usener, Lipsiae 1869, fr. 15 n, podaje niestety dwie wersje 1) Mercurius=Teutates, druga dopisana inna ręką 2) Teutates=Mars; z innych Scholiów: Amulfus Aurelianensis, Glosule super Lucanum, ed: B. M. Marti, Roma 1958, p. 58, 59 podaje Teutates Mercurius. Tak więc nie należy się dziwić że część celtologów uważa Commenta Bernensia za mało wiarygodne. Patrz też artykuł: F. Le Roux, Des chauldrons celtiąues a 1’arbre d’Esus. Lucain et les Scholies Bemois 486 Arnulfus Aurelianensis, Glosule super Lucanum, ed: B. M. Marti, Roma 1958, p. 58, 59. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 154 dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że w tym przypadku dzik symbolizuje siłę bóstwa488 . Można także zastanowić się czy nie mamy tu do czynienia z przedstawieniem Teutatesa. W takim kontekście trzeba wziąć pod uwagę możliwość, że posąg przedstawia tak naprawdę całą główną trójcę celtyckich bogów, wspominaną m.in. przez Lukana489. Sam posąg przypomina kształtem pień drzewa, głowa przedstawiałaby Esusa w torąuesie, widoczne z boku oko reprezentowałoby Taranisa, a płaskorzeźba dzika z przodu Teutatesa. Jest to tym bardziej logiczne i prawdopodobne, jeśli weźmiemy pod uwagę znaczenie liczby trzy490 w wierzeniach celtyckich oraz fakt, że spora grupa bogów występuje przedstawiana właśnie jako triada. Znane są także praktyki przedstawiania zwierząt, odgrywających w wierzeniach Celtów ważną rolę,1 z trzema rogami -491 . Wśród emisji plemienia Ambianów znajdziemy grupę monet z dwoma dzikami na awersie492 (Kat. A nr 46; Kat. tabl. II nr 11/46). Na rewersie numizmatu widzimy konia z głową zwierzęcą, prawdopodobnie bykiem. Na niektórych egzemplarzach dodatkowo pojawia się wąż. Można się także zastanowić czy nie mamy tu do czynienia z Teutetesem w postaci dzika oraz Taranisem w jego hippomorficznej postaci.

487 Zob.: F. Le Roux, Des chauldrons celtiąues a 1’arbre d’Esus. Lucain et les Scholies Bernoises, “Ogam”, VII, 1955, 1-33. 488 O symbolice dzika w tym zakresie: F. Schlette, Kelten zwischen..., p. 128. 489 LUCAN., I, 444-446. 490 Zob.: A. Rees, B. Rees, Celtic Heritage, London 1961, p. 186-204 por. J. J. Hatt, ‘De la Champagne a la Bourgogne: Remarąues sur Forigine et la signification du tricephale’, “RAE\ 35, 1984, p.287-99; M. Green, Triplism and multiple images, [in:] M. Green, Symbol and Image in Celtic Religious..., p. 169-206 491 Z trzema rogami przedstawiano m.in. byki np.: kamienna statuetka z sanktuarium w Beire -le- Chatel (obecnie Musee Archeologiąue de Dijon); brązowa figurka trzy-rogiego byka z Glanum (obecnie Musee des Apilles, St-Remy-de-Provence), zob.: G. Charriere, Le taureau aux trois grues et le bestiaire du heros celtiąue, „RHR”, vol. 69, 1966, pp,155ff; znana jest też figurka dzika z trzema rogami z Cahors, Francja zob.: M. Dayet, Le sanglier a trois cornes du Cabinet des Medailles, „RAE\ 5, 1959. Na temat dystrybucji figurek zwierząt z trzema rogami zob.: A. Colombet, P. Lebel, Mythologie gallo-romane, „RAE\ vol.4, nr 2, 1953; S. Boucher, Recherches sur les bronzes figures de Gaule pre-romaine et romaine, 1971. 492 LT 8518. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 155

Natomiast wśród typów monet wybijanych przez plemię Baiokassów znajdziemy srebrne493 (Kat. A nr 72; Kat. tabl. II nr 11/72) i złote494 (Kat. A nr 73; Kat. tabl. II nr 11/73) egzemplarze z głową ludzką na włosach której stoi dzik, oraz koniem i dzikiem na rewersie, co ewentualnie można łączyć ze wspominanym już sposobem przedstawiania Taranisa i Teutatesa. Trzeba także wziąć pod uwagę wykorzystanie dzika, jako symbolu wojennego z czym spotykamy się w przypadkach umieszczania jego figurek na hełmach, o czym pisał także przytaczany już przeze mnie Diodor Sycylijski495. Wprawdzie w tym przypadku samo nakrycie głowy jest na monecie niewidoczne, ale zwierzę zostało umieszczone na włosach. Ciekawa jest także, datowana na 52 rok p.n.e., moneta na której możemy zobaczyć lwa i dzika oraz kółko słoneczne i ~ . Symbolika oraz wspomniane zwierzęta zwracają uwagę na podobna scenę znaną z płaskorzeźby z Donon

(Kat. H nr 4; Kat. rys. 64), na której widzimy walkę dzika z lwem, czyli starcie Teutatesa496 z Taranisem. Do zwyczaju przedstawiania konia z dzikiem poniżej, nawiązują także monety Meldów497 (Kat. A nr 103; Kat. tabl. II nr 11/103), na których dodatkowo możemy zaobserwować kółko słoneczne znajdujące się ponad zwierzętami. Drugim rodzajem numizmatów wybijanych przez to plemię są brązowe emisje z dzikiem oraz orłem na rewersie, którym towarzyszą symbole solarne. Orzeł najczęściej wiązany był z władcą niebios498, w tym przypadku Taranisem. Jednym z symboli tego boga było koło, jako odzwierciedlenie słońca i błyskawicy. Prawdopodobne jest zatem, że dzik z tych monet był symbolem Teutatesa.

493 Ibidem 6967; 6969. 494 Ibidem 6963. 495 DIOD. SYC. V, 30, 2-3. 496 J.-J. Hatt, Eine Interpretation der Bilder und Scenen auf dem Silberkessel von Gundestrup, „Die Kelten inMitteleuropa Salzburger..., p.71. 497 Mon XV 1171. 498 M. Green, Animals in Celtic..., p. 159. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 156

Ciekawy przykład stanowią monety plemienia Aulerków-

Eburowików4" (Kat. A nr 56-57; Kat. tabl. II nr II/56-II/57), na których możemy zaobserwować konia w galopie i dzika znajdującego się poniżej. Być może są one zestawione z sobą na zasadzie przeciwieństwa. Koń reprezentowałby słońce i jego siły, dzik odpowiadałby za mrok i zaświaty. Prawdopodobnie jest także zestawienie Taranisa i Teutatesa w ich pierwotnych, zwierzęcych postaciach.

Na monetach plemienia Icenów z lat 25-20 p.n.e.500 (Kat. A nr 31; Kat. tabl.

I nr 1/31), został przedstawiony dzik z ogonem w kształcie S i dwoma kulkami koło niego. Należało by się zastanowić, czy ogon zwierzęcia przypadkowo otrzymał kształt S. Wspomniany znak przedstawiony w poziomym położeniu stanowi symbol wielu bogów celtyckich w tym Teutatesa501, który bardzo często sam występował w postaci dzika np.: we wspomnianej już scenie walki 502 z Taranisem przybierającym postać lwa na płaskorzeźbie z Donon (Kat. H nr

4; Kat. rys. 64). Dzik ryjący kłami glebę symbolizował siły zapładniające matkę-ziemię podobnie, jak powiązany z nim znaczeniowo piorun uderzający w ziemię. Dodatkowo same kły, ze względu na swój kształt, stanowiły symbol falliczny. Także w przypadku licznych zabytków zauważyć można ich związek z kultami płodności. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że podkreślano zarówno sferę związaną z odrodzeniem, powrotem do życia, jak również niszczycielską siłę zwierzęcia, będącego symbolem płodności 503 . W związku z tym niezwykle ciekawym zabytkiem, w którym zostały połączone obydwie te cechy, jest figurka dzika z trzema rogami z Cahors we

Mon XV 694; Ibidem 698-699; LT 7073. 500 Van Arsdell 663-1. 501 A. Bartnik, Miejsce kultów agrarnych w wierzeniach plemion Eduów, Lingonów i Senonów, „SZNUJ\ 6, 2004, s. 55. 502 Na temat sanktuarium w Donon zob.: E. Linckenheld, Le Sanctuarie de Donon, „Cahiers d Archeologie et d ’Histoire d ’Alsace'\ 38, 1947, p. 67-110. 503 A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 447. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 157

Francji504 (Kat. B nr 7; Kat. rys. 46). Jest to niezwykle pięknie wykonany posążek, przedstawiający wściekłego dzika z nastroszoną sierścią oraz kłami. Zastanawiające jest natomiast wyposażenie w trzy rogi zwierzęcia, które w naturze nie posiada ich wcale. Jednak wśród znalezisk pochodzących z terenów zajmowanych przez Celtów grupy zachodniej i północnej znamy liczne znaleziska przedstawiające byki z trzema rogami. Najprawdopodobniej figurka dzika jest związana w jakiś sposób z tymi wierzeniami. Pojawiały się także sugestie505, że została ona wykonana dla osoby mającej jakieś związki z wspomnianymi bykami. Może było to jego zwierzę totemiczne i dlatego zależało mu na połączeniu związanego z nim elementu ze zwierzęciem symbolizującym zniszczenie i płodność. Charakterystyczne jest, że większość znanych figurek dzików pozbawiona jest ciosów, posiada natomiast mocno nastroszoną szczecinę co miało podkreślać jego siłę i waleczność, kojarzącą się Celtom ze świętym szałem. Może ona także wskazywać na jego ewentualne związki ze sferą solamą, jako że stercząca szczecina była także symbolem promieni słonecznych506. Trzeba tu zwrócić uwagę na wspominany już fakt, że sam dzik pojawia się jakby w dwóch sferach wierzeniowych. Pierwsza związana z kultem sił przyrody, płodnością i odradzaniem, a więc z celtyckimi Matres co łączy dzika ze sferą lunamo-chtoniczną, która przeważa w celtyckim wyobrażeniu jego funkcji. Natomiast łączenie go z symboliką i sferą wojenną spycha dzika w sferę kultów solamych, z którymi związani byli bogowie wojny. Szczególnie mocno jest to widoczne w okresie nasilających się wpływów wierzeń greckich

504 M. Dayet, ‘Le sanglier a trois cornes du Cabinet des Medailles, “RAE\ 5, 1954, p. 331-5 por. F. Benoit, Art et dieux de la Gaule, Paris 1969, pl. VIII. 505 M. Green, Symbol and Image..., p. 179-184. 506 Nie jest to odosobnione podejście. Podobną symbolikę w odniesieniu do dzika spotykamy u sąsiadujących z nimi Germanów. W ich mitologii możemy spotkać związanego z sferą solarną dzika Gullinburstiego. Zob.: A. Szrejter, Mitologia Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 158 i rzymskich. Tak więc w kontekście wojny i spraw z nią związanych będzie on starał się przyjmować cechy zwierzęcia solamego. Jednak w przypadku dzika celtyckiego owe „próby” nie przynoszą trwalszego rezultatu. Jest to m.in. związane z rodzajami wierzeń z których zwierzę to się wywodzi, a o czym wspominałam już w tej pracy. Na związki z płodnością wskazują także popularne w mitologii celtyckiej kotły z których w zaświatach bohaterowie jedli wieprzowinę z odradzających się dzików. Rolę kotłów, podkreślaną w mitach gdzie zajmowały poczesne miejsce, potwierdzają także liczne znaleziska archeologiczne z terenów zajmowanych przez plemiona celtyckie 507 . Chronologicznie kotły pojawiają się w okresie od VI wieku p.n.e. aż do I wieku p.n.e., kiedy to pod wpływem wierzeń rzymskich utraciły one swój sakralny charakter. Charakterystyczne jest, że kotły były związane z żywiołem wody, który należy do strefy lunarnej. Dodatkowo potwierdza to fakt, iż większość z nich odnaleziono w głębi jezior508. Mięso dzików uznawane jest za pokarm godny bogów i bohaterów. Na związek tych zwierząt z płodnością wskazują mity o „przywracającej życie” wieprzowinie, jak to miało miejsce w przypadku Conchobara czy też magicznego dzika Mananna509, którego mięso zapewniało młodość i szczęście, oraz cudownych, zapewniających nieśmiertelność prosiąt Pyrderiego - boga myśliwych510.

Germańska..., s. 52, 142 por. H. R. Eblis-Davidson, Gods and myths of Northern Europę, Harmondsworth 1964. 507 Np.: kocioł z: Gundestrup, Rynkeby, Bra, Duchcova pod Lahośtem, Hochdorf, Giessiibel-Talhau, Castlderg hr. Tyrone czy 2 kotły z jeziora Llyn Fawr. 508 A. H. Krappe, La genese des mythes, Paris 1938, p. 209 por. M. Eliade, Traktat o..., s. 201. 509 Manannan - bóg morza, władca krainy zmarłych; organizował uczty nieśmiertelnych a zjadane na nich świnie zmartwychwstawały. 510 A. Ross, Pagan Celtic..., p. 326, 331 Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 159

Sam Manannan mac Lir należy do kręgu bóstw pośrednio łączonych z płodnością. Jest to bóg morza oraz zaświatów511. W wierzeniach, woda symbolizuje pierwotną substancję z której wszystko bierze swój początek, jest związana z rytmami księżyca i stąd należy do sfery lunamej. Była także postrzegana jako substancja zapewniająca, dzięki rytuałom magicznym, odrodzenie po śmierci, w co doskonale wpisują się nieśmiertelne, wracające do życia wieprze boga morza512. W tym aspekcie należy wspomnieć, znany z przekazów Diodora Sycylijskiego i Atenajosa, zwyczaj związany z ćwiartowaniem mięsa i tzw. kęsem bohatera. Był to udziec, którego przyznanie miało swoje znaczenie symboliczne, jako odznaczenie przyznawane najodważniejszemu spośród wszystkich. Piszący w I wieku p.n.e. Diodor Sycylijski tak charakteryzuje zwyczaje na ucztach celtyckich: ...” krein Dlomertn. toYj d' cgaqoYj Yndraj tawj cnairssewj oercontai. tÓ dU palaiOn, fhs...n, Otiparateqsntwn kwl»nwn tÓ mhr...on D kr£tistoj ™l£mbanen• e„ ds tij >teroj (jmtipoi»saito, sun... stanto monomac»sontej mscri qan£tou514”. Także

511 D. B. Spaan, The Place o f Manannan mac Lir..., p. 176-195. 512 M. Eliade, Traktat o..., s. 156-87 por. A. Szyjewski, Etnologia rełigii..., s. 448. 513 DIOD.SYC. V, 28, 1-4. 514 Athenaeus, IV, 40. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 160 w przypadku Atenajosa, który cytuje tworzącego wcześniej Posejdoniosa, zwrócono uwagę na przygotowywane w kotłach mięso. Najlepsza jego część przypadała najdzielniejszemu wojownikowi. Dodatkowo w zacytowanym fragmencie można zaobserwować inny ciekawy zwyczaj dotyczący, chyba w miarę powszechnych, pojedynków w czasie uczt. Często były to pojedynki na śmierć i życie. Sam zwyczaj nagradzania najdzielniejszych był najprawdopodobniej znany z okresu archaicznego. Świadczyć o tym może porównanie przez Diodora, zwyczaju celtyckiego do uhonorowania Ajaksa, po jego walce z Hektorem515. Jednakże, o ile w przypadku innych ludów indoeuropejskich wspomniane obyczaje nie przetrwały, a przynajmniej nie pojawiają się o nich wzmianki w źródłach pisanych o tyle, jak widzimy na podstawie przytoczonych tekstów, Celtowie praktykowali je co najmniej do I wieku n.e. Potwierdzeniem zwyczaju „curad-mir” może być pochodząca z Bólske na Węgrzech kamienna stela. Przedstawia ona kapłana plemienia Erawisków trzymającego misę z głową dzika (Kat. H nr 1; Kat. rys. 60). Prawdopodobnie podaje on wspomniany już „kęs bohatera” wojownikowi, który był najdzielniejszy w walce. Zastanawiająca jest tutaj rola kapłana, prawdopodobnie druida, jako że żaden z omawianych powyżej tekstów nie wspomina o nich, jako osobach biorących udział w przyznawaniu honorowej porcji. Należałoby wziąć pod uwagę możliwość wiązania wspomnianej steli z kultami płodności. Druid byłby jedynie pośrednikiem w składaniu ofiary516 ze zwierzęcia odgrywającego znaczną rolę w życiu Celtów, a więc idealnie nadającego się na ofiarę przebłagalną bądź dziękczynną. Druidów łączono z dzikiem o białej szczecinie, zwierzęciem binarnym, reprezentującym żywioł wody. Na rolę dzika w wierzeniach celtyckich

515 HOMERUS.Illiad., VII, 321. 516 Na temat druidów zob.: F. Le Roux, Les Druides, Paris 1961; S. Piggott, Druids, London 1975 por. P. B. Ellis, The Druids, London 1994; N. K. Chadwick, The Druids, Cardiff 1997. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 161 wpływa także fakt, że odżywia się on owocami dębu czyli żołędziami. W wierzeniach Celtów dąb był drzewem otaczanym przez nich szczególną czcią. 517 Dodatkowo wiązano je z druidami podobnie jak jarzębinę , która swą rolę w mitologii celtyckiej zawdzięcza czerwonemu kolorowi owoców, uznawanemu za należący do zaświatów. Z płodnością i urodzajem związana jest także najprawdopodobniej lokalna, bo znana jedynie z terenu Carcassone, dep. Aude, płd Francja, bogini 518 Caracasso przedstawiana z większą ilością warchlaków . Jest ona płodną matką-ziemią, przekazującą impulsy życia, dbająca o płodność i rozmnażanie się. Wspomniana płodność zawsze była łączona z kultami lunamo- chtonicznymi. W tym kontekście znane są przede wszystkim samice dzika519 Hanwen czy Banba, symbolizujące płodną matkę - ziemię. Opiekunką zwierząt była także Arduinna, bogini dzików. Znany jest bardzo ciekawy i unikalny w swym charakterze posążek z Ardennów, przedstawiający tą właśnie boginię dosiadającą dzika (Kat. B nr 3; Kat. rys. 45 i

45a) oraz poświęcona jej inskrypcja. W tym przypadku nie ma wątpliwości co do symboliki oraz sfery z którą związane jest przedstawiane zwierzę. Wspomniana bogini posiada kompetencje związane z lasami oraz płodnością, jako opiekunka zwierząt. Arduinna jest nie tylko opiekunką dzików, ale także panią leśnych ostępów, czuwającą nad życiem i śmiercią, zamieraniem i odradzaniem się przyrody. W tym kontekście jest ona boginią-matką, związaną z siłami lunamymi520.

517 Na związek druidów z jarzębiną wskazuje D. Ó hÓgain, Myth, Legend and Romance: An Encyclopedia o f the Irish Folk Tradition, London 1990. 518 J. Rosen-Przeworska, Religie..., s. 220. 519 S. Czarnowski, Le sanglier mythiąue des Gaulois et des Bretons insularies, „4des du V-e Congres International...^. 231-33. 520 M. Green, The Gods o f the..., p. 171. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 162

Do motywów lasu oraz zaświatów sięgali Celtowie bardzo często. Wskazuje na to znaczna ilość różnego typu zabytków z motywami odwołującymi się do tych kwestii. Bardzo nietypowe, nie tylko dla mennictwa Atrebatów, są trzy typy 521 monet: pierwszy wybijany za panowania Verici (Kat. A nr 10; Kat. tabl. I nr 522 1/10), drugi emitowany przez Epaticcusa (Kat. A nr 12; Kat. tabl. I nr 1/12), oraz trzeci523 wybijany w latach 35-43r (Kat. A nr 13; Kat. tabl. I nr 1/13). Na wspomnianych numizmatach możemy zaobserwować jedynie głowy dzików. W przypadku emisji dwóch pierwszych monet dobrze widoczna jest nastroszona szczecina zwierzęcia. W przypadku trzeciej monety, łeb dzika znajduje się na awersie i dodatkowo posiada podkreślone kły, co ma podkreślać siłę i bojowość zwierzęcia. Dodatkowo ze względu na podkreślenie kłów, które są symbolem fallicznym, może być przedstawiany, jako symbol płodności lub szerzej, pomyślności. Ostatnim rodzajem numizmatów, z wizerunkiem dzika emitowanym przez plemię Atrebatów, jest srebrna moneta z przedstawionym na rewersie 524 dzikiem biegnącym w prawo oraz znajdującą się nad nim gałązką (Kat. A nr

11; Kat. tabl. I nr 1/11). Wprawdzie nie jesteśmy w stanie zidentyfikować rośliny przedstawionej na monecie, ale najprawdopodobniej ma ona podkreślać związek zwierzęcia z lasem. Drzewo, jako symbol życia, wiązałoby się z dzikiem w jego aspekcie symbolu płodności. Można zakładać, że gałąź pochodziła z dębu, drzewa ewidentnie powiązanego z dzikiem. Należy jednak pamiętać, że na Wyspach dąb był znacznie mniej popularny i rozpowszechniony niż wśród Celtów kontynentalnych. Nawet ich druidowie,

521 Van Arsdell 564-1. 522 Ibidem 585-1. 523 BM 1583-1587. 524 Yan Arsdell 581-1. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 163 w przeciwieństwie do kontynentalnych, bardziej związani byli z jarzębiną525 . Wynika to przede wszystkim z faktu, że na Wyspach Brytyjskich rosło znacznie mniej dębów niż na kontynencie. Tak więc, biorąc pod uwagę pochodzenie monety, należy raczej uznać za bardziej prawdopodobną próbę umieszczenia na niej jarzębiny. Tym bardziej, że roślina ta ze względu na czerwoną barwę jagód, była wiązana przez Celtów z zaświatami co współgrało z kompetencjami dzika. Łączono czerwień z zaświatami poprzez skojarzenie z barwą zachodzącego słońca. Kolor symbolizował moc, nadprzyrodzoną siłę, na kontynencie wiązano go z wojną i bitwami. Z terenów Wysp Brytyjskich znamy natomiast boginie, związane z dzikami z zaświatów, tak jak Brigit z Orc Triathem czy Caridwen zwana Białą Lochą, która sprowadzała natchnienie, ale była także boginią zaświatów oraz życia i śmierci. Brigit, oprócz dzika, często towarzyszyły węże. Biorąc pod uwagę symbole związane z boginią, ciekawe wydają się monety zachodnio- celtyckiego plemienia Aulerków-Eburowików wybijane w latach 60-50 p.n.e.526 (Kat. A nr 60; Kat. tabl. II nr 11/60). Na wspomnianym numizmacie węże zostały przedstawione w towarzystwie dzika oraz gałązki. Wąż podobnie jak dzik żyje w rytmie pór roku i podobnie jak on symbolizuje siły płodności, ale jednocześnie ze względu na ich chtoniczny charakter jest związany z zaświatami. Dodatkowo na związek z wierzeniami zgrupowanymi wokół obrzędów cyklu rocznego wskazuje symbol ® ,który wcale nie musi odnosić się bezpośrednio do symboliki solamej, ale wskazywać podział roku na cztery pory.

525 P. B. Ellis, The Druids..., p. 29; zob.: J. Bonwick, Irish Druids and Old Irish Religion, London 1894; N. K. Chadwick, The Druids, Cardiff 1997 por. F. Le Roux, Les Druides, Paris 1961. 526 Sch/L 843. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 164

Brigit jest boginią o silnie zaznaczonych kompetencjach matres co wpływa na jej związek z dzikami oraz innymi zwierzętami o charakterze chtonicznym. Podobne tendencje widoczne są także w wierzeniach innych ludów indoeuropejskich. Przykładem może być, chociażby wspomniany już w poprzednim rozdziale, związek greckiej bogini Demeter z dzikami oraz wężami. Pewną różnicą w odniesieniu do bogini celtyckiej jest fakt, iż znacznie silniej akcentowane są jej związki ze sferą lunarną. Wskazują na to m.in. trzy wcielenia Brigit oraz rola, jaką odgrywała będąc opiekunką zbiorów. Szczególnie mocno akcentowana, ze względu na chtoniczno-lunarny charakter bogini, jest jej rola, jako wcielenia rzeki. W tej postaci dbała o urodzaj. Pojawianie się dzików z zaświatów, których szczególnie duża liczba została przedstawiona właśnie w przekazach Celtów wyspiarskich, wiązane było przez nich z zakłóceniem równowagi pomiędzy naszym światem a zaświatami. Wynika to najprawdopodobniej z tego, że ogólnie rzecz biorąc, granice między światem ludzi a zaświatami były w wierzeniach celtyckich bardzo płynne i w bardzo wielu momentach obydwa światy przenikały się 527 , mimo tego pozostając w równowadze. Niezwykle ciekawe, ze względu na przedstawione wizerunki zwierząt, 528 są monety plemienia Suessonów (Kat. A nr 114-115; Kat. tabl. II nr II/l 14-II/115). W towarzystwie dzika pojawia się, stosunkowo rzadko przedstawiany w sztuce oraz literaturze celtyckiej, wilk. Jest to zwierzę podobnie jak dzik wiązane z mrokiem oraz ciemnością i w tym właśnie kontekście został przedstawiony na dzbanie z Basse-Yutz 529 . Na wspomnianym dzbanie wilk próbuje pochwycić kaczkę, reprezentującą światło. Prawdopodobne wydaje się, iż na wspomnianej monecie przedstawiono także rywalizację światła i mroku. W tym przypadku wilk oraz dzik reprezentowałyby mrok i zaświaty, natomiast kółko słoneczne

527 A. Bartnik, Funkcja metamorfoz w wierzeniach..., s. 8. 528 Mon XV 1136-37; LT 7467; Ibideml 138-1141; LT 7458. 529 Na temat zabytku zob.: J. V. S. Megaw, M. R. Megaw, The Basse-Yutz Find: Masterpices of Celtic Art, London 1990. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 165 odzwierciedlałoby światło. Przedstawienie razem przeciwstawnych symboli pokazywałoby równowagę, konieczną do prawidłowego funkcjonowania obydwu światów. Drugim plemieniem na monetach którego znajdujemy dzika 530 przedstawionego razem z wilkiem są Veliokassowie (Kat. A nr 121-123; Kat. tabl. II nr II/121-II/123). Wśród ich emisji spotykamy monety na rewersie których został przedstawiony, idący w lewo, dzik. Został on pokazany razem z kółkiem słonecznym 531 , które najprawdopodobniej przedstawiono, jako symbol przeciwstawny do „wartości” reprezentowanych przez dzika. Umieszczanie wilka na monetach jest raczej niezwykłe, chociaż bliskie sąsiedztwo Veliokassów i Suessonów pozwala przypuszczać, że jest to efekt wzajemnych wpływów. Jednak niezależnie od poruszonej kwestii, czerpania z tradycji ikonograficznej sąsiadów, problematyczna pozostaje intencja takiego połączenia. Jak już wspominałam obydwa zwierzęta swą symboliką nawiązują do zaświatów, mroku oraz siły. Natomiast, jeżeli umieszczony symbol zinterpretować, tak jak to proponowałam, jako kółko słoneczne to ma on jednoznacznie waloryzację solarną. Należy się zastanowić, czy nie można go uznać za symbol nawiązujący do pór roku, a szerzej cyklu przemian z nimi związanych. Na monetach Atrebatów dzik przedstawiany jest zwrócony w prawą 532 stronę. W emisjach pochodzących z 10 p.n.e.- 10 n.e. (Kat. A nr 2; Kat. tabl. I nr 1/2) zobaczymy dzika z trzema „kulkami”, które można łączyć z symboliką tarczy słonecznej. Pozwala to na wiązanie dzika z aspektami solamymi na co wskazuje jego najeżona szczecina. Jednakże, biorąc pod uwagę wymowę symboliki celtyckiego dzika, należało by wziąć pod uwagę nieco inną interpretację. Zwierzę może być przedstawione razem z symbolami solarnym

530 Ibidem 1010-12. 531 Ibidem 1008; LT 7333. 532 Yan Arsdell 416-1. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 166 na zasadzie kontrastu, walki dwóch odmiennych sił. Wskazuje na to także jego najeżona szczecina, pokazująca gotowość do walki. W podobny sposób z najeżoną szczeciną i w biegu pokazany jest dzik na 533 monecie emitowanej przez władcę Atrebatów, Vericę (Kat. A nr 4-6; Kat. tabl. I nr I/4-I/6). W tym przypadku zwierzęciu towarzyszy sześcioramienna gwiazda. Samą gwiazdę należy raczej traktować, jako sposób przedstawienia jednego z szerokiej gamy symboli słonecznych, ponieważ ciała niebieskie tego rodzaju nie odgrywały roli w wierzeniach celtyckich. Przedstawienie symbolu solarnego może także stanowić kontrast dla zwierzęcia związanego z zaświatami. Istotną rolę w życiu plemion celtyckich odgrywały wróżby prowadzone przez filedhów. Rozpoczynano je po zjedzeniu przez osobę wróżącą kawałka mięsa z czerwonego dzika534. W tym przypadku dodatkową rolę odgrywa kolor zwierzęcia, jako że czerwony był przez Celtów uważany za barwę z tamtego świata, symbolizującą nadprzyrodzoną wiedzę. W połączeniu z dzikiem, czyli zwierzęciem i tak związanym z zaświatami, wzmacniało to „moc” wróżącego, dającą mu dostęp do wiedzy pochodzącej z tamtego świata. Ciekawą kwestią pozostaje zakaz jedzenia mięsa dzików u Galatów co, jak sugerują niektórzy badacze, może mieć związek z dużo wcześniejszymi wierzeniami totemicznymi, w których dzik pełniłby rolę zwierzęcego przodka i stąd zakaz spożywania jego mięsa 535 . Jest to przypadek nie znajdujący pokrycia w tradycjach innych Celtów. Chociaż w wierzeniach plemion grupy północnej pojawiają się pojedyncze osoby na które nałożono ,„geis” związany ze spożyciem mięsa czy polowaniem na dziki np.: Diarmuid, ale były to ograniczenia osobiste, a nie dotyczące całej grupy.

533 Ibidem 470-1; 470-3; 470-5. 534 J. Rosen-Przeworska, Religie Celtów..., s. 73. 535 J. A. MacCulloch, The Religion o f Ancient Celts..., p. 211. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 167

Dodatkowo, wzorem Greków, Rzymian czy Germanów, jako reprezentant olbrzymiej siły i waleczności, dzik stał się emblematem wojowników. Na silne związki omawianego zwierzęcia z wojną wskazują m.in. camyxy, instrumenty muzyczne zakończone głową dzika, znane z przedstawień na wspomnianym już kotle z Gundestrup, monet, znalezisk archeologicznych oraz wzmianki Heschiusza, który charakteryzuje je w ten sposób: „k£rnux■ CAn s£lpigga Gal£tai536”. Zachowane do dnia dzisiejszego przekazy i zabytki pozwalają stwierdzić, że ten rodzaj trąb bojowych był znany wszystkim trzem grupom celtyckim. Bogiem wojny jest także Camulos, bóstwo Celtów wyspiarskich przedstawiane z dzikiem, jako atrybutem. W późniejszym okresie łączono go z rzymskim bogiem wojny Marsem 537 . W kontekście wojny wiąże się także z dzikiem wspominany już święty szał w który wpadali wszyscy najwięksi, spośród herosów celtyckich. Samo wpadanie w szał bitewny jest znane także w odniesieniu do innych ludów indoeuropejskich, stanowiąc ważny element ich obyczajów 538 . Efekt szału bitewnego, który wspominają także autorzy antyczni 539 , najprawdopodobniej uzyskiwano za pomocą alkoholu oraz różnego rodzaju technik magicznych i rytuałów, mających na celu wprowadzenie człowieka w rodzaj transu. Pito także duże ilości piwa, co nabiera dodatkowego znaczenia

536 Heschius, litera k 841. Zob.: Le Carnyx et la Lyre. Archeologie musicale en Gaule..., p. 28-29. 537 P. B. Ellis, The Celts. A History, New York 2005, p. 165; zob.: RIB 2166 “DEO MARTI CAMVLO MILITES COH IHAMIORVM CIV SC IVI.. ” por. CIL VI 32574; CIL XIII 3980, 8701, 11818; ILTG351. 538 Należy tu wspomnieć m.in. o germańskich berserkach zob.: E. Petoia, Wampiry i Wilkołaki. Źródła, historia, legendy, od antyku do współczesności, Kraków 2004, s. 81-96. 539 O zjawisku świętego szału pisali m.in. Polibiusz, Diodor Sycylijski, Strabon, Cezar i Tacyt. Bohaterowie ogarnięci szałem stanowią także bardzo popularny element mitów celtyckich czego najlepszym przykładem jest Cuchulain, który ogarnięty szałem nie odróżnia wrogów od przyjaciół zob.: The Tain. Translatedfrom the Irish epic „Tain Bó Cuailne", ed: T. Kinsella, Oxford 1982, p. 150. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 168 jeśli wspomnimy, iż Celtowie uważali, że tajemnicę warzenia piwa zdradził Ceraint Feddw’owi cudowny dzik540. Śliny tego zwierzęcia używano w procesie fermentacji. Spośród wspomnianych pisarzy antycznych w ciekawy sposób charakteryzuje to zjawisko Diodor Sycylijski, pisząc: „ ka" di| 13An ™piqum... an lfbrJ cremenoi tu potu ka" mequsqśntej e, j Upnon A maniedeij diaqśseij trśpontai541” Zwraca on uwagę na to, iż po spożyciu dużej ilości alkoholu Celtowie wpadają w odrętwienie i szał. Można zatem przypuszczać że wierzono, iż wojownik pijąc napój przyrządzony za pomocą śliny dzika, przejmuje odwagę i siłę zwierzęcia stając do walki. Wskazuje na to liczna grupa zabytków, ewidentnie związanych ze sferą wojny. Należy do nich m.in. duża grupa figurek dzików. Spośród brązowych figurek jednym z najstarszych, bo pochodzącą z III wieku p.n.e., jest posążek z

Mezek w Bułgarii (Kat. B nr 32; Kat. rys. 32). Omawiając go, należy zwrócić uwagę na fakt, że bardziej przypomina ona świnię niż dzika. W zależności od płci zwierzę było związane z odmiennymi rodzajami wierzeń 542 . Do najbardziej znanych figurek Celtów grupy wschodniej, należy dzik z

Bata na Węgrzech (Kat. B nr 5; Kat. rys. 43, 43a). Posążek przedstawia zwierzę z nastroszoną szczeciną, która ozdobiona jest poziomo ułożonymi S oraz kółkami, zaznaczone są także kły. Bywa on porównywany z dzikiem z Hounslow (B), ze względu na ażurowe wykonanie grzywy zwierzęcia oraz

stylizację całej figurki543 (Kat. B nr 19B; Kat. rys. 10-11). Ciekawy jest także egzemplarz pochodzący z Grind-Gerend w

Siedmiogrodzie (Kat. B nr 17a; Kat. rys. 40) z mocno zaznaczoną szczeciną. Bardzo podobna w charakterze i stylistyce jest wykonana w okresie II-I wieku

540 J. Gąssowski, Mitologia..., s. 205. 541 DIOD.SYC., V, 26. 542 M.in. loch nie łączono z kultami związanymi z wojną. Nie towarzyszyły one także bóstwom męskim. Zob.: A. Ross, Pagan Celtic..., p. 308-321. 543 J. Foster, Br orne boar..., p. 7. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 169 p.n.e., figurka z Lucani w dzisiejszej Rumunii (Kat. B nr 26; Kat. rys. 34).

Podkreśloną szczecinę możemy zobaczyć także u dzika z Pragi-Sarki544 (Kat. B nr 36; Kat. rys. 37). Z terenu Czech znamy jeszcze, datowaną na II-I wiek p.n.e., figurkę z Tabor (Kat. B nr 39; Kat. rys. 39) przedstawiającą dzika bez kłów z nastroszoną szczeciną.

Odmienny w stylistyce jest dzik odkryty w Zgradje koło Sarajewa (Kat. B nr 44; Kat. rys. 38), u którego podobnie, jak u wymienionych wyżej, widzimy nastroszoną szczecinę, jednak zwierzę umieszczone jest na swego rodzaju podstawce. Być może służyła ona do mocowania figurki w jakimś stojaku. W odniesieniu do dzika, jako zwierzęcia związanego z walką, warto wspomnieć o stemplach pochodzących z mieczy545. Wśród nich znaczącą rolę odgrywają zoomorficzne odciski zawierające postać dzika. Możemy spotkać zarówno pojedyncze, jak i podwójne odciski np.: podwójny odcisk stempla na mieczu z Bóttstein (Kat. F nr 1; Kat. rys. 80), ze zwierzętami zwróconymi w prawą lub lewą stronę546 oraz pojedynczego dzika w towarzystwie maski, co prawdopodobnie stanowi nawiązanie do kultu głowy, z Felsótóbórzsók 547 (Kat. 548 F nr 4; Kat. rys. 81). Dzik, którego należy tratować jako symbol Celtów , był w tym przypadku cenionym znakiem wojskowym a wśród 50 stempli zebranych przez W. Dracka549 aż jedenaście zawierało przedstawienie dzika. Dodatkowo występowanie tego zwierzęcia na mieczach często także z maską, symbolem odciętej głowy550, miało zapewnić zwycięską walkę.

544 J. Filip, Keltove ve..., p. 375. 545 Więcej na temat rodzajów stempli oraz ich znaczenia zob.: K. Dąbrowski, Uwagi o mieczach..., s. 219-33. 546 W. Drack, Ein Mittellateneschwert mit, drei Goldmarken von Bóttstein (Aargau)..., p. 193-235. 547 E. F. Peters, Zurproblem der..., p. 35-42. 548 Dzika za symbol celtycki uważał także J. Dechellete, Manuel dArcheologie prehistoriąue, celtiąue et gallo-romaine. 4. L Archeologie celtoąue ou protohistoriąue. Secondage du fer ou epoąue de La Tene, Paris 1927, p. 683. 549 W. Drack, Ein Mittellateneschwert mit drei Goldmarken von Bóttstein (Aargau)..., p. 223-226. 550 Taki stempel widoczny jest na mieczu z Felsótóbórzsók. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 170

Natomiast ewidentne związki z wojną mają figurki: pochodząca z

Orange (Kat. B nr 35; Kat. rys. 49) oraz datowana na I wiek p.n.e. z Jouveres (Kat.

B nr 20; Kat. rys. 47) we Francji. Pierwsza z nich jest przystosowana do mocowania i noszenia jej na kiju, jako emblematu oddziału. W przypadku drugiej istnieją sugestie, iż była przeznaczona do noszenia jej na hełmie551 w podobny sposób jak dzik Hounslow lub, że miała być noszona w postaci zawieszki służąc za amulet 552 . Wśród zabytków wskazujących na związki dzika z wojną posiadamy ciekawą płaskorzeźbę. Jest to relief, pochodzący z murów obronnych w

Narbonne (Kat. H nr 6; Kat. rys. 53), na którym widzimy dwie tarcze oraz emblemat przedstawiający dzika pomiędzy nimi. Jego wygląd wykazuje podobieństwa z figurkami kontynentalnymi z Bata na Węgrzech (Kat. B nr 5;

Kat. rys. 43), oraz Lucani w Rumunii (Kat. B nr 26; Kat. rys. 34). Dzik na płaskorzeźbie podobnie jak wspomniane wyżej figurki jest pozbawiony kłów, jednak podobnie jak na posążku z Hounslow, oznaczonego jako A, widoczna jest stercząca szczecina zwierzęcia.

Trzecia z figurek odkrytych w Hounslow w Anglii, dzik C (Kat. B nr 19C;

Kat. rys. 8) jest znacznie delikatniejsza od pozostałych. Widoczne są długie łapy zwierzęcia oraz szczecina, powycinana w ażurowy wzór, mająca podkreślać siłę i dzikość. W przypadku figurek z Hounslow należy także zwrócić uwagę na pojawiające się sugestie, m.in. C. Foxa, że dziki B i C stanowiły ozdobę hełmu 553 . Podobny charakter ma figurka dzika znaleziona w oppidum Jouveres. Możemy również zauważyć hełmy z dzikami na płycie kotła z

Gundesturp (Kat. D nr 2; Kat. rys. 30). Tak więc widoczne jest, że nie były to

551 J. Foster, Br orne boar..., p. 13. 552 J. Dechelette, M anueld Archeologie Prehistorique..., p. 813. 553 C. Fox, Pattern and Purpose: A Survey of Early Celtic Art in Britain, Cardiff 1958. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 171 jednostkowe przypadki i dziki, jako symbole wojowniczości czy odwagi oraz siły, towarzyszyły wojownikom celtyckim.

Ciekawym znaleziskiem jest dzik z Woodingdean (Kat. B nr 43; Kat. nr 54) odkryty razem z fibulą z III wieku p.n.e. Ta niewielka figurka przedstawia dzika, pozbawionego kłów, ale z nastroszoną szczeciną. Najpiękniejszym z wyspiarskich dzików jest figurka pochodząca z kurhanu w Lexden, Colchester554 (Kat. B nr 24; Kat. rys. 13 i 13a). Pochodzi ona z bogatego pochówku wojownika, co pozwala na łączenie dzika z jego kompetencjami związanymi z wojną, z drugiej strony umieszczenie go w grobie może wskazywać na jego funkcje, jako przewodnika prowadzącego w zaświaty.

Na uwagę zasługuje także figurka z Gower Cave (Kat. B nr 17; Kat. rys. 21), która wprawdzie nie ma dokładnie określonego pochodzenia ale, miała być jedną z wielu wykopanych w tym rejonie przez miejscową ludność. Inną fugurką z terenów Walii jest dzik z Gaer-Fawr (Kat. B rys. 16; Kat. rys. 22). Według E. L. Barnwela555 nie wykazywał on cech właściwych figurkom zwierząt wykonywanym przez Celtów. Dlatego wiąże go ewentualnie z XX legionem556. Możliwe jest także wiązanie go z celtyckimi figurkami z hełmów. Ponieważ niestaranne i nieco prymitywne wykonanie wyklucza ją jako emblemat legionu, tym bardziej że dzik był symbolem celtyckim już wcześniej. Prawdopodobne jest także wykonanie figurki przez ludność celtycką już w czasie okupacji wyspy przez Rzymian lub, a także, że stanowił on emblemat którejś z galijskich kohort, wchodzących w skład legionu.

554 Na temat kurhanu zob.: J. Foster, The Lexden Tumulus: a re-appraisal of an Iron Ageburial From Colchester, Essex, „BAR”, 156, 1986. 555 E. L. Bamwell, Bronze Boar, ,rArchaeologia Cambrensis. The Journal of the Cambrian ArchaeologicalAssociation”, 1871, p. 164. 556 Dzik był emblematem XX legionu. Na terenie Wysp istnieją liczne reliefy przedstawiające biegnącego dzika w połączeniu z inskrypcją LEG XX. Olbrzymią ich liczbę znaleziono w Chester będącym kwaterą główną tego legionu, pojawiały się też w Holt i Debigshire zob.: W. F. Grimes, Holt, Debigshire, London 1930. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 172

Interesujące są numizmaty na których awersie widzimy stylizowaną głowę ludzką, a powyżej małego dzika 557 . Nasuwa się tu porównanie z dzikami znanymi z hełmów wojowników, m.in. na kotle z Gundestrup czy fragmentem pracy Diodora Sycylijskiego, w którym wspomina figurki zwierząt noszone na hełmach przez celtyckich wojowników558 Przedstawiona kwestia symboliki dzika jednoznacznie wskazuje na jego związki z płodnością i pierwotnymi boginiami-matkami, które zawsze wiązane były z kultami chtonicznymi, a to przekładało się na ich związek ze światem zmarłych. W przypadku wierzeń celtyckich możemy zaobserwować, że do pewnego momentu rozwijały się w podobny sposób jak u pozostałych Indoeuropejczyków. Z tego powodu można wychwycić liczne podobieństwa występujące także u Celtów, czego najlepszym przykładem jest dokładnie przeze mnie omówiony archetyp polowania na wielkiego dzika, który pojawia się w różnych odmianach u większości ludów należących do tej rodziny. Jednak, o czym już wspominałam, na pewnym etapie zaczynają się pojawiać znaczne różnice. Wynikają one najprawdopodobniej z „niepełnej” ewolucji wierzeń. W rozdziale czwartym i piątym zwracałam uwagę na przemiany, jakie zachodzą w obrębie panteonów wskazując, iż pierwotne bóstwa uraniczne ulegają stopniowej zmianie by przybrać cechy luname oraz częściowo, w niektórych przypadkach, akwatyczne i pluwialne. Kolejnym etapem jest stopniowa solaryzacja bogów. Odmienność Celtów warunkuje fakt, iż w ich przypadku ewolucja wierzeń zatrzymała się na etapie kultów lunamych, a wspomniana solaryzacja nie nastąpiła. Wprawdzie w późniejszym okresie widoczne są tego typu próby, które mają miejsce po zetknięciu się z wierzeniami Greków czy Rzymian, to jednak są one nieudane, co najlepiej widać na przykładzie celtyckich bóstw wojny.

LT 7021. 558 DIOD.SYC., V, 30. Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów. 173

Greccy, rzymscy czy germańscy bogowie wojny posiadali atrybuty i symbolikę bogów solarnych. W przypadku Celtów bóstwa te mają znacznie bardziej złożony charakter i znacznie szersze kompetencje. Nie znajdziemy u nich boga wojny w swym charakterze podobnego do greckiego Aresa czy rzymskiego Marsa. W związku z czym nadużyciem byłoby określanie celtyckich dzików związanych z bogami wojny, jako ewidentnie solarnych. Tym bardziej, że większość z nich tak naprawdę była bóstwami związanymi z lasami i płodnością. Funkcje te pełnili w parze z boginią-matką występującą, jako ich małżonka. Dopiero połączenie ich z bogami rzymskimi spowodowało uznanie ich za bogów wojny, podczas gdy rodzime, celtyckie bóstwa wojny były kobietami, posiadającymi cechy ,fifatres” i bardzo silnie związanymi z zaświatami. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 174 plemion celtyckich.

Rozdział VI

DZIK JAKO OBIEKT KULTU. EWOLUCJA WIZERUNKU ORAZ FUNKCJI „BOGA DZIKA” W WIERZENIACH PLEMION CELTYCKICH.

Celtycki panteon, jak już wspominałam, zaczął się wyodrębniać ok. VI- V wieku p.n.e. Jednak w przeciwieństwie do dobrze nam znanych, greckiego czy rzymskiego, cechuje go bardzo duża „płynność”, jeśli chodzi o same bóstwa ich atrybuty, a także sposób ich przedstawiania. Dodatkowo, w obrębie każdej z trzech grup celtyckich: wschodniej, zachodniej i północnej, możemy zaobserwować znaczące różnice w jego kształtowaniu się. Jest to szczególnie dobrze widoczne w odniesieniu do późniejszych okresów, dla których mamy większą reprezentację materiałów badawczych. Pewien wpływ na wspomniane odmienności mogły mieć ludy z którymi stykały się poszczególne grupy. W przypadku Celtów grupy wschodniej decydującą rolę, w nie wykształceniu się bardziej złożonych wierzeń związanych z dzikiem, mógł mieć późny i w sumie bardzo ograniczony kontakt z Rzymem oraz równie znikome, w okresie wcześniejszym, kontakty plemion tej grupy z Grekami. Dodatkowo, dla terenów zajmowanych przez grupę wschodnią, posiadamy stosunkowo niewielką ilość zabytków związanych z antropomorficznymi przedstawieniami bogów. Większość znanych nam zabytków pochodzi z terenów dzisiejszych Niemiec, Austrii, Luksemburga czy Liechtensteinu, czyli obszarów pozostających w dosyć bliskim sąsiedztwie z Celtami grupy zachodniej559. Należy od razu zaznaczyć, że wspomniane prawidłowości, nie dotyczą osiadłych na terenie Azji Galatów, którzy także są rozpatrywani w ramach grupy wschodniej. Jako, że nie ma dowodów na utrzymywanie przez nich

559 Chodzi tu m.in. o figurki z Salzburga -Reinbergu (Kat. rys. 35); figurki wotywne z Gutenbergu (Kat. rys. 41, 42); fibule w kształcie dzików (Kat. rys.61) itd. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 175 plemion celtyckich. kontaktów z plemionami z terenów Czech, Moraw czy Polski można założyć, że zamieszkujące tam plemiona celtyckie nie miały na nich wpływu. Celtowie, jak już sygnalizowałam we wcześniejszych rozdziałach, nie wytworzyli jednolitego organizmu państwowego. Nie stworzyli także jednolitego systemu wierzeń560. Można wyróżnić kilka kręgów kultury lateńskiej z których każdy, obok elementów wspólnych miał także odrębne, sobie tylko właściwe cechy561. Kulty związane z dzikiem pojawiały się wśród Celtów wszystkich trzech grup. Dlatego tym ciekawsze wydają się różnice zachodzące pomiędzy wspomnianą przed chwilą grupą wschodnią a zachodnią. Wśród plemion grupy zachodnioceltyckiej spotykamy o wiele bardziej rozwinięte wierzenia, związane z dzikami oraz ich nadprzyrodzonymi zdolnościami. Możemy wręcz prześledzić zmiany, jakie zachodzą w samym postrzeganiu, przedstawianiu ikonograficznym oraz funkcjach „boga dzika”- „Moccusa” na przestrzeni wieków. Zaczynając od kultu dzika, jako uosobienia sił przyrody, przez jego antropomorfizację, aż do wytworzenia galorzymskich bóstw powiązanych z dzikiem. W wyniku tego procesu zwierzę, będące do tej pory bogiem, zeszło do roli atrybutu nowo powstałego bóstwa. Należy zwrócić uwagę, że mamy do czynienia z długotrwałym procesem zachodzącym wśród plemion celtyckich grupy zachodniej, nie zawsze odbywającym się w tym samym tempie oraz kierunku. Nie spotykamy się tu z bezpośrednim przejściem kultów związanych z dzikiem w jego zwierzęcej postaci na bogów antropomorficznych. Jest to przemiana znacznie bardziej

560 Na temat wierzeń plemion celtyckich zob.: Ch. Sąuire, Celtic Myth and Legend, Newcastle 1987; T. W. Rolleston, Celtic Myth and Legend, Dover 1990; D. Bellingham, Celtic Mythology, London 1990; M. - L. Sjoestedt, M. Dillon, Gods and Heroes of the Celts, Berkeley 1994; P. B. Ellis, Chronicles of the Celts, London 1999; dla okresu gallorzymskiego zob. Aspects de la religion celtiąue et gallo-romaine dean le nord-est de la Gaule a le lumiere des decovertes recenles, Saint-Die-des-Voges 1989. 561 J. Rosen - Przeworska, Religie Celtów..., s. 8. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 176 plemion celtyckich. skomplikowana w efekcie, której nie zawsze mamy do czynienia z antropomorfiazacją „boga dzika”, jak to miało miejsce w przepadku Moccusa, którą to kwestię rozwinę w dalszej części rozdziału. Często zachodzi przejęcie funkcji oraz zasymilowanie cech i symboliki starszego, zoomorficznego bóstwa przez nowego rodzimego, antropomorficznego boga. Zwierzę zostaje sprowadzone do postaci atrybutu, wzmacniającego część funkcji bóstwa. W wierzeniach plemion celtyckich dzik, jego symbolika i kompetencje, dopiero z upływem czasu stają się równoznaczne z antropomorficznymi bóstwami. Istotne jest, że nastąpiło to za pośrednictwem innych, rodzimych bogów celtyckich Nie mamy tu do czynienia z bezpośrednim przejściem atrybutów i cech „boga dzika” na konkretne bóstwo. Powodowałoby to z jednej strony pomnożenie jego kompetencji jako, że wiązany był z bardzo różnorodnymi bóstwami, z drugiej strony przyczyniłoby się to do silnego rozmycia kompetencji i zatracenia części, pierwotnych funkcji. W ostatnim etapie pod wpływem zetknięcia się z Rzymem, a co za tym idzie z ich systemem wierzeń, doszło do „połączenia” bóstw celtyckich z rzymskimi. Wpłynęło to także na dzika, ponieważ przyswojenie atrybutów bogów rzymskich zaowocowało wytworzeniem się nowych, galorzymskich bogów o zupełnie unikalnych kompetencjach. W celu bardziej przejrzystego przedstawienia problemu, omówię trzy etapy ewolucji wierzeń Celtów grupy zachodniej, związanych z dzikiem. Doprowadziły one do pojawienia się galorzymskich bóstw562, powiązanych z tym właśnie zwierzęciem. Najwcześniejszą z omawianych faz, jest okres dominacji kultów zoomorficznych w których dosłownie spotykamy się z „bogiem dzikiem”. Wiążą się one przede wszystkim ze słabo jeszcze zbadanymi kwestiami

562 Zob.: M. Clavel-Leveque, Le syncretisme gallo-romain. Structures et Finalites, Roma 1972. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 177 plemion celtyckich. totemizmu zwierzęcego, szeroko rozpowszechnionego w pierwotnych wierzeniach celtyckich563. Drugi etap stanowi wykształcenie się antropomorficznego „boga dzika”, czczonego przez Celtów zachodnich pod imieniem Moccusa564, oraz połączenia go w „pary” z rodzimymi bóstwami. W tym okresie pojawia się także szereg bogów dla których dzik staje się atrybutem, podkreślającym pewne ich cechy. Szczególnie istotny w grupie tych bogów jest Teutates. Prawdopodobnie początkowo przedstawiano go w zwierzęcej postaci, jako dzika. W tym okresie zmienia się także sposób graficznego przedstawiania „boga dzika”. Trzecią fazę stanowią wierzenia okresu galorzymskiego. Jest to moment napływu kultów oraz wierzeń rzymskich pod wpływem których, bóg Moccus oraz inni celtyccy bogowie związani z dzikiem, zostają „połączeni” z rzymskim bóstwami. Prowadziło to do stworzenia zupełnie nowych bogów, łączących w sobie cechy „starych” bóstw celtyckich i „nowego” bóstwa rzymskiego. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że mamy tu do czynienia nie tylko z „ interpretatio romana ”, ale bardzo silnie uwidacznia się odwrotny efekt, czyli „interpretatio celtica”. W wielu przypadkach obserwujemy zjawisko wykazujące na dominację elementów celtyckich, pod wpływem których zmieniają się funkcje i postrzeganie nowego boga. Głównym źródłem dla omówienia tego tematu będą znaleziska archeologiczne oraz mennictwo plemion celtyckich565. Pozwoli to na zapoznanie się ze sposobem przedstawiania postaci dzika i wychwycenie ewentualnych zmian, jakie w nim zaszły.

563 J. Gąssowski, Mitologia C eltów . s. 63; zob.: J. G. Fraser, Totemism and Exogamy, London 1910 por. M. Eliade, The Sacred and the Profane: The Naturę of Religion, London 1959. 564 Ze względu na różnice w dialektach używanych przez poszczególne grupy celtyckie występowały drobne odmienności w sposobie zapisu słowa Moccus określającego dzika zob.: X. Delmarre, Dictionaire de la langue gauloise, Paris 2003 por. E. Quinn, The Dictionaty o f the Irish Language, Dublin 1983. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 178 plemion celtyckich.

Dla późniejszych okresów, czyli I wieku p.n.e. oraz I wieku, niezwykle ważnymi źródłami będą przekazy autorów rzymskich566 oraz epigrafika567 pochodząca z terenów zajmowanych przez Celtów zachodnich. Podobnie, jak to miało miejsce w przypadku grupy zachodniej, także plemiona celtyckie grupy północnej wykształciły swoje własne wierzenia oraz bogów związanych z dzikiem. Jednakże, pomimo pewnych różnic zachodzących między panteonem grupy zachodniej i północnej, także w przypadku tych plemion jesteśmy w stanie zaobserwować trzy etapy prowadzące ostatecznie do wykształcenia się brytorzymskiego systemu wierzeń.

KULT DZIKA JAKO UOSOBIENIA SIL PRZYRODY

Niniejszy podrozdział poświęcony jest dzikowi występującemu, jako uosobienie sił przyrody. Chodzi tu przede wszystkim o uchwycenie kultu dzika w jego pierwotnej, zwierzęcej postaci, kiedy czczono go ze względu na siły natury, które reprezentował. Mam tu na myśli nie tylko szeroko rozumiane wierzenia związane z płodnością czy odradzaniem się przyrody, co wpisane jest w cykl rocznych przemian, ale również aspekty związane z dzikością, siłą, agresją oraz zniszczeniem co spowodowało, iż to właśnie zwierzę stało się symbolem wojowników, a także emblematem oddziałów wojskowych. W przypadku Celtów grupy wschodniej z dużym prawdopodobieństwem można wyróżnić dwa rodzaje wierzeń związanych z dzikiem. Pierwszy wiąże się z symboliką wojenną, drugi z kwestią polowań na te zwierzęta. Z tym, że za samym polowaniem kryją się głębsze znaczeniowo przesłania, wynikające z symboliki tego zwierzęcia.

565 S. Gouet, M. Prieur, L. Schmitt, MonnaiesXV, Paris 2002. 566 CAES.Gall.; LUCAN. 567 Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. XIII, Inscriptiones trium Galliorum et Germaniarum Latinae, ed: O. Hirschfield et C. Zangemeister, Berlin 1899 - 1933. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 179 plemion celtyckich.

Rolę dzika w wierzeniach związanych z wojną, ewidentnie widać na przykładzie datowanego na I wiek p.n.e. kotła z Gundesturp (Kat. D nr 2; Kat. rys. 28-30). Na jednej z płyt zdecydowanie widoczny jest wojownik, uzbrojony i gotowy do walki, a na jego hełmie widzimy figurkę dzika. Idący za nim mężczyźni grają na carnyxach, czyli instrumentach zakończonych łbami dzików. Wspomniane przed chwilą carnyxy znane były na wszystkich terenach zajmowanych przez Celtów568 o czym świadczą m.in. znaleziska archeologiczne, pozostałości tych instrumentów pochodzące z Deskford w

Anglii (Kat. F nr 3; Kat. rys. 25), czy z Francji oraz ich przedstawienia na monetach celtyckich569 (Kat. A nr 3, 33, 36; Kat. tabl. I nr 1/3, 1/33, 1/36) rzymskich 570 oraz licznych zabytkach jak np.: Luku z Orange (Kat. rys. 84), na którym zostały przedstawione jako jedna ze zdobyczy wojennych. Wzmianki na temat używanych przez Celtów trąb bojowych pojawiają się również u wspominanego już Diodora Sycylijskiego 571 oraz u tworzącego w II wieku p.n.e. Polibiusza, który pisał: „toUj ge m3An 'Rwma...ouj t| mDn eUqarse

568 Więcej na temat Camyxów zob.: S. Piggot, The Carnyx in Early iron age Britain ...,p. 19-32. 569 Van Arsdell 441-1 (Kat. A nr 3; Kat. tabl. I nr 1/3); 1750-1 (Kat. A nr 33; Kat. tabl. I nr 1/33); 1892-1 (Kat. A nr 36; Kat. tabl. I nr 36). 570 R. Amy, G-Ch. Picard, J.-J. Hatt, P.-M. Duval, Ch. Picard, A. Piganiol, L ’arc d’Orange, “Gallia”, suppl. 15, 1962 por. P. Gros, Une hypotese sur 1’Arc d’Orange, “GallicT, 44, 1986, p. 192-201. 571 DIOD.SYC., V, 30. 572 POLYB., II, 29. 573 J. V. S. Megaw, Musie Archaeology and the Ancient Celts, [in:] The Celts..., p. 660-661. 574 Heschius, letterK, 841. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 180 plemion celtyckich. który użył określenia „rakaiat” podając nazwę ludu stosującego trąby bojowe znane jako camyxy. Także część figurek dzików, pochodząca z terenów zajmowanych przez grupę wschodnią Celtów, wykazuje cechy wiążące się z agresywnością omawianego zwierzęcia, a te jego pierwotnie wiązane z dzikością natury właściwości były łączone z wojną. Zarówno, datowana na II wiek p.n.e., figurka z Bata (Kat. B nr 5; Kat. rys. 43, 43a), jak i posążek z Gring-Gerend (Kat. B nr I7a; Kat. rys. 40) oraz, szacowany na II-I wiek p.n.e., dzik z Lucani (Kat. B nr

26; Kat. rys. 34), mają wyraźnie nastroszoną szczecinę sygnalizującą gotowość zwierząt do walki. Jednak ze względu na charakter celtyckich wierzeń związanych z dzikiem, nastroszona szczecina w tym przypadku ma najprawdopodobniej na celu jedynie ukazanie siły i dzikości atakującego zwierzęcia, a nie łączenie go ze słońcem. Nie ulega zatem wątpliwości, że dzik stanowił godło bojowe Celtów grupy wschodniej. Był też chyba jednym z najbardziej oczywistych przykładów stykania się kultur widocznego na terenach Europy południowo- wschodniej i środkowej jako, że ich figurki znajdujemy również w kurhanach pochodzących z tych terenów 575 . Jak wspomina prof. J. Rosen-Przeworska, przytaczając Valeriusa Flaccusa, pojawiał się także, jako istotny emblemat wojskowy Celto-Scytów576, którzy mieli nieść przed wojskiem wizerunki tych zwierząt i koła czteroszprychowe 577 . Mogły one stanowić symbol solamy, ale równie dobrze mogły być graficznym odzwierciedleniem cyklu rocznego. Tekst został przytoczony za autorką, ponieważ po wnikliwej analizie pracy

cyo Valeriusa Flacusa p.t.: ,Nrgonautica ”, nie udało mi się odnaleźć fragmentu

575 Wspomniane kurhany datowane są na II- I wiek p.n.e. zob.: G. Dottin, Ancient peuples l ’Europe, Paris 1916, p. 10, 208. 576 Także w wierzeniach i sztuce Scytów dzik stanowił ważny element. Zob.: Kat. rys. 1-3. 577 Fragment z Valeriusa Flaccusa został przytoczony za: J. Rosen - Przeworska, Ikonografia wschodnioceltycka..., s. 126-127. 578 Gai Yaleri Flacci Argonauticon, ed: W. W. Ehlers, Stuttgart 1980. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 181 plemion celtyckich. cytowanego przez prof. J. Rosen-Przeworską, a ze względu na tematykę niniejszej rozprawy uznałam za konieczne przytoczenie przekazu tak ewidentnie związanego z tematyką dysertacji.. Drugim rodzajem wierzeń Celtów grupy wschodniej, w obrębie których możemy zaobserwować dziki, są kwestie związane z przyrodą, lasami oraz polowaniem. Jednym z najstarszych, bo pochodzącym z IV wieku p.n.e., zabytków nawiązujących do polowania jest flasza z Matzhausen w Bawarii

(Kat. E nr 6; Kat. rys. 33, 33a), na której widzimy dwa dziki oraz inne zwierzęta na które warczy pies. Prawdopodobne jest także, iż do tych kwestii nawiązuje znalezisko z Gutenbergu, datowane na III-I wiek p.n.e.(Kat. B nr 4; Kat. rys. 41,

42). Zdaje się za tym przemawiać obecność w znalezisku, oprócz dzika także figurki jelenia, który był ważnym symbolicznie zwierzęciem. Symbolikę związaną z polowaniami możemy zauważyć również na emisjach monet plemienia Bojów. Na rewersach widzimy dzika z bokiem 579 przebitym włócznią (Kat. A nr 79; Kat. tabl. II nr IE79) lub dzika odwróconego 580 w lewo, a na awersie monety wojownika uzbrojonego w luk i włócznię (Kat.

A nr 80; Kat. tabl. II nr 11/80). Wspomniane powyżej zabytki związane z grupą wschodnio-celtycką nie nastręczały zbyt wielkich trudności interpretacyjnych. Jednakże istnieje grupa znalezisk, które trudno jest jednoznacznie powiązać z jakimś rodzajem kultów.

Chodzi mi tu m.in. o datowany na I wiek p.n.e. kocioł z Bra (Kat. D nr 1; Kat. rys.

36), stelę grobową z Bólcske na Węgrzech (Kat. H nr 1; Kat. rys. 60), oraz o znaleziska grobowe, które dokładniej przedstawię w rozdziale siódmym. Chociaż w przypadku steli z Bólcske, przedstawiającej prawdopodobnie kapłana z plemienia Erawisków, szczególnie w połączeniu ze znanym z

Felsocikole pochówkiem określanym na II wiek p.n.e. (Kat. I nr 30), interpretacja znalezisk nie nastręcza trudności. W kurhanie oprócz szczątków

579 Góbl 1994, taf. 3, IE6 (Kat. nr 79; Kat. tabl. II nr IE79). 580 LT 9364; SLM 1153 (Kat. nr 80; Kat. tabl. II nr 11/80). Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 182 plemion celtyckich. ludzkich znajduje się misa z kośćmi dzika 581 podobna do tej trzymanej przez postać przedstawioną na steli. Można zastanowić się czy nie jest to nawiązanie do „curad-mir”. Przytaczam tą opinię ze względu na jej pojawienie się w pracy prof. J. Rosen-Przeworskiej 582 , chociaż na steli ewidentnie widoczny jest łeb zwierzęcia, a nie udziec czy szynka, która składała się na „kęs bohatera”. Dostatecznie potwierdza to analiza mitów celtyckich, gdzie w tej roli zawsze występują wspomniane przeze mnie części dzika. Dodatkowo, mamy tu do czynienia z kapłanem, może druidem 583 a „curad-mir” był zazwyczaj przyznawany najdzielniejszym wojownikom. Nawet jeśli uznamy, że postać z posągu jedynie podaje półmisek, to i tak nadal mamy nie tą co trzeba część zwierzęcia, aby móc interpretować wspomnianą sytuację w ten sposób. Ewentualnie może więc chodzić o zwykłą ofiarę, tym bardziej prawdopodobną, że dzik był ważnym zwierzęciem ofiarnym. Istnieją sugestie, że pochówki dzików dowodzą przeniesienia na te tereny kultu Arduinny lub Moccusa 584 . Jednak obydwa wspomniane bóstwa w tym okresie czczone są w formie antropomorficznej, a na terenach wschodnich nie znajdujemy posążków czy inskrypcji wotywnych, które można by wiązać z tymi bogami. Osobną kwestią pozostają Galatowie, zamieszkujący w Azji Mniejszej, odnośnie których wiadomo, że nie jedli oni mięsa dzików. Informację tego

581 Grób datowany jest na II wiek p.n.e. zob.: M. Szabó, The Celtic heritage in Hungary, Budapest 1971, p. 70 por. E. A. Thomas, Archaeologische Fundę in Ungarn, Budapest 1956, p. 164. 582 J. Rosen-Przeworska, Ikonografia wschodnoiceltycka..., s. 127. 583 Więcej na temat druidów zob.: P. B. Ellis, The Druids, 1994; J. Bonwick, Irish Druidsand O Id Irish Religion, London 1894; N. K. Chadwick, The Druids, Cardiff 1997; E. H. Elder, Celt, Druid and Culdee, London 1962; E. G. Howe, The M ind o f the Druid, London 1989; T. D. Kendrick, The Druids: A Study in Keltic Prehistory, London 1927; F. Le Roux, Les Druides, Paris 1961; S. Piggot, The Druids, London 1968; N. J. de Witt, The Druids and Romanisation, „Transactions and Proceedings of the American Philological Association”, LXIX, 1938, p. 319-21; E. Sadowska, Druidzi w świetle przekazów autorów starożytnych, ,fAeanC, 7-8, 1984, s. 305-315. 584 T. Malinowski, Wielkopolska u schyłku starożytności, Poznań 1975, s. 140; T. Węgrzynowicz, Szczątki zwierzęce..., s. 250. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 183 plemion celtyckich. typu podaje, piszący w II wieku, Pauzaniasz585. Tego typu tabu586 może być związane z utrzymaniem pozostałości wierzeń totemicznych. Zwierzę, w tym przypadku dzik, stanowiące totem danego ludu czy pewnej grupy społecznej było objęte tabu, dotyczącym polowania na nie oraz zabijania. Zwierzę - totem 587 zabijano jedynie w wyjątkowych sytuacjach, zazwyczaj związanych z obrzędami religijnymi, stąd m.in. sakralne znaczenie polowania. Dla najwcześniejszej, zoomorficznej fazy wierzeń plemion celtyckich grupy zachodniej, charakterystyczny jest kult sił przyrody nie podlegających antropomorfizacji 588 , oraz mające bardzo odległą proweniencję kulty totemiczne 589 . Z tego okresu pochodzą wierzenia związane z „bogiem dzikiem”. Już w najwcześniejszych wierzeniach plemion grupy zachodniej dzik, personifikujący siły przyrody, jednocześnie wiązał się z kultem zmarłych, stając się przy tym bóstwem płodności, związanym z głębszą znaczeniowo sferą falliczną. Inklinowało to jego powiązania z następstwem pór roku, zamieraniem i odradzaniem się przyrody na wiosnę. Jak już wspominałam, ryjący ziemię dzik symbolizował siły zapładniające matkę - ziemię podobnie, jak powiązany z nim znaczeniowo piorun, uderzający w glebę. Duże znaczenie „boga dzika” potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne oraz przedstawienia figuralne z terenów zachodniej Europy.

585 Wspomina o tym: PAUZAN., VII, 17, 10. 586 Na temat kwestii związanych z tabu u grupy północnej określanego jako „geis” zob.: F. B. Steiner, Tabu, Harmonsword 1956 por. A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 111- 130. 587 Na temat totemu oraz totemizmu zob.: J. Freser, Totemism and Exogamy, London 1910; A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 112 por. B. Malinowski, Mit, magia, religia, Warszawa 1990, s. 7-106. 588 J. MacNeil, Religia Celtów, [w:] Religie świata, pod red: E. Dąbrowskiego, Warszawa 1957 589 Totemizm wiąże się z organizacją rodową i szczepową, polegającą na tym, że jej członkowie wierzą iż wywodzą się od tego samego gatunku zwierzęcia - totemu; zob.: Zarys Dziejów Religii, pod red: J. Kellera, Warszawa 1968, s. 15 por. A. Szyjewski, Etnologia religii..., s. 112. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 184 plemion celtyckich.

Posążki z tego okresu ograniczają się do przedstawienia figurki „dzika boga”

(Mapa 4). Trzeba by także zastanowić się nad włączeniem dzika w sferę kultów związanych z wojną. Samo pojawienie się tego zwierzęcia u Celtów, jako emblematu wojennego nie dziwi, tym bardziej, że jest to motyw popularny u wszystkich ludów indoeuropejskich, popularny także wśród grupy wschodniej. Najwcześniejsze znaleziska związane z dzikami, a należące do wytworów grupy zachodniej, pochodzą z IV-III wieku p.n.e., co świadczy o stosunkowo dawnej metryce tych wierzeń. Do ciekawych znalezisk z tego okresu należą kamienne rzeźby z Półwyspu Iberyjskiego (Kat. rys. 4, 63, 85-106) wśród których znajdują się posągi dzików590 (Kat. Mapa A, C), a ich religijną rolę podkreślają dodatkowo symbole sakralne. Jako, że dosyć duża ich liczba pochodzi z cmentarzysk, zdaje się to potwierdzać związki dzika z kultem zmarłych. Należy jednak rozważyć sugestie hiszpańskich badaczy wiążących posągi dzików z ich funkcjami opiekuńczymi. W tym przypadku dzik byłby opiekunem bydła, a w szerszym kontekście także danej grupy ludzi i ich terytorium591. Charakterystyczne jest także, że mamy do czynienia z zoomorficznym bóstwem w postaci dzika. W odniesieniu do wierzeń i kultu związanego z dzikiem oraz świniami należało by się przejrzeć dwóm miejscom. Pierwszym jest Picote w Portugalii

(Kat. I nr 57), gdzie odkryto figurę dzika w „towarzystwie” licznych ofiar zwierzęcych 592 . Należy się zastanowić czy w przypadku Picote nie mamy do

590 Ustalenie chronologii większości figur jest bardzo trudne tym bardziej, że część z nich została wtórnie przemieszczona jako, że pełniły one funkcje kultową jeszcze w okresie po podbiciu półwyspu Iberyjskiego przez rzymian. W przepadku części figur trudno jest określić gatunek zwierzęcia dlatego były określane jako knury, byki, niedźwiedzie czy nawet psy. Wg G. Lopez Monteaguo przedstawiają one przeważnie samce dwóch gatunków świń zob.: G. Lopez Monteaguo, Esculturas zoomorfas Celtas de la Penisula Iherica, Madrid 1989, p. 195-203, tabl. 1-88. 591 E. Sanchez Moreno, Yetones. Historia y Arąueologia de un pueblo prerromano, Madrid 2000, p. 145-146. 592 J. R. Santos-Junior, Berróezinhos do castro santa Lucia, [in:] A Pedro Bosch- Gimpera en el septuagesimo aniversario de su nacimiento, Mexico 1962, p. 395. Ponadto z Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 185 plemion celtyckich. czynienia z sanktuarium, w którym dzik w swej zwierzęcej postaci był głównym obiektem kultu, a złożone ofiary miały na celu przebłaganie bóstwa. Trzeba także zwrócić uwagę na możliwość istnienia dobrze zorganizowanego kultu dzika na terenach Półwyspu Iberyjskiego. Świadczę o tym mogą, stosunkowo zwarte rozmieszczenie znalezisk związanych z tym zwierzęciem (Kat. Mapa A). Dodatkowo, oprócz licznych znalezisk zawierających jeden posąg dzika, istnieje spora grupa miejsc w których odkrywano posągi w liczbie 2-4, 5-10 lub nawet powyżej 10 (Kat. Mapa C). Drugim Neuvy-en-Sullis we Francji, skąd znamy figurę dzika naturalnej wielkości oraz dwie mniejsze (Kat. B nr 34; Kat. rys. 48, 50, 51). Posągi zwierząt oraz kości pochodzące z ofiar pozwalają przypuszczać, że były one składane bogu w postaci dzika lub świni, któremu nie nadano jeszcze cech ludzkich. Możliwe jest także, jako że znaleziono w tym miejscu także posągi innych zwierząt, łączenie tego sanktuarium z kultami związanymi z bóstwami ostępów leśnych lub myślistwem. Osobną kwestię stanowią figurki dzików, płaskorzeźby oraz ich wyobrażenia na monetach poszczególnych plemion. Na tym etapie interesują nas przede wszystkim najwcześniejsze emisje, które można datować na II wiek p.n.e., oraz pierwsze lata I wieku p.n.e. Wynika to z niemożności wyznaczenia dokładnego momentu od którego możemy mówić o antropomorfizacji. Natomiast w przypadku wpływów rzymskich usprawiedliwione jest założenie rejestrowania ich mniej więcej od okresu podoju Galii przez Cezara czyli I wieku p.n.e. Z dużym prawdopodobieństwem można twierdzić, że wspomniana już płaskorzeźba z Donon (Kat. H nr 4; Kat. rys. 64) przedstawiająca walkę dzika z

terenów Portugalii znamy inne liczne znaleziska kamiennych posągów przedstawiających dzika, często zebrane po kilka co może wskazywać na jakiś bardziej zorganizowany kult, zob.: Mapa 6. Najprawdopodobniej posiadały one podobne kompetencje jak te z terenów Hiszpanii będąc przede wszystkim opiekunami miejscowej ludności zob.: T. Judice Gamito, The Celts in Portugal..., p. 593. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 186 plemion celtyckich. lwem odnosi się do dzika, jako bóstwa w jego zwierzęcej postaci 593 . Dopiero z czasem stanie się on Teutatesem w ludzkim kształcie z omawianym zwierzęciem, jako atrybutem. Jego przeciwnikiem jest Taranis w swej zoomorficznej postaci lwa. W przypadku Donon należy także zwrócić uwagę na fakt, iż funkcjonowało ono jako miejsce kultu, nie tylko w okresie samodzielności plemion celtyckich. Pełniło tą rolę również po podboju Galii przez Rzymian oraz w czasie tworzenia się kultury gallorzymskiej. Prawdopodobnie pierwotnie Celtowie oddawali w tym miejscu cześć bogu dzikowi, który był związany z kontynentalną boginią-matką Rigani, odgrywającą znaczną rolę w bardzo ważnym w wierzeniach celtyckich, cyklu rocznym 594 . W sposób przedstawiania „boga dzika” - Moccusa doskonale wpisują się posążki tych zwierząt znajdowane na terenach zajmowanych przez grupę zachodnią. Do szczególnie ciekawych znalezisk należy, mająca unikalny charakter, figurka dzika z trzema rogami595 (Kat. B nr 7; Kat. rys. 46), prawdopodobnie nawiązująca do kultu byków o trzech rogach596. Zresztą, samo przedstawienie trzech rogów nie powinno dziwić, ze względu na wspominane już przeze mnie olbrzymie znaczenie tej liczby w wierzeniach celtyckich 597 , co najprawdopodobniej spowodowało dodanie rogów zwierzęciu, które ich normalnie nie posiada. Sama figurka przedstawia zwierzę z najeżoną szczeciną, gotowe do ataku czyli kwintesencję siły, odwagi oraz destrukcji, którą symbolizował. Wspomniane rogi miały prawdopodobnie na celu podkreślenie nadprzyrodzonej roli

593 J. - J. Hatt, Eine Interpretation der Bilder und..., p. 71. 594 Bogini czczona przez Celtów kontynentalnych równoznaczna z wyspiarską Rhiannon i Brigantią; zob.: W. J. Gruffydd, Rhiannon, Cardiff 1953. Inskrypcje wotywne zob.: RIB 627; 628; 630; 1053. 595 M. Dayet, Le sanglier a trois cornes..., p. 331. 596 M. Green, Symbol and Image ..., p. 180-182. 597 Zob.: Ibidem, p. 169-206 por. Idem, Triplism and Plurality: intensity and symbolism in Celtic religious expression, [in:] Sacred and profane: proceedings of a Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 187 plemion celtyckich. zwierzęcia. Podobny charakter ma dzik z Bibracte (Kat. B nr 6; Kat. rys. 44) z wyraźnie podkreśloną sterczącą szczeciną, co nawiązuje do jego symboliki solarnej, związanej z wojną. Jednak zdecydowanie najciekawszym, a jednocześnie najtrudniejszym w interpretacji, jest posąg z Euffignaix (Kat. C nr 63; Kat. rys. 58). Ze względu na tematykę pracy interesuje nas przede wszystkim dzik przedstawiony z przodu posągu, który najprawdopodobniej jest reprezentacją Teutatesa. Prawdopodobnie w okresie przed wykształceniem się wyżej zorganizowanej rełigii celtyckiej, wierzenia te miały charakter czysto totemiczny, jednakże kwestie związane z funkcjami totemów oraz totemizmu w wierzeniach celtyckich nie zostały jeszcze dokładnie zbadane. Możliwe wydaje się także, że w czasie wykształcania się bóstw antropomorficznych większość zwierząt totemicznych, w tym dzik, zeszło do roli ich atrybutów, przestając pełnić samodzielne funkcje. Relikt tej funkcji może stanowić bóstwo związane lub utożsamiane z tym zwierzęciem. W tym przypadku są one uchwytne w postaci boga Moccusa 598 . Z terenów Brytanii posiadamy dużą reprezentację figurek, oraz monet na których zostały przedstawione dziki, a także pewną ilość mitów opowiadających o tych zwierzętach. Jak już wspominałam, ze względu na ich chronologię, trudno jest orzekać czy mamy tu do czynienia z jakąś formą pozostałości po pierwotnych wierzeniach związanych z dzikiem, jako emanacją sił przyrody. Natomiast stosunkowo łatwo jest określić rodzaj aktywności z jakimi związane są te zwierzęta. Jak już wspominałam w życiu Celtów granica między zaświatami, a życiem codziennym była bardzo płynna i wielokrotnie

Conference on Archaeology, Ritual and Religion Ozford 1989, ed: P. Garwood, Oxford 1991, pp. 100-108. 598 J. Gąssowski, Mitologia..., s. 64-65. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 188 plemion celtyckich. naruszana w jedną i drugą stronę599, co możemy potwierdzić na podstawie mitów. Jednak mimo tego panowała między tymi światami swoista równowaga, której zakłócenie powodowało karę. Bardzo często sprowadzało się do zesłania dzika o nadprzyrodzonej mocy, siejącego spustoszenie. Jednym z najlepiej znanych w mitologii celtyckiej dzików jest Twrch Trwyth. Magiczne zwierzę, które razem z siedmiorgiem potomstwa siało spustoszenie w Irlandii. Pojawia się on w micie o Kulwechu600, który chcąc otrzymać rękę córki Ysbaddadena musiał zdobyć nożyce, grzebień oraz brzytwę, noszoną przez wspomnianego dzika między uszami. W wspomnianej opowieści pojawia się niezwykle popularny i znaczący dla Celtów motyw polowania. Dla nas szczególnie ciekawa pozostaje proweniencja Twrch Trwycha. Jako, że mit jest późny trudno jednoznacznie mówić tu o kulcie dzika, jako zwierzęcego uosobienia niszczycielskich sił, jednak przekaz ten może stanowić echo dawnych wierzeń. Pojawia się sugestia, że wspomniane zwierzę było niegdyś człowiekiem, który za karę został przemieniony w dzika. W tym momencie pojawia się nam kwestia sygnalizowanych już metamorfoz i trudności z ich zakwalifikowaniem. Prawdopodobne jest także powiązanie go z Teutatesem, wspominanym już bogiem dzikiem. Mit kończy się zdobyciem żądanych przedmiotów oraz zabiciem siedmiu młodych dzików, a Twrch Trwycha rzuca się do morza. W tym przypadku dzik związany jest z Yspaddanem, władcą zaświatów. Ważne jest także powiązanie Culwecha z tym zwierzęciem, który rodząc się w legowisku maciory staje się w pewnym sensie jej „potomkiem”, jego imię

599 Wierzenia Celtów dotyczące przekraczania geanic między światami były związane z obchodzonym raz w roku świętem Samhain. Zgodnie z ich przekonaniami noc poprzedzająca święto była „niczyja” ponieważ skończyło się lato i stary rok a zima i nowy jeszcze się nie zaczęły. W związku z tym dwanaście godzin nocnych nie należało do nikogo więc granica między światami przestawała istnieć pozwalając na swobodne przechodzenie w obie strony. Zob.: B. Cunliffe, The Ancient Celts..., p. 229-230 por. M. Eliade, M it wiecznego powrotu, Warszawa 1998, s. 73. 600 Na temat mitu: R. Bromwich, D. S. Evans, Culhwch ac Olwen: an edition and study o f the oldest Arthurian tale, Cardiff 1992. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 189 plemion celtyckich. oznacza także „Świński Wybieg”. Jest to jakby mitologiczna interpretacja cyklu rocznego w którym młody bóg, zajmuje miejsce starego i poślubia jego córkę. W związku z tym prawdopodobny pozostaje ich związek z należącymi do tej sfery świętami Beltaine i Samain, znanymi m.in. z kalendarza z Coligny601. Bardzo starą metrykę ma maciora Henwen, będąca pierwotną zoomorficzną boginią-matką na co wskazują jej kompetencje w tworzeniu życia602. Przywiózł ją do Irlandii jeden z trzech potężnych świniopasów Brytanii603. Warto także zwrócić baczniejszą uwagę na Colla, pasterza Henwen będącego prawdopodobnie bogiem stwórcą, panem tamtego świata. W związku z czym mielibyśmy do czynienia z parą bogów, stwórców. Przy czym prawdopodobne jest, iż zachodzi w tym przypadku powolna antropomorfizacja. Ponieważ, o ile bogini-matka pozostaje jeszcze w formie zwierzęcej, o tyle towarzyszący jej bóg stwórca na już postać ludzką. Bardzo ciekawym zjawiskiem, być może o podobnym podłożu, jak to wspomniane powyżej, jest związek Dairmaida z dzikiem z Ben Gulben, który miał go zabić604. Spowodowało to nałożenie na niego zakazu polowania na te zwierzęta. Sama postać Dairmaida oraz między innymi to, że jest przybranym synem Oengusa oraz fakt, iż kochały się w nim wszystkie kobiety, wskazuje na jego związek z zaświatami. Dodatkowo zwraca uwagę specyficzne powiązanie Dairmaida z dzikiem, który w swej ludzkiej postaci był przyrodnim bratem

601 G. S. Olmstead, A Definitive Reconstructed Text of the Coligny Calendar, “Journal of Indo-European Studieś\ 39, 2001. Na temat święta Samain zob.: F. Le Roux, Etudes sur le festiaire celtiąue: Samain, „O gani\ 13, 1961, p. 485-506. 602 Na temat urodzonych przez nią stworzeń zob.: R. Bromwich, Trioedd Ynys Prydein: The Walsh Triads, Cardiff 1961, p. 26. 603 U Celtów świniopasowie zajmowali jedną z najwyższych rang społecznych. Jest to związane z dawnymi wierzeniami w dawnego boga-dzika, którego proces euhemeryzacji w tym przypadku zatrzymał się. Pamięć o nim zachowała się m.in. przez nadanie przydomka „Moccus” oznaczającego dzika m.in. bogu Merkuremu. Zob.: A. Ross, Pagan Celtic..., p. 314-320. 604 Na temat śmierci Dairmaida zob.: D. E. Meek, The death of Dairmaid in Scottisch and Irish Tradition, „Celtica”, 21, 1990, p. 335-361. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 190 plemion celtyckich. bohatera mitu. Analizując opowieść można skłonić się do wniosku, że Dairmaid oraz dzik z Ben Gulben reprezentują dwie siły: światło i ciemność. Są oni z sobą związani tak, jak związane są ich życia. Jeden nie może żyć bez drugiego. Póki żyją obydwaj zachowana jest równowaga, ale jeśli umrze jeden to samo czeka drugiego. Stąd zrozumiałe staje się nałożenie „geis” zawiązanego z zakazem polowania, by przypadkiem nie doszło do zakłócenia równowagi. W tej części rozdziału należało by jeszcze wspomnieć o Banbie, będącej uosobieniem Irlandii oraz jedną z trzech bogiń Zwierzchności. Jej imię tłumaczy się, jako maciora. W związku z czym prawdopodobne jest, że początkowo była ona przedstawiana w formie tego zwierzęcia jako bóstwo zoomorficzne, a dopiero później doszło do zmiany sposobu jej przedstawiania. Jako bogini locha była także określana Ceridwen będąca boginią- matką. Z późniejszych przekazów znamy ją w postaci antropomorficznej z białym dzikiem, jako atrybutem. Tak więc musiało dojść do ewolucji tej postaci pierwotnie przedstawianej, jako zwierzę. W wierzeniach Celtów omawianej grupy pojawiają się także dziki ewidentnie powiązane z zaświatami. W tych przypadkach, jednak trudno mówić o ich pochodzeniu ponieważ nie znajdujemy wzmianek na temat ich narodzin czy związków z konkretnymi bogami. Prawdopodobnie uosabiają one pewne siły natury, jak w przypadku czerwonych dzików, które wyszły na równinę Mucrama. Gdziekolwiek się pojawiły, przez siedem lat nie rosła trawa ani zboże. Dodatkowo ich magiczną siłę wzmacnia kolor czerwony, będący barwą związaną z zaświatami605. Innym rodzajem magicznych wieprzy i dzików są zwierzęta mające moc uzdrawiania, co wiąże się najprawdopodobniej z ich kompetencjami związanymi z płodnością i odradzaniem się przyrody. Tego typu zwierzęciem

605 A. Ross, Pagan Celtic..., p. 327. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 191 plemion celtyckich. był, wspominany już, dzik z Tuis606, którego skóra przywracała do zdrowia po odniesionych ranach i chorobach. Zażądał jej, jako rekompensaty za śmierć Ciana, Lug. Jak widać na podstawie przytoczonych w tym podrozdziale przykładów, kult bóstw zoomorficznych był charakterystyczny dla wszystkich trzech grup celtyckich. Wprawdzie ze względu na specyfikę materiału badawczego, niejednokrotnie trudno określić z jakiego typu kultami mamy do czynienia. Nie mniej siły natury, w początkowym etapie wierzeń, utożsamiały ze zwierzętami prawie wszystkie ludy indoeuropejskie607. Po omówieniu kwestii związanych z kultem dzika, jako istoty uosabiającej siłę natury, należałoby wspomnieć o miejscach, w których oddawano mu cześć. Wielu autorów antycznych, w odniesieniu do plemion celtyckich, wspomina o świętych gajach czy specjalnie wyznaczonych na otwartej przestrzeni obszarach, jako miejscach sprawowania kultu. O poświęconych terenach, na których plemiona celtyckie składały ofiary bogom wspomina, m.in. Cezar opisując je w ten sposób: ,Jduic, cum proelio dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperit, plerumąue devovent; cum superaverunt, animalia cepta immolent reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum rerum extructos cumulos locis consecratis conspicari licet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei supplicium cum cruciatu constitutum es/08”. Przytoczony powyżej fragment daje nam pewne wyobrażenie na temat okoliczności oraz rodzaju składanych przez plemiona celtyckie ofiar. Cezar wspomina, że w tego typu miejscach składają oni ofiary

606 Ch. Sąuire, Celtic Myth & Legend Poetry..., p. 96. 607 Na temat najwcześniejszego etapu wierzeń religijnych oraz czynników religiotwórczych zob.: J. Keller, Religia, [w] Zarys dziejów..., s. 9-29. 608 CAES.Gall. VI, 17. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 192 plemion celtyckich. nie tylko ze zwierząt czy ludzi609, ale także ofiarowują bóstwom część zdobyczy wojennej. Na podstawie tekstu zyskujemy także potwierdzenie, jeżeli chodzi o istnienie tzw. świętych gajów, w których Celtowie składali ofiary. Autorzy antyczni dają nam także wgląd w rodzaje ofiar składanych przez plemiona celtyckie. Opis składanych ofiar, oprócz wzmianki w tekście Cezara, dają nam także Lukan610, Strabon611, Diodor Sycylijski612 czy wreszcie Florus613 wspominający o ofiarach z krwi ludzkiej. Dodatkowym potwierdzeniem są liczne znaleziska ofiar wotywnych, pochodzące z bagnisk614, jezior czy lasów615. Celtyckie święte miejsca, pozostające na wolnym powietrzu, określano nazwą nementon616, co oznaczało święty gaj lub polanę w lesie (Mapa 8). O popularności i znaczeniu tych miejsc świadczy, m.in. wzmianka Tacyta617 piszącego o gajach poświęconych okrutnym obrzędom. Opis świętego gaju położonego w Galii daje nam Lukan, który przedstawia charakter tego miejsca, pisząc: Jucus erat longo numąuam uiolatus ab aeuo \ obscurum cingens conexis aera ramis \ et gelidas alte summotis solibus umbras. \ hunc non

609 O ofiarach z ludzi wspomina m.in. CAES.Gall. VI, 16; zob. LUCAN. I, 444-446; STRABO., IV, 4, 6 por. DIOD.SYC. V, 31 wspomina o ofiarach z ludzi składanych w celu przepowiadania przyszłości por FLORUS., I, 39 wspomina o ofiarach z krwi ludzkiej składanych przez Skordysków. Autor wspomina o nich jako o Trakach, ale jest to plemię celtyckie, które osiedliło się nad dolną Sawą na pograniczu Panonii. 610 LUCAN., I, 444-446. 611 STRABO., IV, 4, 6. 612 DIOD.SYC., V, 31. 613 FLORUS., I, 39. 614 M.in. ciało mężczyzny odkryte w Lindów, Cheshire, Anglia. Prawdopodobnie został on złożony bogom w ofierze przebłagalnej na co wskazuje zadanie mu tzw. „potrójnej śmierci”. Obecnie British Museum, London zob.: I. M. Stead, Lindów Mcm: The Body in the Bog, London 1986. Znajdowano także liczne ofiary wotywne jak np.: z Hjortspring w Danii czy La Tene w Szwajcarii. 615 Jeśli chodzi o jeziora i rzeki m.in. znaleziska z jeziora Neuchatel w Szwajcarii; z rzeki Witham w Lincolnschire; z Flag Fen w Norfolk czy Liyn Cerrig Bach na Anglesey; z terenów lesistych znamy m.in znaleziska z Niederzier w Nadernii; z Tayac w dep. Gironde; Fenouillet dep. Heute-Garonne; z Ipswich w Suffolk czy Senttisham w Norfolk. 616 S. Piggot, Nementon, Temenos, Bothros, Sanctuaries of the Ancient Celts, “Academia Nazionale dei Lince/”, 375, 1978, p. 37-54. 617 TAC.Germ., 43. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 193 plemion celtyckich. ruricolae Panes nemorumąue potentes \ Siluani Nymphaeąue tenent, sed barbara ritu \ sacra deum; structae diris altaribus arae \ omnisąue humanis lustrata cruoribus arbor. \ siąua fidem meruit superos mirata uetustas, \ illis et uolucres metuunt insistere ramis \ et lustris recubare ferae; nec uentus in illas \ incubuit siluas excussaque nubibus atris \ fulgura: non ulli frondem praebentibus aurae \ arboribus suus horror inest. tum plurima nigris \ fontibus unda cadit, simulacraąue maesta deorum \ arte carent caesisąue extant informia truncis\ ipse situs putriąue facit iam robore pallor \ attonitos; non uolgatis sacrata figuris \ numina sic metuunt: tantum terroribus addit, \ quos timeant, non nosse, deos. iam fam a ferebat \saepe cauas motu terrae mugire cauemas, | et procumbentis iterum consurgere taxos, \ et non ardentis fulgere incendia siluae, \ roboraque amplexos circum fluxisse dracones. \ non illum cultu populi propiore frequentant \ sed cessere deis. medio cum Phoebus in axe est | aut caelum nox atra tenet, pauet ipse sacerdos \ accessus dominumque timet deprendere luci6 n Przytoczony powyżej fragment jest najobszerniejszym ze znanych nam tekstów antycznych, odnoszących się do celtyckich świętych gajów. Daje wgląd, zarówno w rodzaj lasów wybieranych do roli miejsc kultowych, jak i przedstawia samo miejsce składania ofiar czy odprawiania modłów, zwracając uwagę na posągi bogów, znajdujące się w tym miejscu. Opis posążków wykonanych z drewna, o niezbyt dokładnych kształtach, znajduje potwierdzenie w znaleziskach archeologicznych. Podczas badań prowadzonych w pobliżu dawnych sanktuariów celtyckich, odnaleziono liczne przedstawienia bogów, wykonane z drewna i odpowiadające tym z tekstu Lukana. Dodatkowo w dalszej części ,J5ellum Civili619” autor zwraca uwagę, iż w świętych gajach rosły dęby, drzewa bardzo ważne w obrzędowości celtyckiej, powiązane z dzikami, które żywiły się żołędziami.

LUCAN., III, 399-425. 619 Ibidem, III, 430. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 194 plemion celtyckich.

Oprócz wspomnianych przed chwilą gajów, duża część kultów sprawowana była w pobliżu zbiorników wodnych, zarówno jezior, rzek, jak i bagnisk. Charakterystyczne jest, iż kult wody był związany z bóstwami chtonicznymi do grupy których możemy zaliczyć boga, dzika w jego pierwotnej postaci620. Ok. IV wieku p.n.e. zaczynają się pojawiać sanktuaria celtyckie621, wznoszone z drewna na planie czworokąta lub koła. Zasadniczo wśród nich wyróżniają się dwa typy: celtoliguryjski z południowej Galii, oraz północnoceltycki, pojawiający się na obszarach od Niemiec po Brytanię622. Na terenach Galii przeważały sanktuaria, wznoszone w obrębie prostokątnego temenos, wyznaczonego przez rów lub płot. Wspomniany rów lub jamy występujące na terenie sanktuarium służyły, jako miejsce składania ofiar, czego przykładem może być dobrze przebadana budowla z Goumay-sur- Aronde623. Odnaleziono w niej m.in. szczątki młodych dzików i owiec, stanowiących ofiarę przebłagalną, składaną najprawdopodobniej jednemu z bóstw chtonicznych. Cechą charakterystyczną dla sanktuariów w Brytanii jest nie występowanie na tych terenach przez I wiekiem budowli prostokątnych624, a nawet w późniejszym okresie widoczna jest przewaga świątyń na planie koła. Osobną kwestią pozostają, wspominane już, znaleziska z terenów

Półwyspu Iberyjskiego625 (Kat. Mapa A-E). Wskazują one na istnienie osobnego, wysoko zorganizowanego kultu dzika w jego zwierzęcej postaci. Na podstawie znalezisk, trudno jest stwierdzić czy chodziło tu o wierzenia i kulty związane z szeroko rozumianą płodnością i funkcją dzika, jako opiekuna stad. Czy też

620 B. Cunliffe, The Ancient Celts..., p. 241-42. 621 Zob.: E. Thevnot, Divinites et sanctuaries de la Gaule, Paris 1968. 622 B. Cunliffe, The Ancient..., p. 245-246. 623 J. -L. Burnaux, Gournay I. Les fouilles sur le sanctuaire et Loppidum (1975-84), Amiens 1985. 624 W. F. Grimem, J. Close-Brooks, The Excavation of Caesaris Camp, Heathrow, Harmondsworth, Middlesex, 1944, “P.P.S.”, 59, 1993, p. 303-360. 625 Na temat rozmieszczenia posągów dzików zob.: G. López Monteagaudo, Expansión de los «verracos» y caracterlsticas de su cultura, Madrid 1983. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 195 plemion celtyckich. bliższe były one kultowi zmarłych, na co mogłyby wskazywać znaleziska pochodzące z nekropoli. Większość znalezisk pochodzi z rejonu Avila626, Caceres627, Zamorry628, Toledo629, Burgos630, Segowi631, Salamanki632, Tras-os- Montes 633 , Beira Alta634 oraz Omese 635 . W większości są to granitowe posągi długości ok. 2m i wysokości ok. Im. W przypadku dzików umieszczanych na cmentarzyskach należy wziąć pod uwagę wierzenia związane z kultem zmarłych przy czy, jak już wspominałam, dzik pełniłby rolę przewodnika dusz. Prawdopodobne jest także, że część ofiar składanych w tych miejscach była przeznaczona na ofiarę przebłagalną dla bóstwa, które miało odprowadzić duszę zmarłego w zaświaty. Znaczną rolę posągów dzików i kultów z nimi związanych potwierdza ich późniejsze wykorzystanie przez Rzymian, którzy umieściwszy na nich

626 Kat. C nr 5, 8, 12-25, 49, 54, 62, 100, 115, 121, 127, 136, 138, 145, 153, 164, 167, 173-74 por. P. Arias Cabezudo, M. Lopez Vazquez, J. Sanchez Sastre, Catalogo de la escultura zoomorfa protohistórica y romana de tradición indigena de la provincion A vi/a, Avila 1986 por. M. Gomez Moreno, Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Avila, Madrid 1983. 627 Kat. C nr 26, 32-35, 44, 49, 60, 91, 104, 108-9, 111, 125, 144, 151, 161, 163, 168-70. Zob.: A. Gonzlez Cordero, M. Alvarado, F. Barroso, Esculturas zoomorfas de la provincia Caceres, „Anas‘\ 1, 1988, p. 19-33. 628 Kat. C nr 112, 132, 166 zob.: A. Sparza Arroyo, Los castros de la Edad del Sierro en el Noroeste de Zamora, Zamora 1987 por. M. Gomez Moreno, Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Zamora, Madrid 1927. 629 Kat. C nr 1-4, 45, 50, 88, 94-5, 101, 116, 154-8, 162 por. C. De Cedillo, Catalogo Monumental de laprovincia de Toledo, Toledo 1959. 630 Kat. C nr 152 631 Kat. C nr 56-8, 142-3 zob.: D. Colmenares, Historia de Segowia, Segowia 1837 por. A. Molinero Perez, De la Segovia Arąueológica, Segovia 1954. 632 Kat. C nr 27, 55, 84-6, 92-3, 96-7, 102-3, 106, 110, 122, 128, 130, 135, 141 zob.: M. Gomez Moreno, Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Salamanca, Madrid 1967. 633 Kat. C nr 36-9, 40-3, 59, 61, 64, 67-9, 70-83, 88-9, 114, 119, 123-4, 159, 165. Na temat posągów dzików w Tras-os-Montes zob.: J. R. Santos Junior, Novos elementos da remota zoolatria em Tras-os-Montes, „Trabalhos de Antropologia e Etnologia”, XXIII, 1977, p. 5-18 por. Idem, A cultura dos berróes proto-históricos fundamente radicata em Tras-os-Montes, „Trabalhos de Antropologia e Etnologia”, XXV, 1985, p. 31-40. 634 Kat. C nr 76, 51-2, 120. 635 Kat. C nr 53, 65. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 196 plemion celtyckich. własne inskrypcje wotywne nadal traktowali je, jako obiekty o przeznaczeniu sakralnym636.

ANTROPOMORFIZAC JA DZIKA.

J. J. Hatt uważa, że już około I wieku p. n. e. dzik, dotąd samodzielne bóstwo utożsamiane z płodnością, zaczęło być kojarzone z bogiem Teutatesem, z którym zaczęło dzielić funkcje opiekuńcze637. Zastanawiające jest jednak, czy to bóstwo w postaci dzika, nazywane imieniem Teutatesa stało się antropomorficznym bogiem, a zwierzę w którego postaci był do tej pory czczony zeszło do roli jego atrybutu. Czy też mamy do czynienia z bogiem Teutatesem, który wchłonął o wiele starszego od siebie boga w postaci zwierzęcia. Osobiście, biorąc pod uwagę materiał badawczy, opowiadałabym się za pierwszą możliwością. Wskazuje na to m.in. wspomniana już płaskorzeźba z

Donon (Kat. H nr 4; Kat. rys. 64) na której widzimy Teutatesa w postaci dzika walczącego z Taranisem w postaci lwa, oraz posąg z Euffignaix (Kat. C nr 63;

Kat. rys. 59) szczególnie, jeśli weźmiemy pod uwagę jego interpretację przytaczaną wcześniej. Są to pierwotne zwierzęce postacie tych bogów, a nie ich atrybuty. W okresie antropomorfizacji, w miejsce czczonych do tej pory zwierząt totemicznych oraz sił przyrody przedstawianych w ich postaci, pojawili się nowi bogowie m.in. Moccus, będący w ścisłym znaczeniu tego słowa antropomorfizacją dawnego zoomorficznego bóstwa totemicznego. Ślady kultu

636 Zob.: G. Lopez Montegaudo, Esculturas zoomorfas celtas de la..., p. 125-138, cat.nr 11, 27, 126, 142, 152, 173, 177, 187, 209, 227. 637 J.-J. Hatt, Eine Interpretation der Bilder und Scenen auf dem Silberkessel von Gundestrup, „Die Kelten inMitteleuropa Salzburger..., p.71. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 197 plemion celtyckich. tego boga znajdujemy u plemienia Lingonów 638 . W przypadku wspomnianego boga już samo jego imię, zapisywane przez Celtów jako „moccos”, oznaczało dzika co pozwala przypuszczać, że dawnemu „bogu dzikowi” nadano po prostu ludzką postać. Część celtologów uważa, że imiona bóstw oraz nazwy miejscowe z zawierające człon „eburo” wiążą się z nazwą dzika, po galijsku brzmiącą „ epro ”639. Jednakże bóg Moccus nie należał do najpopularniejszych bogów celtyckich, a dzik jako symbol pewnych kompetencji został przejęty przez szereg innych bogów i bogiń celtyckich. Trudno więc jednoznacznie określać, że właśnie to bóstwo zajęło miejsce dawnego totemicznego „boga dzika” w wierzeniach plemion celtyckich grupy zachodniej. Ze względu na wspomnianą kwestię należy także zwrócić uwagę na niektórych z tych bogów, jako że to oni mogą stanowić pierwowzór dla późniejszego gallorzymskiego Merkurego Moccusa łączącego w sobie kompetencje wielu bardzo różnorodnych bóstw. Ważny pozostaje w tym przypadku wspomniany już wyżej Teutates, nazywany bardzo często „bogiem dzikiem640”, który najprawdopodobniej uległ antropomorfizacji, przekształcając dzika w swój atrybut. Tym samym stał się Teutatesem, znanym nam z przekazu Lukana641. Mógł także przekazać część swych cech wspomnianemu wyżej bogu. Jest to prawdopodobne, jako że w „interpretatio romana” Teutates był łączony z Merkurym642. W kontekście zachodzących antropomorfizacji należy zwrócić uwagę na Esusa, który także bywał wiązany z dzikiem643. Ponadto, jako boski drwal był silnie związany ze świętymi dla Celtów drzewami.

638 A. Bartnik, Jak dzik stał się Merkurym. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga- dzika” w wierzeniach plemienia Lingonów, „PHum”, 6, 2004. 639 J. Gąssowski,Mitologia..., s. 65. 640 S. Botheroyd, P. F. Botheroyd, Lexikon der keltischen.. p. 120. 641 LUCAN., I, 445. 642 Na temat Merkurego zob.: S. Reinach, Mercure tricephale, „Culteś\ III, p. 160sq. 643 J. Rosen-Przeworska, Religie..., s. 119-12E Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 198 plemion celtyckich.

Dodatkowo za omawianiem tych bogów razem, przemawiają trudności z identyfikowaniem każdego z nich, jako że przekazy pisane na ich temat są nie do końca jasne. Problem wynika przede wszystkim z tego, że autorzy rzymscy stosują „interpretatio romana”, co nie pozwala na jednoznaczne zidentyfikowanie imion bogów Rzymu z bóstwami celtyckimi. Najlepszym przykładem jest tekst Cezara piszącego: ,f)eum maxime Mercurium colunt. ... Post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minewam644”. Znowu u Lukana znajdziemy: „Teutates horrensąue feris altaribus Esus \et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae645”. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z imionami bogów rzymskich i niemożliwe jest jednoznaczne określenie, którzy z wymienionych w drugim przekazie bogowie celtyccy im odpowiadają. Natomiast w przypadku przedstawień ikonograficznych częsty jest brak inskrypcji odnoszącej zabytek do konkretnego boga, co utrudnia ich rozpoznanie. Kult związany z bogiem Moccusem, szczególnie dobrze widoczny w przypadku plemienia Lingonów, jednoznacznie potwierdzić możemy dopiero dla okresu gallorzymskiego646. Nie oznacza to, że wcześniej nie stwierdzamy kultu samego dzika lub bogów z nim związanych u innych plemion grupy zachodniej. Jak już wspominałam, kult „boga dzika” w jego zwierzęcej postaci był charakterystyczny dla grupy wschodnioceltyckiej, gdzie nie doszło do jego pełnej antropomorfizacji. Ze względu na niewielką ilość dowodów potwierdzających kult Moccusa musimy zakładać, że nie był to bardzo popularny kult i posiadał on raczej niewielką grupę wyznawców. Większą rolę, w wierzeniach plemion celtyckich odgrywał dzik, jako atrybut bardziej popularnych niż Moccus

b44 CAES., VI, 17. 645 LUCAN., I, 445-446. 646 G. Drioux, Cultes indignes des Lingones. Essai sur Les Traditions religieuses d ’une gallo-romaine..., p. 77-78. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 199 plemion celtyckich. bogów, których imiona znamy z licznych inskrypcji oraz przedstawień figuralnych jak np.: wspomniani już Teutates i Esus647. Znamienne jest, że przedstawienia dzika są niezwykle popularne na awersach i rewersach monet wielu plemion grupy zachodniej datowanych na I wiek p.n.e.648. Jednak, ze względu na brak legendy na rewersie monety, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia z dzikiem jako bogiem Moccusem czy też atrybutem Teutatesa649. Jest także prawdopodobne, że chodziło o zupełnie inne bóstwa powiązane z tym zwierzęciem. Biorąc pod uwagę fakt, że Moccus to antropomorfizacja dzika, a na monetach celtyckich pojawiają się dodatkowe atrybuty oraz symbole wiążące się z poszczególnymi bogami to wszystko przemawia za tym, że mamy tu do czynienia z symbolami Teutatesa lub któregoś innego z popularniejszych bogów. Tym bardziej, że Celtowie nie mają oporów z ikonograficznym przedstawianiem swoich bogów tak więc ten czynnik nie może być brany pod uwagę przy próbie interpretacji braku wizerunków ludzkich towarzyszących dzikowi na monetach celtyckich. W związku z czym można zakładać, że przedstawiono atrybut boga, który był całkowicie czytelny dla plemienia emitującego monetę. Dodatkowo, jak można przypuszczać stosunkowo wąska grupa wyznawców Moccusa, wykluczała by uwiecznienie tego boga na monetach,

P.-M. Duval, Teutates, Esus, Taranis, „EC\ VIII, 1958-59. 648 Posiadamy liczne emisje plemion: Ambianów: Monnaies II 545; LT 8495; Mon XV 1230; Mon XV 1205; Mon XV 1217; LT 8460 [Kat. A nr. 43-50; Kat. tabl. II nr 11/43- 11/50], Aulerków - Eburowików: BN 9199; LT 7037; LT 7021; LT 7032; Sch/L 843; Mon XV 713-18; Mon XV 719; Mon XV 697; LT 7044; LT 7042 [Kat. A nr. 55-65; Kat. tabl. II nr II/55-II/65] , Baiocassów: J 29; J 48; J 24; LT 6982; LT 6969; LT 6963; LT 6980; J 25; J 23 [Kat. A nr. 68-76; Kat. tabl. II nr II/68-II/76], Karnutów: LT 6202; Mon XV 599; Mon XV 580-83; Mon XV 579; Mon XV 601 [Kat. A nr. 83-87; Kat. tabl. II nr II/83-II/87], Leuków: BN 9059; LT 9044; LT 9180; LT 9190; Mon XV 949-951 [Kat. A nr. 95-99; Kat. tabl. II nr II/95-II/99], Petrocoriów: LT 4340 [Kat. A nr. 107], Santonów: LT 4326 [Kat. A nr. 111], Senonów: LT 7445 [Kat. A nr. 112; Kat. tabl. II nr 11/112] oraz Veliokasów: LT 7333; Mon XV 1010; Mon XV 1011-12 [Kat. A nr. 120-23; Kat. tabl. II nr II/l20-11/123], Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 200 plemion celtyckich. tym bardziej, że mamy na nich do czynienia tylko ze zwierzęciem, a nie postacią ludzką Za taką interpretacją przemawia także okres wybicia wspomnianego lingońskiego typu monet (Kat. A nr 100; Kat. tabl. II nr 11/100), przypadający na lata 80 - 50 p. n. e. Jest to okres, w którym nie możemy już mówić o kulcie bóstw w postaci zwierzęcej ani wierzeniach związanych ze zwierzętami totemicznymi. To samo stwierdzenie odnosi się także do emisji monet innych plemion, z których większość pochodzi z I wieku p.n.e. Część z nich ewidentnie można datować na okres podboju Galii, z którego mamy przekazy pisane potwierdzające bogów celtyckich w postaci antropomorficznej. Chodzi tu przede wszystkim o przekaz Cezara650, który stosując „interpretatio romana” wymienia bogów celtyckich, nazywając ich imionami znanymi Rzymianom. Także Lukan651, piszący podobnie jak Cezar w I wieku p.n.e., wymienia antropomorficzne bóstwa podając imiona Teutates, Taranis, Esus. Wspomniane teksty są tak ważne ponieważ imiona podane przez autorów antycznych ewidentnie świadczą o tym, iż mamy do czynienia z bóstwami w postaci ludzkiej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że gdyby wchodził w grę jakiś inny rodzaj wierzeń, bądź czczono by bogów w postaci zwierzęcej Cezar oraz Lukan nie omieszkali by o tym wspomnieć. Dlatego bardzo ciekawe są liczne monety, na których możemy zaobserwować przedstawianie dzika razem z koniem często w towarzystwie symboli odnoszących się do przejścia między światami. Możliwe, że jest to przedstawienie Teutatesa dzika razem z Taranisem, będącym bogiem hipomorficznym652. Biorąc pod uwagę wyjaśnione powyżej kwestie przedstawienie go w postaci zwierzęcej nie powinno dziwić. Zaś

649 Legenda występuje na awersie monety. Jednakże w monetach celtyckich awersy i rewersy bardzo często nie przystają do siebie tematycznie. Zob.: L. Morawiecki, Mennictwo celtyckie, Kraków 1986. 650 CAES.Gall., VI, 17. 651 LUCAN., I, 444-446. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 201 plemion celtyckich. przechodzenie między światami w wielu mitach pojawia się także w odniesieniu do konia. Antropomorfizacja wymusiła także zmianę w sposobie przedstawiania dzika. Stał się on jedynie atrybutem i jako taki towarzyszył zwykle postaci ludzkiej. Spośród bóstw dla których dzik stanowił atrybut na wzmiankę zasługuje bogini Arduina znana z inskrypcji653 oraz figurki brązowej przedstawiającej kobietę dosiadającą dzika (Kat. B nr 3; Kat. rys. 45 i 45a). Określenie tej celtyckiej bogini, jako „bogini dzików” było by olbrzymim zawężeniem jej kompetencji. Jej imię związane jest z konkretnym terenem Ardenów. Stanowi ona najprawdopodobniej inkamację tych ziem, będąc opiekunką wszystkiego co na nich żyje. W ten sposób swoimi kompetencjami bardziej zbliżyła się do greckiej Artemidy lub rzymskiej Diany. Analizując jej kompetencje związane z szeroko rozumianą płodnością, opieką nad dziką zwierzyną i lasami, jako takimi można by ją powiązać z popularnymi wśród Celtów boginiami- matkami. Ponieważ ostatecznie odpowiadała ona za życie i śmierć oraz za odradzanie się. Dzik towarzyszy bogini, będącej inkarnacją ziem, którymi się opiekuje, jako symbol płodności oraz odradzania się przyrody, podkreślając jej kompetencje w tym zakresie. Drugim, szerzej znanym antropomorficznym bogiem, wiązanym z dzikiem jest Camulos. Jest to bardzo ciekawe bóstwo o stosunkowo szerokim zasięgu. Jest czczone przez plemiona belgijskie, ale także znane i popularne wśród Celtów grupy północnej co przedstawię w dalszej części rozdziału, przy omawianiu plemion celtyckich zamieszkujących Brytanię. Poświęcone mu inskrypcje pojawiają się także w Dacji, gdzie kult tego boga dotarł

652 Jedno z bardziej znanych przedstawień Taranisa w postaci konia z brodą i ludzką głową pochodzi z pokrywy pozłacanej konwi z Reinheim w Staatliches Museum fur Vor- und Fruhgeschichte w Saarbrucken. 653 Należy jednak zaznaczyć, że inskrypcje pochodzą już z okresu po podboju przez Rzym zob.: CIL XIII 7848; CIL VI 46. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 202 plemion celtyckich. najprawdopodobniej razem z legionami rzymskimi. Jest to przede wszystkim typowy bóg wojny, a dzik towarzyszy mu jako symbol odwagi, siły oraz zniszczenia. Na jego rolę w tej materii wskazują, m.in. brązowe figurki.

Pierwsza, pochodząca z oppidum w Joeuvres (Kat. B nr 20; Kat. rys. 47), uznawana jest za posążek przeznaczony do noszenia na hełmie. Druga z

Orange (Kat. B nr 35; Kat. rys. 49), ewidentnie wykazuje cechy emblematu wojskowego noszonego, jako symbol oddziału. Takie przeznaczenie figurki dodatkowo potwierdza relief pochodzący z murów w Narbonne (Kat. H nr 6; Kat. rys. 53), oraz Luk w Orange (Kat. rys. 84) na którym, wśród zdobytych w walce z Celtami emblematów wojennych widoczne są także takie, przedstawiające dzika. Z terenów zajmowanych przez grupę zachodnioceltycką znamy kilku antropomorficznych bogów, powiązanych z dzikami, które miały charakter czysto lokalny. Do takich bóstw należy, znana na południu Francji, bogini Carscsso654. Przedstawiano ją zazwyczaj z większą ilością prosiąt. Ewidentnie wskazuje to na jej rolę, jako opiekunki tych zwierząt, a jednocześnie na odpowiedzialność za kwestie związane z płodnością i rozmnażaniem. Równie mało znanym bogiem jest Baco, czczony w rejonie Chalon-sur-Saóne655. Ciekawym zabytkiem jest relief z Reischoffen, przedstawiający boga ubranego w celtycki płaszcz sagum i trzymającego prosię w ramionach. Jest to prawdopodobnie wizerunek kolejnego, regionalnego bóstwa Vogesusa. Jest on personifikacją ducha opiekuńczego gór Wogezów lub rzymskiego boga Sylwana czczonego, jako „dobrego pasterza świń”. Wszyscy wspomniani powyżej bogowie i boginie, są antropomorficznymi bóstwami z dzikiem, jako atrybutem podkreślającym pewne konkretne cechy. Część z nich, będąc jedynie regionalnymi bogami w okresie po podboju Celtów przez Rzymian, nie odegrała już większej roli w

654 J. Rosen-Przeworska, Religie..., s. 220. 655 M. Green, Symbol and Image..., p. 141. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 203 plemion celtyckich. wierzeniach. Jednak niektórzy z nich wzięli udział w procesie powstawania gallorzymskich bogów, związanych z dzikiem i w nowej postaci zyskali znaczną popularność. Wprawdzie wśród Celtów grupy północnej nie pojawia się antropomorfizacja boga czczonego wcześniej pod postacią dzika, tak jak na kontynencie miało to miejsce w przypadku Moccusa, jednak należy pamiętać, że nawet tam kult tego boga był regionalny. Na Wyspach, podobnie jak u plemion kontynentalnych, widzimy całą grupę bogów i bogiń, którzy zastąpili pierwotnego „boga dzika”, a wspomniane zwierzę stało się ich atrybutem wzmacniającym i podkreślającym kompetencje. Jednak w przeciwieństwie do kontynentu, gdzie nawet bogini Arduinie towarzyszy dzik płci męskiej, pojawia się grupa macior i loch, odgrywających istotną rolę w wierzeniach. Wspomniana już bogini Ceridwen, dawna celtycka Wielka Matka przedstawiana jako locha, z czasem stała się antropomorficzną boginią natchnienia, warzącą w kotle napój wiedzy. Zwierzę, którym do tej pory była zeszło do roli jej atrybutu, białej lochy przynoszącej natchnienie poetom. Samą boginię przedstawiano, jako kobietę z nieodłącznym kociołkiem. Inną boginią związaną z dzikiem jest Brigit, córka boga Dagdy656. Należy do niej dzik Orc Triath, przez niektórych uznawany za tożsamego z Twrch Trwythem. Była ona boginią o bardzo szerokich kompetencjach, m.in. prorokinią i opiekunką fili, dbała także o zbiory. W Klidare znajdował się poświęcony jej dąb. Biorąc po uwagę sfery jej działania, nie dziwi towarzystwo dzika w tym przypadku w jego niszczycielskim aspekcie, zsyłanego jako kara za przewinienia. W samej bogini można także dopatrzeć

656 Birgit lub Brigantia była bardzo popularną boginią Celtycką zob.: CIL XII 95, 118; CIL XIII 2638; RIB 627, 627, 1053, 1131, 2066; AE 1892. 98, AE 1913. 14; AE 1947. 122; G. Olmsetad, The Gods of the Celts and Indo-Europeans, Budapest 1994, p. 354-61 por. M. Green, Celtic Goddess: Warriors, Yirgins and Mothers, New York 1996, p. 195- 202. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 204 plemion celtyckich. się cech celtyckiej bogini matki, co powodowałoby silniejsze związanie wspomnianego dzika z zaświatami. Bogiem związanym z dzikiem jest, znany i czczony także przez Celtów grupy zachodniej, Camulus. Był to bóg wojny657 związany z dzikiem, jako symbolem reprezentującym siłę i odwagę. Prawdopodobnie z tym bogiem należy łączyć znaleziska militarne związane z dzikiem, takie jak chociażby tarcza wyłowiona z Witham (Kat. F nr 6; Kat. rys. 65), czy dziki z Hounslow (Kat.

B nr 19; Kat. rys. 8, 10 i 11), które zgodnie z sugestią części badaczy zdobiły hełmy celtyckich wojowników. Na terenie Wysp największą popularnością cieszył się on wśród plemienia Trinowantów. Ich stolica nosiła nazwę Camulodunum658, co można tłumaczyć jako „miasto Camulusa”. Ponadto w okresie od I wieku p.n.e. do I wieku, wybijali oni liczne emisje monet z imieniem tego boga, w tym bardzo ciekawą monetę Cunoblina, na rewersie której widnieje dzik z drzewem oraz imieniem boga poniżej659. Ze względu na popularność wspomnianego boga w okolicach

Colchester, należało by się zastanowić, czy figurka z grobu w Lexden (Kat. B nr

24; Kat. rys. 13 i 13a) nie ma przypadkiem z nim związku. Tym bardziej, że grób w którym została odnaleziona należał do wojownika. Pewnych związków z dzikiem można się doszukać także u boga Cocidiusa, który został przedstawiony na kamiennej rzeźbie z włócznią oraz dzikiem660. Samo bóstwo w swej pierwotnej, celtyckiej formie było bogiem łowów. Związek jego imienia z kolorem czerwonym pozwala zakładać, że pełnił także funkcje boga wojny, a na pewno posiadał silne powiązania z zaświatami, z którymi łączoną tą barwę. O jego olbrzymiej popularności

657 P. B. Ellis, The Celts. A Hi story..., p. 165. 658 Nazwa stolicy Trinowantów pojawia się u wielu autorów antycznych m.in.: CAES.Gall., V, 20, 1; V, 21, 1; V, 22, 5; PLIN.Nat. II, 187; TAC.Ann., XII, 32; XIV, 31; PTOLEM.Geogr., II, 3, 22 por. J. Ciarkę, D. Ciarkę, Camulodumum, London 1971. 659 Yan Arsdell 2105. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 205 plemion celtyckich.

świadczy duża ilość inskrypcji z jego imieniem661, a w późniejszym okresie jego przemiana w boga brytorzymskiego. Dziki o nadprzyrodzonych właściwościach są atrybutem Manannana662, syna boga morza Lira. Związany z tamtym światem posiadał magiczne świnie, które zjedzone wieczorem rano ponownie się odradzały, a jedzącym je zapewniały młodość oraz zdrowie. Magiczne, nieśmiertelne dziki, jako atrybut związane są także z Bodb DergTem, synem boga Dagdy i królem Tuatha De Danann. Bodb jest bóstwem związanym z zaświatami, na co ewidentnie wskazuje jego przydomek oznaczający barwę czerwoną, która niezaprzeczalnie wiąże się z tą sferą wierzeń. Prawdopodobnie jest on bogiem równym Dagdzie, pośrednikiem między życiem a śmiercią przewodzącym uczcie zmarłych663. Pewne związki z dzikami możemy również zaobserwować w przypadku Rhiannon664, będącej ewidentnie jedną z Wielkich Matek pojawiających się w wierzeniach celtyckich. Składane jej w czasie rytualnej uczty łosoś, gęsie jajo i wieprz stanowiły symbol odnowy i odrodzenia. Także w micie poświęconym Rhiannon, jej synowi oraz drugiemu mężowi Manannowi pojawia się biały dzik, który podczas polowania zwabia syna bogini Pyrdriego w zaświaty, gdzie zastawiono na niego pułapkę. Wspomniany biały dzik, ze względu na swoją barwę, jest bez wątpienia zwierzęciem lunarnym związanym z zaświatami oraz boginiami matkami. Jest także jednym z wielu, w mitologii celtyckiej, dzików przemieszczających się między światami.

660 M. Green, Symbol and Image..., p. 100. 661 Inskrypcje poświęcone samemu Cocidiusowi zob.: RIB 985 o treści „Deo \ sancto | Cocidio | Annius \ Yictor \ centuriió) \ legioni[s\ \ E \ oraz liczne teksty wotywne pochodzące z różnych terenów Brytanii zob.: RIB 986; 987; 988; 989; 1577; 1583; 1633; 1872; 1885; 1955; 1956; 1961; 1963; 2020. 662 Na temat Manannana mac Lir zob.: D. B. Spaan, The Place of Mannanan mac Lir in Irish Mythology, „Floklore", 76, 1965, p. 176-195 por. J. Vandryes, Mannanan mac Lir, „EC\ 6, 1982, p. 238-254. 663 M. Eliade, Historia wierzeń i i de i i..., s. 97. 664 Na temat bogini Rhiannon zob.: W. J. Gruffyd, Rhiannon, Cardiff 1953. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 206 plemion celtyckich.

W okresie antropomorfizacji bóstw celtyckich upowszechniają się sanktuaria i świątynie w których składano bogom ofiary. Charakterystyczne jest zaprzestanie składania ofiar z ludzi, co widoczne staje się w przekazach autorów antycznych. Część z nich, pisząc o ofiarach składanych przez Celtów, wspomina o nich w czasie przeszłym sugerując, iż w momencie pisania dzieła podobne praktyki nie miały już miejsca. Jednym z autorów, u których znajdziemy informację tego typu jest Strabon665, wspominający o zakazie rzymskim odnoszącym się do tych praktyk. Dodatkowo opisując sposoby składania przez druidów ofiar ludzkich posługuje się, tak jak wspomniałam wyżej, czasem przeszłym. Kolejnym, tworzącym nieco później bo w I wieku, był Pomponiusz Mela. Napisał on: „Manęni vestigia feritatis iam abolitae, atque ut ab ultimis caedibus temperant..666”. Przytoczony fragment jednoznacznie wskazuje, że w okresie powstawania cytowanej pracy Celtowie nie składali już ofiar z ludzi.

GALLORZYMSKII BRYTORZYMSKI „BÓG DZIK”.

W okresie silnych kontaktów z Rzymem, czyli już po podboju Galii przez Cezara, spotykamy się z procesem, który można obserwować na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony dochodzi do „interpretatio romana” co jest bardzo dobrze widoczne na przykładzie zachowanych z tego okresu inskrypcji wotywnych. Z drugiej widoczna jest postępująca, w odniesieniu do napływających na tereny Galii bogów rzymskich, „interpretatio celtica” prowadząca do znacznego rozszerzenia ich kompetencji oraz pomnożenia atrybutów, a w niektórych przypadkach do wytworzenia zupełnie nowych bóstw w niczym niepodobnych do ich rzymskich oryginałów.

STRABO., IV, 4, 5. 666 MELA., III, 2. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 207 plemion celtyckich.

Dla okresu gallorzymskiego posiadamy, pochodzącą z terenu dzisiejszego Langres inskrypcję667, potwierdzającą istnienie boga Moccusa. W tym okresie został sprowadzony do roli atrybutu bądź wręcz, jego imię stało się przydomkiem określającym boga rzymskiego. Brak dużej ilości tego typu napisów potwierdza, przytoczony przeze mnie już wcześniej, wniosek o marginalnym znaczeniu kultu samego boga Moccusa, niezależnie czy pojawił się on jako relikt dawnego totemizmu czy jako zwykła antropomorfizacja zwierzęcego boga. Pamiętajmy jednak, że jako bóstwo o charakterze „czysto” celtyckim, którego imię „Moccus” jednocześnie zawiera słowo określające dawnego zoomorficznego „boga dzika”, to właśnie jego imię idealnie nadawało się, jako przydomek boga rzymskiego. Z jednej strony gwarantowało ono swojskość obcemu bogu, a z drugiej jednoznacznie wskazywało na jego funkcje, które przyswoił sobie w wyniku połączenia z dawnym, staroceltyckim bogiem. Należy tu zwrócić uwagę na dosyć specyficzne połączenie celtyckiego „boga dzika”, którego możemy zakwalifikować, jako boga płodności oraz siły i odwagi z bogiem Merkurym668, posiadającym zupełnie odmienne funkcje. Można także wskazać związki dzika z zaświatami, skąd zjawiał się specjalnie by zwabić tam myśliwych669, można ewentualnie zastanowić się czy w szerszym ujęciu nie spełniał on funkcji przewodnika dusz co sugeruje częste umieszczanie figurek dzików w grobach. Rzymski Merkury, będący bogiem handlu i dróg nie ma nic wspólnego z płodnością czy stosunkowo szeroko pojmowanymi zaświatami670. Pewną rolę mogą tu jednak odgrywać, sygnalizowane czasem, kwalifikacje Merkurego jako przewodnika dusz. Przyjął je pod wpływem greckiego Hermesa, a można wychwycić je w jednym

b(,/ CIL XIII 5676. 668 Szerzej na temat Merkurego i Marsa zob.: F. Benoit, Mars etMercure. Nouvelles recherches sur l ’interpretation gauloise des divinites romaines, Aix-en-Provence 1959. 669 S. Botheroyd, P. F. Botheroyd, Lexikon der keltischen..., s. 120 670 M. Jaczynowska, Religie świata..., s. 39. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 208 plemion celtyckich. z jego przydomków - Psychopompos671. Jako taki wiązałby się kompetencyjnie z dzikiem, jako zwierzęciem swobodnie przekraczającym barierę między światami. Jednocześnie celtycki „bóg dzik” uzupełniałby, a zarazem rozszerzał funkcje Merkurego w tej materii. Charakterystyczne jest, że w wierzeniach rzymskich dzik nie stanowi atrybutu Merkurego, natomiast pojawia się w mitologii greckiej. Połączenie go z tym zwierzęciem, jest więc do pewnego stopnia specyfiką celtycką, wynikającą prawdopodobnie ze szczególnego nacisku na czczenie Merkurego, jako boga związanego z zaświatami, pełniącego tam rolę przewodnika dusz. Jest to tym bardziej wiarygodne, że już autorzy antyczni opisują wiarę Celtów w reinkarnację672, co szerzej omawiałam w poprzednim rozdziale, więc bóg prowadzący dusze w zaświaty, gdzie zapadała decyzja co do jej dalszego losu, byłby dosyć ważny. Znamienne w tym przypadku są, specyficzne dla wierzeń celtyckich, związki Merkurego z boginią Rosmertą, występującą jako wielka bogini - matka, związana z kręgami kultów chtonicznych673. Wprawdzie popularność tego boga w Galii potwierdza już Gajusz Juliusz Cezar674. Pojawiają się także dwie interpretacje dotyczące boga, kryjącego się pod imieniem Merkurego: jedna identyfikuje z nim Teutatesa druga Esusa675.

671 O funkcji boga Hermesa jako przewodnika dusz pisał już K. Kerenyi zob.: K. Kerenyi, Hermes der Seelenfuhrer. Das Mythologem vom manlichen Lebensurprung, Zurich 1943, p. 45-74. 672 CAES.Gall., VI, 17; LUCAN., I, 455-58; DIOD.SYC., V, 28, 5; MELA., III, 2; STRABO., IV, 4, 4; VAL.MAX., II, 6, 10. 673 Rosmerta jest boginią związaną z zaświatami pełniąc tam funkcje opiekunki zmarłych. Jej związek z Merkurym potwierdzają liczne inskrypcje z terenu Langres zob.: CIL XIII 5677 „Deo Mercurio et Rosmert(a)e Cantius Titi filius \ ex vot(o)” por. CIL XIII 5939, 11263. 674 CAES.Gall., VI, 17, 1. 675 M. Jaczynowska, Religie świata..., s. 171. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 209 plemion celtyckich.

Dodatkową trudność sprawia fakt, że dzik jest łączony z obydwoma, należącymi do głównej trójcy celtyckiej676 bogami. Chociaż połączenie go z Teutatesem wydaje się bardziej naturalne, jako że wiele przemawia za faktem, iż w początkowej fazie wierzeń celtyckich był on czczony po prostu jako dzik. Jeśli uznamy go za celtyckiego Merkurego to dodanie mu przydomka Moccus, w znaczeniu „dzik”, nabierałoby sensu. Moccus, sam będący antropomorfizacją dzika, użyczałby swego imienia, jako przymiotnika określającego już od dawna istniejący związek Teutatesa - Merkurego z dzikami. Połączenie rzymskiego Merkurego z dzikiem, dodatkowo poszerzało kompetencyjność tego boga tym bardziej, że przyjmując przy okazji cechy niezwykle niejednoznacznego boga jakim był Teutates, zyskiwał na wielowymiarowości. Zyskiwał także dodatkowe funkcje wiążące się z płodnością i dobrobytem. Wiązały się one zarówno z kultem antropomorficznego Teutatesa, jak i z wiele starszym kultem dzika. Podobne zjawisko, jak to omówione powyżej, zachodzi w przypadku celtyckiego boga Camulusa, czczonego zarówno przez Celtów kontynentalnych jak i na wyspach. Z okresu gallorzymskiego posiadamy liczne inskrypcje z kontynentu potwierdzające jego obecność w wierzeniach677. W przypadku tego celtyckiego boga wojny nie ma żadnych wątpliwości, ponieważ wszystkie źródła jednoznacznie wskazują, że został on połączony z bogiem Marsem tworząc gallorzymskiego Marsa Camulusa z dzikiem, jako atrybutem. Na rolę dzika w wierzeniach związanych z wojną oraz w samych działaniach wojennych wskazują wspominane już carnyxy, zazwyczaj zakończone łbami tych zwierząt. Ich rolę oraz popularność potwierdza m.in. znalezisko około 470 tych obiektów i ich fragmentów odkryte w 2004 roku w

676 Teutatesa jako należącego do głównej trójcy celtyckiej wymienia Lukan zob.: LUCAN. I, 444 - 446. Jako należącego do głównej trójcy uznaje go także G. Dumezil, zob.: G. Dumezil, Archaic Roman Religion, t. 1-2, Chicago 1970. 677 Zob.: ILS 4633; CIL VI 32574; CIL XIII 3980; CIL XIII 11818; CIL XIII 8701; ILTG351. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 210 plemion celtyckich.

Burgundii z których, mimo złego stanu zachowania, cztery na pewno zakończone były łbami dzików. Przedstawione wyżej przypadki nie stanowią wyjątku .W podobny sposób postąpiono z rzymskim Apollinem któremu dodano, jako określnik, imię Borvo należące do niezbyt popularnego celtyckiego boga wód cieplicowych 678 . Połączenie to dodatkowo podkreślało funkcje Apolla, jako boga lecznictwa. Podobnie czyniono z wieloma innymi rzymskimi bogami, którzy ulegli „ interpretatio celtica”. W ten, przedstawiony powyżej sposób dzik, przechodząc liczne transformacje, najpierw uzyskał ludzką postać schodząc do zwierzęcego atrybutu antropomorficznych bóstw, a z czasem stał się ostatecznie gallorzymskim bogiem Merkurym - Moccusem czy Marsem - Camulusem. Nie był to przypadek odosobniony, wielu pomniejszych bogów celtyckich wywodzących swoje korzenie od zwierząt totemicznych, zostało zidentyfikowanych i połączonych z bogami rzymskimi. Utracili oni zwierzęcą postać na rzecz przedstawień antropomorficznych, wzorowanych na posągach rzymskich. Z czasem uzyskując także stałe, wyróżniające ich przydomki oraz atrybuty. Charakterystyczny dla wierzeń celtyckich jest proces kumulacji funkcji oraz atrybutów poszczególnych bogów. Na tak dużą skalę takie zjawisko nie zachodziło u żadnego z ościennych ludów. „Bóg dzik” nie stracił swego pierwotnego charakteru na drodze powolnych przemian, jak to ma miejsce w wielu religiach politeistycznych. Zyskał natomiast nowe cechy oraz funkcje, poszerzając tym samym swoje kompetencje. Proces ten powoduje, że gallorzymski Merkury Moccus posiada wszystkie cechy dawnego boga dzika, wzbogacone o kompetencje antropomorficznego Moccusa, Teutatesa czy nawet Esusa, nie zatracając jednocześnie swych cech rzymskich. Podobnie dzieje się z Camulusem, który Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 211 plemion celtyckich. przyjmuje spuściznę mitologiczną rzymskiego Marsa, wzbogacając go jednocześnie o własne cechy. Asymilacja cech rzymskich i celtyckich jest bardzo dobrze widoczna na posągach oraz płaskorzeźbach z tego okresu679. Łączą one w sobie charakterystyczne cechy obu tych kultów w związku z czym mówimy o okresie gallorzymskim. Do ciekawych rzeźb łączących tradycje sztuki rzymskiej i celtyckiej należą m.in. brązowe posążki Minerwy z Hacheston680 oraz Minerwy z Sauthbroom681. Sam sposób przedstawienia postaci bogiń jest zgodny ze stylem Celtów. Sylwetka oraz rysy twarzy zostały przedstawione w dosyć schematyczny sposób, widoczne są także tendencje do stylizacji. W figurkach widać znaczne wpływy rzymskie. Bogini została przedstawiona w szacie charakterystycznej dla kobiety rzymskiej, przejęto także atrybuty rzymskiej Minerwy przy jednoczesnym zachowaniu sposobu ukazywania celtyckich bogiń matek. Końcowym produktem przyjmowania wierzeń i sztuki rzymskiej przez Celtów jest m.in. wytworzenie bogów Merkurego Moccusa czy Marsa Camulusa oraz wielu innych, łączących w sobie cechy dwóch odrębnych kultur oraz systemów wierzeń. Na terenie Wysp, podobnie jak to miało miejsce na kontynencie, wielu rdzennie celtyckich bogów uległo z czasem romanizacji co doprowadziło do wytworzenia nowych brytorzymskich bóstw. W przeniesieniu wierzeń rzymskich znaczącą rolę odgrywały legiony stacjonujące w Brytanii. Tą samą

678 Zob.: H. Troisgros, Borvo etDamona, Bourbon-les-Bains 1975. 679 Zob.: S. Deyts, Sculptures gallo-romaines mythologiąues et religieuses, Dijon, Musee archeologiąue, Paris 1976 por. M. La Nezet-Celestin, G. Vivherd, Vieu en Yalromey et sa region a l ’epoque gallo-romaine: fouilles et decouvertes archeologiąues, Amberieu- en-Bugeu 2002. 680 F. Seeley, The smali finds, [in:] T. Blagg, J. Plouvier, A. Tester, Excavations at a large Romano-British settlements at Hacheston, Suffolk in 1973-4, “East Anglican ArcheologicalReporf, 106, 2004, p. 86-149. 681 C. Lindgren, Classical art forms and Celtic mutation, London 1978, p. 91. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 212 plemion celtyckich. drogą docierały także kulty i bogowie Celtów kontynentalnych, którzy wchodzili w skład auxiliów. Bogiem, który uległ romanizacji na Wyspach oraz na kontynencie, jest Camulos. Należy tu zaznaczyć, że nie można rozróżnić, czy znany także z terenów Brytanii Mars Camulos 682 , ewoluował do tej brytorzymskiej formy na miejscu czy też w tej formie dotarł na Wyspy razem z legionami. Wprawdzie jest potwierdzony kult boga Camulosa na Wyspach, przede wszystkim wśród przedstawicieli plemienia Trinovantów, którzy wybijali nawet monety z jego imieniem 683 . Jednak nie możemy jednoznacznie stwierdzić, że Mars Camulos pojawił się jako autonomiczny bóg, tym bardziej, że w tym okresie znamy poświęcone mu inskrypcje pochodzące z terenów plemiennych grupy zachodniej684. Bóstwem nie znanym Celtom zachodnim, a czczonym na Wyspach, był wspominany już Cocidius. Jego kult obejmował kompetencje jako boga wojny, ale także w niektórych częściach Brytanii był czczony jako pan przyrody i polowania. W jego przypadku doszło do powstania dwóch bóstw brytorzymskich. Spotykamy się bowiem z inskrypcjami odnoszącymi się do Marsa Cocidiusa685 co nie powinno szczególnie dziwić, jako że dochodzi do połączenia dwóch bóstw o podobnych kompetencjach. Istnieją także napisy odnoszące się do Silvana Cocidiusa686. Prawdopodobnie w przypadku tego utożsamienia „autorzy” wzięli pod uwagę kompetencje celtyckiego boga, jako władcę przyrody oraz polowań i połączyli go z podobnym w kompetencjach, bóstwem rzymskim. Akceptacja i przejęcie Sylwana w Brytanii nie powinno dziwić, jako że w Galii spotkał się on z

RIB 2166 “DeoMar\ti Camulo \ \leg{io)\ II \Au]g(usta) [,.|...|...u(otum) s(oluit)”. 683 Van Arsdell 2105. 684 ILS 4550; CIL XIII 8701. 685 RIB 993; 1017; 2015; 2024 zob.: M. Ziółkowski, Les cultes militaires et officiels des soldates romains en Bretagne, “AUNC”, Historia XIII, 1979, s. 95-110.. 686 RIB 1578 „Deo \ Siluano \ Cocidio \ Q{uintus) Florius \ Maternus \ praefiectas) cohiortiś) | I Tung(rorum) \ uiptum) sioluit) l(ibens) m(erito)”. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 213 plemion celtyckich. równie szybkim przyjęciem w poczet czczonych bóstw, a część inskrypcji wotywnych mu poświęconych pochodzi od auxiliów w skład, których wchodzili Celtowie kontynentalni687 Kult bóstw gallorzymskch nabrał wysoko zorganizowanej formy o czym świadczą liczne świątynie, poświęcone tym właśnie bogom. Dodatkowo w większości likwidacji ulegają celtyckie nementony, co jest związane z polityką rzymską, której celem było pozbycie się druidów. Wspomniane święte gaje bardzo często wiązały się właśnie z nimi tym bardziej, że część z nich była miejscem, w którym kandydaci na druidów pobierali nauki. Rolę dzikich ostępów, lasów, ukrytych w nich grot, jako miejsc w których druidzi nauczali swoich następców, potwierdzają liczne przekazy pisarzy greckich i rzymskich. Jednym z ciekawszych jest wzmianka rzymskiego geografa Pomponiusza Meli, który tak opisał te miejsca: ,f)ocent multa nobilissimos gentis clam et diu, vicenis annis, aut in specu aut in abditis saltibus... 688 ”. Jednoznacznie wskazuje on na długi okres nauki oraz wspomina o „ukrytych lasach” co można interpretować jako obszar nementonów, gdyż do tej roli wybierano zazwyczaj rejony puszczy porośnięte starym drzewostanem z przewagą dębów. Jeden z najlepszych, antycznych opisów takiego gaju posiadamy w pracy Lukana689. Wspomniany autor daje nam także przekaz polityki Rzymian w odniesieniu do nementonów. Pisze on: „hanc iubet inmisso siluam procumbere ferro...690”. W tym krótkim zdaniu zawiera on całą politykę Cezara w odniesieniu do celtyckich miejsc kultu. W podobny sposób postąpiono w Brytanii, gdzie w okresie panowania Nerona wycięto święty gaj druidów. Tacyt donosi o tym: „...Praesidium posthac impositum victis excisique luci

687 Np.: znamy inskrypcję pochodzącą od przedstawicieli celtyckiego plemienia Lingonów służących w legionie; zob.: RIB 798 „Deo Siluan[o\ \ coh(ors) IILing[on(um)\ \ G(aius) Pompeius M(arci) \filius)] Saturnin[us~\”. 688 MELA., III, 2. 689 LUCAN., III, 399-425. Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach 214 plemion celtyckich. saevis superstitionibus scicri..691”. Stopniowo w wyniku działań armii rzymskiej większość celtyckich miejsc kultu została zlikwidowana. Obrzędy oraz rytuały zaczęły się przenosić do gallorzymskich świątyń, licznie powstających na terenach zamieszkiwanych przez plemiona celtyckie. Dzik, jako obiekt kultu był czczony w wielu miejscach, zaczynając od świętych gajów, jezior czy rzek, gdzie czczono go w jego zwierzęcej postaci, uznając za uosobienie sił natury. Z czasem nastąpiła powolna antropomorfizacja i przenoszenie kultu do obiektów zamkniętych, takich jak pierwsze sanktuaria budowane z drewna na planie prostokąta lub czworoboku. W podobny sposób jak kult czy ofiary składane dzikowi ewolucji uległo wyobrażenie bóstwa oraz jego kompetencje. Uległy one z jednej strony znacznemu rozszerzeniu ale z drugiej stały się także bardziej abstrakcyjne, a czasami nawet sprzeczne z sobą. „Bóg dzik” przestał być przedstawiany w postaci zwierzęcej. Jego wyznawcy zaczęli oddawać cześć antropomorficznemu bóstwu, które z czasem, pod wpływem wierzeń rzymskich zaczęło przyjmować atrybuty charakterystyczne dla tych bogów. Efektem tego stały się inskrypcje i posągi celtyckorzymskich bóstw, łączących cechy swych poprzedników.

b9U Ibidem., III, 426. 691 TAC.Ann., XIV, 30. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 215

Rozdział VII

POCHÓWKI DZIKÓW ORAZ ICH ZNACZENIE.

Grzebanie szczątków dzików obojga płci było wśród Celtów niezwykle popularne. W związku z tym należało by się zastanowić nad celem tych działań. Jednak, zanim przejdę do omawiania konkretnych przykładów i zastanawiania się nad kontekstem tych działań, należy zwrócić uwagę na kwestię przydatności oraz ograniczeń źródeł archeologicznych dla rozstrzygnięć w dziedzinie wierzeń. W tym przypadku jest to tym ważniejsze, że jedynym materiałem jakim dysponujemy dla tego zagadnienia są znaleziska grobowe. Jako, że w tym przypadku nie posiadamy dodatkowych materiałów w postaci przekazów narracyjnych, należy zaznaczyć trudność czy wręcz nie możliwość odtworzenia kultów związanych z pochówkami tych zwierząt. Ponieważ mamy do czynienia z bardzo różnymi ich rodzajami tak więc trudno jest wychwycić jakąś, zachodzącą prawidłowość. Dlatego należy się zgodzić z badaczami stwierdzającymi niemożliwość rozpoznania stojącego za nimi świata idei religijnych czy zrozumienia ich sakralnych uzewnętrznień692.

692 Wspominali o tym: B. Stjemąuist, Praliminarien zu einer Untersuchung von Opferfunden, „Meddelanden fran Lunds Universitets Historiske Museum”,Lund 1963, p. 8; B. Gediga, Głos w dyskusji, [w:] Religia Pogańskich Słowian: sesja naukowa w Kielcach, Kielce 1968, s. 92 n.; B. Gediga, Archeologia, etnologia, religioznastwo, „Euhemer”, 3, 1977, s. 53; O. J. Becker, Zur Frage der eisentlichen Moorgefasse in Danemark, [w:] Yorgeschichtliche..., s. 165 n.; H. Jankuhn, Archaeologische Beobachtungen zu Tier- und Menschenopfern bei den Germanen in der rómischen Kaiserzeit, „Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Góttingen I, Philologisch-Historische Klasse 6 \ 1967, p. 118 Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 216

Jednakże ze względu na powszechność wspomnianego zjawiska u Celtów wszystkich trzech grup, koniecznością jest chociaż podjęcie próby zanalizowania tego zjawiska. Wiadomo, że zwierzęta lub ich części używane były do niezliczonych praktyk magicznych czy działań ofiarnych, a zatem występują w rytuałach totemicznych i ceremoniach tych rełigii, których składnikiem jest zoolatria693. Aby zrozumieć, jaką rolę odgrywały pochówki dzików w wierzeniach Celtów należy się zastanowić z jakim ich rodzajem mamy do czynienia i jaką rolę spełniała ofiara w życiu tych plemion. O ofiarach składanych bogom przez Celtów wspomina już Cezar694, Lukan695, a także Cyceron696, Dionizjusz z Halikarnasu697, Justyn698 czy Swetoniusz699 lub Florus700 opisujący ofiary z krwi ludzkiej. O podobnych obyczajach w Brytanii wspomina Pliniusz 701 , a o rytualnym zabijaniu jeńców u Bretonów pisze Tacyt702 , a w odniesieniu do Skordysków Ammianus Marcellinus 703 . Jeśli przyjrzymy się wymienionym powyżej autorom widoczny jest przekrój chronologiczny od I wieku p.n.e. po wiek IV. Teraz należało by się zastanowić nad rolą i miejscem dzika w ich składaniu. Zdecydować należy, czy w przypadku wszystkich pochówków możemy mówić o ofierze składanej w jakimś celu, czy istnieje

693 T. Węgrzynowicz, Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok, Warszawa 1982, s. 16 por. Z. P. Sokołova, Kult źivotnych v religijach, Moskwa 1972. 694 CAES.Gall., VI, 16. 695 LUCAN. I, 444-446. 696 CIC.Pro Font., X, 21. 697 Dionizjos. Ant. Rom., I, 38. 698 IUST., XXVI, 2, 2. 699 SUET.Claud., 25, 4. [Dokładnie pisze on o okrucieństwie kultu druidów, którego zakazał Klaudiusz. Do tej pory był zakazany jedynie obywatelom rzymskim.]. 700 FLORUS., I, 39. 701 PLIN.Nat., XXX, 13. 702 TAC.Ann., XIV, 30. 703 AMM, XXVII, 4, 3. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 217 prawdopodobieństwo pojawienia się innych pobudek grzebania wspomnianych

704 zwierząt (Mapy 8, 9). Ofiary stanowią integralny składnik wszystkich religii, a wśród nich najwyższą rangę osiąga, wspomniana już na przykładzie tekstów autorów antycznych, ofiara krwi. Ofiary składane przez Celtów, mimo wzmianek podanych wyżej autorów, dowodzą że jej przedmiotem często był człowiek. Jednak nie należy przeceniać ilości ofiar tego typu, ponieważ tak częste pojawianie się wzmianek o nich wynika m.in. z tego, że Rzymianie w ten właśnie sposób podkreślali barbarzyństwo innych ludów. Ogólnie rzecz biorąc znacznie częściej przedmiotem ofiary było zwierzę, które może występować właśnie, jako ofiara zastępcza składana w miejsce ludzkiej 705 . Dla Celtów wszystkich trzech grup posiadamy dwa rodzaje pochówków. Jedne z nich to stosunkowo nieliczne pochówki dzików w osobnych grobach, drugi rodzaj to szczątki tych zwierząt stanowiące część wyposażenia grobu człowieka. Dlatego należy się zastanowić jaki był charakter tych ofiar i co miały one na celu. Ciekawe jest, że przewagę mają pochówki osobników młodych. W większości przypadków mamy do czynienia z umieszczeniem w grobie jedynie części zwierzęcia, a w przypadku interesujących nas dzików i świń przede wszystkim udźców lub głów. W przypadku czaszek należy zwrócić uwagę na szczególnie wyraźnie widoczny u Celtów kult głowy706. Udźce natomiast można by wiązać z tzw. kęsem bohatera, wielokrotnie przytaczanym w

704 Więcej na temat rytuałów związanych ze zwierzętami zob.: A. Grant, Animals and ritual in Early Britain: the visible and invisih/e, [in:] L 'Animai dans les pratiąues religieuses: les manifestations Malerielles, ed: J.-D. Vigne, Paris 1989, p. 79-86 por. P. Meniel, Les animaux dans les pratiąues religieuses des Gaulois, [in:] LAnimal dans..., p. 87-87. 705 J. G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1971, I, s. 352; W. Kramer, Prahistorische Brandopferplatze, „Helvetia Antiąua”. 1966, p. 66 por. A. Szyjewski, Etnologia religii.,.,s. 446, twierdzi on, że w społeczeństwach rolniczych ofiara ze świni pełniła funkcję zakładnicząbędąc rytualnym ekwiwalentem rytualnego zabójstwa dziewicy. 706 A. Ross, Pagan Celtic Britain..., p. 61-127. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 218 opowieściach celtyckich 707 oraz wspomnianego także przez autorów antycznych708. Samodzielne pochówki dzików w interesującym nas okresie są raczej sporadyczne, a większość licznych znalezisk tego typu pochodzi ze znacznie wcześniejszych okresów neolitu i wczesnej epoki brązu. Wśród pochówków zwierzęcych najbardziej wyrazistym jest pochówek dzika z Sopron-Beczidomb na Węgrzech (Kat. I nr 67), w którym oprócz szkieletu zwierzęcia znaleziono dwa naczynia i misę - omphalos oraz nożyce żelazne i mały nożyk709. Jest to jeden z niewielu grobów zwierzęcych wyposażony w sposób, jaki spotykamy w przypadku pochówków ludzkich. Jednak ze względu na rolę dzika w wierzeniach i obrzędowości celtyckiej można zakładać, iż nożyce w nim umieszczone miały charakter przedmiotu kultowego. Jest to tym prawdopodobniejsze, że było to zwierzę na które składano przysięgi co łączyło się ze ścięciem ze łba zwierzęcia kępki sierści. Wprawdzie przekazy pisane dotyczące tego obrzędu znamy przede wszystkim z tekstów odnoszących się do Greków710 , jednak nie ma żadnych przesłanek wykluczających takie praktyki wśród Celtów. Znaleziska grobów dzików znane są także z terenów grupy zachodniej 711 np.: pięć grobów ze szczątkami dzików z Tartigny (Kat. I nr 73), czy 712 pochówek dzików bez trzech nóg z Mont Trote (Kat. I nr 52) i Rouliers w 713 Ardenach (Kat. I nr 61) albo szkielety dwóch dzików z Arras. Jednak bardzo

707 FledBriscerns (The Fest ofBricriu), tr. G. Henderson, Cambridge 1939; J. Gantz, The Tale ofMacc Da Thó ’s Pig. Early Irish Myth and Sagas, Harmonsworth 1987, p. 179- 87. 708 Zob.: Athenaeus, IV, 40; DIOD.SYC. V, 28. 709 L. V. Marton, Das Fundinventar Fruhlatenegraber, Dolgozatok 9-10, 1933-34, p. 145. 710 Zob.: HOMERUS.Illiad. III, 262-269; PAUZAN. 1968, s. 118. 711 M. Greek, Animals in Celtic..., p. 107, 117. 712 Ibidem por. P. Meniel, Les Restes animaux des Necropoles du Mont Trote et des Rouliers, [in:] Les Celtes en Champagne: Les Ardennes au second age du fer: Le Mont Trote, Les Rouliers, ed: J.-G. Rozey, Champagne 1987, p. 357-61. 713 Ibidem Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 219 często świni towarzyszy inne zwierzę, jak np.: w przypadku znanego z Try 714

(Kat. I nr 75) pochówku owcy z dzikiem czy bardzo podobnego grobu z

Goumay - sur- Aronde (Kat. I nr 34). W przypadku szczątków owiec i dzików znajdowanych w jednym grobie należało by się zastanowić czy nie stanowią one odniesienia do tego samego bóstwa. W najstarszych wierzeniach celtyckich baran uosabiał siłę płodności, z którą związany jest także dzik715 . Dodatkowo J.-J. Hatt dowodzi, że w początkowej fazie kultury lateńskiej bóg baran był tożsamy z Teutatesem występującym w tej postaci od Galii po Bałkany, aż do III wieku p.n.e. gdy został zastąpiony przez dzika. Z dużym prawdopodobieństwem możemy przypuszczać, że nie zapomniano jednak o wcześniejszych wierzeniach, stąd łączenie tych dwóch zwierząt. Znane są także samodzielne znaleziska z terenów Brytanii m.in. pochówek młodego dzika z Chelmsford716 (Kat. I nr 16), czy groby młodych 717 dzików z Chinnor (Kat. I nr 17) i South Cadbury (Kat. I nr 68). Spotykane są także bardzo ciekawe, nie pojawiające się na kontynencie, przypadki grzebania świń w towarzystwie ptaków, jak to widzimy na przykładzie znalezisk z

Hockwold, hr. Norfolk (Kat. I nr 37) oraz Winkelbury718 (Kat. I nr 83) gdzie znaleziono w jednym grobie dzika i kruka. Niezwykle ciekawym, na tle wspomnianych powyżej pochówków, jest także grób z Twywell (Kat. I nr 76) w którym znaleziono dwa dziki i psa. Zastanawiając się nad interpretacją trzeba założyć, że ich występowanie w obrębie cmentarzysk, wskazuje na związek z tym obrzędem i towarzyszącymi mu rytuałami. Można się pokusić o taką interpretację

714 Try k. Kraghade Vendsyssel, Dania. 715 S. Botheroys, P. F. Bothyroyd, Lexikon der keltischen..., p. 33. 716 M. Green, The Gods o f..., p. 181. 717 A. Grant, Survival or sacrifice? A critical appraisal of animal burials in Britain in the Iron Age [in:] Animals and Archaeology: 4. Husbandary in Europę, British ArchaeologicalReports, 1984, p. 221-228. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 220 wiedząc, że cmentarze służyły za miejsce ostatniego spoczynku, a jednocześnie miejsce wypełniania przez żyjących ich obowiązków wobec zmarłych 719 . Tym celom służyły przedmioty pozostawiane w obrębie nekropoli w związku z czym pochówki interesujących nas zwierząt także musiały być z tym w jakiś sposób związane. Według mnie, istotna wydaje się próba wyjaśnienia powodów, dla których na cmentarzach pojawiały się samodzielne pochówki dzików tym bardziej, że równocześnie funkcjonują groby mieszane oraz wspólne pochówki świń z ptakami lub psami czy owcami. Możliwe, że pewną rolę odgrywały tu związki tych zwierząt z zaświatami. Pogrzebane zwierzę spełniałoby rolę kogoś w rodzaju przewodnika do świata zmarłych. Stąd osobny pochówek, często wyposażony podobnie jak ludzki. Ważne jest natomiast, że zawarte w nich przedmioty nie wskazują na intencję zaspokajania, przez pogrzebane zwierzęta, potrzeb ludzkich w zaświatach. Taką interpretację potwierdzają umieszczane w grobach razem z dzikami ptaki, które w wierzeniach celtyckich jednoznacznie związane były z zaświatami. Uznawano je bowiem za posłańców, poruszających się nie tylko po ziemi ale także między niebem a ziemią i wodami, uznawanymi za siedziby dusz zmarłych. Dodatkowo pojawienie się w materiale grobowym kruka, zwierzęcia jednoznacznie związanego z bóstwami wojny, może podkreślać kompetencje dzika należące do sfery wojennej 720 . Istnieje także możliwość, iż wspomniane zwierzęta grzebane były na cmentarzach w roli strażników i opiekunów. W przypadku Celtów

718 G. A. Wait, Ritual and Religion in Iron Age Britain, “BAR”, 149, 1985, p. 122- 153. 719 T. Węgrzynowicz, Szczątki zwierzęce..., s. 173. 720 Kruk był ptakiem stanowiątym atrybut wszystkich celtyckich bogiń i bogów wojny zob.: A. Ross, Pagan Celtic..., p. 242-56 por. M. Green, Symbol and Image in Celtic..., p. 142-144; Idem, Animal in Celtic Life..., p.88, 211-212. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 221 zamieszkujących Półwysep Iberyjski 721 pojawiała się interpretacja funkcji dzika, jako opiekuna miejscowej ludności i ich zwierząt hodowlanych. Ponadto kamienne posągi dzików i wieprzy pojawiały się na cmentarzach w roli stel grobowych co wskazuje na powiązanie wspomnianego zwierzęcia z obrzędami pogrzebowymi i kultem zmarłych. Na szczególną uwagę zasługują w tym przypadku, pochodzące z tamtych terenów, kamienne posągi 722 określane mianem „Yerracos” lub „Berroes”, a występujące w dorzeczu rzeki Duero oraz w środkowej części Tagu, pojawiają się także w północnej Portugalii 723 gdzie potwierdzony został kult dzika (Mapa A, C). Dziki wykonane zostały z bloków granitu i w większości maja rozmiary 1-2 metra i przedstawiają, a przynajmniej część z nich, wieprze (Kat. rys. 4, 64, 85-106). Odkrycie ich w miejscach kultów lokalnych lub na cmentarzach wskazuje na ich sakralny charakter. Umieszczenie w nekropolach zdaje się potwierdzać ich symbolikę i rolę, jako przewodników dusz zmarłych. Pojawiały się sugestie, że na cmentarzach chowano ulubione zwierzęta, które padły ze starości 724 . Jednak wspomniana propozycja nie wytrzymuje krytyki w odniesieniu do badanego zagadnienia z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszym z nich jest fakt, że mamy tu do czynienia z dzikami, czyli zwierzętami dzikimi nie hodowanymi przez człowieka. Po drugie mamy tu do czynienia przede wszystkim z pochówkami młodych osobników.

721 Na temat posągów na półwyspie Iberyjskim zob. M. Blech, R. Sanz Gamo, Die Skulpturen der Iberischen Nekropole Los Capuchinos (Caudeta, Albacete), „MW”, 41, 2000, p. 148-161, tabl. 5-9. 722 Jako pierwszy zwrucił uwagę na nie i ich podobieństwo do figur Ślężańskich F. Geschwendt, Neue Tntersychungen an Steinaltertiimern des Silinggebiets, [in:] Die Hohe Strasse I, 1938, p. 46-59, 331-336 por. G. Lopez Montegaudo, Las esculturas zoomorfas «celticas» y sus paralelos polacos, “AEspA”, 55, 1982, p. 3-30. 723 Na temat Celtów w Portugalii zob.: T. Judice Gamito, The Celts in Portugal, „JICS”, 6, 2004, p. 593. 724 Takie przypuszczenia wysuwali m.in. H. Hahne, Totenhre in alten Norten, Jena 1929 oraz L. Gabałówna, Późnolateńskie groby psów z Łęczycy - Dzierzbiętowa, Strzelec, Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 222

Większość badaczy opowiada się za istnieniem samodzielnych pochówków zwierzęcych, jako wyrazu kultu związanego 725 z nimi. Jest całkiem prawdopodobne, biorąc pod uwagę rolę dzika w wierzeniach celtyckich, nie rozwiązuje jednak problemu związanego z jednoczesnym występowaniem kości tych samych gatunków zwierząt wśród odpadów konsumpcyjnych. Wprawdzie możemy to zrzucić na karb powierzchownej tylko znajomości wierzeń celtyckich, co spowodowane jest charakterem materiałów źródłowych jakimi dysponujemy. Jednak i to nie rozwiązuje ostatecznie problemu z którym mamy do czynienia. Pojawiały się także sugestie, iż chodziło tutaj o zapewnienie substytutu człowieka726, szczególnie w przypadku gdy z różnych powodów wspomnianych zwłok nie było. Ewentualnie działania takie mogły mieć związek z praktykami magicznymi. W przypadku magii oraz zabiegów magicznych mamy do czynienia z dwoma zasadami: podobieństwa727 oraz prawem kontaktu 728 . Stąd najprawdopodobniej obecność pochówków innych

pow. Mogilneński i Zgłowiączki, pow. Włocławek, „Aeta Archaeologica Universitatis Lodziensis”, 4, 1956, s. 19. 725 Część autorów odrzuca ewentualne wpływy totemizmu lub zoolatrii ze względu na fakt częstego występowania w ramach jednego pochówku szczątków różnych zwierząt, zob.: T. Węgrzynowicz, Szczątki rwierzęce..., s. 175. Zwracano także uwagę na rodzaje kultów zwierzęcych w, których mieściło by się uroczyste zabicie a zwierzę stawało się przedmiotem czci na czas trwania ceremonii, zob.: G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1971, t. II, s. 156 nn. Za istnieniem kultu zwierząt zdaniem Prinke oraz Malinowskiego przemawia pełna tożsamość obrządku pogrzebowego z tym przyjętym dla ludzi co dowodzi antropomorfizacji zwierząt zob.: A. Prinke, Pochówki ludzkie i zwierzęce z cmentarzyska kultury pomorskiej w Kucharach, pow. Pleszew, „Fontes Archaeołogici Posnanienseś\ 24, 1973, s. 177; T. Malinowski, Groby zwierzęce z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Polsce, KZM\ 6, 1976, s. 19 n. 726 Taką możliwość wspominają w swych pracach m.in. H. Behrens, Die neołitisch- fruhmetałłzeitłichen Tireskełettfunde der Ałten Welt, Berlin 1964, s. 103; K. Dąbrowski, Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego z Zagórzynie, pow. Kalisz, „Spr.Arch.”, 28 1970, s. 389. 727 Zasada podobieństwa opiera się na przekonaniu, że przy pomocy magii można wywołać upragniony skutek poprzez naśladowanie go. Czary oparte na podobieństwie określa się jako magię homeopatyczną lub naśladowczą. 728 Druga zasada mówi, że rzeczy które kiedyś pozostawały w styczności ze sobą dalej działają na siebie nawet gdy kontakt fizyczny został zerwany. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 223 zwierząt niż dziki czy wieprze. Można to tłumaczyć koniecznością dobrania odpowiedniego zwierzęcia w zależności od efektów, jakie chciało się osiągnąć. Ze względu na rolę dzików, jako zwierząt ofiarnych zastępujących ofiarę z człowieka, należy zastanowić się czy w przypadku samodzielnych pochówków nie mamy do czynienia z taką właśnie zastępczą ofiarą lub ewentualnie czy nie chodzi tu o rodzaj magii skierowany przeciwko konkretnej osobie np.: wrogowi danej społeczności. W związku z czym może nieco inaczej należało by podchodzić, do wspomnianego już w tym rozdziale, pochówku dzika z

Sopron-Beczidomb (Kat. I nr 67). Jak zauważono wyposażenie tego grobu jest bardzo podobne do pochówków ludzkich w związku z czym prawdopodobne jest, że chodzi o jak największe upodobnienie do potencjalnej ofiary. Być może zgodnie z założeniami magii, okaleczenie lub zniszczenie wizerunku spowoduje taki sam efekt u ofiary, czyli w tym przypadku śmierć. Istnieje jeszcze inna możliwość, wprawdzie stosunkowo mało prawdopodobna jednak ze względu na popularność tych wierzeń u Celtów należy o tym wspomnieć, mianowicie metamorfoza729 . W mitologii celtyckiej szczególnie w przypadku Celtów wyspiarskich pojawia się duża ilość wieprzy i dzików, które kiedyś były ludźmi, a następnie przemieniły się lub zostały przemienione w te właśnie zwierzęta 730 . Należy zatem przyjąć, że wspomniany już pochówek jest związany z tymi wierzeniami i miejscowa społeczność uważała, że pogrzebane zwierzę było kiedyś człowiekiem. Dlatego pogrzebano go jak człowieka. Należy także zastanowić się czy istniała różnica w charakterze i przeznaczeniu samodzielnych pochówków zwierzęcych, o których pisałam przed chwilą i zwierzęco-ludzkich, często występujących w obrębie jednego

729 A. Bartnik, Funkcja metamorfoz w wierzeniach celtyckich..., s. 6-12. 730 Uważano m.in., że Twrch Trwyth był księciem zamienionym za karę w dzika; przemienieni w to zwierze zostali także Gwydion i jego brat; także dzik z Ben Gulben był pierwotnie człowiekiem; również Derbrenn wychowywała dzieci zamienione w te zwierzęta. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 224 cmentarzyska731 . Pochówki zawierające zwłoki ludzkie oraz szczątki świń lub dzików znamy m.in. z Felsocikole (Kat. I nr 30), Somme-Bionne (Kat. I nr 66), 732 Palarikowie (Kat. I nr 56), Bajć-Vlkanovie (Kat. I nr 6), Velka Mana na

Słowacji (Kat. I nr 78) czy North Grinston (Kat. I nr 53). Z nowszych znalezisk na wspomnienie zasługują groby z Wetwang Slack w Yorkshire (Kat. I nr 82), w których oprócz szczątków ludzkich oraz bogatego wyposażenia odkryto także kości, świadczące o pogrzebaniu razem z człowiekiem interesujących nas zwierząt. Pochówki zwierzęco-ludzkie mogły być podyktowane jakimś rodzajem praktyk magicznych. W odniesieniu do Celtów powinniśmy zwrócić uwagę na te wierzenia związane z dzikiem, które oscylują wokół wątków uczt na których jedzono magiczne świnie. Dodatkowo pozostaje kwestia „c u r a d - m ir Nie można odrzucać tej interpretacji ze względu na fakt częstej obecności szynek wspomnianych zwierząt w grobach wojowników. Symbolika wiązała się tu nie tylko z odwagą, przyznanie wspomnianej porcji wyznaczało status społeczny, jako że nie była ona przyznawana każdemu. Zdaje się to potwierdzać stela przedstawiająca kapłana Erawisków oraz wspominany już grób kurhanowy tego plemienia z Felsocikole. Należy także zastanowić się czy obecność świń w tego typu pochówkach nie ma po prostu na celu wyposażenia zmarłego w jego drodze w zaświaty, jako że posiadanie świń zapewniało dostatek.

731 Za ich odrębnym charakterem przeznaczeniem wypowiadają się T. Sulimirski, Polska przedhistoryczna, Londyn 1957-59, s. 352 oraz H. Behrens, Die neolithisch- fruhmetallzeitlichen Tierskeletenfunde der Alten Welt, Berlin 1964, p. 59 n; za odbicie podobnych wyobrażeń uznaje je np.: T. Malinowski, Groby zwierzęce z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Polsce, ,rKZM\ 6, 1976, s. 19 nn. 732 Na temat znalezisk z terenów Czech, Słowacji i Austrii zob.: C. Ambros, Das tireische Imentar ans latenezeitlichen Grabem der Sudwestslowakei [in:] Keltske pohrebiska na juhozapadonom Slovensku, Bratysława 1957, s. 293-306; B. Benadik, E. Vlcek, C. Ambros, Kelticke pohrebiska na juhozapadanem Slovensku, ,/lrchS”, 1, 1957; B. Benadik, Keltske pohrebisko v Bajci-Vlkanove, „SA”, 8, 1960, s. 393-451; K. Willvonseder, Das Latene-Graberfield von Brunn an der Schneebergbahn in Niederdonau, „Praehistorische Zeitschriff, 28-29, 1939, s. 252. Pochówki dzików oraz ich znaczenie. 225

Oprócz wspomnianych przed chwilą pochówków istnieje jeszcze spora grupa, w których znajdujemy niewielką procentowo domieszkę kości dzików lub świń. Pochodzą one z terenów wszystkich trzech grup celtyckich i są najprawdopodobniej odzwierciedleniem kultywowanej w tamtych czasach tradycji lub zwyczaju wyposażania zmarłych na ich drogę w zaświaty w przedmioty codziennego użytku i pokarm 733 .

733 Zob.: pochówek z Angle Ditch, Dorset; Aure, Ardeny; Bathampton Down, Somerset; Beckfoed, Worcester; Blaise Castle, Bristol; Boucany, Słowacja; Cacote, Northumberland; Chartres, Francja; Coygan Camp, Caemavon; Danebury, Wessex; Eldon’s Seat, Dorset; Hod Hill, Dorset itd. Zakończenie. 226

ZAKOŃCZENIE

Pisząc niniejszą pracę starałam się pokazać rolę oraz sposób postrzegania i funkcjonowanie dzika w kulturze starożytnych Celtów. Dzik należy do grupy zwierząt otaczanych kultem przez wszystkich Indoeuropejczyków. W szeroko rozumianej sferze kultury wśród licznych ludów, które posiadają korzenie indoeuropejskie znajdziemy znaczną ilość podobieństw związanych z wierzeniami oraz rolą w kulcie, ale także i w życiu codziennym, a przypisywaną dzikom. Na tym tle Celtowie, niewątpliwie będący Indoeuropejczykami, stanowią lud zdecydowanie wyróżniający się na tle pozostałych, w tym także najbliższych sąsiadów. Występujące odmienności są tym ciekawsze że, jak przedstawiałam to w jednym z rozdziałów, plemiona celtyckie zajmowały nie tylko rozległe tereny w Europie, ale także spotykamy się z ich osadnictwem w Azji. Nie można zaprzeczyć iż ludy autochtoniczne, które napotykali na zasiedlanych przez siebie ziemiach, a także bezpośredni sąsiedzi niejednokrotnie mieli na nich ogromny wpływ co przejawia się właśnie w sztuce czy wierzeniach, jako że obydwie te sfery łatwo przyjmują i adaptują nowości. W związku z tym, tak zdecydowana odmienność w odniesieniu do kwestii związanych z dzikiem, tym bardziej budzi zainteresowanie. Wskazuje bowiem na niezwykłe przywiązanie oraz trwałość rodzimych tradycji, co jest tym ciekawsze, że w wielu innych sferach bez oporów następuje u Celtów szybkie przyjęcie i akceptacja wpływów oraz wzornictwa ludów ościennych, jak np.: Etrusków, Scytów, Greków czy Rzymian. Analizując tereny zajmowane przez plemiona celtyckie oraz zwyczaje i kulturę sąsiadujących z nimi ludów widoczny jest fakt, że dzik jest bardzo popularnym zwierzęciem wśród wszystkich z nich. Jednak w przypadku Zakończenie. 227

Celtów odgrywa szczególną rolę nie znajdującą analogii u pozostałych Indoeuropejczyków. Dodatkowo wśród plemion celtyckich kulty, zwyczaje oraz wierzenia dotyczące dzika mają zdecydowanie ogólnoceltycki charakter. W trakcie pisania niniejszej dysertacji na bazie przeprowadzonych przeze mnie badań można było zaobserwować dużą grupę zwierząt, które były czczone przez Celtów. Jednak prowadząc badania nad dzikiem czczonym przez wszystkie trzy grupy celtyckie okazało się, że w przypadku pozostałych „świętych” zwierząt takich jak: jelenie, konie, kruki, byki czy niedźwiedzie mamy do czynienia jedynie z kultem lokalnym. Wprawdzie ich zasięg bywał różny zaczynając od pojedynczego plemienia na całej grupie kończąc jednak nigdy, w przypadku żadnego z innych zwierząt, nie objął wszystkich trzech grup. Zapoznając się z przekazami pisanymi, znaleziskami archeologicznymi oraz numizmatyką widoczne stało się, że jedną z pierwszych, od razu widocznych różnic, jest kwestia płci zwierzęcia niezwykle istotna w wierzeniach Celtów, a na którą nie zwracali szczególnej uwagi Grecy, Rzymianie czy plemiona germańskie. Dziki były wiązane przez plemiona celtyckie z zupełnie innymi sferami niż lochy, które posiadały odmienne kompetencje. Charakterystyczne jest, że płci męskiej były zwierzęta z zaświatów, zsyłane jako kara w postaci dzika pustoszącego świat śmiertelników czego przykładem są dobrze znany Twrch Trwych czy Orc Triatch. Pojawiające się w wierzeniach celtyckich lochy, są ukazanymi pod tą postacią pierwotnymi boginiami-matkami w których kompetencjach leży zarówno dawanie życia, jak i przynoszenie śmierci. Dobrym przykładem są tu: Henwen oraz Ceridwen przedstawiana z nieodłącznym kotłem, w którym waży napój dający natchnienie. Charakterystyczne jest, że także odgrywające znaczną rolę w sferze kultów kotły w wierzeniach celtyckich związane były z żywiołem wody jednoznacznie należącym do sfery lunamej. Zakończenie. 228

Kolejną kwestią, zupełnie odmienną i wyróżniającą plemiona celtyckie na tle innych ludów indoeuropejskich, jest jednoznaczne wiązanie dzika ze sferą lunamą. Dzik należy do wąskiej grupy zwierząt, które mogą przyjmować charakter oraz atrybuty zarówno solame jak i luname. W przypadku większości ludów zwierzę to jest ewidentnie solame, powiązane z męskimi bóstwami słońca lub wojny. Łączy ono z nimi cechy i atrybuty solame, a nastroszona szczecina symbolizuje promienie słoneczne. Widzimy to m.in. w przypadku germańskiego Gullinburstiego, który dodatkowo przedstawiany był, jako zwierzę o złotym umaszczeniu. Także w Grecji i Rzymie razem ze swymi solamymi atrybutami był wiązany z Aresem, Marsem oraz Apollonem, jako bogiem słońca. W przypadku Celtów dzik pozostaje ewidentnie lunamy, a kulty z nim związane wywodzą się z kręgów pierwotnych lunamo-chtonicznych bogiń matek będących najstarszymi z bóstw. Należy zauważyć, że w przypadku pozostałych ludów, pierwotne „Wielkie Matki” tracą na znaczeniu na rzecz bogów męskich, którzy zajmują ich miejsce stając na czele panteonów, a dawne boginie zostają zepchnięte do roli małżonek bądź niewiele znaczących w hierarchii bóstw urodzaju czy przyrody. Znamienne jest, że kulty i symbolika solama związana jest przede wszystkim z bogami męskimi, którzy zyskali supremację w okresie tworzenia się i rozwoju cywilizacji historycznej. W toku badań nad wierzeniami celtyckimi oraz rolą, jaką odgrywał w nich dzik widoczne stało się, że w przypadku tego ludu nie doszło do przekształcenia pierwotnych wierzeń i kultów lunamych, zazwyczaj związanych z bóstwami kobiecymi, w nowe solame. Czynnikami zwracającymi, w początkowej fazie badań, uwagę na odmienności Celtów było m.in. opieranie się stosowanego przez nich kalendarza na cyklach księżycowych oraz niezwykła, szczególnie w porównaniu ze zwyczajami ludów ościennych, pozycja społeczna kobiet. Nie unika bowiem wątpliwości, że wśród ludów europejskich kobiety celtyckie cieszyły się stosunkowo dużą Zakończenie. 229 samodzielnością i przysługującymi im prawami. Jest to najprawdopodobniej pozostałość po ewidentnym prymacie bóstw żeńskich nad męskimi, co przekładało się na kobiety reprezentujące ta samą płeć co nadrzędne bóstwo. Bardzo prawdopodobne jest, że silnie ugruntowane wierzenia związane ze sferą lunamą były kwestią wtórną, przejętą od którejś z grup miejscowej ludności rolniczej napotkanej w trakcie zasiedlania nowych terenów w okresie VI wieku p.n.e. Wszystko wskazuje, że te należące do sfery lunamo- chtonicznej wierzenia były na tyle silne, dobrze ugruntowani i akceptowane przez plemiona celtyckie, że zablokowały wytworzenie się kultów solarnych. Potwierdza to chociażby konstrukcja panteonu celtyckiego w niczym niepodobna do znanych nam greckiego i rzymskiego czy nawet mniej znanego germańskiego. Sztuczna wydaje się także, znana z przekazu m.in. Łukana, główna trójca bóstw celtyckich - Taranis, Teutates, Esus, jakby specjalnie stworzona na wzór dobrze znanej rzymskiej. Na jej „stworzenie” na potrzeby rzymskie wskazuje chociażby fakt, iż poznajemy ją z pracy autora rzymskiego. Dodatkowo wiemy, że tzw. interpretetio romana bóstw celtyckich dokonywał już Cezar. Także wymienieni przez autora bogowie nie należą do aż tak popularnych wśród Celtów, a znaczna większość inskrypcji na których pojawia się ich imię, pochodzi z okresu gallorzymskiego. W przypadku bóstw celtyckich praktycznie niemożliwe jest ułożenie hierarchii, która byłaby prawdziwa dla plemion na wszystkich zajmowanych przez nich terenach. Wynika to m.in. z istnienia dużej grupy bóstw czysto plemiennych, które na terenach plemienia posiadają wysoką pozycję, a poza nimi są prawie zupełnie nie znane. Dużą rolę odgrywają także boginie, zarówno te o charakterze lokalnym jak i te czczone przez wszystkich Celtów. W związku z tym wręcz znamienne staje się pomijanie przez autorów antycznych bóstw żeńskich, które odgrywają pierwszoplanową rolę w wierzeniach celtyckich, a u Greków i Rzymian straciły swą pozycję. Zakończenie. 230

Właśnie ze względu na pozycję i rolę celtyckich bóstw żeńskich, dzik jest wiązany ze sferą chtoniczno-lunamą, jako symbol płodności. Mimo usilnych „prób”, wynikających z wpływów greckich i rzymskich, gdzie dzik był ewidentnie zwierzęciem solarnym, kończą się one niepowodzeniem. Wynika to z niezwykle silnej pozycji dawnych bogiń matek, które chociaż przeszły pewne przemiany, w wierzeniach Celtów nie zatraciły swoich pierwotnych cech dawczyń życia, legitymujących władzę, a jednocześnie zsyłających śmierć. Powodowało to, że nowe solarne bóstwa męskie zyskiwały swoją pozycję w panteonie poprzez „małżeństwo” z Matres bez, której nie mogliby sprawować władzy. Odzwierciedleniem tych wierzeń i przekonań są znane z mitów wyspiarskich tzw. zwierzchność symbolizowana przez królową Irlandii, która alegorycznie stanowi wcielenie irlandzkiej ziemi, terytorium na którym ma prawo rządzić. To ona wybiera męża, który dopiero poprzez małżeństwo z nią staje się prawowitym władcą, rządzącym w jej imieniu. W efekcie następowało dalsze utrzymanie niezwykle silnej pozycji przez bóstwa żeńskie, będące jedyną drogą do zalegalizowania nowych kultów oraz bogów. Ze względu na to, związany z nimi od najdawniejszych czasów dzik w wierzeniach celtyckich pozostał zwierzęciem lunamym. Nie przyjmując nowych atrybutów nawet, jeśli z czasem zaczął się pojawiać jako atrybut męskich bogów wojny, jego atrybuty nadal były powiązane ze sferą lunamą. Kolejnym elementem wyróżniającym i jednocześnie podkreślającym wyjątkowość dzika w wierzeniach Celtów była kwestia pochówków tych zwierząt oraz licznych, przedstawiających je figurek i płaskorzeźb, odnajdywanych w bardzo różnym kontekście. W przypadku innych Indoeuropejczyków nie znajdujemy podobnego traktowania dzików. Przykładem jest m.in. znalezisko z Sopron-Beczidomb, czy liczne pochówki w których znajdujemy szczątki tych zwierząt. Wyjątek stanowi także tzw. kęs bohatera, na który składał się udziec dzika stanowiący ważne wyróżnienie. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż był do pewnego stopnia Zakończenie. 231 wyznacznikiem pozycji społecznej, stąd umieszczanie udźca tego zwierzęcia w grobach niektórych wojowników. Analogii nie znajdujemy także w przypadku umieszczania kamiennych posągów tych zwierząt w nekropoliach. Szczególnie popularne było to w przypadku plemion celtyckich zamieszkujących Półwysep Iberyjski. Zatem wyłącznie dla Celtów charakterystyczne jest łączenie tych zwierząt ze śmiercią i zaświatami z dużym prawdopodobieństwem, jako przewodników oraz opiekunów dusz przekraczających barierę światów. W przypadku Celtów jednoznacznie udało się udowodnić dawną metrykę wierzeń, związanych z dzikiem. Analizując poszczególne materiały można jednoznacznie wykazać istnienie najstarszej sfery związanej z kultem dzika, jako uosobienia sił natury. Czczono go w jego zwierzęcej postaci, jako emanację sił kierujących życiem, odradzaniem się, płodnością, a także śmiercią. Rycie przez te zwierzęta ziemi wiązano z zapładniającymi ją siłami, dzięki którym wyda plony. Z czasem celtycki bóg dzik uległ antropomorfizacji, przyjmując ludzką formę otrzymał swą zwierzęcą postać, jako atrybut. Ze względu na materiał badawczy trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy mamy do czynienia z ujęciem dawnego boga-zwierzęcia w nową postać, w tym przypadku ludzką, czy też gdy nastąpił etap, w którym Celtowie byli gotowi do otoczenia kultem bogów w ludzkiej postaci, nowemu antropomorficznemu bogu nadano cechy dawnego bóstwa zwierzęcego, które stało się jego atrybutem. Jednak niezależnie od kierunku w efekcie powstało antropomorficzne bóstwo, zawierające w sobie dawne cechy boga dzika, którego jest kontynuacją. W przypadku innych Indoeuropejczyków, a szczególnie sąsiadujących z Celtami Greków i Rzymian ewidentnie nie możemy mówić o podobnych procesach, jako że w przypadku ich wierzeń i mitologii dzik odgrywa rolę atrybutu związanego z konkretnym bóstwem i tylko z nim funkcjonuje. W odniesieniu do plemion celtyckich możemy stwierdzić, że dzik jest „wolnym”, Zakończenie. 232 samodzielnym bóstwem i w swej zwierzęcej postaci stanowi emanację sił natury. Dopiero później, w związku z ewolucją wierzeń, nabiera postaci boga bądź bogini, niejednokrotnie zyskując dzięki temu nowy zakres kompetencji i atrybutów. Uległy one jeszcze większemu rozszerzeniu po podboju Galii przez Rzymian, gdy zaczęły się kształtować wierzenia oraz kulty gallorzymskie. Znaczne różnice pomiędzy Celtami, a pozostałymi Indoeuropejczykami znajdziemy także w mitologii i mitach odnoszących się do dzika. Jest to najlepiej widoczne na przykładzie znanego wszystkim tym ludom mitu o „polowaniu na wielkiego dzika”, który został osnuty wokół wspólnego archetypu. Jednak i w tym razem mit celtycki wyróżnia się ze względu na postać występujących w nim dzików oraz strukturę znaczeniową przekazu. W przypadku najbardziej znanego greckiego mitu o polowaniu na dzika kalidońskiego mamy do czynienia ze zwierzęciem zesłanym przez mszczącą się Artemidę. Bogini ta w pewnym sensie, szczególnie jako Artemida Taurydzka, przypomina celtyckie boginie-matki zsyłające nadprzyrodzone dziki jako karę. Jednak w przypadku tego mitu główną rolę w nim odgrywają postacie myśliwych, na pierwszy plan wysuwają się ich losy i tragedie, a sam dzik oraz polowanie są tłem, na którym rozgrywa się historia głównych bohaterów. W przypadku Celtów, u których odpowiednikiem polowania na dzika kalidońskiego są łowy na dzika z Ben Gulben, głównymi bohaterami mitu są Diarmuid oraz dzik właśnie. Zwierzę nie odgrywa tu roli drugoplanowej, jest głównym uczestnikiem dramatu, nadprzyrodzonym dzikiem z którym musi się zmierzyć Diarmaid. Równocześnie są oni braćmi, symbolem światła i ciemności, sił ścierających się z sobą w odwiecznej walce. Razem reprezentują constans-równowagę, śmierć jednego z nich stanowi zakłócenie porządku świata. Cała historia życia obydwu prowadzi do momentu polowania w czasie którego musi dojść do ostatecznego starcia. Zakończenie. 233

Podobnie przedstawia się kwestia drugiego celtyckiego „polowania na wielkiego dzika”, w którym główne role odgrywają Kulweh i Twrch Trwytch. Jest to zasadnicza różnica, charakterystyczna wyłącznie dla Celtów. Ich dziki, pomimo ewolucji wierzeń, nie straciły swego pierwotnego charakteru. Nadal są reprezentantami groźnych, mrocznych sił natury, często stanowiąc symbol sił ciemności wiązanych z zaświatami oraz zamieraniem natury i nadchodzeniem zimy. W trakcie badań okazało się, że najmniej rozwinięte są wierzenia związane z dzikiem w przypadku grupy wschodnioceltyckiej. Wprawdzie z terenów przez nią zajmowanych pochodzą znaczne ilość figurek przedstawiających te zwierzęta, pojawiają się także numizmaty z ich wizerunkami, nic jednak nie wskazuje na ewolucję tych wyobrażeń i wytworzenie antropomorficznego boga, którego atrybutem byłby dzik. Wierzenia tej grupy zatrzymują się na etapie kultów sił przyrody, przedstawianych właśnie pod postacią dzika. Wprawdzie w późniejszych okresach było widoczne przenikanie z terenów grupy zachodniej, wierzeń związanych z bogami antropomorficznymi. Częściowo przyczyniły się do tego także przesunięcia następujące wśród samych Celtów wschodnich naciskanych przez ludy ościenne. Jednak w przypadku dzika nie posiadamy znalezisk, które potwierdziłyby rozwinięcie się innej formy kultu i wierzeń związanych z tym zwierzęciem, jako że sugestie przeniknięcia na tereny wschodnie kultów związanych z boginią Arduiną, po przebadaniu istniejącego materiału, nie wytrzymały krytyki. Inaczej wygląda to w przypadku grup Celtów: zachodniej i północnej, gdzie po okresie kultów związanych z siłami przyrody nastąpiła antropomorfizacja. W jej wyniku powstali liczni bogowie i boginie, łączący w sobie dawne cechy boga-dzika, który teraz w swej zwierzęcej postaci stał się ich atrybutem. Zakończenie. 234

Badając omawiane już wcześniej materiały udało mi się wychwycić trzy rodzaje, wspólne dla wszystkich plemion celtyckich, nie zależnie od zajmowanych przez nich terenów, wierzeń z którymi dzik był związany. Pierwsze to szeroko pojęte kulty płodności związane z pierwotnymi, ale mającymi nadal niezwykle silną pozycję w wierzeniach celtyckich boginiami matkami, w których dziki odgrywają rolę symbolu płodności oraz odradzania. Takie połączenie dzika z kultami lunarnymi jest związane m.in. z kształtem ich kłów kojarzonych z księżycem. Jego widoczne, powolne znikanie oraz późniejsze powracanie do pierwotnego kształtu sprawiło, że stal się symbolem rytmów życia. Dodatkowo, jako że kulty związane z płodnością wiązały się z chtonizmem, a więc z zaświatami dzik zajął w nich miejsce u boku Matres symbolizując jej potęgę. Prawdopodobnie pojawiające się na licznych celtyckich przedstawieniach dzików kręcone ogonki, kojarzące się ewidentnie z świnią domową a nie dzikiem, nie mają nic wspólnego z gatunkiem. Są natomiast podkreśleniem lunamej proweniencji tych zwierząt, jako że spirala jest symbolem ewidentnie lunamym. Dodatkowo zawiera w sobie także konotacje erotyczne, co jest jednoznacznie związane z kompetencjami dzika odnoszącymi się do sfery płodności. Sfery oddziaływań tych zwierząt związane z odradzaniem zdają się potwierdzać, znane z mitów celtyckich, nieśmiertelne, odradzające się dziki bogów celtyckich związanych zazwyczaj z zaświatami, czy np.: lecząca z ran skóra dzika z Duis. Znamienne jest także, że w mitologii greckiej i rzymskiej dziki nie pojawiają się w takiej roli, natomiast u Germanów spotykamy nieśmiertelne dziki, gotowane w kotle na ucztę w Walhalli. Drugie to wierzenia i kulty związane z szeroko pojętą wojskowością. Dzik pojawia się tu jako emblemat wojowników. Symbolizuje męstwo, odwagę, siłę destrukcji. Należy jednak uznać, że w przypadku Celtów mają one charakter „wtórny”. Nie chodzi tu o samego dzika w tej roli, jako że spełniał on ją u wszystkich ludów indoeuropejskich, ale w o płeć bóstwa. W Zakończenie. 235 wierzeniach celtyckich rolę bóstw wojny spełniały przede wszystkim bóstwa żeńskie u których bardzo silnie są zaznaczone pozostałości ich kompetencji, jako bogiń matek. W przypadku bogów wojny pojawiających się z dzikiem można zauważyć ich wcześniejsze, bardzo silne związki z kultami oscylującymi wokół lasów oraz polowań ewentualnie opieki nad zwierzętami, zarówno dzikimi jaki i tymi, hodowanymi przez człowieka. Funkcje wspomnianych bogów, związane z wojną, są najprawdopodobniej znacznie późniejsze i wynikają z rozszerzenia ich kompetencji pod wpływem tradycji grecko-rzymskiego kręgu kulturowego. Nie spotykamy w nim typowych, w znaczeniu celtyckim, bogiń wojny. Atena/Minerwa ze względu na jej pozostałe kompetencje nie może tu stanowić analogii dla Morrigan, Badb czy Machy, których sfera działań ewidentnie obejmuje pole bitwy oraz walkę wojenną, a ich cechy czyniące je jednymi z celtyckich bogiń matek, należą do sfer związanych ze śmiercią i zniszczeniem. W związku z czym nowo powstali, celtyccy bogowie wojny podobnie jak ich greckie i rzymskie odpowiedniki, których imiona często dołączano w inskrypcjach do ich rodzimych celtyckich, otrzymali dzika jako atrybut. W odróżnieniu od nich zwierzę to nie przyjęło cech solamych zachowując swój celtycki charakter. Trzeci rodzaj wierzeń oraz obrzędów jest właściwy wyłącznie Celtom, a najlepiej uchwytny u przedstawicieli grupy północnoceltyckiej. Chodzi tu o udział dzika w odtwarzaniu cyklu rocznego. Jeżeli przyjrzymy się mitologii celtyckiej zauważymy, że poszczególne mity odtwarzają pewien stały wzór, na który składa się zachodząca cyklicznie śmierć i ponowne odrodzenie. Dzik, jako zwierzę związane z płodnością oraz zaświatami, stanowi w tych mitach symbol ciemnej zimnej pory roku. Zabicie tego zwierzęcia w rytuale, jakim staje się polowanie, symbolizuje śmierć konieczną do ponownego odrodzenia się przyrody. Widać tu najbardziej pierwotne wierzenia związane z cechami zwierzęcia kojarzonego z emanacją sił natury, które poprzez jego zabicie zostają ujarzmione i gwarantują ponowne odrodzenie przyrody. Zakończenie. 236

Także, wspominana już, symbolika towarzysząca zazwyczaj dzikom nawiązuje do sfery lunamej. Są to przede wszystkim spirale, koła podzielone na cztery części co wskazuje na podział roku oraz krzyże i x będące symbolem wrót między światami. Należy pamiętać, że zgodnie z przekonaniem Celtów nasz świat i zaświaty przenikają się, a dziki są zwierzętami, które zawsze mogą bez przeszkód między nimi przechodzić. Magiczne zwierzęta pochodzące z zaświatów pojawiały się z różnych przyczyn: mogły być karą, ostrzeżeniem lub mieć za zadanie zwabienie śmiertelnika w zaświaty. Rolę tych zwierząt podkreśla także pozycja społeczna świniopasów, którzy wywodzili się z najwyższych warstw społecznych oraz fakt, że szynka tego właśnie zwierzęcia była uznawana za największe wyróżnienie. Jak starałam się wykazać w pracy życie Celtów cały czas balansowało pomiędzy „sacrum” a „profanum”, rozdzielała je znacznie cieńsza granica niż obecnie. Dodatkowo rola dzików w życiu codziennym powodowała, że były to niezwykle ważne zwierzęta zapewniające spokój i dostatek plemieniu. Równocześnie ze względu na dzikość symbolizowały cechy niezbędne, a jednocześnie podziwiane u wojowników. Także ich płodność oraz kształt kłów, kojarzony z księżycem mającym „moc odradzania się”, którymi ciągle ryjąmatkę-ziemię powodował, że były wiązane z kultami tej sfery. Sama dieta dzika żywiącego się żołędziami, owocami świętego drzewa Celtów, oraz truflami, które jak wierzono miały wyrastać w miejscu uderzenia pioruna powodowało, iż był on naznaczony „sacrum”. Były to więc zwierzęta zarazem zwykłe, codzienne, jak i święte, symbolizujące siły ciągle jeszcze obce dla człowieka. Zdecydowanie można uznać je za najbardziej uniwersalne i pojawiające się we wszystkich aspektach życia Celtów. Dodatkowo niezaprzeczalnie można stwierdzić że mimo, iż wszyscy Indoeuropejczycy uznawali dzika za zwierza święte, to w przypadku Celtów mamy do czynienie z zupełnie odmiennymi i wyjątkowymi na ich tle wierzeniami. Sięgają one początków kształtowania się plemion celtyckich. Aneks I. 237

Aneks I

KULT DZIKA I JEGO PRZEJAWY NA TERENACH ZIEM POLSKICH.

Z terenów ziem polskich posiadamy zasadniczo dwa miejsca, które możemy łączyć z kultem związanym z dzikiem. Pierwsze z nich wiąże się z 734 przekazem Tacyta, wspominającego o Estiach (Mapa 11) czczących boginię matkę. Jej symbolem jest dzik noszony, jako amulet chroniący w czasie walki 735 . Wprawdzie niektórzy badacze identyfikują Estiów z Celtami 736 , jednak jest to teza trudna do udowodnienia tym bardziej, że w świetle obecnego stanu badań lud ten bywa także uznawany za plemię bałtyjskie lub fińskie. Wysunięto także przypuszczenie, że nazwa ta nie odnosiła się do konkretnego plemienia czy ludu, lecz określała mieszkańców wschodniego wybrzeża Bałtyku 737 . Stwierdzono, że nigdy nie było tu osadnictwa germańskiego, a na podstawie ciągłości osadniczej od okresu brązu po czasy historyczne przyjmuje się, że nazwa określa Bałtów i nadbałtyckich Finów osiadłych na wschód od Wisły po Zatokę Fińską.

734 Słownik Starożytności Słowiańskich, red: W. Kowalenka, G. Labuda, T. Lehr- Spławiński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. 8-9; [o Aesti, Haisti, Aestland wspominał Cassiodor i Jordanes], 735 TAC. Germ., 46. 736 M. Green, The Gods o f the..., p. 171; J. Foster, Bronze boar..., p. 5 por. P. Barford, Celts in Central Europę and Beyond, „ArchP”, 29, 1991, p.89- 93. 737 Prawdopodobne jest identyfikowanie Estiów (Mapa 11) z kulturą Dollkeim- Kovrowo, zwaną także sambij sko-natangij ską wchodzącą w skład kręgu kultur zachodniobałtyjskich zob.: W. Nowakowski, Kulturowy krąg azchodniobałtyjski w okresie wpływów rzymskich. Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych, Archeologia Bałtyjska”, 1991. Aneks I. 238

Pojawiają się także sugestie, że ,J\estr Tacyta nie byli reprezentantami zachodniej grupy Bałtów, ale jakąś grupą ostańcową, potomkami osadników od epoki brązu trzymających się wybrzeża 738 . Drugi związany jest ze słynącą jako miejsce kultu pogańskiego Slężą, zwaną także Sobótką. Jednakże, aby w ogóle móc mówić o ewentualnym występowaniu jakichkolwiek form kultu dzika na terenie ziem polskich, należy rozpatrzyć kwestię pochodzenia oraz datowania posągu „dzika” pochodzącego z Masywu Slęży jako, że zdania badaczy odnośnie tej kwestii są podzielone. Wiadomo, że posąg wykonany z miejscowego granitu został odkryty przez G. H. Burgharta w 1733 roku739. Polskie badania Slęży rozpoczęte w 1949 roku pozwoliły na wyróżnienie centralnego miejsca kultu na górze, otoczonego wałem kamiennym z którym związana była tzw. brama. Drugi krąg, prawdopodobnie niepełny, otaczał teren na którym stały posągi, w tym interesujący nas szczególnie posąg dzika. Takie miejsce jego położenia potwierdza odnalezienie w jego pobliżu dużej ilości przedmiotów z brązu oraz skorup, które z dużym prawdopodobieństwem możemy określić jako dary wotywne tym bardziej, że podobne zachowania obserwujemy w przypadku innych celtyckich miejsc kultu740. Także samo umieszczenie ośrodka kultu religijnego na szczycie góry znajduje analogie na całym terenie zajmowanym przez Celtów. Dodatkowo Slęża, w powiązaniu z górą Radunią oraz górą Kościuszki, tworzy kompleks nawiązujący znaczeniem do symboliki świętej w wierzeniach Celtyckich liczby trzy 741 . Według badań H. Cehak-Hołubowiczowej początki Slęzy sięgają najprawdopodobniej połowy ostatniego tysiąclecia p.n.e. Wiadomo także na

738 J. Okulicz, Dyskusyjne problemy w pradziejach obszaru zachodniobałtyckiego, „Acta Baltico-Slavicd\ IX, 1976, s. 142 n. 739 W. Korta, Tajemnice Góry Ślęży, Katowice 1988, s. 99. 740 Np.: w Galii - Fontaines-Salees; czy Duchcov w Czechach. Aneks I. 239 podstawie znalezisk archeologicznych oraz przekazu Thietmara, że ośrodek pogański usytułowny na niej funkcjonował jeszcze w początku XI wieku. Sam kompleks ślężański jest w samym swym założeniu obcy ludności prasłowiańskiej, zarówno konstrukcją jak i funkcjonalnością. Znajduje natomiast analogie na terenach celtyckich. Ze względu na tematykę pracy interesują nas przede wszystkim wspomniane już rzeźby kamienne, określone przez niektórych badaczy, jako

7zl9 7 „dziki” (Kat. rys. 31). Inni uważają, że posąg przedstawia „niedźwiedzia” . Za tą drugą możliwością opowiadała się H. Cehak-Hołubowiczowa744 uważająca, że cechy plastyczne obu figur tj. spadzisty zad, ogon i łapy odpowiadające niedźwiedzim, a nie świńskim. Dokonywano także porównań między dwoma rzeźbami zwracając uwagę na wspomniany już ogon, który miał być charakterystyczny dla niedźwiedzia745 . Pierwszy posąg, obecnie jest ustawiony w pozycji siedzącej na co wpływa uszkodzenie nóg, które w dodatku są ze sobą złączone. Zniszczona jest także głowa zwierzęcia co powoduje, że nie posiada ona żadnych szczególnych znaków. Na jej monumentalność wskazują wymiary: 1,7 m. długości, I m. wysokości i 0,6 m. szerokości. Druga rzeźba, znajdująca się w lesie powyżej wsi Strzegominy przy drodze prowadzącej na szczyt, jest podobna do poprzedniej. Wykonano ją z tego samego materiału, identyczną techniką, jest jednak lepiej zachowana.

741 Z podobnym kompleksem mamy do czynienia w Paryżu-Lutecji gdzie w jego skład wchodziły Mont Parnasse, Mont Rouge oraz Mont Souris. 742 J. Rosen-Przeworska, Les sculptures de Slęża et le probleme celtiąue en Pologne, Warszawa 1961, s. 5 por. Z. Woźniak, Problem istnienia celtyckiego..., s. 143. 743 F. M. Sobieszanski, Badania archeologiczne o stanie sztuli i przemyśle na ziemiach Słowian przed chrześcijaństwem, przegląd Naukowy”, IV, 1845, s. 864; K. Maleczyński, Zagadnienie góry Ślęży-Sobótki, ,jdateriały Wczesnośredniowieczne”, II, 1950, s. 8; W. Korta, Tajemnice Góry..., s. 99-104. 744 H. Cehak-Hołubowiczowa, Badania nad wierzeniami religijnymi w starożytności i wczesnym średniowieczu, [w:] Religia pogańskich Słowian, Kielce 1967, s. 73-74 745 G. Lustig, Zur Frage der Zobstenaltertumer, „Schelsische Monatshefte”, II, 1926, p. 87. Aneks I. 240

Mierzy 1,47 m. długości, I m. wysokości oraz 0,45 x 0,57 m. szerokości. Znamienne jest, że już w czasach ich odkrycia miejscowa ludność wiązała je z dzikami746. Początkowo istniała tendencja łączenia wszystkich zabytków kamiennych ze sztuką romańską747 . Natomiast część badaczy opowiadała się za ich przedhistorycznym pochodzeniem 748 . Ostatecznie F. Geschwendt749 wykazał, że część posągów, m.in. „dzika” należy wiązać z czasami zamieszkiwania okolic Slęży przez osadnictwo celtyckie. Wspomniany autor także, jako pierwszy, wskazał na analogiczne do „dzika” posągi odnajdowane na

Półwyspie Iberyjskim (rys. 52, 63). Zróżnicowanie poglądów badaczy odnośnie pochodzenia zabytków z terenu Masywu Slęży wynika z trudności badawczych co jest skutkiem, z jednej strony ich unikatowości, a z drugiej prawdopodobieństwa ich przemieszczenia. Jednak w odniesieniu do figur dzików podobne, jak już wspominałam, występowały masowo w okresie od VI/V wieku p.n.e. do II/III wieku n.e., a największa ich ilość pochodzi z terenów Półwyspu Iberyjskiego 750 . Wiadomo także, że „skośne krzyże”, które są widoczne na dziku oraz innych rzeźbach stanowią cechę wtórną751 i mogą stanowić dowód „chrystianizacji” posągu.

746 W. Semkowicz, Zabytki romańskie na górze Sobótce, przegląd Historii Sztuki”, I, 1929, s. 30, 32. 747 G. Lustig, Die vorgeschichtlichen Steinwalle am Zobtenberg, ^Altschlesieif\ 1, 1926, p. 176-182; z późniejszych prac zob.: W. Korta, Tajemnice góry Slęży, Katowice 1988, s. 122-132. 748 H. Uhtenwoldt, Der Peterstein an Siling und die schlesischen Torkapellen, „Die Hohe Strasse” 1, Breslau 1938, p. 74; H. Hołubowicz, W. Hołubowicz, Z badań Slęży w 1949 r., „Studia Wczesnośredniowieczne”, 1, 1952, s. 128. 749 F. Geschwendt, Neue Untersuchungen an Steinaltertumern des Silinggebiest, [in:] „Die Hohe Strasse” 7,Breslau 1938. Na temat osadnictwa celtyckiego na Slęży zob.: G. Domański, Celtowie na Ślęży, „44 C”, 35, 1999-2000, s. 61-74. 750 J. R. de Alvarez-Sanchis, En busca del verraco perdido. Aportationes et la escutura zoomorfa de la edad del hiero en la Meseta, „Compultum”, 4, 1993, p. 157-168 por. M. Blech, R. Sanz Gamo, Die Skulpturen der Iberischen Nekropole Los Capuchinos (Caudete, Albacete), „A4M \ 41, 2000, p 148-161, taf. 5-9. 751 Z. Woźniak, Problem istnienia celtyckiego..., s. 138. Aneks I. 241

Jak już wspominałam rzeźba dzika uległa przemieszczeniu i pierwotnie prawdopodobnie znajdowała się u wschodnich podnóży Masywu co dowodzi, że należy ją wiązać z miejscem kultu w północnym paśmie Slęży. Ze źródeł pisanych dotyczące pogańskiej rełigii Słowian 752 wiadomo, że czcili oni siły natury, a w ich kulcie nie stosowano kamiennych przedstawień bóstw tak więc można wykluczyć związek posągu dzika z tymi wierzeniami. W podobny sposób można wykluczyć przekaz Tacyta753 , jako że wspomina on o „świętym gaju” pozbawionym posągów. Sama rzeźba została wykonana z miejscowego granitu. Mimo stosunkowo prymitywnego wykonania, obróbka granitu wymagała specjalistycznych umiejętności, co zdaje się wykluczać miejscowych rzemieślników. Figura „dzika” jest niezaprzeczalnie bardzo podobna do „niedźwiedzia” Obydwie przedstawiają schematycznie ujęte postacie zwierząt stojących na czterech łapach co powodowało liczne rozterki co do ich przynależności gatunkowej 754 . Za twierdzeniem, że są to dziki przemawia m.in. fakt olbrzymiego znaczenia dzików w wierzeniach celtyckich 755 czego nie można powiedzieć o niedźwiedziach, które pojawiają się raczej marginalnie756. Oprócz wspominanych już posągów z Półwyspu Iberyjskiego znane są także kamienne rzeźby z Armagh w Irlandii (Kat. rys. 27), oraz figura świni z

752 H. Lowmiański, Religia Słowian i jej upadek (w. VI-XII), Warszawa 1979, s. 202 nn. ■753 jAC. Germ. 43; na temat ewentualnych związków Ślęży z „świętym gajem” zob.: Z. Woźniak, Problem istnienia celtyckiego..., s. 132. 754 F. Geschwendt uważał, że posąg „dzika” przedstawiał „niedźwiedzia” i na odwrót. Natomiast prof. Rosen-Przeworska w swych pracach z lat 1962, 1964 twierdziła, że obydwie przedstawiają dziki. 755 H. Birkhan, Kelten. Yersuh einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur, Wien 1997, p. 715 i n.; H. Birkhan, Kelten. Bilder ihrer Kultur, Wien 1999, p. 35; Z. Woźniak, Problem istnienia celtyckiego..., s. 143. 756 Pojawiają się wzmianki na temat związanej z niedxwiedziami bogini Artio, także grecka nazwa tego zwierzęcia f) dpKioę objaśnia imię bogini; znany jest także ołtarz znajdujący się w Muzeum w Bemie, na którym znajduje się bogini do której łeb wyciąga Aneks I. 242

Birrenwark w Szkocji (Kat. rys. 26). Pierwsze nie stanowią analogi do figur ślężańskich ze względu na swoje zbyt małe rozmiary, a posąg z terenów Szkocji ze względu na swoje brytorzymskie pochodzenie. Figury występujące w środkowozachodniej Hiszpanii oraz północnej Portugalii 757 , są wyglądem bardzo podobne do ślężańskich, ale znacznie lepiej wykonane, mimo wszystko wskazują na podobne założenia. Mimo tego nie można uznać za pewne istnienie wspólnego źródła pojawienia się kultowych rzeźb zwierząt w obu tych rejonach. Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej argumenty trudno jest mówić w odniesieniu do ziem polskich o kulcie dzika. Z dwóch ewentualnych przejawów pierwszy w ogóle nie odnosi się do Celtów, jako że Estiowie, mimo sugestii pojawiających się w niektórych pracach zagranicznych, nie są Celtami. Natomiast pojawienie się kamiennej rzeźby „dzika” na Slęży trudno jest jednoznacznie interpretować, jako przejaw szerzej zorganizowanego kultu tym bardziej, że występują tam także rzeźby innego typu, a samo miejsce wskazuje na długi okres używania w celach kultowych.

niedźwiedzica, obie postaci znajdują się na cokole na którym widnieje inskrypcja „DEAE ARTIONILICINIA SABINILLA”. 757 T. Judice Gamito, The Celts in Portugal, „JICS”, 6, 2004. Rozmieszczenie posągów dzików w Portugalii zob.: Mapa 1. Post Scriptum. 243

Post Scriptum

Kultura oraz wierzenia celtyckie na terenach Wysp Brytyjskich rozwijały się także w okresie po V wieku, który stanowi cezurę tej pracy. Pod wpływem rozwijającego się na tych terenach chrześcijaństwa doszło do zapisania celtyckiej tradycji ustnej. W klasztorach powstały, spisywane przez mnichów, teksty mitów oraz opowieści związane z dzikiem. Do najciekawszych należą przekazy bezpośrednio kontynuujące tradycje Celtów znane z chronologicznie, dużo wcześniejszych prac autorów greckich i rzymskich, a także znalezisk archeologicznych. Wśród tych mitów znajdujemy opowieści dotyczące polowań na dziki. Widoczne w nich jest, że polują na to zwierzę jedynie najwięksi bohaterowie odznaczający się siłą i odwagą. Jak wspomniałam już wcześniej mamy dwa rodzaje polowań, które można wyróżnić ze względu na rodzaj pojawiających się w nich dzików. Pierwszy dotyczy zwykłych zwierząt o nie magicznym charakterze i stanowi potwierdzenie sprawności i odwagi. W jednej z opowieści Fionn wspomina ilości upolowanych dzikich świń. Drugi rodzaj polowań to łowy w czasie których pojawiają się niesamowite, magiczne dziki, ewidentnie pochodzące z zaświatów. Wtedy ze względu na symbolikę oraz powiązania dzika, łowy i zabijanie tego zwierzęcia należy do sfery „sacrum”. Zabicie dzika wiąże się z pokonaniem sił mroku, które reprezentuje, uporządkowaniem świata. Niewątpliwie do magicznych zwierząt możemy zaliczyć: Twrch Trwycha, Orc Triatcha, Henwen czy dzika z Ben Gulben. Wspomniane dziki w okresie wczesnego średniowiecza doczekały się opowieści zapisanych przez mnichów w klasztorach. Z wymienionych powyżej magicznych dzików najbardziej znany jest chyba Twrch Trwytch, który w średniowieczu stał się bohaterem opowieści Post Scriptum. 244

„Jak Kulhwech zdobył Ol wen”, należącej do jednej z gałęzi Mabinogionu 758 . Sama opowieść koncentruje się wokół motywu polowania na Twrch Trwytcha oraz siódemkę jego potomstwa w celu zdobycia nożyc, brzytwy i grzebienia, które magiczny dzik nosił za uszami. Zdobycie wspomnianych przedmiotów było warunkiem, który musiał spełnić Kulhwch aby poślubić Olwen córkę Ysbaddadena. Ostatecznie przedmioty zdobyto i doszło do małżeństwa. Drugim z mitów odnoszących się do polowania na magicznego dzika, którego wersja pisana pojawia się w średniowieczu, jest opowieść związana z Diarmuidem oraz dzikiem z Ben Gulben. Diarmaid, przybrany syn Oengusa mac Og był związany z dzikiem z Ben Gulben. Według mitu, dzik był przyrodnim bratem Diarmuida zamienionym w to zwierzę. Ze względu na fakt, że ich życia były z sobą związane nie wolno mu było polować na dziki. Rozwinięciem mitu jest, jeszcze późniejsza chronologicznie, opowieść „Tóraigheacht Dhiarmada agus Ghraine” przedstawiająca ucieczkę Diarmuida z Greine narzeczoną Fionna760. Wprawdzie Oengusowi udaje się ich pogodzić, jednak Fionn by się zemścić, wiedząc o jego geis związanym z łowami na dziki, namawia Diarmuida na polowanie. W jego trakcie dochodzi do spotkania z dzikiem z Ben Gulben. Spotkanie to, ze względu na złamanie geis oraz związki łączące bohatera mitu z dzikiem, kończy się śmiercią obydwojga. Nie ma wątpliwości, że występujący w micie dzik, jest zwierzęciem z zaświatów. Ze względu na ewidentne związki zwierzęcia z tymi sferami należy się zastanowić czy jako bracia, synowie jednej matki, Diarmuid i dzik761 nie reprezentują, o czy już wspominałam, dwóch sił: światła i ciemności. Należy tutaj wspomnieć o tak ważnej w wierzeniach Celtów

758 The Mabinogion, tr. J. Gantz, Harmonsworth 1976; P. MacCana, The Mabinogi, Cardiff 1992 por. The Mabinogion, Tr. G. Jons, T. Jons, London 1993. 759 Toruigheacht Dhiarmada agus Ghraine, ed: Nessa Ni Sheaghdha, „Irish Texts Society”, series 48, 1987. 760 Na temat Fionna zob.: D. Ó hÓgain, Fionn mac Cumhaill. Images of the Celtic Hero, Dublin 1988. 761 T. W. Rolleston, CelticMyrhs andLeggends..., p. 290-291. Post Scriptum. 245 kwestii zachowania równowagi. Należy pamiętać, że dla nich świat przepełniony był magią, a światy swobodnie się przenikały co nie stanowiło problemu dopóki zachowywano równowagę. Zycie bohaterów mitu jest z sobą związane, ponieważ razem symbolizując światło i ciemność stanowią constans. Wspomniana opowieść i związane z nią polowanie, podobnie jak w przypadku Twrch Trwytcha, wiąże się z cyklem rocznym. Rok dzielił się na dwie części: w jednej noc jest dłuższa od dnia i na odwrót. Diarmuid zabija dzika reprezentującego mrok w pierwszym dniu nowego roku, kiedy dzień staje się dłuższy od nocy. Kontynuacji doczekał się także, wspominany w pracy zwyczaj curad- mir lub tzw. kęs bohatera, zajmujący niezwykle ważne miejsce w życiu społeczeństw celtyckich. Tradycja, omówiona przeze mnie na podstawie przekazów Atenajos 762 oraz Diodora Sycylijskiego 763 i znalezisk archeologicznych, znalazła odzwierciedlenie w powstających tekstach. Motyw ten pojawia się wielokrotnie w tradycji literackiej z terenu Irlandii, m.in. w słynnych opowieściach o uczcie Brisciu764 oraz o świni Mac Dathó. Pierwsza z tych opowieści przedstawia ucztę u Brisciu, który przygotował olbrzymie ilości jedzenia w tym siedmioletniego wieprza. Mit osnuty jest wokół rywalizacji o „curad-mir” - "porcję bohatera" należną najodważniejszemu, podjętą przez Laoghair’a, Conalla CeamcłTa oraz Cuchulaina podjudzonych przez organizatora uczty. Na podstawie tekstu jednoznacznie widać, że wspomniany „kęs” nie stanowi jedynie uhonorowania najodważniejszego, czy zwycięzcy. Jest on określeniem pozycji społecznej. Osoba go otrzymująca, jest uznana za „pierwszą” spośród zebranych.

762 Athenaeus IV, 40. 763 DIOD. SYC. V, 28. 764 I'!ed Briscrend (The Fest of Bricriu), tr. G. Henderson, Cambridge 1939. Post Scriptum. 246

Potwierdza to opowieść o świni króla Mac Dathó765. Król miał problem, ponieważ dwaj jego sąsiedzi: Ailill oraz Conchobar prosili go o psa, aby nie zrazić któregoś z sąsiadów postanowił, za radą żony, zaprosić ich na ucztę i doprowadzić do walki między nimi. Przyczyną kłótni między zaproszonymi Connaughtczykami i Ulsterczykami była przeznaczona na ucztę Świnia, którą miał podzielić zatrzymując „curad-mir”, największy bohater Irlandii. Zwycięstwo przyznano Cetowi z Connaughtu, ale gdy przygotowywał się do ćwiarto wania zwierzęcia, zjawił się Conall Cemach. Przydzieliwszy Connaughtowi jedynie nogi świni doprowadził w walki. Pojawiały się sugestie, że Mac Dathó jest zeuhemeryzowanym księciem z tamtego świata, a jego prawdziwe imię w tłumaczeniu miało oznaczać „Dębowy Pień z Puszczy”766. Na przykładzie wspomnianych mitów widać, że kęs bohatera był ważny dla wojowników odznaczanych w ten sposób za odwagę. Przyznanie wspomnianego wyróżnienia było uznaniem zasług dla społeczności, określeniem pozycji osoby, która go otrzymała. Dużą popularnością cieszyła się także opowieść o podróży Melduna zapisana w tzw. „Księdze Burej Krowy767”. Jednym z etapów wyprawy bohatera było dotarcie na wyspę w zaświatach, zwaną „Wyspą Dzikiej Świni”. Zamieszkiwały na niej czerwone dziki żywiące się jabłkami, co w sposób oczywisty nawiązywało do dawnych celtyckich wierzeń, łączących te zwierzęta z zaświatami.

765 E. Windisch, Die Geschichte vom Schweine des MacDathó, Leipzig 1880; A. H. Leahy, MacDathó’s Boar. Heroic Romance of Ireland, vol. 1, London 1905; A. Even, Hisroire du cochon Mac Da Tho, “Ogam”, 5, 1953, p. 7-9; J. Gantz, The Tale ofM acc Da Thó’s Pig. Early Irish Myth and Sagas, Harmonsworth 1987, p. 179-87; C. G. Buttimer, Scela Muicce Meic Dathó: a reappraisal, „Proceedings of the Harvard Celtic Colloąuium”, 2, 1982, p. 61-73; N. K. Chadwick, The Story of Mac Dathó’s Pig, „SGS”, 8, 1958, p. 130- 145. 766 Tl. za R. Thurneysen. 767 Lebor na hUidre, eds: O. Bergin, R. I. Best, Dublin 1929. Post Scriptum. 247

Ciekawą kontynuacją pewnych wątków związanych z dzikiem jest także pieśń Amairgena768 . W jej ósmym wersie pada stwierdzenie: ...''Am torc ar g a i ł ewidentnie odnoszące się do odyńca. Analizując pieśń można by dojść do wniosku, że przedstawia on swoje kolejne wcielenia lub raczej przemianę w kolejne byty, pod postacią których spędzał etapy życia. Jednak w interpretacji tego utworu można posunąć się znacznie dalej i to, co można by uważać za zwykłą metamorfozę, jest znaczeniowo czymś znacznie głębszym. Amairgen, pierwszy druid Irlandii jest w tym przypadku bogiem-stworzycielem, jego zaklęcia, bo tak należy traktować pieśń, mają moc twórczą powołując do życia nowy świat z jego najważniejszymi elementami. Inaczej prezentuje się znana z tekstów celtyckich postać Tuana mac Cairilla. W jego przypadku mamy do czynienia z klasyczną, zachodzącą cyklicznie, metamorfozą. Kończy się ona, po wielu zwierzęcych wcieleniach, ponownymi narodzinami w ludzkiej postaci. Był on naocznym świadkiem historii Irlandii żyjąc pod postacią człowieka, jelenia, dzika, ptaka itd.769. Znamienne jest, że zwierzęta biorące udział w przemianach tego typu, zawsze należą do grona ważnych symbolicznie i posiadających powiązania z zaświatami. Idealnym przykładem jest znana z czwartej gałęzi Mabinogionu 770 , kara nałożona przez Matha na jego bratanków Gwydiona i Gilveathwy’ego, którzy zostali przemienieni na trzy lata w zwierzęta. Kolejno przebywali w postaci jelenia, dzika i wilka. Podobnie, jak w przypadku wspomnianego wyżej Tuana, w zwierzęta silnie związane z celtyckimi zaświatami oraz niezwykle ważne symbolicznie.

768 Lebor Gabala Erenn: Book of the Taking of Ireland, vol. 1-5, ed: R. A. S. Macalister, Dublin 1938-56. 769 T. W. Rolleston, CelticMyths andLegends..., p. 98-101. 770 Nosi ona tytuł „Math syn Mathonwy’ego”. Post Scriptum. 248

Z okresu wczesnego średniowiecza posiadamy również brązowe figurki dzików. Część z nich, jak np.: posążki z Guilden Morden 771 czy Benty Grange 772 nawiązują i kontynuują wcześniej szą, celtycką oraz nieco później szą brytorzymską tradycję związaną z tymi zwierzętami. Przytoczone powyżej przykłady wczesnośredniowiecznej literatury celtyckiej, poruszającej kwestie związane z dzikiem oraz pochodzące z tego okresu zabytki, jednoznacznie wskazuje na jego rolę w kulturze tego ludu. Wspomniane teksty oraz zabytki, pochodzące z tego samego co one okresu, nie znalazły odzwierciedlenia w pracy. Wynika to ze ścisłych ram chronologicznych przyjętych dla rozprawy. Niemniej ze względu na fakt, że wspomniane teksty są bezpośrednią kontynuacją wcześniejszych tradycji, należy wspomnieć o ich istnieniu oraz wziąć pod uwagę kontynuowanie poruszonego w dysertacji tematu dla okresu wczesnego średniowiecza. Może to wykazać ciekawe związki pomiędzy kulturą i mitologią starożytnych Celtów, a rodzącą się na Wyspach od V wieku tradycją chrześcijańską, adaptującą dawne podania do własnych potrzeb.

771 Zob.: H. G. Fordham, A smali bronze object found near Guilden Morden, Cambs., “Proc.Cambs.Ant.Soc.”, X, 1901-4, p. 374, 404; J. Foster, A Boar Figurine from Guilden Morden, Cambs., “MArch”, 1977 por. J. Foster, Bronze boar..., p. 23. 772 R. Bruce-Mitford, Aspects of Anglo-Saxon Archaeology, London 1974, p. 223. Bibliografia. 249

BIBLIOGRAFIA

I Źródła Am mi ani Marcellini Rerum gestarum libri qui supersunt, ed: W. Seyfarth, vol. I: libri XIV-XXV, Leipzig 1978. Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie, tł. I. Lewandowski, t. I, Warszawa

2001 . Apicius, De re coąuinaria, ed: M. E. Milham, Leipzig 1969. Apollodori Bibliotheca, ed: R. Wagner, Leipzig 1996. Appiani Historia Romana, ed: R. Viereck, A. G. Roos, E. Gabba, vol. I, Lipsiae 1939. Apulei Opera quae supersunt, vol. I, Metamorphoseon libri XI, ed: R. Heim, Leipzig 1968. Arnulfus Aurelianensis, Glosule super Lucanum, ed: B. M. Marti, Roma 1958. Athenaeus, Dinosophistarum, ed: G. Kaibel, Stuttgart 1985. Avienus Festus Rufus, Ora maritima, ed: D. Stichtenoth, Darmstadt 1968. Bromwich R., Svans D. S., Culhwch ac Olwen: an edition and study of the oldest Arthurian tale, Cardiff 1992. Buttimer C. G., Scela Muicce Meic Dathó: a reappraisal, ,froceedings o f the Harvard Celtic Colloquium’\ 2, 1982. C. Iulii Caesaris Commentarii rerum gestarum, ed: O. Seel, I. Bellum Gallicum, Lipsiae 1968. C. Iulii Caesaris, Commentarii de balio Gallico, erki. Fr. Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961. C. Iulius Caesar, Bellum Gallicum. Liber quartus, ed, intr, comm M. Rambaud, Paris 1967. C. Iulius Caesar, De bello Gallico. Secundus triusque libri, ed, intr, comm M. Rambaud 1965. C. Julius Caesar, Der Gallische Krieg, ed: g. Dorminger, Miinchen 1962. Bibliografia. 250

C. Plini Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897-1909. C. Velleius Paterculus, Historia Romana, Rómische Geschichte, ed: Giebel, Stuttgart 1989. Callimachus, ed: R. Rfeiffer, Oxford 1953. Cassi Dionis Cocceiani, Historiarum Romanarum quae supersunt, ed: U. P. Boissevain, vol. 1-3, Berlin I895-I90I. Cath Maige Tuired: Second Battle of Mag Tuired, ed. tr: E. A. Gray, Dublin 1983. Cesar, Guerre des Gaules, I-II, Texte etabli et traduit par L.-A. Constans. Dixieme tirage, Paris 1972. Cicero Pro Fonteio, ed: Fr. Schóll, Leipzig 1931. Claudii Ptolomaei Geographia, ed: C. Nobbe, Leipzig 1843-1845. Claudius Aelianus Varia historia, ed: M. R. Dilts, Leipzig 1974. Comelii Taciti Annales, ed: E. Koestermann, Heidelberg 1963-7. Comelii Taciti, De vita et moribus Iulii Agricolae [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847. Comelii Taciti, Germaniae [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847. Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. VII, Inscriptiones Britanniae Latinae, ed: E. Hiiebner, Berlin 1873. Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. XIII, Inscriptiones trium Galliorum et Germaniarum Latinae, ed: O. Hirschfield et C. Zangmeister, Berlin 1899- 1933. De Hecatei Milesi fragmenta, rec. B. Schulze, Leipzig 1884. Die Edda. Die Lieder der fogenennten alteren Edda, ed: H. Gering, Leipzig und Wien 1892. Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-1969. Dionysius Antiąuitates Romanae, ed: C. Jacoby, Stuttgart 1967. Bibliografia. 251

Eutropii, Breviarum ab urbe condita, ed: O. von Landle, P. Steinmetz, L. Muller, Stuttgart 1995. Flavii Arriani, Cynageitica [in:] Flavii Arriani, Oucie exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wright, Feipzig 1972. Flavii Arrianii Anabasis [in:] Flavii Arriani, Quae exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wirth, Feipzig 1967. Fled Brisciu, ed: G. Henderson, Dublin 1899. G. Nenci, Hecatei Milesii fragmenta, „ClasPhil“, vol. 52, nr 4, 1957, pp. 264- 265. Gai Valeri Flacci Argonauticon, ed: W. W. Ehlers, Stuttgart 1980 Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, przekł i opr E. Konik, Wrocław- Warszawa 1978. Gajusz Juliusz Cezar, Wojna Gallicka, [w:] Corpus Caesarianum, tłum i opr E. Konik, W. Nowosielska, Wrocław 2003. Gantz J., The Tale o f Mace Da Thó’s Big. Early Irish Myth and Sagas, Harmonsworth 1987. Greek Fexicon of Heschius of Alexandria, ed: K. Fatte, Hauniae 1953. Heaney M., Za dziewiąta falą. Księga legend irlandzkich, Kraków 1996. Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877. Heschi Aleksandrini Lexicon, ed: J. Alberti, M. Schmidt, R. Menge, Amsterdam 1965. Hygini Fabulae, ed: P. K. Marshall, Stutgartiae 1993. Inscriptiones Latinea Selectae, ed: H. Dessau, Berolini MCMFIV. Feahy A. H., MacDathó ’s Boar. Heroic Romance of Ireland, vol I, Fondon 1905. Lebor Gabhala Erem: Book of the Taking of Ireland, ed. & tr. R. A. S. Macalister, Dublin 1938-1956. Foth J., Les Mabinogion, I-II, Paris 1913. M. Annei Fucani Commenta Bernensie, ed: H. Usener, Fipsiae 1869. Bibliografia. 252

M. Annei Lucani, Belli civilis libri decem, ed: A. E. Housman, Oxford 1950. M. Annei Lucani, Belli civilis libri decem, ed: C. Hosius, Lipsiae 1913. M. Iuniani Iustini, Epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Progi, ed: Fr. Ruehl, Leipzig 1907. M. Juniani Justini Epitoma Historiarum Philipicarum Pompei Progi. Accendum Prologi in Pompeium Progum post Franciscum Rhuel iterum, ed: O. Seel, Studgartiae 1972. M. Valerius Martialis, Epigramata, ver. D. R. Shackelton Bailey, Stuttgart 1990. Marcus Porcius Cato, De agri cultura, ed: Goetz, Leipzig 1922. Marek Anneusz Lukan, Wojna Domowa, przekł. M. Brożek, Kraków 1994. Mela Pomponius, De Chorographia libres tres, ed: C. Frick, Stuttgart 1968. 0 ’Keeffe J. G., Phe Pain Bó Culagne from the Yellow Book of Lecan, Dublin- London 1912. 0 ’Rahilly C., Pain Bó Culagne from the Book ofLeinster, Dublin 1970. Ovidius Naso, Metamorphoses, ed: W. S. Amderson, Leipzig 1982. P. Cornelius Tacitus, Libri qui supersunt, vol. I-II, ver. S. Borzsak, Leipzig 1992. Pausanias Description of Greece, ed: W. H. S. Jons, H. A. Ormerod, vol. I-V, Cambridge 1931-35. Pausanias Greciae Descripto, ed.und komin. H. von Hitzig, H. Blumner, vol. I- VI, Leipzig 1896-1910. Pauseniae Greciae descripto, ed: M. H. Rocha Pereira, Leipzig 1973-81. Polybii Historiae, ed: Th. Buttner-Wobst, vol. I-II, Lipsiae 1882-89. Pompeius Trogus, Welkgeschichte von den Anfangen bis Augustus, im Auszug desJustin, ed: O. Seel, Zurich-Munchen 1972. Pytheas von Marsalie, ed: J. W. Mette, Berlin 1956. Satapatha Brahmana, ed: F. Max Muller, Richmond 2001. Bibliografia. 253

Scela mucce Maicc Da Thó, [in:] Scela mucce Meic Dathó, ed: R. Thumeysen, Dublin 1935. Strabo, Geographica, ed: A. Meineke, Lipsiae 1921. Strabon, Geographia, ed: H. L. Jons, Oxford I9I7-I932. Strabonis Geographica, rec., com., crit., G. Kramer, vol. I-III, Berolini 1844- 1852. Suetonius Tranąuillus, Caligula, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993. Suetonius Tranąuillus, Divus Claudius, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993. Suidae Lexicon, Sttutgart 1967-71. Tacite Vie diAgricola, trad. E. de Saint-Denis, Paris 1985. Tain, czyli uprowadzenie stad z Culagne, tł. E. Bryll, M. Goraj, Warszawa 1983. The Mabinogion, tł. J. Gantz, Harmonsworth 1976. TheMabinogion, tr. Jons G., Jons T., London 1993. The Roman in Britain - an Anthology of Inscriptions, by A. R. Burn, Columbia 1969. The Roman Inscription of Britain, by R. G. Coolingwood, R. P. Wright, Oxford 1965. The Tain. Translatedfrom the Irish epic „Tain Bó Cuailne” by T. Kinsella, Oxford 1982 The Zend Avesta, tr. J. Darmesteter, [in:] Sacred Books of the East, ed: F. Max Muller, New York 1987-2004. Titus Livius, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963. Toruigheacht Dhiarmada agus Ghraine, ed: Nessa Ni Sheaghdha, „Irish Texts Society”, series 48, 1987. Valerius Maximus, Sammlung merkwurdiger Reden und Thaben, ed: D. Friedrich Hoffman, bd. 1-4, Stuttgart 1828-29. Bibliografia. 254

Waggoner N. M., Early Greek Coins from the Collection of Jonathan P. Rosen, New York 1983. Windisch E., Die Geschichte vom Schweine desMacDathó, Leipzig 1880. Wuilleumier P., Inscriptiones latines des trois Gan les, Paris 1963. Zend -Avesta, ed: N. L. Westergaard, Copenhagen 1852-54. Bibliografia. 255

II Opracowania Ałdhouse-Green M. 1995 The Celtic World. 2004 The Gods o f the Celts. Ałdhouse-Green M., Webster D. 2002 Artefacts and Archaeology: Aspects of the Celtic and Roman World. Ałłan D. F. 1944 The Belgie dynasties of Britain and their coins, ,^4rch”, XC, p. I- 46. 1961 A study of the Dobunnic coinage, [w:] Bagendon; a Celtic oppidum a record of the excavations o f1954-1956. 1970 The coins of Iceni, ,J5rit4\ I, p. 1-33. 1975 CunobelhTs gold, ,J3rit.”, VI, p. I-I9. 1980 The coins o f the Ancient Celts. 1995 Catalog of the Celtic Coins in the Britisch Museum. With supplementary materiał from other British collections III. Bronze coins of Gaul. Ałłen D. F., Hasełgrove C. 1979 The gold coinage of Verica, BritC, 10, p. I-I8. Ałłmer G. 1880-98 Les dieux de la Gaule, [w:] Revue epigraphigue du Midi de la Gaule, III. Ałmagro-Gorbea M. 1977 Die Kelten auf der Iberischen Halbinsel, [in:] Die Welt der Kelten, p. 73-83. 1986-7 Los Campos de Urnas en la Meseta, „Zephyrus 1991 Celti delapenisola iberica, [w:] I Celti, p. 389-405. Bibliografia. 256

1997 Die Kelten auf der Iberischen Halbinsel, [w:] Die Welt der Kelten, p. 73-83. 1999 The Celts of the Iberian Penisula, [in:] The Celts..., p. 394-419 2003 Escultura en la Hispania Celtica, „MM”, 44, p. I50-I6I. Ałmagro-Gorbea M., Lorrio A. J. 1993 Les Celtes de la penisole Iberiąue au Ule siecle avant J.-C„JZC”, 28, p. 33-45. Ałvarez-Sanchis J. R de. 1993 En busca del verraco peridio. Aportationes a la escutura zoomorfa de la edad del hierro en la Meseta, „Complutum”, 4, p. 157-168. 2003 La Edad del Hierro en la Meseta Occidental, „MM”, 44, p. 346- 386. Ambros C. 1957 Das tierische Imentar ans latenezeitlichen Grabem der Siidweslslowakei, [in:] Keltskepohrebiska na juhozapadonom Slovensku. Andringa van W. 2002 La religion en Gaule romaine. Piete et politiąue, Ier Ille siecle apr. J.-C. Anwył E. 1906 Celtic Religion in Pre-Christian Times. Arbman H. 1948 Gundestrapkittele- ett galliskt arbete?, „Tor”, 20, p. I09-II6. Arenas J. A. I999b El origen del mundo celtiberico. Arnold M. 1867 On the Study o f Celtic Literaturę. Arnolds Bv Gibson D. B.

1995 Celtic Chief dom, Celtic State. Bibliografia. 257

Aspects... 1989 Aspects de la religion celtiąue et gallo-romaine dean le nord-est de la Gaule a le lumiere des decouvertes recentes. Aubert M. 1966 La catedrale de Chartres. Aubrey D. 1940 The Oldest Manuscripts ofPtolomaic Maps. Aułd L. 1976 The Psychological and Mythic Unity of the God Odhinn, ,J\fumen”, 33. Bain G. 1973 Celtic A rt: The Methods of Construction. Bamford Ch. 1983 Ecology and Holiness: The Heritage of Celtic Christianity. Epiphany, “JFT\ no. 3, p. 66-78. Barber R., Riches A. 1971 A Dictionary of Fabulous Beasts. Barford P. 1990 Celts in Central Europę and beyond, ,,ĄrchP”, 29, p. 79-98. Barnard S. 1985 The Matres of Roman Britain, “ArchJ”, 142, p. 37-43. Barnwełł E. L. 1871 Bronze Boar, Archaeologia Cambernensis. The Journal o f the Cambrian Archaeological Associatioń’\ 11. Baronowski D. W. 1993 Roman military forces in 225 BC (Polybius 2,23-4), ,JJist.'”, 42, p. 181-202. Bartłett Wełłs H. Bibliografia. 258

1983 A new coinage of the eastern Celts reported From Slovakia, „GNS”, XXXIII, p. 36-42. Bartnik A. 2004a Miejsce kultów agrarnych w wierzeniach plemion Eduów, Lingonów i Senonów, „SZNUJ”, 6, s. 53-57. 2004b Jak dzik stał się Merkurym. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „Boga-Dzika” w wierzeniach plemienia Lingonów, ,fH u m ”, 6, s. 143-149. 2005 Funkcja metamorfoz w wierzeniach celtyckich, „Classica Catoviciensia. ScriptciMinom”, 9, s. 6-12. Bayet J. 1926 Les origines de l ’Hercule romain. Bean S. C. 2000 The coinage of Atrebates andRegni. Beazłey J. D. 1986 The Development o f Attic Black-Figure. Becker O. J. 1970 Zur Frage der eisentlichen Moorgefdsse in Ddnemark, [in:] Vo rdesch ich i l ich e Heiligtumer und Opferplatze in Mittel- und Nordeuropa-Bericht tiber ein Symposium in Reinhausen bei Góttingen vom 14 bis 16 Oktober 1968, ed: H. Jakuhn. Bedoyere de ła G. 1989 The finde o f Roman Britain. 2002 Gods with Thunderbolds. Religion in Roman Britain. Behrens G. 1944 Germanische undgallische Gótter in rómischen Gewand. 1955 Keltische Goldmunzen in Rómisch-Germanischen Zentralmuseum zu Mainz. Bibliografia. 259

1964 Die neolitisch-fruhmetallzeitlichen Tierskelett fundę der Alten Welt. Bełłingham D. 1990 Celtic Mythology. Bemont C. 1979 Bassin de Gundestrup: remarąues sur les decors vegetaux, J i C \ 16, p. 69-99. Benadik B. 1960 Keltske pohrebisko v Bajći-Vlkanove, „&4”, 8. Benadik B., Vłćek E., Ambros C. 1957 Kelticke pohrebiska na juhozapadanem Slovensku, ,Arch.S'\ I. Benner Larsen E. 1984 The Gundestrup Cauldron, Identification of Tool Traces, Jskos”, 5, p. 561-74. Benoit F. 1952 L 'Ogmios de Lucien et Hercule Psychopompe. 1954 Mars et Mercure. I954a L 'Heroisation Eąuestre. 1959 Mars et Mercure. Nomelles recherches sur Linterpretetion gauloise des divinites romaines. 1969 Art et dieux de la Gaule. 1970 Le symbolisme dans les sanctuaries de la Gaule. Berciu D. 1969 Arta traco-getica. Berenson B. 1954 The Arch or Constantine or The Decline o f Form. Bergquist A. K., Taylor T. F. 1983 Thrace and Gundestrup Reconsidered, ,froceedings o f the Seventh International Congress of Celtic Studies”. Bibliografia. 260

1987 The origin of the Gundestrup Cauldron, ,pint.'\ 61, p. 10-24. Bertin D., Guillaumont J.-P. 1987 Bibracte (Scióne-et-Loire): une ville gauloise sur le Mont Beuvary. Bertrand A. 1876 Archologie celtiąue et gauloise. 1879 Nos origines. La religion des Gauloie, les druides et le druidisme. Bertrand A. C. 1997 Stumbling through Gaul: maps, intelligence and Caesar’s Bellum Gallicum, 114, p. 107-22. Bertz-Mehler D. 1971 La civilisation de La Tene I en Champagne. Bevan E. 1986 Representation of Au im ais in Sanctuaries of Atermis and Other Olympian Dities, ,J3AR\ Bibby G. 1966 The Celts. Bidwell P. 1997 Roman forts in Britain. Birkhan H. 1997 Kelten. Yersuch einer Gesamtdarstellung ihrer Kultur. 1999 Kelten-Bilder ihrer Kultur. Blanchet A. 1971 Traite des monnaies gauloises, t. 1-2. Błażejewski A. 1994 Archeologiczne badania terenowe przy źródle św. Jakuba na Slęży, ,JSląskie Sprawozdania Archeologiczne'’', 35, s. 349-354. Blech M. 2003 Die gallaecischen Kriegerstatuen im Lichte der eisenzeitlischen hispanischen Plastik, „MM”, 44, p. 162-180. Bibliografia. 261

Blech M., Sanz Gamo R. 2000 Die Skulpturen der lberischen Nekropole Los Capuchinos (Caudete, Albacete), „MM”, 41, p. 148-161, tabl. 5-9. Boardman J. 1974 Athenian Black Figurę Vases. 1975 Athenian Red-Figure Vases: Archaic Period. 1989 Athenian Red-Figure Vases:Classical Period. 1998 Early Greek Vase Painting, l l th-6th centuries B.C. Bober J. J. 1951 Cemunnos: Origin and Transformation of a Celtid Divinity, American Journal of Archeaology’\ 55, p. 13-51. Bokonyi S. 1999 Agriculture: Animal Husbendary, [in:] The Celts, ed: S. Moscati. Bontane L. 1990 Etruscan. Bonwick J. 1894 Irish Druids and Old Irish Religion. Bosch-Gimpera P. 1921 Los celtas y la civilización celtica en la Penisula lberica, „Boletin de la Sociedad Espahola de Excursions'\ 29. Botheroyd S., Botheroyd P. F. 1992 Lexikon der keltischen Mythologie. Boucher S. 1976 Recherches sur les bronzes figures de Gaule pre-romaine et romaine. 1983 L ’image de Mercure en Gaule ’, [in:] Lapatrie gauloise dAgrippa au 6e siecle, p. 57-69. Boyle A. 2004 The Ferrybridge chariot burial, “CArch”, 191, p. 481-85. Bibliografia. 262

Brekilien J. 1981 La mythologie celtiąue. Brenneman W. 1991 Transformation and Symbolism in the lrisch Celtic and lndo- European Cattle Raiding Myth. A Symbolic Analysis, „The Journal of Indo-European Studies, 12. Brewer R. J. 2002 The second Augustean legion and the Roman military machinę. Bromwich R. 1961 Trioedd Ynys Prydein: The Walsh Triads. Bromwich R., Evans D. S. 1992 Culhwch ac Olwen: an edition and study of the oldest Arthurian tale. Brożek M. 1961 Dzieło Wellejusza Paterkulusa jako produkt epoki autora, ,fLean.”, z. 10/61, s. 485-501. Bruce-Mitford R. 1974 Aspects of Anglo-Saxon Archaeology. Brun P. 1987 Princes et Princesses de la Celtiąue: Le premier Age du fer (850- 450 av. J. C.). Brunaul J. L., Seaby B. A. 1988 The Celtic Gauls: Gods, Rites and Sanctuaries. Burillo Mazota F. 1998 Los Celtiberos: Etniasy estados. 2004 Celtiberians: Problems and Debates, ,JICS”, 6. Burkert W. 1985 Greek religion. 1987 Ancient Mystery Cults. Bibliografia. 263

Burn L. 1990 Greek myths. The legendary past. Burnaux J.-L. 1988 The Celtic Gauls: Gods, Rites, and Sanctuaries. Burstow G. P., Holleyman G. A. 1958 Excavation at Mountham Court, ,yi.N.LI\ 6. Cabezudo A., Lopez Valasquez P., Sanchez Sastre M. 1986 Catatalogo de la escultura zoomorfa protohistórica y romana tradición indigena de la provincia de Avila. Caewyn Williams J. E., Ford P. K. 1992 The Irish Literary Tradition. Cahen-Delhaye A. 1984 Les Celtes en Belgiąue et dans le Nord de la France. Callejo Serrano C. 1970 Nuevo repertorio epigrafico dl la provincia Caceres, “AEspA”, 43. Calvert P. 2005 The Ancient Celts. Campbell J. 1964 M askofG od. 1990 Transformation ofMyth Through Time. Carey J., Koch J. 1995 The Celtic Heroic Age: Literary Sources for Ancient Celtic Europę and Early Ireland and Wales. Carpenter T. H. 1991 Art and Myth in Ancient Greece, a handbook. Carroll-Spillecke M. 2001 Romans, Celts and Germans. Castelin K. 1962 Zur Chronologie des keltischen Munzwesens in Mitteleuropa, Bibliografia. 264

JNG'\ 12, p. 199-207. 1979 Goldpragung der Kelten in den Bómmischen Landen. 1966 Złote monety celtyckie w Czechosłowacji i Polsce, „W1\T\ 10. 1983 Keltische Mtinzen, Katalog der Sammlung in Schweizerischen Landesmunzen Ztirich. Cehak-Holubowiczowa H. 1958a Ślęża i jej okolice w dziesięciolecie polskich badań archeologicznych, „Slęża”, 1, s. 3-21. 1958b Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na Ślęży w 1958 roku., śląskie Sprawozdania Archeologiczne'’', 1, s. 21-25. 1968 Badania nad wierzeniami religijnymi w starożytności i we wczesnym średniowieczu na terenia Śląska, [w:] Religia pogańskich Słowian, s. 69-80. Celtic Coinage... 1992 Celtic Coinage: Britain and beyond. The l l th Oxford Symposium on Coinage nadMonetary History. Chadwick N. K. 1958a The Story of Mac Dathćfs Pig, „SGS”, 8. 1958b Studies in the Early British Church. 1963 Celtic Britain. 1965 Colonization of Brittany from Celtic Britain, “Proc.Brit.Acad.”, 51, p. 235-99. 1967 Early Brittany. 1997 The Druids. 1998 The Celts. Champion T. 1982 The myth oflron Age imasion in Ireland, [in:] Studies on Early Ireland: Essays in Honour ofM. V. Duignan, ed: B. G. Scott, p. 55-72. Bibliografia. 265

Chapman M. K. 1992 The Celts. The Construction o f a Myth. Charriere G. 1966 Le taureau aux trois grues et le bestiaire du heros celtiąue, ,JULR,\ vol. 69, pp,155ff. Chavallier R. 1983 La romanisation de la Celtiąue du Po. 2. Essai d ’histoire provincionale. Ćiżmar M. 1999 The Celtic Population of Moravia in the Fourth Century B. C., [in:] The Celts, ed: S. Moscati. Ciarkę D., Ciarkę J. 1971 Camulodunum. Ciarkę D., Roberts A. 1996 Twilight of the Celtic Gods. Clavel-Leveque M. 1972 Le syncretisme gallo-romain. Structures et Finalites. Colbert de Beaulieu J. B. 1973 Traite de numismatiąue celtiąue. I methodologie des ensembles. Colbert de Beaulieu J.-B., Fischer B. 1997 Recuei des Inscriptions Gauloises, Legendes monetaires, XLV supplementa „ GALLIA ”. Collectif. 1999 Monnayages Alloborges, Cahiers romands du numismatiąue 6. Colmenares D. 1837 Historia de Segowia. Colombet A., Lebel P. 1953 Mythologie gallo-romane, ,JIAE”, vol.4, nr 2. Colpe C. Bibliografia. 266

1970 Theoretishe Móglichkeiten zur Identifizierung von Heilgtumem und Interpretation von Opfern in ur- und parahistorischen Eopchen, [in:] Vordeschich11iche Heiligtumer und Opferplatze in Mittel- und Nordeuropa-Bericht tiber ein Symposium in Reinhausen bei Góttingen vom 14 bis 16 Oktober 1968, ed: H. Jakuhn. Cook R. M. 1997 Greek Painted Pottery. Cooper J. C. 1990 Symbolic & Mythological Animals. Cottam G. 1997 An overstuck silver unit of Verica, 67, p. 95-97. Crawford H. M. 1974 Roman Republican Coinage. Creighton J. 2000 Coins and Power in Late Iron Age Britain. Cremin A. 1992 The Celts in Europę. Cunliffe B. 1979 The Celtic World. 1988 Greeks, Romans and Barbarians: Spheres oflnteraction. 1981 Coinage and Society in Britain and Gaul. 1991 Iron Age communities in Britain. 1997 The Ancient Celts. 2004 Die Kelten und ihre Gechichte. Curchin L. A. 1991 Roman Spain: ConąuestandAssimilation. Curran B., Whitson A. 2000 The Creatures o f the Celtic Myth. Bibliografia. 267

Czarnowski S. 1930 Le sanglier mythiąue des Gaulois et des Bertons insulaires, ,/4cets du V-e Congres International d ’Histoire des Religions a Lund”. 1956 Dzieła. T. 3, Studia z dziejów kultury celtyckiej. Studia z dziejów religii. Danielou A. 1964 Hindu Politheism. Danow Ch. 1987 Trakowie. Danov C. 1975-6 The Celtic lnvasion and Rule in Thrace in the Light of Some New Evidence, „SC”, 10-11, p. 29-39 Dąbrowa E. 1993 Legio XFretensis: aprosopographical at study of its officers (I-III c. A.D.). Dąbrowski K. 1970aCmentarzysko z okresu późnolateńskiego w Zagórzynie, pow. Kalisz, „Spr.Arch .”, 28. 1970bUwagi o mieczach późnolateńskich z odciskami stempli, ,4rchP o!\ t. 16, s. 219-32. Davidson H. E. 1993 The Lost Belief of Northern Europę. Davies J. 1999 Death, Burial and Rebirth in the Religions of Antiąuity. Davis S. J. M. 1987 The Archaeology of Animals. Dayet M. 1954 'Le sanglier a trois comes du Cabinet des Medailles, 5. De Cedillo C. Bibliografia. 268

1959 Catalogo Monumental de laprovincia de Toledo. De Hoz J. 1988 Hispano-Celtic and Celtiberian, [in:] Proceedings of the First North American Congress of Celtic Studies, ed: G. W. MacLennan. De la Bedoyere G. 1992 Roman towns in Britain. Delamarre X. 2003 Dictionaire de la langue gauloise. De Marinis R. C. 1990 Golasecca Culture nad Its Links with Celts beyond the Alps, [in:] The Celts, ed: S. Moscati. De Witt N. J. 1938 The Druids and Romanisation, „Transactions and Proceedings of the American Philological Associatioń’\ LX1X. Dechellete J. 1927 Manuel d Archeologie prehistoriąue, celtiąue et gallo-romaine. 4. L Archeologie celtoąue ou protohistoriąue. Second age dy fer ou epoąue de La Tene. Delestree L.-P., Tache M. 2002 Nouvel atlas des monnaies gauloises, l. de la Siene au Rhin. Dembski G. 1998 Mtinzen der Kelten. Deyts S. 1992 Images des Dieux de la Gaule. Die Hallstattkultur 1980 Die Hallstattkultur: Fruhform europdischer Einheit. Die Kelten... 1980 Die Kelten in Mitteleuropa. Bibliografia. 269

Dillon M., Chadwick N. K. 1948 Early Irish Literaturę. 1967 The Celtic Relames. 1975 Ze świata Celtów. Dinan W. 1911 Monumenta Historica Celtica: Notices of the Celts in the writings o f Greek and Latin Authors from the lOth Century B.c.e. to the Fifth Century A.d. Domański G. 1996 Badania na Slęży w 1994 roku, ,JSląskie Sprawozdania Archeologiczne”, 37, s. 205-215. 1999-2000 Celtowie na Ślęży, „A4C”, 35, s. 61-74. 2000 Badania archeologiczne w masywie ślężańskim w latach 1998- 1999, ,JSląskie Sprawozdania Archeologiczne'’', 42, s. 199-206. 2002 Slęża w pradziejach i średniowieczu. Domaszewski A. 1916 Die Fahnen in rómischen Heere. Dones J.-P. 1916 Des animaux dans la mythologie. Dottin G. 1904 La religion des Celtes. 1916 Ancientpeuples l Furope. 1920 La langue gauloise. Drack W. 1954-5 Ein Mittellateneschwert mit drei Goldmarken von Bóttstein (Aargau), „Zeitschrift fur Schweizerische Archdologie und Kunstgeschichte”, 15, z. 4. Drda P., Rybova A. 1995 Les Celtes de Boheme. Bibliografia. 270

Drews R. 1962 Diodorus und his Sources, ,^4JPh,\ 83, p. 383-392. Drexel F. 1915 Uber den Silberkessel von Gundestrup, .Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Archdologischen Instituts”, 30,p. 1-36. Drinkwater J. F. 1983 Roman Gaul. Drioux G. 1934 Cultes indignes des Lingones. Essai sur les traditions religieuses d ’une gallo-romaine avant le triumphe du christianisme. Duchaussoy J. 1958 Le bastiaire divin. Ou la symboliąue des animaux. Dueck D. 2000 Strabo ofAmasia. A GreekMan ofLetters in Augustian Rome. Dumezil G. 1924 Le Festin d ’immortalitte: Etude de Mythologie Comparee Indo- Europeenne. 1959 Les Dieux les Germains. 1966 La religion romaine archaiąue. 1970 Archaic Roman Religion, t. 1-2. 1971 Mythe et epopee. Types epiąues indo-europeens: un heros, un socier, un roi. 1986 Bepxoeuue eoeu uudoeepneuijee. Duval P.- M. 1952 La vie ąuotidienne en Gaule pedant la paix romaine (Ier - Ule siecles ap. J.-C.). 1957 Les dieux de la Gaule. 1958-9 Teutates, Esus, Taranis, „EC”, VIII. 1987 Mannaies gauloises et mythes Celtiąues. Bibliografia. 271

Duval P.-M., Hawkes Ch. 1976 Celtic Art in Ancient Europę: Five Protohistoric Centuries. Ebbutt M. J. 1985 The British: Myths andLegends. Elder E. H. 1962 Celts, Druids and Cudlee. Eliade M. 1954 The Myth o f the Eternal Return. 195&a.Patterns in Compatative Religion. 1958bRites and Symbols oflnitiation (Birth andRebirth). 1959 The Sacred and the Profane: Ten Naturę of Religion. 1961 Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism. 1964 Shamanism: Archaic Techniąues ofEctasy. 1966 Traktat o historii religii. 1978 A History of Religious Ideas, vol 1 From the Stone Age to the Elusium Mysteries. 1994 Historia wierzeń i idei religijnych. Ellis P. B. 1990 The Celtic Empire. 1994 The Druids. 1995 Celtic Woman. Woman in Celtic society and litereture. 1996 Celt and G reek: Celts in the Hellenie World. 1998 Celt and Roman: The Celts o f Italy. 1999 Chronicles o f the Celts. 2004 The Celts. A History. Ellis-Davidson H. R 1988 Myths and Symbols in Pagan Europę: Early Scandinavian and Celtic Religions, 1989 Gods and Myths of Northern Europę. Bibliografia. 272

Eluere Ch. 1993 The Celts: First Masters o f Europę. Engels J. 1999 Augusteische Oikumenegeographie und Universalhistorie im Werk Strabonis of Amasia.

Esperandieu.

1907-28 Recueil generał des bas-reliefs, statues et bustes de la Gaule romaine, vol. 10. Even A. 1953 Histoire du covhon Mac Da Tho, “Ogam”, 5, p. 7-9. Eydoux H. P. 1961 Hommes et dieux de la Gaule. Les recentes decouvertes archeologiąues. Fanelli S. 2002 Mythological Monsters of Ancient Greece. Feli C. I. 1936 The Hunsbury Hill-Fort, Northants, “Arch.Journ”, 93, p. 57-100. Filip J. 1956 Keltove ve stfednlEurpod. 1960 Keltska civilisaca a jaji dedictvi. 1962 Celtic Civilisation and Its Heritage. 1970 Keltische Kultpldtze und Heiligtumer in Boh men, [in:] Vo rgesch i ch i l i ch e Heiligtumer und Opferplatze in Mittel- und Nordeuropa-Bericht tiber ein Symposium in Reinhausen bei Góttingen vom 14 bis 16 Oktober 1968, red: H. Jankuhn. Filloux A. 1867 Nouvel essai d ’interpretation et de classificatoin des monnaies de la Gaule. Finlay J. Bibliografia. 273

1973 Celtic Art. Fischer F. 1972 Die Kelten bei Herodot, „MM”, 13, p. 109-124. Fishwick D. 1972 The Tempie of the Three Gauls, ,JR S”, 62, p. 46-52. Ford J. K. 1977 The Mabinogi and other Medieval Welsh Tales. Forrer R. 1968 Keltische Numismatik der Rhini und Donaulande. Foster J. 1977a A Boar Figurine from Guilden Morden, Cambs. „MArch”. 1977b Bronze Boar Figurines in Iron Age and Roman Britain,

,MR'\39. 1986 The Lexden Tumulus. A Re-Appraisal of an iron Age Burial From Colchester, Essex, „BAR”, 165. Fox C. 1958 Pattern and Purpose: A Survey o f Early Celtic Art in Britain. Frankenstein S., Rowlands M. 1978 The lnternal Structure and Regional Context of Early Iron Age Society in South-Westem Germany, „Bullei in o f the Institute o f Archaeology, London”, 15, p. 73-112. Franks A. W. 1864 Account of additions to the British Museum in 1864, roc.Soc.Ant.L.”, series 2, vol. 111, p. 90. Freeman F. M. 1994 The earliest classical sources on the Celts. Frere S. S. 1991 Britannia. A History of Roman Britain. 1990-2 The Roman inscriptions of Britain. Bibliografia. 274

Freser J. G. 1910 Totem ism and Exogamy. 1978 Złota Gałąź. Frey O. H. 1999a„Celtic Princes” in the sixth century B.C., [in:] The Celts.,.,p. 80- 102 \999bThe Formation of the La Tene Culture In the Fifth Century B.C., [in:] The Celts..., p. 135-163. 2000 Keltische Grossplastik, [w:] Hoops. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. XVI, p. 395-407. Frey O. H., Szabó M. 1999 The celts in the Bałkan Area, [in:] The Celts, ed: S. Moscati. Frick R. 1999 Die Musikinstrumente der antiken K elten,, Jdarpa”, 30. Fries-Knoblach J. 2002 Die Kelten. 3000 Jahre europeischer Kultur und Gechichte. Fiirstensitze Pare Ch. 1990 Celts and Mediterranean World: Developments in west Hallstatt Culture in the 6th Centuries BC., J \ l ).S /\ 57.

Gabałówna L.

1956 Późnolateńskie groby psów z Łęczycy - Dzierbiętowa, Strzelec, pow. Mogilneński i Zgławiączki, pow. Włocławek, ,pieta Archaeologica Universitatis Lodziensis”, 4. Gąssowski J. 1987 Mitologia Celtów. Gaudineau C., Peyre C. 1993 Bibracte et les Eduens. Gaumann A 2000 Potinmunzen der Kelten. Bibliografia. 275

Gediga B. 1968 Glos w dyskusji, [w:] Religia Pogańskich Słowian: sesja naukowa w Kielcach. 1977 Archeologia, etnologia, religioznawstwo, ,J5uhemef\ 3. Geschwendt F. 1938 Neue Untersuchungen an Steinaltertumem des Silinggebiets, [w:] Die Hohe Strasse 1, p. 46-59; 331-336. Gieysztor A. 1971 Kultura artystyczna przed powstaniem państwa polskiego i jej rozwój w osiedlach wczesnomiejskich, [w:] Sztuka Polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Dzieje sztuki polskiej, pod red: M. Walickiego, t. 1, s. 23-53. Gilliver K. 2002 Caesar ’s Gallic w ars 58-50 B. C. Giot P. R., Fleuriot L. 1977 Early Brittany, ,pLntI\ 51, p. 106-116. Godlowski K. 1977 Okres lateński w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. IV. Gómez Fraile J. M. 2001 Los pueblos del alto Ebro y alto y medio Duero en epoca celtiberica, „Memories del Seminario de Historia Antiąua 8”. Gomez Moreno M. 1927 Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Zamora. 1967 Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Salamanca. 1983 Catalogo Monumental de Espańa. Provincia de Avila.

Gonzalez Cordero A., Alvarado M., Barroso F. 1988 Esculturas zoomorfas de la provincia de Caceres, "Anas'', 1, p. 19- Bibliografia. 276

33. Goudineau C. 1990 Cesar et la Gaule. Gouet S., Prieur M., Schmitt L. 2001 Atlas des monnaies gaułoises, reedition augmentee. 2002 Monnaies XV. GrafF. 1996 Greek Mythology: An Introduction. Grant A. 1984 Animal husbendary in Wessex and the Thames Valley, [in:] Aspects of the Iron Age in Central Southern Britain, ed: B. Cunliffe, D. Miles. 1989 Animals and ritual in Early Britain: the visible and imisible, [in:] L Animal dans les pratiąues religieuses: les manifestations Malerielles, ed.: J.-D. Vigne, p. 79-86. Graves R. 1955 The Greek Myths. Greek M. 1992 Animals In Celtic Life and Myth. Greeks, Celts and Romans. 1973 Greeks, Celts and Romans. Studies in venture and resistance. Green M. J. 1976 A corpus of religious materiał from the civilian areas of Roman Britain. 1977 Theomorphism, [in:] Roman life and art in Britain, ed: J. Munby, M. Henig, pp. 297-326. 1978 A corpus of smali cult objects from the military areas of Roman Britain. 1988 The Gods o f the Celts. Bibliografia. 277

1991 Triplism andplurality: intensity and symbolism in Celtic religious expression, [in:] Sacred and profane: preceedings of a Conference on Archaeology Oxford 1989, ed: P Garwood, et al., pp. 100-108. 1992a Animals in Celtic Life andMyth. 1992b Dictionary of Celtic Myth and Legend. 1992c Symbol and Image in Celtic Religious Art. 1995 The Archeology of Religion in Pogan Celtic Europę. 1996 Celtic Goddess: Warriors, Yergins and Klothers. 2001 Mity celtyckie. Greenwell W. 1906 Early Iron Age Burials in Yorkshire,,A rclf\ 60. Grenier A. 1979 Les Gaulois. Grey H., Gorge St., Bulleid A. 1953 The Meare Lake Yillage, vol. 2. Gricourt J. 1954 Epona-Rhiannon-Macha, „Ogam”, 6. Grimes W. F. 1930 Holt, Debigshire. Grimes W. F., Close-Brooks J. 1993 The Excavation of Caesar’s Camp, Heathrow, Harmondsworth, Middlesex, 1944, “P.P.S:\ 59. Gros P. 1986 Une hypotese sur 1’Arc d’Orange, „Galliac\ 44, p. 192-201. Grosse R. 1963 Der Silberkessel von Gundestrup, ein Ratsel Keltische Kunst. Gruel K. 1989 LaMonnaie chez les Gaulois. Gruffyd W. J. Bibliografia. 278

1953 Rhiannon. Grzybowski S. 1977 Historia Irlandii. Gschnitzer F. 1962 Zum Namen Poseidon, [in:] Serta Philologica Aenipontana, ed: R. Muth. Guyonvarch Ch. J. 1967 Le nom des Coralli, ,yipultum”, 6. Haas H. 1933 Die Religion der Kelten. Hachmann R. 1990 Gundesturp-Studien, „Berichl der Pómisch-Germanischen Kommission”, 71/2, p. 568-903. Hahne H. 1929 Totenhre in alten Norten. Hale E. W. 1986 Asura in Early Vedic Religion. Hamel van A. G. 1934 Aspects of Celtic Mythology. Hamp E. P. 1986 Culhwch the swine, “ZCP“, 41, p. 257-8. Hannestad L. 1993 Greeks and Celts: The creation o f a myth, [in:] Centre and periphery in the Hellenistic World, red: P. Bilde. Harbison P. 1988 Pre-Christian Ireland, From the Early Settlers tothe Early Celts. Harrison F. 1986 Celtic musics: characteristics and chronology, [in:] Geschichte und Kultur der Kelten, ed: K. H. Schmidt, p. 252-263. Bibliografia. 279

Hatt J. J. 1965 Essai sur Eevolution de la religion gauloise, ,JIEA”, 67, p. 80-125. 1976 Celts and Gallo-Romans. 1980 Eine lnterpretation der Bilder und Scenen auf dem Silberkessel von Gundestrup, J)ie Kelten in Mitteleuropa Salzburger Landesausstellung 1. Mai - 30 Sept., 1980 im Keltenmuseum Hallain SierreiclC. Hatt J.-J., Roualet P. 1977 La chronologie de La Tene en Champagne, ,JiAEc\ p. 7-36. Hawkes C. F. C. 1955 Continental and British Antropoid Weapons, „R.R.SC, XXI, p. 198-227. 1942-62 The Celts. Report on the study o f their culture and their Mediterranean relations . Hawkes C. F. C., Smith M. A. 1957 On Some Buckets and Cauldrons of the Bronze and Early Iron Ages, ,A n t:\ XXXVII, p. 131-98. Heinz S. 2000 Symbols o f the Celts. Heinz W. 1982 Der Diana Abnoba-Altar in Badenweiler, ,A ntike Welf \ 13, 4, p. 37-41. Heiss A. 1870 Description generale des monnaies antiąues de l ’Espagne. Henry F. 1940 Irish Art in the Early Christian Period. Hensel W. 1988 Polska Starożytna. Herm G. Bibliografia. 280

1975 The Celts. Hill J. D. 2002 Wetwang chariot burial, “CArch”, 178. Hillebrandt A. 1990 Vedic mythology, t. 1-2. Hobbs R. 1996 British Iron Age Coins in the British Museum. Hógain D. Ó. 1988 Fionn mac Cumhaill. Images of the Celtic Hero. 1990 Myth, Legend and Romance: An Encyclopedia of the Irish Folk Tradition. Holubowicz H., Holubowicz W. 1952 Z badań Slęży w 1949 r., „Studia Wczesnośredniowieczne”, 1,1. Howe E. G. 1989 The Mind o f the Druid. Hubert H. 1932 LesCeltes. 1966 The rise o f the Celts. Hunter J., Ralston I. (eds.:) 1999 The archaeology o f Britain. Ireland S. 1986 Roman Britain. A source Book. Jackson K. 1964 The Oldest Irish Tradition: A Window on the Iron Age. Jacobsthal P. 1944 Early Celtic Art. Jaczynowska M. 1990 Religie świata rzymskiego. Jakimowicz - Sakh M. Bibliografia. 281

1983 Metamorfozy bogów indyjskich. Jakimowicz - Shah M., Jakimowicz A. 1986 Mitologia indyjska. Jakubanis P. Z. 2005 Obraz rełigii Gallów w świetle „De bello galico” Juliusza Cezara. James S. 1993a Exploring the World of the Celts. 1993b The World of the Celts. Jankuhn H. 1967 Achaeologische Beobachtungen zu Tier- und Menschenopfern bei den Germanen in der rómischen Kaiserzeit, „Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Góttingen I, Philologisch- Historische Klasse 6 Jarret M. G. 1968 Legio XX Valeria Victrix in Britain, .A rchCamE\ 117. Jażdżewski K. 1981 Pradzieje Europy Środkowej. Jimenez de Gregorio F. 1950 Hallazgos arąueológicos en la Jara, ‘AEspA”, 23. Jimenez R. L. 1996 Caesar against the Celts. Jones P., Pennick N. 1995 A History of Pagan Europę. Jons M. W. 2000 Genesis and Mimesis: The Design of the Arch of Constantine in Rome, “The Journal of the Society of Architectural Historians”, 59, p. 58-77. Jubainville de H. D’Arbios Bibliografia. 282

1884 Le cycle mythologiąue irlandais et la mythologie celtiąue. 1898 Esus, Tarvos trigaranos; La legende de Cuchulainn en Gaule et en Grande-Bretagne, 19, p. 245-251. 1906 Les Druides et les Dieux Celtiąues a Formę d ’Animaux. Judice Gamito T. 1993 The Celts in Western lberia, „LC”, 28, (1991), p. 171-194. 2004 The Celts in Portugal, ,fJICS>\ 6. Jullian C. 1903 Recherches sur la Religion gauloise. 1920-6 Histoire de la Gaule. Kalinowski L. 1965 Terści ideowe sztuki przedromańskiej i romańskiej w Polsce, „Studia Zródloznawcze”, 10, s. 1-32. Katastarov G. 1919 Keltite v stara Trakiya i Makedoniya, „Spisanie na Bulgarskata Akademiya na Naukite 18. Klon Istoriko-Filologischen i Filosofsko-Obshtven?\ 10, p. 41-80. Kaul F. 1995 The Gundesturp Cauldron Reconsidered, „AArcK\ 66, p. 1-38. Keay S. J. 1988 Roman Spain. Kempiński A. M. 2001 Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Kendrick T. D. 1927 The Druids: A Study in Keltic Prehistory. Kerenyi K. 1943 Hermes der Seelenfuhrer. Das Mythologem vom mdnlichen Lebensurprung, p. 45-74. Kimmig W. Bibliografia. 283

1952 Zur Umenfelder in Sudwesteuropa, [w:] Festschrift fur Peter Goessler, Tubinger Beitrdge zur Vor- und Fruhgeschichte, p. 410- 98. 1965 Zur lnterpretation der Opferszene auf den Gundestrap-Kessel, Jundberichte aus Schwaben”, N.S, XVII, p. 135-43 1981 Die frtihen Kelten und das Mittelmeer, [w:] Die Kelten in Baden- Wurttenberg, p. 248-278. 1983 Kimmig W., Die griechische Kolonisation im westlichen Mittelmeergebiet und ihre Wirkung auf die Landschaften des westlichen Mitteleuropa, Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”,^. 5-78. King A. 1990 Roman Gaul and Germany. King J. 1998 Kingdon o f the Celts. A history and a Guide. Kinghtly Ch. 1986 The customs and ceremonies o f Britain. Klindt-Jensen O. 1953 Bronzekedelen fra Brd. 1959 The Gundestrup Bowl-a reassessment, J n tP , 33, p. 161-9. 1961 Gundesturpkedelen. Knapowski R. 1958 Zagadnienia chronologii i zasięgu podróży odkrywczych Piteasa z Marsylii. Koemer K. 1957 Polyb ios ais Kritiker fruh er er Historiker. Konik E. 1961 Juliusz Cezar-polityk i pisarz, Języki obce w szkole”, V, s. 257- 266. Bibliografia. 284

1975 Polityka Gajusza Juliusza Cezara wobec prowincji, s. 33-47. Korta W. 1988 Tajemnice Góry Slęży. Kostial M. 1997a Kelten im Osten, Gold und Silber der Kelten in Mittel- und Osteuropa. 1997b Kelten im Osten, Sammlung Lanz. Kramer W. 1966 Prahistorische Brandopferplatze, „Helvelia Aniiąucr. Krappf A. H. 1938 La genese des mythes. Krause W. 1953 Religion der Kelten. Krawczuk A. 1986 Mitologia starożytnej Italii. Kruta V. 1980 Les Boiens de Cispadane: Essai de paleoethnographie celtiąue, JC\ 17. 1985 The Celts o f the West. 2000 Les Celtes, Histoire et dictionaire des origines a la romanisation et au christianisme. Kruta V., Duval P.-M. 1982 L ’art celtiąue de laperiode d ’expansion: IV et III siecles. Kruta V., Lessing E. 1987 Die Kelten. Kruta Poppi L. 1999 The Archaeological Sources, [in:] The Celts...p. 39-49. Kubiak Z. Bibliografia. 285

1998 Mitologia Greków i Rzymian. Kuckenburg N. 2004 Die Kelten in Mitteleuropa. Kurz S. 1984 Figurliche Fibeln der Fuhlatenezeit in Mitteleuropa, „Fundberichte aus Baden-Wurttemberg”, 9, p. 249-278. Laing L. R., Laing J. 1992 Art o f the Celts. World o f Art. 1993 Ancient Art: The Challenge to Modem Thought. Laing L. 1979 Celtic Britain. Lambert E. 1864 Essai sur la numismatiąue gauloise du Nord-Ouest de la France. Lambert P.-Y. 2003 La langue gauloise. Lambrechts P. 1951 Epona et les Matres, ,Jn tC ’\ 20, p. 103-112. Larozas C. 2000 Les monnaies de potin du sud-est de la Gaule. Launay O. 1978 The civilization o f the Celts. Lavagne H. 1978-9 Les dieux de la Gaule Narbonnaise; „Romanite” et romanisation, ,Journal des Savantes,\p . 155-197. Lazarov L. 1996 Otnosno keltskata darzhava s tsentar Tile v Trakiya pri Kavar, „Numizmalichni Izsledvaniya’\ lA, p. 73-86. Le Carnyx... Bibliografia. 286

1993 Le Camyx et la Lyre. Archeologie musicale en Gaule celtiąue et romaine. Le Roux F. 1955 Des chauldrons celtiąues a Earbre d’Esus. Lucain et les Scholies Bemois, „Ogam”, VII, p. 1-33. 1961 LesDruides. Lejay P. 1889 lnscriptions antiąues de la Cóte-d’Or. Lejeune M. 1990 Les premiers pas de la deesse Bibracte, Journal des savantes?\ p. 69-96. Lelewel J. 1841 Etudes numismatiąue et archeologiąue, types gaulois ou celtiąue. Lethbridge T. C. 1954 Burial of an iron age warrior at Sanilwell, Jroc.Cambs.Ant.Soc.”, 47. Linckenheld E. 1947 Le Sanctuarie de Donon, „Cahiers d Archeologie et d ’Histoire dAlsace”, 38, p. 67-110. Lindgren C. 1980 Classical art forms and Celtic mutations: figural art in Roman Britain. Linduff K. M. 1979 Epona, a Celt among the Romans, Ja to m u s”, 38, p. 817-837. Lipoński W. 1995 Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich. Lopez-Monteagudo G. 1982 Las Esculturas zoomorfas „celticas” y sus paralelos polacos, J E s p A ”, 55, p. 3-30. Bibliografia. 287

1983 Expansión de los «verracos» y caracteństicas de su cultura. 1989 Esculturas zoomorfas Celtas de la Penisula Iberica. Loposzko T. 1992 Starożytne bitwy morskie. Lorrio A. J. 1977 Los Celtiberos. 1997 Los Celtiberos, „Compultum Extrd>\ 7. \999aElementos para la delimitación de la Celtiberiameridional [in:] Pueblos, lenguas y escrituras en al Hispania Preromana, ed: F. Villar, F. Beltran. 1999bLas raicesprehistóricas del mundo celtiberico, [in:] El origen del mundo celtiberico, ed: J. A. Arenas, M.a V. Palacios. Lover S., Croker T. 1998 Myths and Legends of Ireland. Luce J. V. 1975 Homer and the Heroic Age. Lustig G. 1926a Die vorgeschichtlichen Steinwalle am Zobtenberg, ,yHtschlesien'\ 1926b Zur Frage der Zobsenaltertiimer, „Schlesische Monatshefte”, 11. Lowmiański H. 1979 Religia Słowian i jej upadek (w. VI-XII). MacBain A. 1917 Celtic Mythology and Religion. MacCana P. 1973 Celtic Mythology. 1992 The Mabinogi. MacCulloch A. 1911 The religion o f the ancient Celts. Bibliografia. 288

1918 Celtic mythology. MacGregor M. 1976 Early Celtic Art in North Britain. Machalski F. 1968 Religie Persji, [w:] Zarys dziejów religii..., s. 303-341. Mack R.- P. 1975 The coinage of ancient Britain. MacKillop J. 1998 Oxford Dictionary o f Celtic Mythology. MacNeil J. 1957 Religia Celtów, [w:] Religie świata, pod red: E. Dąbrowskiego. Maetzke G. 1986 Źródła archeologiczne jako odwzorowanie procesu społeczno- kulturowego, [w:] Teoria i praktyka badań archeologicznych, red: W. Hensel, G. Donato, S. Tabaczyński, s. 246-302. Magnen R. 1955 Epona, deesse gauloise des chevaux, protectrice des cavaliers. Maier M. 1997 Dictionary of Celtic Religion and Culture. Majewicz A. M., Majewicz E. 1991 Literackie dziedzictwo Celtów, [w:] Dzieje literatur europejskich, t. 3. Maleczyński K. 1950 Zagadnienie góry Slęży-Sobótki, ,fłateriały Wczesnośredniowieczne”, 11. Malinowski B. 1990 Mit, magia, religia. Malinowski T. 1973 Wielkopolska u schyłku starożytności. Bibliografia. 289

1976 Groby zwierzęce z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Polsce, ,JCZM”, 6. Maniel P. 1987 Chasse et elevage chez les Gaulois. Mann N. R. 1987 The Celtic Power Symbols. Manning W. 2000 The fortresses o f legio XX, [in:] Romans Fortresses and their Legions, ed: R. Brewer. Manley J. 2002 AD 43 the Roman invasion ofBritain. A reassessment. Markale J. 1971 L ’epopee celtiąue d Trlande. 1976 Women o f the Celts. 1978 Celtic Civilization. 1985 Les Celtes et la civilisation celtiąue: mythe et histoire. Martin Valls R., Abasolo J. A. 1969 Notas de arąueologia burgalesa, “BSSA”, 34-35. Marton L. V. 1933-4 Das Fundimentar Friihlatenegrdber, Dolgozatok 9-10. Mateszew S. 1967 Uwagi nad chronologią upadku Celtów w Tracji, R ocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Historyczne”, t. 3, s. 7-19. Matthews J. 1991 The Song o f Talesin. Mazota Burillo F. 1998 Los Celtiberos: Etniasy estados. Meek D. E. Bibliografia. 290

1990 The death of Dairmaid in Scottisch and lrisch Tradition, „Celtica”, 21. Megaw J. V. S. 1970 Art of the European Iron Age: A study of elusive image. 1999 Musie Archaeology and the Ancient Celts, [in:] The Celts..., p. 658-74.. 2004 In the Footsteps of Brennos? Further archaeological evidence for Celts in the Balkans, [in:] Zwischen Karpaten und Agais. Neolithikum und altere Bronzezeit. Gedenkschrift fur Viera Nemejcova-Pavukova, eds: B. Hansel, E. Studenikova, p. 93-107. Megaw R & V. 1989 Celtic Art. 2001 Celtic Art from its Begining to the Pook o f Kells. Megaw J. V. S. & Megaw M. R. 1990 The Basse-Yutz Find: Masterpices of Celtic Art. Meid H. 1994 Celtiberian Inscriptions. Meniel P. 1987 Les Restes animaux des Necropoles du Mont Trote et des Rouliers, [in:] Les Celtes en Champagne: Les Ardennes au second age du fer: LeM ont Trote, Les Rouliers, ed: J.-G. Rozey, p. 357-61. 1989 Les animaux dans lespratiąues religieuses des Gaulois, [in:] L Animal dans les pratiąues religieuses: les manifestations materielles, ed: J.-D. Vigne, p. 87-87 1992 Les Sacrifices d ’animaux chez les Gaułoises. Mensching E. 1988 Caesars Bellum Gallicum. Eine Einfuhrung. Diesterweg. Meyers P. Bibliografia. 291

1981 Three silver objects from Thrace: a technical examination, Metropolitan Museum JoumaF, 16, p. 49-54. Mode H. 1977 Stwory mityczne i demony. Fantastyczny świat istot mieszanych. Mohen J.-P. 1999 The Princely Tombs of Burgundy, [in:] The Celts..., p. 116-122.

Moitrieux G. 2002 Hercules in Gallia: recherches sur la personnalite et le culte d ’un dieu romain en Gaule. Molinero Perez A. 1954 De la Segovia Arąueológica. Monard de L. 1844 Numismatiąue des Eduens. Monceaux P. 1887 Le Grand tempie du Puy-de-Dóme. Le Mercure Gaulois Lhistoire des Arvernes, ,JTH\ XXXV, p. 225sq. Moore L. 1946-8 Roman Suffolk, ,froc.Suff.Inst.Arch.&Nat.HisXXIV, p. 166- 8, % 5. Morawiecki L. 1986 Mennictwo celtyckie. Moreau J. 1958 Die Welt der Kelten. Morena J. A., Godoy F. 1996 Tres esculturas zoomorfas ineditas de epoca iberica en el Museo Arąueológico de Córdoba, „MM”, 37, p. 74-85, tabl. 15-18. Morganwg I. 1977 The Triads o f Britain. Bibliografia. 292

Mrozewicz L. 1986 Legio 1 Italica i Legio XX Valeria Victrix: związki wzajemne, ,£ o ś ”. Muller S. 1892 Det storę Slvkar fra Gundestrup i Jylland, „Nordiske Frotidsminder”, 1, p. 35-68. Muret E., Chabouillet II M. A., Gouet S., Prieur M., Schmitt L. 2003 Catalogue des monnaies gauloises de la BN, reedition. Murphy G. 1955 Saga andMyth in Ancient Ireland. Nash D. 1978 Settelment and coinage in central Gaul, c. 200-50. fB A R ”, 39. 1985 Celtic Territorial Expansion and the Mediterranean World, [in:] Settlement and Society, ed: T. C. Champion, J. V. S. Megaw. 1987 Coinage o f the Celtic World. Neumann E. 1955 The Great Mother. Newton H. S. 1972 Ptolomy’s Geography. Noble J. V. 1965 The Technigues o f Painted Attic Pottery. Noesh P. 1987 Coinage in the Celtic World. Norton-Taylor D. 1974 The Celts. Nosek S. 1951 Problem celtycki w prehistorii Polski, Sprawozdania z czynności posiedzeń PAIT\ t. LII, nr 2. Nowacki, K. Bibliografia. 293

2004 Cuchulainn-bohater w społeczeństwie mitycznej irlandii. Nowakowski, W. 1991 Kulturowy krąg zachodni obałtyjski w okresie wpływów rzymskich. Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych, „Archeologia Bałtyjska Nylen E. 1967 Gundestrupkilten och den thrakiska konsten, „Tor”, 12, p. 133-73. 0 ’Flaherty W. 1986 The Rig Veda, an Anthology. Okulicz J. 1976 Dyskusyjne problemy w pradziejach obszaru zachodniobałtyckiego, „Acta Baltico-Slavicd\ IX. O Riain Padrais. 1984 Celtic mythology and religion. Olmsted G. S. 1976 The Gundestrup version of Tain Bó Cuailnge, ,^int.”, 50, p. 95- 103. 1979 The Gundestrup Cauldron, ,fatom us”, 162. 1992 The Gaulish Calendar. A reconstruction from the bronze fragmentsfrom Coligny. 1994 The Gods of the Celts and Indo-Europeans. 2002 A Definitive Reconstructed Text of the Coligny Calendar, “Journal of Indo-European Studies”, 39. Orosz J. 1962 Z badań nad rzeźbą na górze Slęży k/Wrocławia, ,J3iuletyn Historii Sztuki”, 24, s. 344-359. Otto W. F., 1981 Dionysius Myth and Cult. Palottinno M. Bibliografia. 294

1975 The Etruscans. Pascal C. B. 1964 The Cultes o f Ciscilpine Gaul. Pauli L. 1971 Studien zur Golasecca-Kultur. Mitteilungen des Deutschen Archaeologischen Instituts, Roemische Abteilung. Ergdnzungsheft 19.

1980 Die Kelten in Mitteleuropa. Kultur. Kunst. Wirtschaft. Paulsen P. 1933 Die Munzpragung der Boier. Petolia E. 2004 Wampiry i Wilkołaki. Źródła, historia, legendy, od antyku do współczesności. Petres E. F. 1967 Zur Problem der Gestempelten La Tene-zeitlichen Schwerter, ,yilba Regia. Annales Musei Stephani Regisc\ t. 8-9, p. 35-42. Petersen E. 1893 A Gunderstrup edeny a Csórai dombormu, ,A rcheologial Ertesito”, 13, p. 199-202. Piekarczyk S. 1963 O społeczeństwie i religii w Skandynawii VIII-XI w. 1979 Mitologia germańska. Piggot S. 1959 The Carnyx in Early Iron Age Britain, „AT”, XXXIX, p. 19-31. 1968 The Druids. 1975 Nemeton, Temenos, Bothros. Sanctuaries of the ancient Celts. 1978 Nementon, Temenos, Bothros, Sanctuaries of the Ancient Celts, “Academia Nazionale dei Lincef \ 375. Pink K. Bibliografia. 295

1974 Einfuhrung in die keltische Miinakunde. Pokorny J. 1953 Keltologie. Polaschek E. 1965 Klaudius Ptolemaios, col. 680-833. Popławski M. S. 1933 Literackie walory Pamiętników Cezara. Potocki J., Woźniak Z. 1961 Les Celtes en Pologne, „Celticum”, 2, p. 79-102. Powell T. G. E. 1971 From Urartu to Gundestrup: the agency of Thracian metal-work, „The European Community in Later Prehistory”. 1999 Celtowie. Prinke A. 1973 Pochówki ludzkie i zwierzęce z cmentarzyska kultury pomorskiej w Kucharach, pow. Pleszew, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, 24. Probst R. 1997 Catalogue illustre des monnaies Trevires, CNL. IV. Prodicini A. L. 1987 Celii in Italia prima a dopo il V secolo a. C., [in:] Ce li i ed Etruschi nell ’ Italia centro-settentrionale dal V secolo a. C. alla romanizzazione, ed: D. Vitali, p. 561-81. Quinn E. E. 1983 The Dictionary o f the Irish Langue. Raferty B. 1990 Celtic Art. 1998 Pagan Celtic Ireland: The Enigma of the Iron Age. Ramon Fernandez y Oxea J. Bibliografia. 296

1950 Nuevae esculturas zoomorfas prehistóricas en Extramadura, “Ampurias”, XII. Ramskou T. 1977 Gundestrapterrinen, „Skalk”, 4, p. 32. Rankin H. D. 1987 The Celts and the Classical World. Rayan M. 1999 The Early Medieval Celts, [in:] The Celts, ed.: S. Moscati. Raymond B. 1969 The ancien civilisation of the Etruscans. Recueil... 1985-6 Recueil des inscriptions gauloises. Rees A., Rees B. 1961 Celtic Heritage: Ancient Tradition in Ireland and Wales. Reinach S. 1894 A propos du vase de Gundestrup, , f Anthropologie”, 5, p. 456-8. 1900 Les survivances du totemisme chez les anciens, „Cultes”, 1, p. 30sq. 1907 Mercure tricephale, „Cultes”, 111, p. 160sq. Reinecke P. 1950 Autremont und Gundestrup, ,fraehistorische Zeitschrift” ,34-5, p. 361-72. Renel Ch. 1907 Les Religions de la Gaule. Reynolds P. 1987 Ancient Farming, ,JShire Archaeology”, 50. 1995 The Food of the Prehistorie Celts, [in:] Food in Antiąuity, ed: J. Wilkins, p. 303-315. RieckhoffS., Biel J. Bibliografia. 297

2001 Die Kelten in Deutschland. Ritchie W. F., Ritchie N. G. 1997 Celtic Wariors. Robert Ch. 1873 Epigraphie gallo-romaine de laMoselle. Rodriguez Almeida E. 1981 Avila romana. Rolleston T. W. 1990 Celtic Myth and Legend. Rosen-Przeworska J. 1947-8 Zabytki celtyckie na ziemiach Polski, „Światowid”, t. 19. 1957 Problem pobytu Celtów w Małopolsce, „Zrc/iPo/”, t. 1. 1961 Les sculptures de Slęża et le probleme celtiąue en Pologne. 1964 Tradycja celtycka w obrzędowości Protoslowian. 1968aReligia Celtów, [w:] Zarys dziejów religii, pod red: J. Kellera. 1968bReligia Traków, [w:] Zarys dziejów religii, red: J. Keller. 1971 Religie Celtów. 1976 Ikonografia wschodnioceltycka. 1978 Magia w życiu Celtów, „Z Otchłani Wieków”, nr 4, s. 267-273. 1986 Ikonografia monet celtyckich, [w:] Celtowie i ich mennictwo. Materiały z sesji naulowej. Warszawa 26 kwietnia 1958. Ross A. 1957 Pagan Celtic Britain. 1959 The Humań Head in lnsular Pagan Celtic Religion, „Proceedings of the Society ofAntiąuaries Scotlandj 91, p. 10-43. 1967 Pagan Celtic Britain: Studies in Iconography and Tradition. 1986 Druids, Gods & Heroes from celtic Mythology. 1998 The Pagan Celts. Rostovcew M. Bibliografia. 298

1931 Scythien und Bosporus. Rouh H. 1969-70 The Celts and their coinage, t. 1. Ruiz de Elvira A. 1995 Mitologia Clasica. Ruiz Zapatero R., Lorrio A. J. 1988 Elementos e influjos de tradición de „Campos de Urnas”, en la Meseta Sudoriental, „Actas del 1° Congreso de Historia de Castilla-LaMancha 3”, pp. 257-67. 1999 Las ralcesprehistóricas del mundo celtiberico, [in:] El origen del mundo celtiberico, ed: J. A. Arenas, Ma V. Palacios. Rusu M. 1969 Das Keltische Fiirstengrab von Ciumesti in Rumanien, „Bericht der Rómisch-Germanischen Kommisioń’\ 50, p. 267-300. Rutherford W. 1987 Celtic Mythology. Ryan M. 1990 The Early Medieval Celts, [in.:] The Celts, ed: S. Moscati. Rynnę E. 1971 Celtic stone idols in Ireland, [w:] The Iron Age in the Irish Sea Province, „Council for British Archaeology Research Reporf\ 9. Sadowska E. 1984 Druidzi w świetle przekazów autorów starożytnych, , f ł e a n 7-

8 . Sanchez Moreno E. 2000 Yetones. Historia y Arąueologia de un pueblo prerromano. Sandars N. K. 1968 Prehistorie Art in Europę. Sandison D. Bibliografia. 299

1998 The art o f the Celts. 1999 Schwert und Schield. Die Kunst der Kelten. Sangmeister E. 1960 Die Kelten ln Spanien, „MM”, 1, p. 75-100. Sankot P. 1999 The Celtic Population of Bohemia in Fourth Century B.C., [in:] The Celts..., p. 294-296. Santos-Junior J. R. 1963 Berróezinhos do castro de santa Lucia, [w:] A Pedro Bosch- Gimpera en el septuagesimo aniversario de su nacimiento, p. 395- 401. 1977 Novos elementos da remota zoolatria em Tras-os-Montes, “Trabalhos de Antropologia e Etnologia”, XXIII, p. 5-18. 1985 A cultura dos berróes proto-históricos fundamente radicada em Tras-os-Montes, “Trabalhos de Antropologia e Etnologia”, XXV, p. 31-40. Sasianu A. 1997 Art and mythology in eastem Celtica coinage. XII International Numismatischer Kongress. Schachermeyr Cf. F. 1950 Posejdon und die Entstehung des griechischen Gótterglaubens.

Scheers S.

1975 Les monnaies gauloises de la collection A. Daniecourt a Peronne (Somme). 1977 Traite de Numismatiąue Celtiąue II, La Gaule Belgiąue. 1978 Monnaies gauloises de la Siene Maritime. 1996 Catalogue des monnaies Celtiąues du Musee des Beaux-Arts de Lyon. Schlette F. Bibliografia. 300

1979 Kelten zwischen Alesia und Pergamon. Schłette S. 1984 Die Kunst der Hallstattzeit. Schoppa H. 1958 Ein Keltischer Steinpfeiler von Hirzenheim, Dillkreis, „Germania^, 36, p. 153. Scott Littełton C. 1973 Poseidon as a Reflex of the Indo-European ,Source of Water’ God, Journal of Indo-European Studiesc\ I, p. 423-40. Sełłwood L. Peripheral Celtic coinage in Britain: new research, ,JCNA”, t. II, s. 406-419. Semkowicz W. 1929 Zabytki romańskie na górze Sobótce, przegląd Historii Sztuki”, I. Simon E. 1976 Die griechischen Vasen. Sjoestedt M.- L. 1940 Dieux et Heros des Celtes. Sjoestedt M.-L., Diłłon M. 1994 Gods and Heroes o f the Celts. Słownik... 1961 Słownik Starożytności Słowiańskich, red: W. Kowalenka, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński. Słupecki L. P. 1998 Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów. Sobieszański F. M. 1845 Badania archeologiczne o stanie sztuki i przemyśle na ziemiach Słowian przed chrześcijaństwem, przegląd Naukowy”, IV. Bibliografia. 301

Sokołova Z. P. 1972 Kult źivotnych v religijach. Spaan D. B. 1965 The Place of Mannanan mac Lir in Irish Mythology, ,f7olklore’\ 76. Sparkes B. A. 1997 Greek Pottery: an introduction. Sparza Arroyo A. 1987 Los castros de la Edad del Sierro en el Noroeste de Zamora. Spence L. 1992 The Magie Art. in Celtic Britain. Sprockhoff E. 1955 Central European Umfield Culture and Celtic La Tene, “Proceedings of the Prehistorie Society”, 1955, p. 257-81. Sąiure Ch. 1987 Celtic Myth and Legend. 1996 Mythology of the Celtic People Stead I. M. 1986 Lindów Man: The Body in the Bog. 1990 The Belgae in Britain: The Aylesford Culture, [in:] The Celts, Ed: S. Moscati. Steinem F. B. 1956 Tabu. Sterckx C. 1986 Elements de cosmogonie celtiąue. Stewart R. J. 1992 Celtic Gods, Celtic Goddesses. 1996 Celtic Myths, Celtic Legends. 1999 Celtic Bards, Celtic Druids. Bibliografia. 302

Stichtenoth D. 1956 Pytheas von Mcirseille. Stjemąuist B. 1963 Praliminarien zu einer Untersuchung von Opferfunden, „Meddelanden fran Lunds Universitets Historiske Museum Sucharski R. A. 2000 Posejdon w świetle tekstów tabliczek w greckim piśmie linearnym B. Sułimirski T. 1957-9 Polska przedhistoryczna. Swan V. G. 2000 The Twentieth Legion and the history of the Antoninę Wall, ,fro c. Soc. Antoq. Scotland\ 130. Szabó M. 1971 The Celtic heritage in Hungary. 1992 Les Celtes de l ’est. Szelest H. 1972 Lucan and seine Werk, ,f)as Altertum”, 18, s. 103 i n. Szyjewski A. 2001 Etnologia Religii. Sułimirski T. 1957-9 Polska przedhistoryczna. Tasłer W. 1972 Die Reden in Lucans Frasalia, Bonn 1972. Ternes Ch. M., Zinser H. 2002 Gods o f the Celts. Theodossiev N. 2000 North -Western Thrace from the Fifth to First Centuries BC, “BAR”. Bibliografia. 303

2004 Celtic Settlement in North-Westem Thrace during the Late Fourth and Third Centuries BC: Some Historical and Archaeological Notes, [in:] Celts on the Margin: Studies in European Cultural Interaction VII e BC - I e AD: Essays in Honour of Zenon Woźniak, eds: H. Dobrzańska, V. Megaw, P. Poleska. Thevenot E. 1955 Sur les traces Mars Celtiąues. 1968 Divinites et sanctuaires de la Gaule. Thomas C. 1986 Celtic Britain, London. 1980 The Celts, „SMEA”. Thomas G., 1984 Magna Mater and Attis, CAN R W IF , 17, 3, p. 1500-1535. Tokariew S. A. 1969 Pierwotne formy rełigii i ich rozwój. Tonnevat E. 1948 Les religions des Celtes, des Germains et des Ancient Slaves, „Adana”, 5. Toułson S. 1993 The Celtic Year. Toynbee J. M. C. 1964 Art in Britain under the Romans. 1973 Animals in Roman Life and Art. Troisgros H. 1975 Borvo et Damona. Uhtenwołdt H. 1938 Der Peterstein an Siling und die schlesischen Torkapellen, J )ie Hohe Strasse”, I . Yaiłłat Cl. Bibliografia. 304

1932 Le culte des sources dans la Gaule antiąue. Van Arsdeł R. D. 1986 The silver coinage of Commius, „SpinkNumismatic Circular”. 1987 The silver coinage of Commius - a new variety, „Spink Numismatic Circular”, 85. 1989 Celtic Coinage of Britain. 1994 Clashed dies and the organisation of Vericas mint, „Spink Numismatic Circulaf \ 102, 1994, p. 402-3. Vanderspoeł J. 1993 Constantinus and the Celts, ,Jdermes?\ 121, p. 504-507. Vandryes J. 1948 La religion des Celtes. 1982 Mannanan mac Lir, „E C ’\ 6. Vasco Rodrigues A. 1958 O Culto da Ganaderia a sul do Douro Portuges, „Guimaraes”, 68. Vitałi D. 1999 The Celts in Italy, [in:] The Celts.,.,p. 230-247. Von Roten H. 1996 Keltische Mtinzen im Schweizerischen Landmuseum. Vries de J. 1935 Altgermanische Religionsgeschichte. 1961 Keltische Religion. Wacher J. 1995 The towns o f Roman Britain. Wagner H. 1971 Studies in the origins of the Celts and early Celtic civilisation. Wait G. 1985 Ritual and religion in Iron Age Britain. Wałbank F. W. Bibliografia. 305

1956-79 A Historicał Commentary on Polybius I-III. 1972 Polibius. Walker C. 2004 Conceming a silver unit of Verica ruler of the Atrebates, „Spink Numismatic Circular”, 112. Wałłs C. M. 1974 The ethnography of the Celts and the Alonkian-Iroąian tribes a comparison of two historicał tradition. Webster G. I987a Celtic Religion in Roman Britain. I987b The British Celts and their Gods under Rome. Weiss 1910 Gallia, [in:] RE, ed: G. Wissowa, W. Kroll, col. 639-666. Wennig R. 1978 Die Galateranatheme Attalus I. Ein Untersuchung zum Bestand und der Nachwirkung Pergamenischer Skulptur. Wells P. 1980 Culture contact and culture change. Węgrzynowicz T. 1982 Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok. Wheełer R. E. M. 1928 A Romano-Celtic Tempie near Harlow, Essex, CAP \ 8, p. 300-26. 1943 Maiden Castle, Dorset. Wiłłvonseder K. 1939 Das Latene-Graberfield von Brunn an der Schneebergbahn in Niederdonau, „Praehi storische ZeitschrifC, 28-29. Winter H. E. 2004 History o f the Celts. Bibliografia. 306

Woodman A. J. 1968 Sallustian influence on Valleius Pat er cucus, Hommages a Marcel Renard/, p. 785-799. Wooten C. 1974 The Speeches in Polybius: An Insight into the Naturę of Hellenistic Oratory, „A/P”, 95. Woźniak Z. 1970 Osadnictwo celtyckie w Polsce. 1973 Przyczynek do chronologii rzeźb ślężańskich, Sprawozdania....Oddziału PAN w Krakowie”, 14, s. 478-480. 1974 Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej. 1979 Starsza faza kultury lateńskiej, [w:] Prahistoria ziem polskich, red: A. Gardawski, t. IV, s. 209-220. 1986 Stan i potrzeby badań nad kulturą lateńską w Polsce, [w:] Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji. Kraków 14-16 listopad 1984. 2004 Problem istnienia celtyckiego nementonu na Slęży, „PA’, 52, s. I3I-I83. Wyborny S. 2005 The Celts. Young E. 1996 Keltische Mythologie. Żaczek I. 1998 The Art o f te Celts. 1999 Chronicles o f the Celts: The Classic Sagas. Zieliński T. 1999 Religia cesarstwa rzymskiego. Zimmer S. Bibliografia. 307

2004 Die Kelten-Mythos und Wirklichkeit. Ziółkowski M. 1979 Les cultes militaires et officiels des soldates romains en Bretagne, “AUNC”, Historia XIII, s. 95-110. Zwicker J. 1934-5 Fontes historiae religionis Celticae. Indeks. 308

INDEKS achtoniczne...... 109 Aubert M ...... 257 A donis 102, 103, I I I , 112. 120 Aubrey D ...... 257 Adriatyk...... 83 Afrodyta...... 103 Albion...... 77 A uldL...... 257 Aldhouse-Green M 63, 255 Avienus...... 4, 38, 77, 249 A lia...... 85 A vila 55, 195 Allen D. F ...... 57,255 awatar...... 100 Allmer G ...... 255 Azja Mniejsza 16, 36, 87, 90, 92, Almagro-Gorbea M ...... 255, 256 93, 183 Alvarez-Sanchis J. R de...... 55, 256 Ambros C ...... 256 B Amergain...... 40 Bain G...... 257 Ammianus Marcellinus ...... 39,136, Bamford C h...... 257 216, 249 Barber R ...... 257 Andringa van W ...... 257 Barford P ...... 257 Antropomorfizacja dzika...... 2, 43, Barnard S ...... 257 197.210 Barnwell E. L 53, 257 Anwyl E ...... 256 Baranowski D. W ...... 257 Apollin 99, 103, 105, I I I , 124, Bartlett Wells H ...... 258 198.210 Bartnik A ...... 258 Apollodoros 3, 249 Bayet J ...... 258 Appian z Aleksandrii...... 3, 38, 250 Bean S. C...... 258 Apuleius 3, 250 Beazley J. D ...... 258 Arbman H ...... 256 Becker O. J...... 258 Arduinna 129, 161 Bedoyere de la G ...... 258 Arenas J. A ...... 256 Behrens G ...... 258 Ares 101, 102, 103, 104, 105, Bellingham D ...... 259 III , 118, 119, 173,228 Bellowez...... 74, 82 Arias Cabezudo P...... 256 Bellum Civile...... 35 Ariowie...... 98, 99 Bemont C...... 259 Armagh 48, 241 Benadik B ...... 259 Arnold M ...... 256 Benner Larsen E ...... 259 Artemida...... 103, 106, 232 Benoit F ...... 259 Arwemowie...... 82 Berciu D ...... 259 Aryman...... 101 Berenson B ...... 259 Atalanta...... 106 Bergąuist A. K ...... 259 Atenajos 4, 34, 159, 245, 249 Bertin D ...... 260 Atrebatowie. 45, 152, 162, 165, 166 Bertrand A ...... 260 Attyka...... 103 Bertrand A. C...... 260 Indeks. 309

Bertz-Mehler D ...... 260 Brytania 10, 16, 26, 27, 30, Bevan E ...... 260 31, 32, 37, 42, 44, 45, 47, 76, 77, Bibby G ...... 260 78, 80, 81, 82, 94, 121, 145, 189, Bidwell P ...... 260 194,211,212,213,216,219 Birgit...... 129 brytorzymska...... 22 Birkhan H ...... 260 Burebista...... 76, 91 Birrenswark...... 48 Burgos...... 56, 195 Biturygowie...... 83 Burgundia...... 20, 68, 210 Blanchet A ...... 260 Burillo Mazota F ...... 262 Blech M ...... 260,261 Burkert W ...... 262 Błażejewski A ...... 260 Bum L...... 263 Boardman J ...... 261 Bumaux J.-L...... 263 Bober J. J...... 261 Burstow G. P ...... 263 bóg-dzik...... II, 12, 22, 44, 61, Buttimer C. G...... 249 134,233 byk 104, 105, 130, 149, 154, 157, boginie celtyckie...... 44,197 186, 227 bogowie celtyccy...... 31,61,70, 156, 176, 197,200,210,234 B Bojowie...... 76, 84, 85, 86, 145, Bi(3kio6f|Kr|...... 32 146, 181 Bókónyi S ...... 261 C Bontane L ...... 261 C. Iulius Caesar...... 249 Bonwick J ...... 261 C. Plini Secundi 34, 250 Bosch-Gimpera P ...... 64, 261 C. Velleius Paterculus...... 250 boskie małżeństwa...... 44 Cabezudo A 56, 263 Botheroyd S...... 261 Caewyn Williams J. E ...... 263 Boucher S ...... 261 Cahen-Delhaye A ...... 263 Boyle A ...... 53,262 Callejo Serrano C 56, 263 bóstwa Rzymu...... 31, 177 Callimachus...... 250 B ra...... 49, 55, 154, 159, 183,284 C alvertP...... 263 Brahm a...... 100 Campbell J...... 263 brązowe figurki...... 24, 47, 248 Camulodunum 81, 204 brązowe figurki dzików...... 24, 248 Camulos...... 105, 167, 201, 212 Brekilien J...... 262 Cantiowie...... 45 Brenneman W ...... 262 Carcasso...... 129 Brewer R. J...... 262 Carey J...... 263 Britisch Museum...... 57 Carnyx 25, 58, 152, 167, 179, Bromwich R ...... 249, 262 180, 209 Brożek M ...... 262 Carpenter T. H ...... 263 Bruce-Mitford R ...... 262 Carroll-Spillecke M ...... 263 Brun P ...... 262 Cassi Dionis Cocceiani 38, 250 Brunaul J. L ...... 262 Castelin K 58, 263 Catuvellaunowie...... 80, 82 Indeks. 310

Cehak-Hołubowiczowa H ...... 238, Chapman M. K ...... 265 239, 264 Charriere G ...... 265 Celtiberes...... 71 Chavallier R ...... 265 Celto-Scytowie...... 92, 180 chtoniczne 109, 110, 229 Celtowie II, 12, 13, 14, 15, 16, chtoniczno-funeralne...... 109 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 27, Ćiżmar M ...... 265 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36,Ciarkę D., Ciarkę J...... 265 37, 38, 39, 42, 43, 45, 46, 47, 48,Claudii Ptolomaei...... 250 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 58, 59,Claudius Aelianus...... 250 6, 62, 63, 66, 67, 68, 69, 71, 72, Clavel-Leveque M ...... 265 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 83,Cocidius 204, 212 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, Colbert de Beaulieu J. B 265 93,95,97,98, 103, 105, 106, 112, Collectif...... 265 113, 119, 121, 122, 123, 125, 127, Colmenares D ...... 265 128, 129, 130, 133, 134, 135, 136, Colombet A., Lebel P ...... 265 137, 139, 141, 143, 144, 146, 147, Colpe C...... 266 148, 149, 150, 152, 153, 155, 158, Commentarii de bello Gallico 31 161, 162, 164, 165, 167, 169, 171, CookR. M ...... 266 172, 174, 175, 176, 178, 180, 181, Cooper J. C...... 266 182, 184, 187, 189, 190, 192, 193, Corieltauviowie...... 45, 146, 149 198, 201, 202, 203, 204, 205, 207, Cottam G...... 266 209,211,212,213,214,216,217, Crawford H. M ...... 266 218, 220, 222, 224, 225, 227, 228, Creighton J...... 266 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, Cremin A ...... 266 236, 237, 238, 239, 241, 242, 243, Cuchulain...... 42 246, 257, 261, 262, 266, 268, 270, Cunliffe B 63, 266 272, 273, 275, 281, 286, 288, 289, Cunobelin 81, 256 290, 291, 292, 296, 297, 298, 299, curad-mir 42, 161, 183, 225, 246, 300,303,305,308, 247 Celtowie kontynentalni 6, II, 17, Curchin L. A ...... 266 26, 27, 29, 46, 57, 144, 163, 209, Curran B...... 267 212 Cykl feniański...... 42 Celtyberowie...... 25, 64, 74 Cykl ulsterski...... 42 celtycka tarcza...... 50 Cymbrowie...... 122 Celtycki...... 175 Czarnowski S 62, 267 celtyckie plemiona...... 83 Cerera...... 117 D Ceridwen...... 130, 204, 228 Dacja...... 91, 92, 203 Cezar 16, 20,32,35, 37, 70, 77, Dajus...... 100 80, 81, 123, 137, 187,193, 199, Dakowie...... 76, 77, 95 201,208,215,282, 296 Danielou A ...... 267 Chadwick N. K ...... 264 Danov C...... 267 Champion T ...... 264 Danow Ch...... 267 Indeks. 311

Davidson H. E ...... 267 Dumezil G...... 59, 270 Davies J...... 267 D unaj 30, 67, 91, 92 Davis S. J. M ...... 267 D uvalP.-M ...... 270, 271 Dayet M ...... 267 dzik 2, II, 12, 14, 18, 19,22, 23, Dąbrowa E ...... 267 24, 32, 34, 39, 42, 44, 45, 46, 48, Dąbrowski K ...... 267 49, 51, 53, 54, 55, 57, 59, 63, 94, De Bello Gallico...... 81 95, 97, 99, 100, 101, 102, 105, De Cedillo C...... 268 106, 107, 108, 109, 110, I I I , 112, De Chorographia libri tres 34 113, 114, 115, 116, 119, 120, 121, De Hoz J...... 72, 268 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, De la Bedoyere G...... 268 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, De Marinis R. C...... 268 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, De Witt N. J...... 268 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, Dechellete J ...... 268 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, Delamarre X...... 268 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, Delestree L.-P., Tache M 268 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, Dembski G ...... 4, 57, 268 173, 176, 177, 178, 179, 180, 181, Demeter 102, 103, 110, 165 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, Deyts S...... 268 189, 190, 191, 192, 195, 196, 197, Diarmuid 42, 142, 147, 166, 198, 200, 202, 203, 204, 205, 207, 232, 244, 245 208, 209,210,211,212,215,218, Dillon M ...... 269 219, 220, 222, 224, 227, 228, 229, Dinan W ...... 269 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, Diodor 32, 34, 72, 133, 136, 153, 238, 239, 241, 242, 243, 244, 245, 154, 156, 160, 161, 169, 173, 181. 248 193,246 dzik erymantej ski...... 107 Diodor Sycylijski 32, 34, 133, dzik kalidoński 107, 115 136, 160, 153, 156, 160, 169, 173, dzik z Ben Gulben 42, 142, 190 181, 193,246 dzik z Tuis...... 134, 192 Dionizos...... 114 Domański G ...... 269 Domaszewski A ...... 119, 269 AeuwooocpioTal...... 34 Dones J.-P...... 269 Dottin G ...... 269 E Drack W ...... 169,269 Ebbutt M. J...... 271 D rdaP...... 58. 269 Echidna...... 108 Drews R ...... 270 Eduowie...... 83, 157, 259 Drexel F ...... 270 ElderE. H ...... 271 Drinkwater J. F ...... 270 Eliade M ...... 59,271 Drioux G...... 270 Elian...... 5 druidowie 162, 164 EllisP. B ...... 271 Duchaussoy J...... 270 Ellis-Davidson H. R...... 60, 271 Dueck D ...... 270 Eluere C h...... 272 Indeks. 312

Eneasz...... 116 Frankenstein S...... 273 Engels J...... 272 Franks A. W ...... 273 Epigrafika...... I, 43 Freeman F. M ...... 273 Epona... 61, 130, 278, 286, 287, 289 Frere S. S...... 274 Erathostenes...... 72 Freser J. G...... 274 Erymantos...... 103, 108 Frey O. H ...... 274 Esperandieu...... 152, 272 Frick R ...... 274 Esus 35, 61, 134, 151, 154, 155, Fries-Knoblach J...... 274 199, 200, 201,230, 283,287 Fiirstensitze Pare Ch...... 274 Etruskowie. 43, 66, 83, 86, 115, 227 Europa...1, 15, 24, 33, 38, 66, 71, G 73,75,91, 181,282 Gabałówna L ...... 274 Europa Kontynentalna...... 15 Gai Valeri Flacci ...... 181, 251 Europa W schodnia...... 20, 75 Gaja...... 110 Eurysteusz...... 108 Gajusz Juliusz Cezar 15, 31, 69, Eutropiusz...... 39 70, 121,210, 252,285 Even A ...... 272 Galacja...... I, 16, 93 Eydoux H. P...... 272 Galowie...... 66 Galatowie...... 37, 94, 167, 176 F Galia I, 12, 15, 20, 29, 31, 35, Fanelli S...... 272 44, 68, 69, 70, 74, 76, 81, 83, 94, Ferrybridge 54, 263 137, 142, 152, 187, 194, 195,201, Fianna...... 42 208,210,214, 220, 233,239 figurki brązowe...... 202 gallorzymska...... 22 figurki dzików.... 17, 18, 25, 48, 52, Gallorzymski.... 2, 18, 44, 151, 198, 53, 119, 151, 158, 169, 181, 187, 199, 208,211,230 209 Gantz J...... 251 Filip J...... 272 Gaudineau C...... 274 Filloux A ...... 272 Gaumann A ...... 275 Finlay J...... 273 Gąssowski J...... 274 Fionn Mac Cumhaill...... 42 Gear-Fawr...... 53 Fischer F ...... 273 Gediga B ...... 275 Fishwick D ...... 273 Germaniae...... 37 Flawiusz A rrian...... 36, 87 Germanowie 21, 91, 96, 119, Fledh Bhricren...... 42 125, 158, 235 Florus...... 36, 193, 217 Geryon...... 110 Ford J. K ...... 273 Geschwendt F ...... 275 Forrer R ...... 273 Gieysztor A ...... 275 Foster J 52, 273 Gilliver K ...... 275 Fox C...... 273 GiotP. R ...... 275 Franche-Comte...... 20, 68 Godłowski K ...... 275 Francja 46, 48, 53, 65, 66, 68, Gomez Moreno M ...... 275 155, 158, 171, 180, 186,203 Gonzalez Cordero A ...... 276 Indeks. 313

Goudineau C ...... 276 Tr)ę 7isplo5oę...... 29 Gouet S...... 276 Gómez Fraile J. M ...... 275 H Górny Śląsk...... 76 Haas H ...... 278 Graf F ...... 276 Hachmann R ...... 278 Grainne...... 42 Hades...... 104 Grant A ...... 276 Halinę H ...... 278 Graves R ...... 276 Hale E. W ...... 278 Grecja...... 37, 87, 89, 93 H alm ...... 37 Greckie 16, 18, 27, 29, 32, 47, Hamel van A. G...... 278 66, 69, 77, 78, 98, 99, 102, 108, Hamp E. P...... 278 117, 159,214, 231 Hannestad L ...... 278 Grecy...21, 66, 77, 98, 103, 104, Harbison P...... 278 107, 108, I I I , 112, 113, 114, 116, Harrison F ...... 279 125, 137, 151, 174, 220,227,228, Hatt J.-J 151, 196,219, 279 232,286 Hawkes C. F. C...... 279 Greek M ...... 276 Hefajstos...... 103 Green M. J...... 60, 276 Heinz S...... 279 Greenwell W ...... 53, 277 Heinz W ...... 279 Grenier A ...... 277 Heiss A ...... 279 G reyH .,...... 277 Hekatajos z M iletu...... 29 Gricourt J ...... 277 Hekate...... 103 Grimes W. F...... 277 Helios 109, 110, I I I Gros P...... 277 Henry F ...... 279 Grosse R ...... 277 Hensel W ...... 280 Grnel K ...... 278 Henwen 144, 151, 190, 228, 244 Gruffyd W. J...... 278 Heraklit...... 109 grupa celtycka 14, 15, 16, 22, 35, Herm G ...... 280 46, 52, 62, 89, 175, 192, 226 Hermes...... 108, 112, 207 Grzybowski S...... 278 Herodot z Halikamasu...... 30 Gschnitzer F ...... 278 Heschiusz...... 5, 39, 168, 181 Guilden Morden...... 52, 249 Hibemia...... 79 Gundestrup 49, 54, 55, 152, Hill J. D ...... 53, 280 156, 159, 168, 172, 173, 180, 198, Hillebrandt A ...... 280 260, 261, 278, 279, 280, 283, 284, Hiranjaksza...... 100 293, 294, 296, 297 Hiszpania 20, 31, 48, 56, 71, 73, Guyonvarch Ch. J...... 278 74, 94, 150, 186, 243 H obbsR ...... 280 Holt, Debigshire. ..63, 145, 173, 278 raAazca...... 38,181 Hołubowicz H ...... 280 rd U o i...... 38 Homer...43, 101, 109, I I I , 113, rscoypacpiKf] fxpijyr|oię...... 37 114, 288 rscoypacpiKa...... 32 Hounslow .... 48, 170, 171, 172, 205 Indeks. 314

Howe E. G...... 280 Jażdżewski K ...... 281 Hógain D. Ó...... 280 jeleń II, 106, 149, 182, 248 Hubert H ...... 280 języki celtyckie...... 71 Jimenez de Gregorio F ...... 281 I Jimenez R. L ...... 281 Icenowie...... 45, 157 Jones P., Pennick N ...... 281 Iliada...... 43, 101 Jons M. W ...... 281 Imperium ... 15, 16, 81, 94, 121, 125 Jowisz...... 118, 120 Imperium Romanum 81, 125 Jubainville de H. D ’A rbios 282 Imperium Rzymskiego ...15, 94, 121 Judice Gamito T ...... 282 Indoeuropejczycy II, 12, 13, 14, Jullian C...... 282 21, 23, 43, 51, 67, 97, 105, 117, 118, 123, 128, 173,227,228, 231, K 232, 233,237 Kallirrhoe...... 110 Indus 21,97, 98, 99, 100, 125 Kalinowski L ...... 282 inferalne...... 109 Karpaty...... 16, 75 inskrypcje epigraficzne...... 43 Kartagina...... 33 inskrypcje 12, 18, 44, 82, 113, Kasywelaunus...... 81 184, 200, 202, 206, 208, 214, 230 Katastarov G...... 282 insula Albionum...... 78 Kaul F ...... 282 Ireland S...... 280 Keay S. J...... 282 Irlandia 16, 27, 30, 32, 40, 41, 42, Kempiński A. M ...... 282 48,77,78,79, 148, 151, 189, 190, Kendrick T. D ...... 282 191, 231, 243, 246, 247, 248, 279 K ent...... 80, 134 Istr...... 30 Kerenyi K ...... 282 Italia I, 15, 31, 33, 82, 83, 84, kęs bohatera...... 32, 106, 159, 160, 85, 86, 118, 285,296 182,217,230, 245,246 Italia Północna...... 15 Khrysaor...... 110 Kimmig W ...... 283 rI King A ...... 283 King J ...... 283 lo io p lai...... 30 Kinghtly Ch...... 283 Kirke...... 109, I II , 117, 125 Klaudiusz...... 16, 37, 82, 217 Jackson K ...... 280 Klaudiusz Ptolemeusz...... 37 Jacobsthal P ...... 59, 280 Kleitias...... 107 Jaczynowska M ...... 281 Klindt-Jensen O 55, 283 Jakimowicz - Sakh M ...... 281 Knapowski R ...... 283 Jakubanis P. Z...... 281 Knossos...... 101, 113 ...... 281 James S Koemer K ...... 283 Jankuhn H ...... 281 kolebka kultury lateńskiej 20 Janus ...... 118 koło...... 57, 102, 135, 157, 170 Jarret M. G...... 281 Konik E ...... 284 Indeks. 315 kontynent...... 16, 53, 164, 204, Lambert P.-Y...... 285 213,221 Lambrechts P ...... 285 kontynentalna...... 10 Landesmunzen Zurich...... 58, 264 K oń...... 157 Larozas C...... 285 K ora...... 103 Las Czeski...... 67 K ortaW ...... 284 Launay O ...... 285 Kostial M ...... 284 Launay O...... 285 Kotlina Karpackia...... 76, 89 Lavagne H ...... 285 Kramer W ...... 284 Lazarov L ...... 285 Krappf A. H ...... 284 Le Roux F...... 286 Krause W ...... 284 Lebhar na Gabala...... 79 Krawczuk A ...... 284 Lebor Gabala Erenn 40, 41, 248 Kronos...... 114 Lebor Gabhala Erem...... 252 Kruta Poppi L...... 285 Lejay P ...... 286 Krata V ...... 284 Lejeune M ...... 286 Kubiak Z ...... 285 Lelewel J...... 286 Kuckenburg N ...... 285 Leonorios...... 92 Kujawy...... 76 lew 104, 106 Kult 2, II, 44, 131, 199, 214, Lethbridge T. C 53, 286 217,302 Lexden 48, 52, 53, 172, 206, 274 kult dzika...... 23, 37, 67, 222 Licja...... 104 kult ptaków...... II Ligurowie...... 30, 39 kultura celtycka...... 15, 16 Linckenheld E...... 286 kultura gallorzymskia... 15, 122, 187 Lindgren C...... 286 kultura celtycka .14, 28, 29, 32, Linduff K. M ...... 286 43,55,63 Lipoński W ...... 286 Kulty...... 176 Liwiusz 33, 35, 75, 83, 84, 85, kulty związane z ptakami...... II 86, 87,93, 133 Kulwch...... 40 Locha 12, 119 Kurhany...... 68 Lopez-Monteagudo G...... 55, 286 Kurz S ...... 285 Lorrio A. J...... 287 Kwiryn...... 120 Loth J...... 251 Kyzikos...... 106 Lover S...... 287 Luce J. V...... 287 K ludy indoeuropej skie II, 13, 14, Kskitpripsę...... 38 21, 43, 60, 96, 97, 124, 128, 129, K skioi...... 15, 29 161, 165, 168, 185,229,236, 283 K skiol...... 38 Lukan 35, 136, 154, 155, 193, Kuvr(ysTiKÓę...... 36 194, 195, 199, 201,210,215,217, 230 Luname...... 131 Laing L ...... 285 Lustig G ...... 287 Lambert E...... 285 Lutorios...... 92 Indeks. 316

M assilia...... 30 Loposzko T ...... 287 Massilliot Periplus...... 38, 78 Lowmiański H ...... 287 Mateszew S ...... 289 łowy erymantejskie...... 105 Matres 61, 107, 130, 143, 159, 165, 174,231,235,286 M Matthews J ...... 289 Matzhausen...... 49, 149, 181 M abinogion 40, 244, 247, 253 Mazota Burillo F ...... 289 MacBain A ...... 287 M eekD. E ...... 290 MacCana P ...... 287 Megaw J. V. S...... 290 MacCulloch A ...... 288 Megaw R & V...... 290 MacGregor M ...... 288 M eidH ...... 290 Machalski F ...... 288 M eineke...... 32 maciora 116, 189, 190 Mela Pomponius...... 252 Mack R.- P ...... 288 Meleager...... 102 MacKillop J ...... 288 Meniel P ...... 291 MacNeil J...... 288 Mennictwo I, 45, 147, 201, 292 Maetzke G ...... 288 Mennictwo Atrebatów...... 45 Magnen R ...... 288 Mennictwo celtyckie 45, 48, 53, Maiden Castle Dorset...... 209, 306 56, 59,61,64, 73,96, 97,99, 100, Maier M ...... 288 107, 118, 120, 145, 172, 180, 193, Majewicz A. M ...... 288 196, 201, 256, 257, 259, 261, 264, Maleczyński K ...... 288 271, 274, 278, 279, 280, 281, 282, Malinowski B ...... 288 284, 285, 289, 292, 293, 294, 298, Malinowski T ...... 289 299, 302, 304, 305, 307 Małopolska...... 76 Mensching E...... 290 Mananna n ...... 134, 160, 206 Merida 48, 150 Maniel P ...... 289 Merkury.... 12, 61, 112, 113, 135, Manley J ...... 289 154, 190, 198, 199, 209,210,212 Mann N. R ...... 289 Merkury Moccus.. 12, 113, 135, 198 Mannanan mac Lir 57, 62, 79, M eseta...... 56, 73 134, 169, 206, 217, 222, 247, 265, Meyers P ...... 291 280, 285,288,305,306 M ezek...... 48, 115, 169 Manning W ...... 289 M ity...... 42,143, 278 Marcjalis...... 72 Mity celtyckie... 27, 39, 43, 60, 64, Marcus Porcius Cato...... 252 96, 101, 190, 264, 277, 278, 283, Marek Annensz Lukan...... 252 291,298,303 Markale J ...... 60, 289 Moccus 12, 106, 127, 135, 176, Mars 61, 105, 118, 120, 133, 177, 178, 184, 187, 189, 190, 198, 154, 174, 209,211,212,213,214, 200, 201,204, 208,210,212 260, 304 M odeH ...... 291 Martin Valls R ...... 289 Mohen J.-P...... 291 MartonL. V...... 54,289 Moitrieux G ...... 291 Indeks. 317

Molinero Perez A ...... 291 O Mołdawia...... 16 Odyseusz 101, 109 Monard de L...... 291 Okulicz J...... 293 Monceaux P ...... 291 Olmsted G. S...... 293 Monety...... 147 Olwena...... 40 monety celtyberyjskie...... 46 Oramaritima...... 38, 78 Moore L ...... 291 Orc Triath 143, 205 M orawy...... 75, 176 Orosz J ...... 293 Morawiecki L ...... 291 Otto W. F .,...... 294 Moreau J...... 291 Morena J. A ...... 291 Ó Morganwg I ...... 292 Ó Riain Padrais...... 293 Mountham Court...... 49, 121 Mrozewicz L ...... 292 P M iiller...... 39, 101,292 Miiller S ...... 292 Pa.1ott.inno M ...... 294 Murphy G...... 292 Pannonia...... 83 Pardżapatim 99, 100 N Pascal C. B ...... 294 Pauli L ...... 294 Narbonne...... 49, 119, 171,203 Paulsen P...... 294 Nash D ...... 292 Pauzaniasz 26, 87, I II , 112, Naturalis Historiae...... 34 184,253 Nemausus...... 104 Persefona 103, 114 Neleus...... 110 Petersen E ...... 294 nementony...... 10,215 Petolia E...... 294 Neumann E...... 293 Petres E. F...... 294 Neuvy-en-Sullias...... 48, 49 Picote 55, 186 Newton H. S...... 292 Piekarczyk S ...... 294 Niemicy...... 20, 68, 176, 195 Piggot S...... 294 Noble J. V...... 292 Pikus...... 117 Noesh P ...... 292 P inkK ...... 295 Noricum...... 77 plemiona celtyckie... 2, II, 13, 14, Norton-Taylor D ...... 292 15, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 30, 31, Nosek S...... 292 34, 36, 43, 45, 46, 57, 60, 61, 63, Nowacki, K ...... 293 66, 68, 70, 75, 78, 81, 82, 84, 87, Nowakowski, W ...... 293 92, 94, 95,97, 113, 128, 131, 134, Nylen E ...... 293 137, 140, 142, 159, 167, 176, 177, N 179, 184, 187, 192, 198,200,203, 215, 227, 228, 229, 230, 232, 233, Ndp(3(jov...... 29 238 vr)ooi KaooiisplSs...... 77 plemiona kontynentalne 15, 17, 18, 105,204 Indeks. 318 plemiona wyspiarskie...... II, 17 H plemiona 12, 15, 19, 20, 21, 22, Ilepi cÓKsavou...... 30 24, 30, 34, 36, 46, 61, 63, 66, 69, Ilspiriyrioię ipę EkkaSoę...... 37 76, 80, 84, 92, 94, 97, 123, 125, 133, 159, 176, 179, 192,203,215, Q 227, 228, 229, 230 plemiona belgijskie 20, 69, 203 Quinn E. E ...... 295 Pliniusz Starszy...... 34 R pochówki 17, 18, 68, 184, 217, 218,219, 221,231 Raferty B ...... 295 pochówki dzików 17, 184, 217, Ramon Femandez y Oxea J 296 218, 221 Ramskou T...... 296 Pokorny J...... 295 Rankin H. D ...... 296 Polaschek E ...... 295 Rayan M ...... 296 Polibius 31, 36, 37, 82, 178, 217, Raymond B ...... 296 266, 274, 293, 302, 303, 306 Rees A ...... 296 Polibiusz 30, 31, 33, 83, 84, 90, Reinach S...... 296 181 Reinecke P...... 296 Polowanie...... 107, 108, 114 reinkarnacj a ...... 31,137 Pompejusz Trogus...... 83 reliefy...... 25, 173 Pomponiusz Mela...... 34, 71, 136, religia II, 12, 59, 60, 62, 63, 99, 207,214 101, 114, 123, 141, 152, 158, 160, Popławski M. S...... 295 184, 185, 188, 218, 242, 272, 282, populacja celtycka...... 16 289, 295, 298, 304 Portugalia..20, 55, 71, 186, 222, 243 Renel Ch...... 296 Posejdon...... 110, 300, 303 Ren...... 67 Potocki J...... 295 Reynolds P ...... 297 potyna...... 46 Rhiannon...... 142, 205 Powell T. G. E...... 295 Rieckhoff S...... 297 Półwysep Bałkański...... I, 86 Ritchie W. F...... 297 Półwysep Iberyjski I, 20, 68, 70, Robert C h ...... 297 221,231 Rodriguez Almeida E ...... 56, 297 Półwysep Apeniński .33, 85, 98, 114 rola dzika 40, 43, 162, 211, 219, Prinke A ...... 295 223, 224 Probst R...... 295 Rolleston T. W ...... 297 Prodicini A. L ...... 295 Rom ulus...... 33 prowincja rzymska...... 15 Rosen-Przeworska J 61, 62, 297 Prytanike...... 77 Ross A ...... 60, 297 Przełęcz Kłodzka...... 76 Rostovcew M ...... 298 Pyteasz...... 30, 77, 78 Rouh H ...... 298 Pytheas von Marseille...30, 92, 127, Rudra...... 99 152, 183, 184, 206, 223, 273, 275, Rufus Festus Avienus...... 38 302, 303, 306 Ruiz de Elvira A ...... 298 Indeks. 319

Ruiz Zapatero R., Lorrio A. J 298 Segowez...... 83 Rusu M ...... 298 Selene...... 105 Rutherford W ...... 298 Sellw oodL...... 300 Ryan M ...... 298 Semkowicz W ...... 300 Rynnę E...... 298 Senonowie 83, 86, 157, 200, 259 Rzym 15, 16, 33, 64, 74, 85, 86, sferalunama 12, I I I , 129, 165, 98, 115, 116, 147, 199, 202 229, 230, 231 Rzymian....2I, 34, 66, 76, 79, 98, sfera wierzeń 16, 120 103, 118, 119, 121, 122, 125, 137, Siedmiogród...... 89 151, 173, 174, 187,204,215,227, Simon E ...... 300 232,286 Sjoestedt M.-L...... 300 Rzymianie...74, 80, 82, 86, 94, 123, Słupamy Heraklesa...... 30, 72 218, 228 Słupecki L. P ...... 300 Rzymskie 16, 18, 27, 28, 29, 47, Sobieszański F. M ...... 301 66,70,78, 86, 115, 120, 121, 159, Sokołova Z. P...... 301 177, 178, 180, 187, 199,208,209, Sopron-Beczidomb . 54, 223, 230 212, 213, 214, 215, 231, 238, 294, Spaan D. B...... 301 307 Sparkes B. A ...... 301 Sparza Arroyo A ...... 301 P Spence L ...... 301 PoopaiKr] Loiopla...... 38 Sprockhoff E ...... 301 Sąiure Ch...... 301 S SteadF M ...... 53,301 Steinem F. B ...... 301 Sadowska E ...... 298 Sterckx C ...... 301 sagi germańskie...... 43 Sanchez Moreno E ...... 298 Stewart R. J...... 301 Stichtenoth 38, 302 Sandars N. K ...... 299 Stichtenoth D ...... 302 Sandison D ...... 299 Stjemąuist B ...... 302 Sangmeister E...... 299 Strabon 32,71,72,91,92,119 Sankot P ...... 299 Sucharski R. A ...... 302 Santos-Junior J. R ...... 54, 299 Sulimirski T...... 302 Sasianu A ...... 299 Seel mucce Maić Da T hó 42 suovetaurilia...... 117 Swan V. G...... 302 Scela mucce Maicc Da Thó 42, 253 Sycylia...... 103 Schachermeyr Cf. F...... 299 symbolika dzika....21,22, 43, 63, 97, 124,173 Scheers S ...... 299 Schlette F...... 300 symbolika i kompetencje dzika.... 13 Szabó M ...... 58,302 Schlette S ...... 300 szczątki dzików...... 18, 54, 57 Schmidt...... 39, 59, 280 Szelest H ...... 302 Schoppa H ...... 300 Scott Littelton C...... 300 Szkocja 48, 243 Szwajcaria 20, 193 Segoncjakowie...... 81 Indeks. 320

Szyjewski A 59, 302 Twrch Trwyth 40, 143, 148, 151, 189, 205,224 Ś Tyfon 102, 112 Śląsk...... 76 Tytus Liwiusz...... 33 Ślęża 56, 57, 239, 240, 241, 242, 243, 261, 265, 270, 281, 285, U 289, 294, 307 Uhtenwoldt H ...... 303 Ukraina...... 16 T U ranos...... 100 Tacyt....37, 71, 81, 169, 194, 215, 218, 238, 242 Taranis 35, 61, 134, 151, 154, V 187, 199,200, 201,230 Vaillat C l...... 304 Tasler W ...... 302 Valerius Maximus...... 253 Taurine...... 83 Van Arsdell...... 9, 57 Tauryskowie...... 76, 77, 92 Vanderspoel J...... 304 Tektosagowie...... 92 Vandryes J ...... 304 Terezjasz...... 109 Vasco Rodrigues A ...... 304 Teutates 35, 61, 134, 151, 152, Vitali D ...... 304 154, 178, 198, 199, 200,201,210, Von Roten H ...... 304 230 Vries de J...... 304 Teutonowie...... 122 Theodossiev N ...... 303 W Thevenot E...... 303 Wacher J...... 304 Thomas C ...... 303 Wagner H ...... 304 Thomas G .,...... 303 W aitG ...... 305 Titus Livius 33, 253 Wajnawrahi...... 100 Tokariew S. A ...... 303 Walbank F. W ...... 305 T oli stobogowie...... 92 Walerius Maximus 34, 137 Tonneyat E ...... 303 W alia 16, 172 Toruigheacht Dhiarmada agus Walker C...... 305 Ghraine...... 40, 245, 253 Walls C. M ...... 305 Toulson S...... 303 W arahi...... 100 Toynbee J. M. C...... 303 W arahy...... 100 Tracja 1, 16, 89, 90,91,290 Wattisfield...... 50 Trakowie...... 91 Webster G...... 305 trąby bojowe...... 32 W eiss...... 305 triksele 104, 105 Wellejusz Paterkulus...... 33, 263 Troisgros H ...... 303 Wells P ...... 305 Trokmowie...... 92 Wenetowie...... 80 trójca celtycka 35, 210 Wennig R ...... 305 trójca rzymska...... 35 Werethragna...... 101 Trynowantowie...... 45, 81 Wetwang Slack 54, 225 Indeks. 321

W ęgry...... 65 Wyspy Ostrymnidzkie...... 39 Węgrzynowicz T ...... 56, 305 Wheeler R. E. M ...... 305 Y wierzenia celtyckie 13, 14, 19, Young E ...... 306 21,28,31,40, 44, 52, 70, 97, 137, 173,210,212, 223,244 wierzenia 12, 13, 16, 18, 19, Żaczek 1...... 306 21, 22, 23, 27, 28, 29, 31, 33, 34, Zaratustra...... 101 40, 44, 45, 51, 52, 57, 70, 97, 98, Zeus...... 100, 110, 111, 114 99, 110, 114, 115, 123, 125, 128, Zieliński T ...... 307 129, 136, 137, 149, 159, 169, 173, Zim mer S...... 307 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, Ziółkowski M ...... 307 182, 184, 185, 186, 190, 192,202, Zwicker J ...... 307 207,210,212,213,215,216,217, Zwierzę 14, 106, 138, 167, 177, 223, 224, 229, 231, 232, 233, 234, 184,204,233 236, 247, 272, 306 Zwierzęta 11, 14, 47, 115, wierzenia gallorzymskie...... 23 117, 118, 137, 142, 143, 150, 156, Willvonseder K ...... 305 166, 180, 182, 189, 191, 192, 221, Winter H. E...... 306 222, 223, 224, 225, 228, 232, 234, Wisznu...... 96, 100 237, 247, 248 W itham 50, 139, 142, 193, 205 władcy rzymscy...... 16 Wojownicy Czerwonej Gałęzi...... 42 źródła epigraficzne...... 28 Woodman A. J...... 306 źródał narracyjne...... 27, 40, 47 Wooten C ...... 306 źródła archeologiczne...... 1, 47, 48, Woźniak Z...... 56, 306 50, 289 wpływy rzymskie...... 28, 212 W rocław...... 57, 294 Wyborny S...... 306 żółw...... 104, 112 Wyspy Brytyjskie . 1, 15, 16, 17, 20, 41, 52, 57, 77, 78, 79, 135, 151,244, 287 KATALOG. Spis treści. 2

SPIS TREŚCI Monety...... 3 Figurki brązowe...... 56 Posągi i ołtarze kamienne...... 70 Kotły...... 108 Naczynia, przedmioty codziennego użytku...... 109 F ragmenty uzbrój enia...... 110 Fibule...... 111 Płaskorzeźby i reliefy...... 112 Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych...... 115 Tablica 1 Mennictwo Celtów wyspiarskich...... 129 Tablica 11 Mennictwo Celtów kontynentalnych...... 132 Spis map...... 141 Mapy...... 142 Spis ilustracji...... 148 Materiał ilustracyjny...... 153 A) Monety.

A) MONETY

1 ATREBATES Wybita: 50-45 p.n.e. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 14 mm Av: dzik w lewo; trzy księżyce nad; linie z kulek nad; duża kulka w pierścieniu; jedna pod. Rv: koń w lewo; małe pierścienie naokoło konia; kulka w pierścieniu za koniem. Katalog: Van Arsdell 288-1

2 ATREBATES Wybita: 10 p.n.e.- 10 n.e. Waga: l,03g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: głowa w prawo; broda z kulkami, ograniczona winną latoroślą. Rv: dzik w prawo; EPP1 nad; trzy kulki po EPP1; COM pod; F powyżej COM, ograniczone kulkami. Katalog: Van Arsdell 416-1

3 ATREBATES Wybita: 10 p.n.e.- 10 n.e. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: głowa w wieńcu laurowym; EPP1L w polu; granica z kulek. A) Monety.

Rv: jeździec trzymający carnyx; EPP1LL pod koniem; kulka w kole za carnyxem; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 441-1.

4 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: l,2g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: inskrypcja na zwoju; COMF w centrum; księżyce nad i pod napisem; w rogach kółka z kropkami; granica z kulek. Rv: dzik w prawo; bez linii; V1R1 pod; sześcioramienna gwiazda nad. Katalog: Van Arsdell 470-1

5 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: l,2g Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: inskrypcja COMF na zwoju; księżyc nad i pod napisem; dookoła otoczone łańcuchem z kulek. Rv: dzik w prawo; stojący na linii; VI oraz kulki pod linią; sześcioramienna gwiazda nad. Katalog: Van Arsdell 470-3

6 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: l,2g Materiał: AR A) Monety.

Wymiary: 13 mm Av: inskrypcja COMF na zwoju; księżyc nad i pod napisem; dookoła otoczone łańcuchem z kulek. Rv: dzik w prawo; stojący na linii; VI i kulki pod linią; sześcioramienna gwiazda pod. Katalog: Van Arsdell 470-5

7 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: 0,3g Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: inskrypcja V1R1C na gładkim tle. Rv: dzik w prawo; C nad; O pod; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 485-1

8 ATREBATES Wybita: 20-25 r. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 8 mm Av: niepewna postać, prawdopodobnie celtycki wojownik na koniu w prawo; granica z kulek. Rv: dzik w prawo; O pod; prawdopodobnie C nad; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 510-1

9 ATREBATES Wybita: 20-25 r. Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: wzór geometryczny. Rv: szarżujący dzik w prawo; R pod dzikiem; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 510-5

10 ATREBATES Wybita: 25-43 r. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 7-8 mm Av: inskrypcja V1R między dwoma liniami; kulki nad i pod napisem; dookoła łańcuch z kulek. Rv: głowa dzika na czystym polu w prawo. Katalog: Van Arsdell 564-1

11 ATREBATES Wybita: 35-43 r. Waga: 1,3 g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: siedząca Wiktoria w prawo; siedzi na pudełku ze znakiem X; trzyma wieniec; TASC10V wokoło; granica z kulek. Rv: dzik w prawo na linii; gałąź nad; EPAT na linii; rząd kulek pod. Katalog: Van Arsdell 581-1

12 ATREBATES Wybita: 35-43 r. Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: inskrypcja EPAT; kulka z kropką nad i pod. Rv: głowa dzika w prawo; TA pod głową; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 585-1

13 ATREBATES Wybita: - Waga: 0,22g Materiał: AR Wymiary: 8 mm Av: głowa dzika z otwartą paszczą w prawo, widoczne kły, CF pod. Rv: orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Katalog: BM 1583-1587

14 CANTU Wybita: 50-30 p.n.e. Waga: 0,4g Materiał: AR Wymiary: 11 mm Av: jeździec trzymający camyx. Rv: człowiek trzymający włócznię w lewo. Katalog: Van Arsdell 153-1

15 CANTU Wybita: 30-23 p.n.e. Waga: 2,lg Materiał: AE Wymiary: 14 mm A) Monety.

Av: dzik w lewo; kulki w okręgu pod oraz obok ogona; obok ogona kulka; nad dzikiem girlanda. Rv: koń z podniesioną przednią nogą w prawo; pięć gwiazd pod koniem; okrąg z kulką pod nogą; kulka pod szyją; ma naszyjnik i pas. Katalog: Van Arsdell 167-1

16 CANTU Wybita: 23-17 p.n.e. Waga: 2,6g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: dzik w prawo; nad DVBNO. Rv: koń w lewo; prawa przednia noga podniesiona. Katalog: Van Arsdell 173-1

17 CANTU Wybita: 17-10 p.n.e. Waga: l,9g Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik w prawo; DVBNO między dwiema liniami pod dzikiem. Rv: orzeł z rozpostartymi skrzydłami, stojący w 3A w prawo. Katalog: Van Arsdell 180-1

18 CANTU Wybita: 17-10 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 15 mm A) Monety.

Av: dzik w lewo; DVBNO nad dzikiem; pod kulka w kole. Rv: jeździec w prawo; trzyma przedmiot - prawdopodobnie carnyx. Katalog: Van Arsdell 181-1

19 CANTU Wybita: 10-5 p.n.e. Waga: l,9g Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik w lewo; kręta girlanda nad; prawdopodobnie kulka na brzegu. Rv: koń w lewo; koło z kulką w polu; kulka na brzegu. Katalog: Van Arsdell 187-1

20 CANTU Wybita: 30-50 r. Waga: - Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik w lewo; pod nim koło z kulką. Rv: lew w prawo; nad nim koło z kulką w środku. Katalog: Van Arsdell 154-5

21 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: l,2-14g Materiał: AR Wymiary: 14-15 mm A) Monety. 10

Av: dzik z przebitym włócznią bokiem w prawo; nad zwierzęciem wyszukany anemone; ogon skręcony zgodnie z ruchem wskazówek zegara; odwrócone S pod; wymyślna spirala nad głową. Rv: koń w lewo; pierścień pod; duży pierścień z kulek z wielką kulką w środku nad; pierścień i wydłużony pierścień nad głową. Katalog: Van Arsdell 855-3

22. CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: l,0g Materiał: AR Wymiary: 14 mm Av: dzik w prawo; brak włóczni; pierścienie i kulki otaczają dzika; ślad odwróconego S pod. Rv: koń w lewo; wyszukany anemone nad; pierścień i kulki przed i za koniem. Katalog: Van Arsdell 855-5

23 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: l,3g Materiał: AR Wymiary: 14 mm Av: dzik stojący na dwóch liniach z kulek w prawo; koło za i przed dzikiem. Rv: koń w prawo; koło z ośmioma szprychami nad; pierścień przed. Katalog: Yan Arsdell 860-1

24 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: 0,5g A) Monety. 11

Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: dzik w prawo; koło z czteroma szprychami nad; za koło z kulką. Rv: koń w prawo; koło z czteroma szprychami nad. Katalog: Van Arsdell 862-1

25 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: 0,3g Materiał: AR Wymiary: 0,9 mm Av: dzik w prawo; kulka pod. Rv: koń w lewo; kulka nad i pod. Katalog: Van Arsdell 866-1

26 CORIELTAUVI Wybita: 45-10 p.n.e. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 17 mm Av: dzik w prawo; górną część przedniej nogi obejmują dwie linie; pierścień i kulka u góry, na dole i z przodu. Rv: koń zwrócony w prawo; stylizowany na typ Hostidius; pierścień z kulką nad i pod. Katalog: Van Arsdell 875-1

27 CORIELTAUVI Wybita: 45-10 p.n.e. Waga: l,4g A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: 15 mm Av: dzik w prawo; pod i za pierścień z kulką; nad duży pierścień z kulką. Rv: koń zwrócony w prawo; stylizowany na typ Hostidius; pierścień z kulką nad, pod i z przodu; koń ma naszyjnik. Katalog: Van Arsdell 875-2

28 CORIELTAUVI Wybita: 10 p.n.e. - 10 n.e. Waga: l,8g Materiał: AR Wymiary: 15 mm Av: dzik w prawo; kulka w pierścieniu nad; ALE pod. Rv: koń w prawo; nad kulka w pierścieniu; SCA pod. Katalog: Van Arsdell 996-1

29 ICENII Wybita: 35-25 p.n.e. Waga: l,0g Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: dzik w prawo; pierścień z kulek nad; trzy kulki pod; kulka na łapie dzika. Rv: koń w prawo; pierścień z kulek nad; trzy kulki pod. Katalog: Van Arsdell 655-1

30 ICENII Wybita: 35-25 p.n.e. Waga: l,lg Materiał: AR A) Monety. 13

Wymiary: 14 mm Av: dzik stojący na dwóch liniach w prawo; kulka z przodu - prawdopodobnie w pierścieniu, cztery kulki pod; brak kulek na łapie. Rv: koń w prawo; trzy kulki i duży księżyc nad; sześcioramienna gwiazda pod; koń ma naszyjnik i pasek. Katalog: Van Arsdell 657-1; 657-3; 659-1-3; 661-1

31 ICENII Wybita: 25-20 p.n.e. Waga: l,25g Materiał: AR Wymiary: 12-15 mm Av: dzik w prawo; naokoło pierścień z kulek; ogon w kształcie S; dwie kulki blisko ogona; A pod dzikiem. Rv: koń w prawo; CAN nad; DVRO pod; ma naszyjnik i pas; kulki pod ogonem oraz litera V nad ogonem. Katalog: Van Arsdell 663-1

32 TRINOVANTES Wybita: 25-20 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 16 mm Av: wzór ze skrzyżowanych linii. Rv: dzik w prawo; nad nim księżyc; pod VER. Katalog: Yan Arsdell 1713-1

33 TRIN O VANTE S Wybita: 20-15 p.n.e. A) Monety. 14

Waga: 2,6g Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: głowa w prawo; przed TAS. Rv: celtycki wojownik trzymający camyx; VER pod koniem. Katalog: Van Arsdell 1750-1.

34 TRINOVANTES Wybita: 15-10 p.n.e. Waga: l,3g Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: X w kwadracie; z każdego boku wychodzą dwie linie; w kątach VERL. Rv: dzik w prawo; TAS nad; gwiazda pod. Katalog: Van Arsdell 1796-1

35 TRIN O VA VTE S Wybita: 15-10 p.n.e. Waga: l,2g Materiał: AE Wymiary: 12 mm Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo; kulka w pierścieniu pod. Katalog: Van Arsdell 1826-1

36 TRIN O VA VTE S Wybita: 10 p.n.e. - 10 n.e. Waga: l,9g Materiał: AE A) Monety.

Wymiary: 15 mm Av: głowa w prawo; RV11S przed twarzą. Rv: celtycki wojownik trzymający camyx; napis V1R. Katalog: Van Arsdell 1892-1.

37 TRINOVAVTES Wybita: 10-20 r. Waga: 2,lg Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: przód twarzy z brodą i wąsami. Rv: dzik w lewo; gałąź nad; CVN pod; kręcony ogon. Katalog: Van Arsdell 1963-1

38 TRIN O VA VTE S Wybita: 10-20 r. Waga: l,2g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: fantastyczne stworzenie w części będące dzikiem; koło z kulką pod zwierzęciem. Rv: zwinięty wąż. Katalog: Van Arsdell 1948-1

39 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - A) Monety.

Av: popiersie w lewo, CVNOBll. Rv: siedzący dzik w lewo, pod nim między liniami TASC • F. Katalog: Van Arsdell 1983.

40 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w hełmie w prawo; napis CVNO BELINVS. Rv: dzik w prawo, TASC110VAN11. Katalog: Van Arsdel 2093.

41 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w lewo, CANO. Rv: dzik w lewo, pod kółko. Katalog: Van Arsdell 1969.

42 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa o dwóch twarzach (Janus?), pod w ramce CVNO. Rv: dzik w prawo, nad drzewo, pod w ramce CAMY. A) Monety.

Katalog: Van Arsdell 2105.

43. AMBIANI Wybita: 100-50 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik. Rv: galopujący koń; pod nim zwierzęca głowa. Katalog: Monnaies 11 545; LT 8518

44 AMBIANI Wybita: 100-50 p.n.e. Waga: 2g Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: dzik, powyżej koń w galopie. Rv: galopujący koń, pod nim głowa zwierzęca, nad wąż. Katalog: Monnaies 11 545; LT 8518

45 AMBIANI Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 2,lg Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: dwa konie ułożone poziomo; stykają się nogami. Rv: galopujący koń; powyżej dzik; poniżej ptak, za nim z tyłu głowa byka z rogami. Katalog: LT 8495 A) Monety. 18

46 AMBIANI Wybita: 80-20 p.n.e. Waga: l,4g Materiał: AE Wymiary: 13,98 mm Av: dwa dziki zwrócone do siebie grzbietami. Rv: galopujący koń; pomiędzy jego nogami głowa zwierzęcia, nad wąż. Katalog: LT 8518; Mon XV 1237

47 AMBIANI Wybita: 80-20 p.n.e. Waga: 2,5g Materiał: AE Wymiary: 16,93 mm Av: dzik biegający w koło. Rv: jeździec galopujący na koniu. Katalog: LT 8449v; Mon XV 1230

48 AMBIANI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,07g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: dzik, pod kulka. Rv: TREV, koń w galopie, ligatura liter TR. Katalog: Mon XV 1205

49 AMBIANI A) Monety.

Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 3,10g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie w prawo; pod dzik; nad księżyc; przed kółko. Katalog: Mon XV 1217; LT 8440

50 AMBIANI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,2g Materiał: AE Wymiary: 16,25 mm Av: galopujący koń. Rv: dzik, biegający w koło. Katalog: LT 8460; Mon XV 1234

51 ANDECAVI Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 0,45g Materiał: bilion Wymiary: 11,5 mm Av: stylizowana twarz z wąsami. Rv: dzik w prawo, znak pod. Katalog: Mon XV 795-96

52 ANDECAVI Wybita: - Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: - Av: stylizowana głowa. Rv: dzik w lewo, symbol x. Katalog: LT 10393

53. Armoriąue Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w lewo, pod nim dzik w lewo. Katalog: J. 40

54. Armoriąue Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo pod koniem; między łapami dzika okrąg z kółkiem. Katalog: J. 41

55 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,24-3,39g Materiał: Pot Wymiary: 15,5-18 mm A) Monety.

Av: popiersie. Rv: dzik, pod nim trzy kulki. Katalog: BN 9199; Mon XV 720-8

56 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,22g Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: stylizowana ludzka głowa. Rv: koń w galopie pod nim dzik. Katalog: Mon XV 694

57 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,77-3,65g Materiał: AE Wymiary: 16-16,5 mm Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie w lewo, pod nim dzik w lewo; 3 kółka. Katalog: Mon XV 698-699; LT 7037; BN 7037

58 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 4,18g Materiał: AE Wymiary: 17 mm Av: stylizowana ludzka głowa, nad malutki dzik. Rv: galopujący koń w prawo, pod dzik, koło z kulek przed. A) Monety.

Katalog: Mon XV 706; LT 7021

59 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,03-2,15g Materiał: AE Wymiary: 15-15,5 mm Av: reszta stylizowanej głowy ludzkiej, nad malutki dzik. Rv: koń w galopie w prawo, pod nim kółko słoneczne. Katalog: Mon XV 709-710; LT 7032

60 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: l,96-2,64g Materiał: AE Wymiary: 14-15,5 mm Av: malutki dzik w lewo, przed nim kulka, nad gałązka, przed wąż ?. Rv: koń w galopie w prawo, pod nim koło z krzyżem w środku. Katalog: Mon XV 711-712;; Sch/L. 843

61 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 0,84-2,1 lg Materiał: AE Wymiary: 12-16,5 mm Av: dzik w prawo, pod nim trzy linie z kulek pod pyskiem koło z krzyżem środku, nad dwa kółka. Rv: dzik i koń stoją na gałązce. Katalog: Mon XV 713-718 A) Monety. 23

62. AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 3,04g Materiał: AE Wymiary: 18 mm Av: zdeformowana twarz przodem. Rv: dzik, trzy kulki nad. Katalog: Mon XV 719

63 AULERCI EBUROVICES Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 0,55g Materiał: AR Wymiary: 11 mm Av: pozostałości po głowie. Rv: koń w galopie; pod maleńki dzik. Katalog: Mon XV 697

64 AULERCI EBUROVICES Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 2,38-3,33g Materiał: AE Wymiary: 15,5-16,5 mm Av: 1BRV1XS; głowa kobiety w prawo. Rv: galopujący koń w lewo; pod nim dzik w lewo, nad koniem gałązka i dwa odwrócone S. Katalog: Mon XV 700-702; LT 7044 A) Monety. 24

65 AULERCI EBUROVICES Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 2,3lg Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: głowa Apollina w diademie w prawo; przed pęd winnej latorośli. Rv: koń w galopie w prawo; nad kółko i dwa odwrócone S; pod kółko i dzik. Katalog: Mon XV 703; LT 7042

66 AVENIO Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w wieńcu laurowym w lewo. Rv: AOYE, dzik z najerzoną szczeciną i kiami w lewo, księżyc pod brzuchem zwierzęcia. Katalog: LT 2513

67 AVENIO Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w wieńcu laurowym w lewo. Rv: AYE, dzik bez kłów w lewo. Katalog: LT 2516

68 BAIOCASSES A) Monety.

Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 4,59g Materiał: AR Wymiary: 18 mm Av: mocno stylizowana głowa w prawo. Rv: koń w galopie, pod nim dzik w prawo. Katalog: Mon XV 787; J 29

69 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: styliozowany wzór Rv: koń w prawo, pod nim dzik; krzyż. Katalog: J. 48

70 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w prawo; pod koniem dzik. Katalog: J. 24

71 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - A) Monety. 26

Materiał: El Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie; dzik pod. Katalog: LT 6982

72 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo, na włosach dzik. Rv: koń z ludzką głową w galopie, pod dzik. Katalog: LT 6967, LT 6969

73 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo; dzik na włosach, girlandy z kulek Rv: koń z ludzką głową, pod dzik Katalog: LT 6963

74 BAIOCASSES Wybita: - Waga: - Materiał: Bill Wymiary: - A) Monety. 27

Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie, dzik pod Katalog: LT 6978, LT 6980

75 BAIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w prawo, pod nim dzik w prawo; z kulką w okręgu między łapami Katalog: J. 25

76 BAIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie w lewo, pod nim dzik w lewo. Katalog: J. 23

77 BELLOVACI Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 2,6g Materiał: AE Wymiary: 18 mm Av: klęcząca osoba. Rv: dzik. A) Monety.

Katalog: Mon XV 1049-51; BN 7309; Sch/D 311; Sch/GB 163

78 BITURIGES CUBI Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 2,24g Materiał: Pot Wymiary: 15,5 mm Av: stylizowana głowa w hełmie. Rv: dzik. Katalog: Mon XV 421

79. BOH (Pannonia)1 Wybita: - Waga: 7,5g Materiał: AR Wymiary: 22 mm Av: głowa Diany w diademie. Rv: dzik przebity włócznią w prawo, B1ATEC. Katalog: Góbl 1994, taf. 3,11/6.

80 BOH Wybita: 11 w. p.n.e. Waga: 7,64g Materiał: Or Wymiary: - Av: stojący wojownik trzymający włócznie i luk. Rv: dzik w lewo. Katalog: LT 9364; SLM 1153 A) Monety. 29

81 BOH Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo, otoczona wieńcem z liści. Rv: dzik w lewo. Katalog: LT 10183

82 BOH Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w lewo. Rv: dzik w lewo, gałąź z liściami nad; COIS za. Katalog: LT 10163

83 CARNUTES Wybita: 100-50 p.n.e. Waga: 2,5g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: popiersie. Rv: galopujący koń; pod nim dzik. Katalog: Monnaies 316; LT 6202

1 Moneta jest naśladownictwem republikańskiego denara patrz: RRC 407/1; 407/2. A) Monety.

84 CARNUTES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,63g Materiał: AE Wymiary: 17 mm Av: stylizowana głowa. Rv: koń w galopie; dzik pod. Katalog: Mon XV 599

85 CARNUTES Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,59-3,28g Materiał: AE Wymiary: 15,5-16,5 mm Av: głowa w diademie w lewo. Rv: galopujący koń w prawo, mały dzik z kręconym ogonem pod. Katalog: Mon XV 580-83

86 CARNUTES Wybita: 40-30 p.n.e. Waga: 3,07g Materiał: AE Wymiary: 16 mm Av: głowa kobieca w diademie w prawo; P1XT1L0S. Rv: koń w galopie w lewo, pod dzik. Katalog: Mon XV 579

87 CARNUTES Wybita: 52 p.n.e. A) Monety.

Waga: 3,38g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: [C] AT [AL.], głowa wprawo. Rv: lew w prawo, pod dzik, kółko z wystającymi kreskami nad, odwrócone S. Katalog: Mon XV 601

88 CENTRALNA GALIA Wybita: - Waga: 3,38g Materiał: Pot Wymiary: 18 mm Av: głowa w prawo. Rv: dzik. Katalog: Mon XV 479

89 CORIOSOLITES Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 5,19-6,64g Materiał: bill Wymiary: 19-23,5 mm Av: głowa w profilu w prawo. Rv: galopujący koń, pod nim dzik. Katalog: Mon XV 768-75

90 CORIOSOLITES Wybita: - Waga: - Materiał: AR A) Monety.

Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie, dzik pod. Katalog: J. 20

91 CORIOSOLITES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w lewo; pod dzik z kółkiem między łapami. Katalog: J. 26

92 CORIOSOLITES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w prawo, pod dzik, przed koniem prostokąt z liniami po przekątnej. Katalog: J. 62

93 CORIOSOLITES-REDONES Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: kobieca głowa w prawo. A) Monety.

Rv: stylizowany koń w galopie w prawo, dzik pod. Katalog: J. 21

94 HISZPANIA Wybita: 11 wiek p.n.e. Waga: 3,15g. Materiał: AE Wymiary: 16 mm Av: głowa z profilu w diademie, w prawo. Rv: legenda KAST1LO, dzik w prawo, nad nim gwiazda. Katalog: Mon XV 17

95 LEUCI Wybita: 75-50 p.n.e. Waga: 3,8g Materiał: Pot Wymiary: 18,61 mm Av: głowa z trzema warkoczami. Rv: dzik, pod dwie połówki kulek. Katalog: Mon XV 954; BN 9059

96 LEUCI Wybita: 75-50 p.n.e. Waga: 3,3g Materiał: Pot Wymiary: 17 mm Av: łysa głowa. Rv: dzik i trzy połówki kulek. Katalog: LT 9044; Mon 422 A) Monety.

97 LEUCI [?] Wybita: 75-50 p.n.e. Waga: 2,90-3,38g Materiał: Pot Wymiary: 17,5-18 mm Av: stylizowana głowa w hełmie w lewo. Rv: dzik w lewo, między jego nogami malutka ludzla głowa. Katalog: Mon XV 993-995; LT 9180

98 LEUCI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 3,77g Materiał: Pot Wymiary: 18 mm Av: głowa w lewo. Rv: dzik w lewo, pod nim głowa byka. Katalog: Mon XV 948; LT 9190

99 LEUCI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,26-3,49g Materiał: Pot Wymiary: 18,5-20,5 mm Av: stylizowane popiersie. Rv: dzik, pod znak z kulek układający się w T. Katalog: Mon XV 949-951

100 LINGONES A) Monety.

Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 2,48-3,22g Materiał: Pot Wymiary: 16,5-22 mm Av: dwa stylizowane wizerunki przedzielone pionową linią. Rv: OY1ND1A, dzik. Katalog: Mon XV 823-830; LT 8319; R1G 305

101 LONGOSTALETES Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: KA1ANTOAOY, głowa w prawo. Rv: BACIAEGC, dzik z najeżoną szczeciną i kłami w prawo. Katalog: LT 2425

102 MELDI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 3,53g Materiał: AE Wymiary: 18 mm Av: stylizowana głowa. Rv: dzik, orzeł, dwa kółka, kółko słoneczne. Katalog: Mon XV 1163; LT 7613

103 MELDI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,86g A) Monety.

Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: głowa w lewo. Rv: koń w galopie w prawo pod nim dzik, nad kółko słoneczne. Katalog: Mon XV 1171

104. Narbonne-Bezires Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo, pod nim BEElAEfl Katalog: D. 1

105. NEMAUSUS Wybita: 120/110-70/60 p.n.e. Waga: l,46-l,73g Materiał: AE Wymiary: 13,5-15,5 mm Av: głowa Apollina w lewo. Rv: NAMA/ET, dzik w lewo. Katalog: Mon XV 191-193; LT 2698; Sch/L 90

106 PARISII Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,38g Materiał: AE (typ Muret) Wymiary: 16,5 mm A) Monety.

Av: głowa kobieca w prawo; przed kółko. Rv: koń w galopie z kółkiem pod brzuchem; pod nim dzik, obok krzyż. Katalog: Mon XV 684; LT 7716; Sch/L. 1147

107 PETROCORII Wybita: 40 p.n.e. Waga: l,6g Materiał: AE Wymiary: 13,06 mm Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo, nad nim pentagram. Katalog: LT 4340

108 REMI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 3,80-4,74g Materiał: Pot Wymiary: 20,5-21 mm Av: siedzący człowiek, trzymający się za warkocze. Rv: dzik w prawo. Katalog: Mon XV 1296-1299; LT 8145 var.

109 RUTENI Wybita: 121-52 p.n.e. Waga: 2,06-2,22g Materiał: AR Wymiary: 15,5 mm Av: głowa otoczona girlandą z kulek w lewo. Rv: dzik w lewo, nad i pod nim kulka z kulkami w środku. A) Monety.

Katalog: Mon XV 303-304; LT 3433 var.; Sch/SM 116

110 RUTENI Wybita: 121-52 p.n.e. Waga: 2,06g Materiał: AR (typ Fouzilhon) Wymiary: 15,5 mm Av: głowa w lewo. Rv: dzik w lewo. Katalog: Mon XV 311; LT 3444 var.; BN 3446

111. SANTONES Wybita: 40 p.n.e. Waga: l,24g Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: [ ANN1CC0]10S; głowa kobieca w lewo. Rv: dzik w prawo; triksel nad. Katalog: Mon XV 362; LT 4326

112. SENONES Wybita: 80-20 p.n.e. Waga: 2,79-3,73g Materiał: Pot Wymiary: 17,24g Av: dłowa z sześcioma warkoczami. Rv: dzik w prawo, trzy kulki poniżej. Katalog: LT 7445; Mon XV 676-9 A) Monety.

113. SEQUANES Wybita:70-50 p.n.e. Waga: l,48-l,92g Materiał: Ar Wymiary: 12-16,5 mm Av: głowa z kręconymi głosami. Rv: SEQVAN010TV0S, dzik. Katalog: LT 5351; Mon XV 847- 852

114. SUESSIONES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 5,50-5,87g Materiał: Pot Wymiary: 20-20,5 mm Av: AE°HA pomiędzy dwoma zwierzętami, obramowane kołem z kulek. Rv: wilk i dzik pionowo zwrócone do siebie łapami, pomiędzy kółko, obramowane kołem z kulek. Katalog: Mon XV 1136-1137; LT 7467

115 SUESSIONES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 4,40-6,45g Materiał: Pot Wymiary: 20,5 mm Av: dwa zwierzęta obramowane kołem z kulek. Rv: wilk i dzik pionowo zwrócone do siebie łapami, pomiędzy kółko, obramowane kołem z kulek. Katalog: Mon XV 1138-1141; LT 7458 A) Monety. 40

116. SUESSIONES Wybita: 60-30 p.n.e. Waga: 3,56g Materiał: Pot Wymiary: 21 mm Av: mocno stylizowana głowa w prawo. Rv: stylizowany dzik w prawo, poniżek kulka w kole, kulki. Katalog: Mon XV 1153

117 TREVIRI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 4,00g Materiał: Pot Wymiary: 21 mm Av: głowa w prawo obramowana kołem z kulek. Rv: dzik stojący na lini w lewo, przed kółko, obramowany kołem z kulek. Katalog: Mon XV 1344; LT 8445

118 TREVIRI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 6,48g Materiał: Pot Wymiary: 20,5 mm Av: dwa zwierzęta między nimi kółko słoneczne, obramowane kołem z kulek. Rv: dwa dziki pionowo zwrócone do siebie łapkami, poniżej kółko, obramowane kołem z kulek. Katalog: Mon XV 1345; LT 7465

119 TREYIRI [?] A) Monety.

Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 4,99g Materiał: Pot Wymiary: 19 mm Av: głowa w lewo. Rv: dzik w prawo. Katalog: Mon XV 1346

120 VELIOCASSI Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: l,94g Materiał: AE Wymiary: 16 mm Av: głowa w prawo. Rv: dzik w lewo, pod nim kółko słoneczne. Katalog: Mon XV 1008; LT 7333

121. VELIOCASSI Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 4,50g Materiał: AE Wymiary: 16,5 mm Av: [,..]ATVC1, przez mocno zdegenerowaną głową. Rv: wilk w prawo, nad nim dzik. Katalog: Mon XV 1010

122 VELIOCASSI Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 2,67g A) Monety.

Materiał: AE Wymiary: 16,5 mm Av: SVT1C[0S], przed zdegenerowaną głową. Rv: wilk w prawo, nad nim dzik. Katalog: Mon XV 1011

123 VELIOCASSI Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 3,49g Materiał: AE Wymiary: 18,5 mm Av: [SV]T1C[0S], przed zdegenerowanym wizerunkiem głowy. Rv: [...]OTARl[...]OS ? niepewne, wilk w prawo, nad nim dzik. Katalog: Mon XV 1012

124. VENETI Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 5,05-6,50g Materiał: AR Wymiary: 20,5-24,5 mm Av: głowa w prawo. Rv: koń z ludzką głową w lewo, pod nim dzik w lewo. Katalog: Mon XV 745-750; LT 6667

125 OSISM II [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Or Wymiary: - A) Monety.

Av: twarz w profilu w prawo, na włosach dzik w prawo. Rv: koń z ludzką głową w prawo. Katalog: LT 6519

126 OSISMII [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Or Wymiary: - Av: twarz w profilu w prawo, na włosach dzik w prawo. Rv: koń z ludzką głową w prawo; powyżej postać ludzka? Katalog: LT 6521

127 OSISMII [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Bil Wymiary: - Av: twarz w profilu w prawo; na włosach dzik w prawo. Rv: koń z ludzką głową w lewo; powyżej głowa ?, poniżej dzik w prawo. Katalog: LT 6541

128 OSISMII [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Bil Wymiary: - Av: twarz w profilu w prawo, na włosach dzik w prawo. Rv: koń z ludzką głową w lewo; poniżej dzik w prawo; obok symbol. Katalog: LT 6555 A) Monety.

129 CURIOSOLITAE [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Bil Wymiary: - Av: twarz w profilu w prawo. Rv: koń z ludzką głową w prawo; nad grzbietem głow; między kopytami dzik prawo. Katalog: LT 6654

130 CARNUTES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: CON, głowa w prawo pięcioramienna gwiazda. Rv: dzik z najerzoną szczeciną oraz kłami w lewo; pod nim symbol fi. Katalog: LT 6309

131 CARNUTES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: NDE, głowa w lewo. Rv: koń w galopie w lewo, pod nim dzik. Katalog: LT 6342

132 CARNUTES [?] A) Monety. 45

Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: CVSSROS, głowa w prawo. Rv: dzik w prawo, nad nim kłos zboża ułożony poziomo. Katalog: LT 6391

133 REDONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Or Wymiary: - Av: głowa w profilu w prawo, z dzikiem na włosach. Rv: jeździec na koniu z ludzką głowa w prawo; poniżej czteroszprychowe koło. Katalog: LT 6764

134 REDONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Or Wymiary: - Av: głowa w profilu z dzikiem na włosach w prawo. Rv: koń z ludzką głową w prawo; powyżej postać ludzka; poniżej kółko słoneczne. Katalog: LT 6768

135 BAIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - A) Monety.

Materiał: Or Wymiary: - Av: profil w prawo z dzikiem na włosach. Rv: koń w prawo; między kopytami dzik w prawo. Katalog: LT 6955

136 AULERCI EBUROVICES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: AVL1RCVS, głowa a profilu w lewo. Rv: człowiek, lew, poniżej dzik w prawo. Katalog: LT 7046

137 AULERCI EBUROVICES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: AVL1RC0, koń w prawo; między kopytami pięcioramienna gwiazda. Rv: EBVROVlCON, dzik z najerzona szczeciną i kłami stojący na podstawce kijkiem (emblemat do noszenia przed oddziałem?). Katalog: LT 7049

138 VELIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - A) Monety.

Av: STRATOS, głowa w profilu w prawo. Rv: dzik z najeżoną szczeciną w lewo; między łapami kółko. Katalog: LT 7340

139 VELIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w prawo. Rv: dzik w lewo; między łapami kwadrat. Katalog: LT 7349

140 VELIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: SVT1C0S, głowa w profilu w lewo. Rv: lew w prawo; poniżej dzik. Katalog: LT 7357

141. VELIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik z najeżoną szczeciną i długimi łapami w prawo. Rv: wzór geometryczny. Katalog: LT 7342 A) Monety.

142 VELIOCASSES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: VT1C0S, głowa w profilu w prawo. Rv: byk w prawo; poniżej dzik. Katalog: LT 7363

143. SENONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Pot Wymiary: - Av: dwa wilki? w pozycji pionowej stykające się łapami. Rv: wilk? i dzik w pozycji pionowej stykające się łapami. Katalog: LT 7458

144 MELDI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: stylizowana głowa ludzka w lewo. Rv: dzik w prawo; na jego grzbiecie ptak. Katalog: LT 7608

145. SUESSIONES [?] A) Monety.

Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w lewo. Rv: koń w galopie w prawo; pod dzik w prawo; obok krzyż. Katalog: LT 7716

146. SUESSIONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w lewo; kółka. Rv: AE10V1S11 odwrócone do góry nogami; koń między jego kopytami dzik. Katalog: LT 7717

147. SUESSIONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: V11AK, głowa w profilu w lewo. Rv: AE10V1C1A, koń w galopie, poniżej dzik. Katalog: LT 7737

148 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - A) Monety.

Materiał: Pot Wymiary: - Av: siedząca postać z warkoczami. Rv: dzik z kłami i najeżoną szczeciną w prawo. Katalog: LT 8145

149 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik w prawo; nad nim wzór w kształcie płomieni ?. Rv: koń w prawo. Katalog: LT 8402

150 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Pot Wymiary: - Av: głowa w profilu w prawo; koło z kulek. Rv: dzik z najeżoną szczeciną stojący na linii w lewo; pod pyskiem kółko; dookoła obramowanie z kulek. Katalog: LT 8445

151 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE A) Monety. 51

Wymiary: - Av: VAC11C0, dzik z najeżoną szczeciną i długimi łapami pomiędzy którymi umieszczono literę S. Rv: jeździec dosiadający konia w lewo. Katalog: LT 8442

152 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: jeździec dosiadający konia w lewo. Rv: dzik z najeżonż szczeciną w prawo; kulka między łapami. Katalog: LT 8449

153 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik w prawo; kulka między łapami. Rv: koń w lewo; nad zwierzęciem ptak? Katalog: LT 8463

154 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w prawo; przed twarzą dzik z kulką między łapami, ryba?. A) Monety.

Rv: dzik z najeżoną szczeciną w prawo; kółko słoneczne. Katalog: LT 8466

155 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w prawo; fragment koła. Rv: koń w prawo; poniżej dzik. Katalog: LT 8468

156 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik z najerzoną szczeciną i kręconym ogonem w lewo. Rv: koń w prawo; dwa kółka, pomiędzy kopytami pięcioramienna gwiazda. Katalog: LT 8473

157 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w profilu w lewo. Rv: dzik z wyraźnie zaznaczonymi zębami w lewo. A) Monety.

Katalog: LT 8474

158 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: dzik z najeżonżą szczciną w prawo; między łapami trzy kulki, powyżej cztery kulki. Rv: koń w 1. Katalog: LT 8482

159 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik stojący na linii w prawo. Rv: koń w prawo; między kopytami kulka. Katalog: LT 8487

160 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik z najeżoną szczeciną w prawo. Rv: stylizowany koń w lewo; pomiędzy kopytami głowa byka. Katalog: LT 8496 A) Monety. 54

161 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie w prawo; między kopytami dzik; powyżej wzory w kształcie S. Katalog: LT 8515

162 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik z kłami w prawo; powyżej najprawdopodobniej koń ?. Rv: koń w prawo; na boku zwierzęcia kółko; poniżej trzy kółka; powyżej jakieś zwierzę. Katalog: LT 8523

163 AMBIANI [?] Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: dzik z najeżoną szczeciną stojący na trzech liniach, przed czteroszprychowe kółko. Rv: dzik i koń stojące na linii przedstawionej jako gałąź. Katalog: LT 8529 A) Monety.

164. SENONES [?] Wybita: - Waga: - Materiał: Pot Wymiary: - Av: AH*rA, (gamma odwrócona), napis pomiędzy dwoma zwierzętami ułożonymi pionowo i zwróconymi do siebie łapami. Rv: wilk i dzik pionowo; zwrócone do siebie łapami; pomiędzy zwierzętami kółko słoneczne. Katalog: LT 7467 B) Figurki brązowe.

B) FIGURKI BRĄZOWE

1. Aldborough, Yorkshire (rys. 15) Długość: 4,0 cm Wysokość: 3,5 cm Zachowała się jedynie głowa i przednie nogi zwierzęcia. Figurka posiada wyraźnie zaznaczony ryj, ale bez kłów. Uszy zwierzęcia umieszczono blisko siebie, małe i niezbyt odznaczające się. Zachował się także niewielki kawałek grzbietu, który nie posiada wyraźnie zaznaczonej szczeciny. Wskazuje to na brak podkreślenia cech bojowych zwierzęcia oraz jego ewentualnych związków ze sferą solamą czego sygnałem mogłaby być najeżona szczecina. Aldborough Museum. Lit: Smith 1854, pl. 25, fig. 16; Foster 1977, pl. XI ab, fig. 11 a-f

2. Altenburg- Rheinau, Niemcy ? Długość: 7,4 cm Wysokość: 3,8 cm Znaleziona w szybie na terenie oppidum. Jest to surowy odlew w kształcie dzika z kółkiem powyżej ogona. Lit: Fischer 1974, p. 159, taf. 33 (6)

3. Ardeny .Beląia (rys. 45, 45a) Figurka przedstawiająca postać ludzką dosiadająca dzika. Posążek jest częściowo zniszczony. Brakuje głowy postaci dosiadającej dzika. Jednak ubranie osoby wskazuje, że mamy do czynienia z kobietą. Ze względu na teren z którego pochodzi figurka powstało przypuszczenie, że chodzi o boginię Arduinę, która doznawała w Ardenach szczególnej czci jako bóstwo stanowiące inkamację tej ziemi i jednocześnie opiekunką zwierząt oraz lasów. Dzik posiada kły co w połączeniu z żeńską boginią posiadającą kompetencje należące do celtyckich bogiń-matek pozwala go łączyć ze sferą kultów lunamych. B) Figurki brązowe. 57

Lit: Green 1989, p. 27; Bothyroyd, Bothyroyd 1992, p. 23

4. Balzars, Gutenberg, Liechtenstein (rys. 41-42) Grupa składająca się z figurki wojownika, dzika oraz jelenia znaleziona w miejscu kultu wewnątrz oppidum. Datowana na 111-1 wiek p.n.e. Figurka dzika prawdopodobnie związana z wierzeniami zgrupowanymi wokół tzw. polowania na wielkiego dzika. Wskazuje na to m.in. znalezienie figurki tego zwierzęcia razem z jeleniem oraz postacią wojownika. Z dużym prawdopodobieństwem myśliwego polującego na ta zwierzęta. Znamienne jest, że zarówno dzik jak i jeleń są w wierzeniach celtyckich zwierzętami związanymi z zaświatami stąd ofiara być może przebłagalna mająca zapewnić bezpieczeństwo w czasie polowania. Figurka przedstawia dzika stojącego na brązowej podstawce. Zwierzę posiada stosunkowo duże uszy, przedstawione stojące oraz mocno podkreśloną najeżoną szczecinę co ma podkreślać siłę i dzikość. Lit: Tórbrugge 1968, p. 206; Megaw 1970, p. 129; Green 1989, p. 135, fig. 57; Green 1992, p. 46; Die Religion 2002, p. 99.

5. Bata, Węgry (rys. 43, 43a) Długość: 10,9 cm Wysokość: 7,8 cm Brązowa figurka datowana na 11 wiek p.n.e. Posążek dobrze zachowany, z wyraźnie zaznaczonym ogonem i stosunkowo niewielkimi uszami. Brak kłów natomiast bardzo mocno zaznaczono szczecinę, która zdecydowanie odcina się od grzbietu. Nemetzi National Museum of Hungary, Budapeszt. Lit: Hunyady 1942-44, taf. XXXVIII; Szabó 1971, fig. 24; The Celts 1991, p. 447,455.

6. Bibracte, Francja (rys. 44) B) Figurki brązowe. 58

Brązowy posążek dzika znaleziony w stołecznym mieście plemienia Eduów. Figurka w dobrym stanie zachowania, posiada wyraźnie zaznaczoną szczecinę dodatkowo podkreśloną czterema okrągłymi otworami umieszczonymi wzdłuż niej. Dzik posiada dobrze widoczny ogon oraz niewielkie kły na lekko wydłużonym pysku. Lit: niepublikowana

7. Cahors, Franche-Comte (rys. 46) Długość: 10,1 cm Wysokość: 14,1 cm Figurka dzika z trzema rogami odkryta w świątyni Herkulesa. Posążek przedstawia zwierzę w pozycji gotowej do ataku. Wyraźnie zaznaczone racice oraz sięrść, która została przedstawiona jako najeżona nie tylko na grzbiecie zwierzęcia ale także na podbrzuszu. Dzik posiada wyrzeźbione oczy oraz niewielkie uszy pomiędzy, którymi można zauważyć trzy rogi. Wskazuje to na nadprzyrodzony charakter przedstawionego zwierzęcia. Pysk został pokazany lekko otwarty z widocznymi kłami. St. Germain-en-Laye Museum. Lit: Histoire 1838, p. 50; Claye 1858, n°3.108; Babelon 1895, n°798; Reinach 1898, p. 748, n°l; Dayet 1954, p. 331-5; Benoit 1969, pl. VIII; Green 1989, p. 179-80; Green 1992, fig. 8.14.

8. Cahors, France ? Figurka lochy. St. Germain-en-Laye Museum. Lit: Esperandieu 1925, p. 264, no. 7049.

9. Castelo-de-Moreira, piw. Iberyjski (rys. 56) Wykonana z brązu scena ofiarna. Widoczne cztery zwierzęta w tym dzik. Lit: Gracia Quintela 2004, fig. 15b; Simón 2004, fig. 20 B) Figurki brązowe. 59

10. Chester. Northumberland (rys. 17) Długość: 4,6 cm Wysokość: 2,3 cm Z posążku zachowała się jedynie głowa dzika, w bardzo złym stanie - mocno skorodowana. Leb posiada zaznaczone oczy oraz pysk z ryjem, ale bez kłów. Uszy wiszące w dół. W dolnej partii pyska na długości od ryja do ucha po obydwu stronach widoczne wyryte znaki. Ze względu na ich trójkątny kształt można przypuszczać, że w ten sposób zostały zaznaczone zęby. Dodatkowo dziurki znajdujący się po obu stronach pyska tuż przy ryju wskazują na możliwość, iż dawniej figurka posiadała kły wykonane z jakoegoś organicznego materiału, które się nie zachowały. Chesters Fort Museum 3085. Lit: Wallis Budge 1903, p.385; Foster 1977, pl. IX a b, fig. 10 a-f.

11. Colchester. Essex (rys. 14) Długość: 5,1 cm Wysokość: 3,3 cm Figurka dzika w rzymskim stylu; kupiona przez muzeum w 1870 roku. Posążek przedstawia dzika w pozycji siedzącej. Zwierzątko zostało przedstawione w sposób niezwykle realistyczny z zachowaniem najdrobniejszych szczegółów. Szczecina została przedstawiona niezwykle dokładnie na całej powierzchni figurki. Uszy stojące do góry, przy pysku kły. J. H. Pollexien Collection, British Museum. Lit: Pollexfen 1863, p. 508-10, pl. XXIV, 9; Foster 1977, pl. XIe, fig. 12.

12.Dublin. Irlandia (rys.70-71) A. Długość: 8,2 cm Wysokość: 5,3 cm Figurka przedstawia zwierzę z krótką szczeciną i małymi kłami wyrytymi na wysokości pyska; prawa przednia noga złamana. Brak zaznaczonego ogona. National Museum of Ireland, Dublin Wił. B) Figurki brązowe. 60

Lit: Armstrong 1923, p. 29, fig. 14; Foster 1977, pl. XII, XIIIa B. Długość: 8,2 cm Wysokość: 5,3 cm Figurka lochy z krótką szczeciną i bez kłów; złamana lewa tylnia noga, stan zachowana ogólnie dobry. National Museum of Ireland, Dublin W 10. Lit: Armstrong 1923, p. 29, fig. 14; Foster 1977, pl. XIIIb

13.East London (rys. 24) Długość: 4,1 cm Wysokość: 2,6 cm Zły stan zachowania, silna korozja szczególnie w okolicach pyska; prawa przednia noga i lewe ucho złamane. Odkryty przed 1865 rokiem do muzeum trafił najprawdopodobniej około 1930. Figurka na tyle źle zachowana, że nie można ustalić dokładniejszych szczegółów dotyczących jej wyglądu. Prawdopodobnie dzik został przedstawiony z nastroszoną szczeciną. Czy posiadał kły nie można stwierdzić ze względu na bardzo silną korozję w tym miejscu, która spowodowała liczne uszkodzenia. British Museum, Roach Smith Collection, cat. nr 56.7-1.21. Lit: Vulliamy 1930, p. 134; Foster 1977, pl. VIc, fig. 7 g-1

14.East Sussex, Lewes (rys. 23 ) Długość: 3,6 cm Wysokość: 1,9 cm Figurka mocno zniszczona przez korozję; okoliczności odkrycia nieznane, podobnie jak czas pojawienia się w muzeum, ale musiał się tam znajdować w 1866 roku ponieważ wtedy po raz pierwszy pojawia się w katalogu. Sama figurka nie odwzorowuje zwierzęcia w sposób dokładny. Posiada kształt dzika, ale nie posiada kłów, także uszy są małe i niedopracowane. Prawdopodobnie szczecina na grzbiecie została pokazana jako uniesiona. Lewes Castle Museum. B) Figurki brązowe. 61

Lit: Lower, Chapman 1866; Toms 1907, p. 271; Foster 1977, pl. VI a b, fig. 7 a- f.

I5.Eastcheap, London (rys. 16) Długość: 3,7 cm Wysokość: 3,4 cm Głowa dzika z przednimi nogami oraz kawałkiem grzbietu; stan zachowania figurki średni. Pysk pozbawiony kłów, uszy umieszczone bliski siebie, sterczące. Na grzbiecie została zaznaczona szczecina, ale nie jest ona uniesiona w górę tak więc najprawdopodobniej nie miała na celu podkreślania agresywności zwierzęcia a jedynie stanowiła odzwierciedlenie wyglądu dzika. London Museum A2403. Lit: Toms 1907, p. 490; Megaw 1969, p. 45-47, pl. 3; Foster 1977, pl. XI c d, Fig. II g-m

Ió.Gaer Fawr. Montgomeryshire (rys. 22) Długość: 6,3 cm Wysokość: 3,5 cm Posążek znaleziony podczas prac w ogrodzie przez majora Mytona. Figurka źle zachowana, posiada lekko zaznaczoną szczecinę na grzbiecie oraz niewielki wiszący ogon. Przy pysku brak kłów. Ze względu na styl figurki przypisywano jej rzymskie pochodzenie wiążąc z XX legionem jednak ostatecznie uznano że jest zbyt prymitywna i prawdopodobnie jest wyrobem celtyckim przeznaczonym do noszenia na hełmie. National Museum ofW ales 70 35H. Lit: Barnwell 1871, p. 163-7, fig. 163; Montgomery 1911, p. 46, fig. 13; Foster 1977, pl. IV b c, fig. 8 g-1; Green 1992, fig. 4.19.

I7.Gower Penisula, Rhossilly, Glamorganshire (rys. 21) B) Figurki brązowe. 62

Długość: 5,6 cm Wysokość: 2,5 cm Wolnostojąca figurka dzika znajdująca się w muzeum od 1931 roku. Posążek w bardzo dobrym stanie zachowania, okoliczności odkrycia nieznane. Dzik przedstawiony bez kłów, z nieproporcjonalnymi uszami. Lekko zaznaczona szczecina na grzbiecie. Ashmolean Museum, 1938:175. Lit: Gray, Bulleid 1953, p. 224; Ashmolean Visitors Report 1936, part II, p. 16; Foster 1977, pl. IVa, fig. 8 a-f.

18.Gurina. Karntem Austria ? Lit: Meyer 1885, taf. XI

19.Hounslow, Middlesex. (rys. 7-11) A. Długość: 4,6 cm Wysokość: 3,0 cm Dobry stan zachowania, znaleziony podczas prac połowy ch w 1864 roku. Figurka wolnostojąca z wyraźnie zaznaczoną sterczącą szczeciną na grzbiecie i dużymi sterczącymi uszami, z czego jedno jest nieco krótsze. Brak ogona, pysk lekko wydłużony bez kłów. British Museum 64.5-1.9 Lit: Franks 1864, p. 90; Foster 1977, pl. Ilia, fig. 5. B. Długość: 7,8 cm Wysokość: 4,5 cm Wolnostojąca figurka w dobrym stanie zachowania; szczecina skorodowana, znaleziony w 1864 roku w Hounslow. Dzik posiada wyraźnie zaznaczony ogon, szczecinę na grzbiecie przedstawioną w kształcie trójkątów, stosunkowo duże, lekko okrągłe uszy oraz ryj bez kłów. British Museum 64.5-1.8 Lit: Powell 1968, p. 35; Foster 1977, pl. Illb, fig. 5; Green 1992, fig. 5.12; Cunliffe 1997, pl. VI C. Długość: 7,0 cm Szerokość: 5,0 cm B) Figurki brązowe. 63

Szczecina w dziurkowany wzór - obecnie złamana, dobry stan zachowania z wyjątkiem złamanej lewej nogi i ogona, wcześniejsza korozja pokrywa większość pyska; znaleziony w Hounslow w 1864 roku. Nie posiadał kłów oraz raczej nierówne sterczące uszy. British Museum 64.5.2.17. Lit: Foster 1977, pl. IIIc, fig. 6 a-e.

20.Joeuvres, Loire, France (rys. 47) Figurka przeznaczona do noszenia na hełmie, znaleziona na terenie oppidum, datowana na I wiek p.n.e. Dzik posiada długie łapy, ogon. Cala sylwetka zwierzęcia jest lekko pochylona do przodu co szczególnie dobrze widoczne jest w odniesieniu do łba ewidentnie pochylonego w dół. Przy pysku brak kłów, uszy blisko siebie pochylone do przodu. Szczecina na grzbiecie wyróżniona w widoczny sposób z dwoma dziurkami. Musee J. Dechelette de Roanne. Lit: Dechelette 1927, vol. IV, p. 815, fig. 568; Cabotze 1966, p. 125-6; The Celts I99I,p. 426.

21.Kemp Town, Brighton, Sussex Długość: 3,3 cm Wysokość: 2,4 cm Odkryty przez p. W. Waltona podczas wykopalisk, znaleziony razem z datowaną na III wiek p.n.e. fibulą. Figurka zaginęła niedługo po odkryciu. Lit: Toms 1907, p. 489-90; Toms 1918, p. 4; Foster 1977, p. 30.

22.La Neuville-en-Hez, Oise, Francja Pojedyncze znalezisko odkryte między 1812-1860. Lit: Houbignat 1860, p. 11-15, pl. I

23.Landonesq (Ayeyron) ? B) Figurki brązowe. 64

Lit: Drack 1954, p. 193-225, taf. 61.

24.Lexden. near Colchester, Essex (rys. 13, 13a) Długość: 8,5 cm Wysokość: 7,0 cm Znalezisko grobowe; odkryty przez Lavera razem z brązowym bykiem, stołem, ołtarzem, zapinką srebrnym medalionem Augusta z 17 roku p.n.e. i amforą, styl rzymski; zły stan zachowania - złamane wszystkie nogi. Figurka wykonana bardzo dokładnie, w najdrobniejszym szczególe odwzorowująca zwierzę. Brak kłów przy pysku, łeb lekko przekręcony w bok. Zaznaczona szczecina na karku, niewielkie uszy, pysk otwarty. Colchester and Essex Museum. Lit: Laver 1927, p. 241-254, fig. 4; Foster 1977, pl. II, fig. 3,4; Foster 1986; Green 1992, fig. 7.2.

25.Londyn. Anglia Długość: 3,5 cm Zachowała się głowa z kawałkiem grzbietu i przednie łapy zwierzęcia. Pysk nie posiada kłów, natomiast przy ryju znajduje się dziura. Nicholson Museum, Sydney, Australia, R. 489. Lit: Megaw 1969, p. 45-57, pl. 3; Foster 1977, pl. X

26.Lucani. Rumunia (rys. 34) Długość: 10,5 cm Figurka dzika datowana na II-I wiek p.n.e. Posążek bez kłów, z wyraźnie zaznaczonymi racicami. Charakterystyczna jest szczecina zwierzęcia, pokazana jako mocno stercząca dodatkowo w celu zwrócenia na nią uwagi powycinana w geometryczne wzory co nadaje jej lekkości. Lit: Daicoviciu 1960, p. 234, fig. 55,1; Renard 1966, vol 3, p. 1367-72; Green 1989, p. I40-I, fog. 60; Green 1992, fig. 2.22. B) Figurki brązowe. 65

27.Luxemburg ? Figurka znaleziona w oppidum Titelberg w XIX wieku. Lit: Thomas 1975, p. 55-57.

28.Malaia. Ukraina (rys. 57) Brązowa figurka dzika datowana na I wiek p.n.e. Posążek ma uszkodzoną przednią część pyska co nie pozwala na ustalenie jego dokładnego wyglądu oraz określenie czy posiadał kły. Lit: The Celts, p. 425

29.Meare Lake Yillage. Somerset (rys.12) Długość: 6,4 cm Wysokość: 3,4 cm Datowany na epokę żelaza III p.n.e. - I n.e. Znaleziony w 1913 roku. Stan zachowania dobry ale zdegenerowana szczecina. Figurka nie posiada ogona. Leb spuszczony w dół, tak że tworzy z grzbietem praktycznie linię prostą. Uszy średniej wielkości, lekko rozchylone na boki. Somerset County Museum, cat. nr E53 Lit: Bulleid, Gray 1953, p. 222; Foster 1977, pl. I, fig. 2

30.Menda. Hiszpania (rys. 6) Długość: 25 cm Wykonany z brązu wóz kultowy, na którym przedstawiono scenę polowania. W przedniej części wozu widoczna jest figurka dzika przedstawionego w biegu, z otwartym pyskiem. Tuż za nim widoczny jest pies myśliwski z uniesionym ogonem, goniący za uciekającym dzikiem. Sceny dopełnia mężczyzna dosiadający konia , uzbrojone we włócznię. St. Germain-en-Laye, Musee des Antiąuites, Francja. B) Figurki brązowe. 66

Lit: Ross 1967, p. 322, fig. 181; Megaw 1970, pl. 37; Dillon, Chadwick 1973, pl 5.

31 .Metz, Lorraine, France ? Lit: Drack 1954, p. 193-225, taf. 61.

32.Mezek. Bułgaria (rys. 32) Posążek dzika datowany na III wiek p.n.e., dobrze zachowana. Figurka przedstawia zwierzę pozbawione kłów, z niewielkimi uszami oraz lekko zakrzywionym ogonkiem. Sofia, Narodnija Archeologićeski Muzej. Lit: Jacobsthal 1944, pl. 260; The Celts 1991, p. 506..

33.Mezek, Bułgaria (rys. 32a) Wysokość: 79,8 cm Długość: III cm Brązowy posąg dzika naturalnej wielkości, datowany na V wiek p.n.e., znaleziony w grobie należącym prawdopodobnie do władcy Trackiego, dobry stan zachowania. Figura jest uszkodzona w miejscu ryja tak, że nie można stwierdzić czy zwierzę posiadało kły. Lit: niepublikowany

34.Neuvy-en-Sullias, Francja (rys. 48, 48a) A. Wysokość: 68 cm Posąg dzika naturalnej wielkości. Zwierzę stoi na prostokątnej podstawie. Posiada wydłużony ryj bez kłów. Szczecina na grzbiecie została przedstawiona w pozycji stojącej co najprawdopodobniej miało na celu podkreślenie cech bojowych zwierzęcia. Musee Archeologiąue, Orleans. Lit: Green 1989, p. 140, fig. 59; Green 1992, fig. 5.9 B) Figurki brązowe. 67

B. Wysokość: 27 cm (rys. 30) Figurka dzika z uniesionym łbem. Zwierzę nie posiada kłów, ogona oraz szczeciny.

C. Wysokość: 25 cm Szerokość: 9 cm Długość: 53 cm (rys. 31) Posążek dzika przedstawiający idące zwierzę. Pysk otwarty, ale pozbawiony kłów. Stercząca szczecina na grzbiecie. Lit: Filip 1962, p. 160.

35.0range, Francja (rys. 49) Brązowa figurka dzika z zaznaczoną szczeciną, na której znajduje się geometryczny wzór i niewielkim ogonem. Małe uszy, brak kłów, umieszczona na podstawce zakładanej na drąg. Prawdopodobnie przeznaczona do noszenia jako symbol oddziału celtyckiego. Lit: Gąssowaki 1987, s. 68.

36.PraRa-Sarka. Czechy (rys. 37) Długość: 11,6 cm Figurka przedstawiająca raczej chudego dzika bez kłów, z nieproporcjonalnie długimi łapami i małymi uszami. Szczecina na grzbiecie przedstawiona w pozycji stojącej. Posążek datowany na II-I wiek p.n.e. Muzeum Narodowe w Pradze. Lit: Poulik, Forman 1956, fig. 136; Rosen-Przeworska 1971, fig. 48; The Celts 1991, p. 448.

37.Salzburg-Rainberg (rys. 35) Figurka dzika datowana na II-I wiek p.n.e. Przedstawione zwierzę nie posiada kłów, oczy lekko wymodelowane wystają na boki. Dzik posiada niewielkie uszy, z tyłu zaznaczony ogon. Szczecina na grzbiecie podkreślona, wycięto w niej trzy trójkąty co powoduję iż wygląda ona na znacznie lżejszą. B) Figurki brązowe. 68

Salzburg Museum Carolino Augusteum Lit: Filip 1960, p. 64, fig. 14; The Celts 1991, p. 447, 455.

38.St. Germain-en-Laye ? Lit: Barnwell 1871, p. 164.

39.Tabor. Czechy (rys. 39) Długość: 8,0 cm Figurka dzika datowana na II-I wiek p.n.e. W dobrym stanie zachowania. Posążek posiada uszkodzoną szczecinę, w której były wycięte okrągłe otwory. Przedstawione zwierzę posiada krótkie nóżki szczególnie w stosunku do długości. Na przedniej łapie umieszczono symbol S, który może nawiązywać do boga Teutatesa. Okresni Museum, Tabor Lit: Filip 1960, p. 64, fig. 14; The Celts 1991, p. 438.

40.Vesontio ? Lit: Castan 1870, p. I-I8, 94-103, pl. V.

4 1. Weston-on-Avom Warwickshire Mały brązowy dzik odkryty w 1866 roku. Obecna lokalizacja posążku nieznana. Lit: Doubleday, Page 1904, p. 249; Foster 1977, p. 23, 33.

42. Wilinąham Fen, Cambridgeshire (rys. 18) Długość: 4,8 cm Wysokość: 3,7 cm Jedynie głowa dzika z odlanymi oczyma i kłami. Jedno ucho i prawdopodobnie kieł złamane. Odkryty w 1857 roku. Cambridge Museum of Archaeology and Ethnography, I5I85a. Lit: Rostovtseff 1923, p. 92; Foster 1977, pl. IX c, fig. 10 g-j. B) Figurki brązowe. 69

43.Wodingdeam Happy Yalley. Brighton. Sussex. (rys. 54) Długość: 3,3 cm Wysokość: 2,4 cm Wolnostojąca figurka dzika z zaakcentowaną szczeciną, bez kłów, z wydłużonym ryjem oraz sterczącymi na boki niewielkimi uszami. Oczy wyglądają na wybijane. Dobry stan zachowania z wyjątkiem szczeciny, która jest mocno skorodowana. Znaleziony w 1905 podczas kopania żwiru. Datowany na III wiek p.n.e. Brighton Museum. Lit: Toms 1907, p. 271; Foster 1977, pl. V, fig. 6 f-1.

44.Zagradie k. Sarajewa, Jugosławia (rys. 38) Figurka dzika z wyraźnie zaznaczoną szczeciną i łbem pochylonym do przodu, umieszczona między łapami poprzeczka wskazuje na możliwość montowania na hełmie. Lit: Rosen-Przeworska 1976, s. 124

45. Grind Gerend, Siedmiogród, Węgry [?] (rys.40) Brązowa figurka dzika z wyraźnie zaznaczoną szczeciną. Dobrze zachowana. Ryj zwierzęcia pozbawiony kłów. Ogon wyraźnie zaznaczony. Prwadopodobnie błędnie zidentyfikowana figuraz z Lucani w Rumuni. Lit: Gąssowaki 1978, s. 68, rys. 5. C) Posągi i ołtarze kamienne.

C) POSĄGI I OŁTARZE KAMIENNE

1. Alcaudete de la Jara. Toledo Długość: 186 cm Wysokość: 78 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gregorio 1947, p. 78-80; Id 1950, p. 105; Ramón y Femandez Oxea 1959, p. 118; López Monteagaudo 1983, p. 522, n° 153; López Monteagaudo 1989, p. 101, n° 193.

2. Alcolea de Tai o. Toledo Długość: 68 cm Wysokość: 70 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gregorio 1950, p. 105; Ramón y Femandez Oxea 1959, p. 119-20; López Monteagaudo 1983, p. 523, n° 154-55; López Monteagaudo 1989, p. 101, n° 194.

3. Alcolea de Tai o. Toledo Długość: 105 cm Wysokość: 59 cm Granitowy posąg dzika. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 101, n° 195.

4. Alcolea de Tai o. Toledo Długość: ok. 2 m Wysokość: ok. 0,6 m Duży fragment posągu dzika. Lit: Alvarez-Sancłris 1993, p.I60

5. Aldea del Rey Nino. Ayila (rys. 103) C) Posągi i ołtarze kamienne. 71

Granitowy posąg dzika z uszkodzonymi tylnimi łapami. Posąg o ogólnym kształcie dzika bez wyraźnie podkreślonych cech zwierzęcia takich jak ryj z kłami czy szczecina. Lit: niepublikowany

6. Almofala, Beira Alta Długość: 112 cm Wysokość: 54-66 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Vasco Rodrigues 1958, p. 394; López Monteaguo 1983, p. 468, n° 90 López Monteaguo 1989, p. 80, n° 122.

7. Almofala, Beira Alta Długość: 134 cm Wysokość: 110 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Vasco Rodrigues 1958, p. 394; López Monteaguo 1983, p. 469, n° 91 López Monteaguo 1989, p. 80, n° 123.

8. Arco del Alcazar, Ayila (rys. 85) Długość: 62 cm Wysokość: 50 cm Granitowy posąg dzika na kamiennej prostokątnej podstawie. Zwierzę o ogólnym kształcie dzika z widocznym ryjem, ale bez wyraźnie zaznaczonych uszu i ogona. Lapy wyrzeźbione z jednego kawałka beż wyraźnego rozdzielenia. Lit: López Monteaguo 1989, p. 57, n° 21.

9. Areyalo, piw. Iberyjski Dwa granitowe posągi dzików. Lit: niepublikowany

IO.Armagh, Irlandia (rys. 27) C) Posągi i ołtarze kamienne. 72

Kamienne rzeźby dzików znajdujące się na wzgórzu katedralnym w Armagh. Z wyglądu przypominają posągi z Hiszpanii oraz Polski, ale są mniejsze. Lit: Rynnę 1972, p. 37-58; Rosen-Przeworska 1976, s. 98.

11. Assunęao. Santa Lucia Fragment posągu dzika Lit: Silva 1988, p. 75; Alvarez-Sanchis 1993, p.I58

12.Avila, Hiszpania (rys. 101) Granitowy posąg dzika znaleziony na terenie cmentarza muzułmańskiego. Rzeźba z podstawą znaleziona w pozycji leżącej, ogólny zarys dzika z widocznym ryjem, ale bez zaznaczonych kłów czy szczeciny lub ogona. Lit: niepublikowany

13. Ayila. Hiszpania (rys. 63) Długość: 2,79 m Kamienne posągi przedstawiające dziki, nazywane „Verracos” lub „Berroes”, wykonane z granitu; datowana na IV-III wiek p.n.e. Lit: Lopez-Monteagaudo 1989, p. 195-203, tabl. 1-88; Alvarez-Sanchis 1993, p. 165; Alvarez-Sanchis 2003, p. 364 n.; Woźniak 2004, s. 143-145.

14.Avila, Hiszpania Długość: 70 cm Wysokość: 45 cm Granitowy posąg dzika. Odnaleziony przy murze cmentarza. Znajduje się w Museo Provincial de Bellas Artes. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 415, n° 5; López Monteagaudo 1989, p. 54, n° 6; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 59, n° 35.

I5.Avila, Hiszpania C) Posągi i ołtarze kamienne. 73

Długość: 70 cm Wysokość: 52 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się w Museo Provincial de Bellas Artes. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 416, n° 6; López Monteagaudo 1989, p. 54, n° 7; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 57, n° 33.

16.Avila, Hiszpania Długość: 202 cm Wysokość: 90 cm Duży granitowy posąg dzika. Znajduje się w Delegación de Hacienda. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 417, n° 8; López Monteagaudo 1989, p. 55, n° 9; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 39, n° 15.

17.Avila, Hiszpania Długość: 79 cm Wysokość: 50 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się na nim umieszczona wtórnie inskrypcja o treści D(is) M(anibus ) s(acrum) \ Cadano Caburiq(um ) | Balarus pat(er ) | [ — ] j{ilió) jiacienduYYi) c(urauit). Lit: Fita 1913, p. 537; Rodriguez Almeida 1981, p. 143, n° 58, fig. 61; López Monteagaudo 1983, p. 418-19, n° 10; López Monteagaudo 1989, p. 55, n° II; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 67, n° 40.

18.Avila, Hiszpania Długość: 93 Wysokość: 55 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się na terenie klasztoru przy katedrze. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 55-56, n° 13; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 35, n° II.

19.Avila, Hiszpania Długość: 170 cm Wysokość: 83 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się w Museo Provincional de Belles Artes. C) Posągi i ołtarze kamienne. 74

Lit: López Monteagaudo 1986, p. 420, n° 13; López Monteagaudo 1989, p. 56, n° 15; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 67-68, n° 41.

20.Avila, Hiszpania Długość: 84 cm Wysokość: 46 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przed kościołem św. Teresy. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 58, n° 24; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 75, n° 49.

2 1 .Ayila. Hiszpania Długość: 110 cm Wysokość: 50-58 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przy pałacu de las Verdugos. Lit: Ballesteros 1896, p. 57; López Monteagaudo 1983, p. 421-22, n° 16; López Monteagaudo 1989, p. 58, n° 26; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 87, n° 60.

22 .Ayila, Hiszpania Długość: 190 cm Wysokość: 104 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o treści Burro \ Magii | ionis J{ilio). Obecnie znajduje się przy pałacu de Abrantes. Lit: CIL II 3051; Carramolino 1872, I, p. 457; Qudarado 1884, p. 452; Ballesteros 1896, p. 57; Rodriguez Almeida 1981, p. 145-147, n° 60, fig. 62; López Monteagaudo 1983, p. 422-23, n° 17; López Monteagaudo 1989, p. 58- 59, n° 27; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 29, n° 5.

23 .Ayila, Hiszpania Długość: 180 cm Wysokość: 87 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przy pałacu de los Davila o de Arbantes. C) Posągi i ołtarze kamienne. 75

Lit: Rada y Delgado 1883, p. 95-96, n° 2011; Ballestros 1896, p. 57; Rivett- Carnac 1902, p. 360; Fita 1906, p. 72; Paris 1936, p. 45; López Monteagaudo 1983, p. 423-24, n° 18; López Monteagaudo 1989, p. 59, n° 28; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 135, n° 108.

24.Avila, Hiszpania Długość: 154 cm Wysokość: 73 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przed domem D. Rafaela Albertosa. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 425, n° 20; López Monteagaudo 1989, p. 59- 60, n° 30; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 33, n° 8.

25.Avila, Hiszpania Długość: 142 cm Wysokość: 88 cm Granitowy posąg dzika. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 60, n° 32; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 33, n° 9.

26.Bartos de Montemayor. Caceres Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: Ramón y Femandez Oxea 1950, p. 57; López Monteagaudo 1983, p. 474, n° 96; López Monteagaudo 1989, p. 82, n° 129.

27.Barquilla, Salamanca Granitowy posąg dzika. Lit: Moran 1926, p. 51; Id 1946, p. 23; Maluąuer de Mores 1956, p. 50; López Monteagaudo 1983, p. 500, n° 126; López Monteagaudo 1989, p. 93, n° 165

28.Barraco, płw. Iberyjski C) Posągi i ołtarze kamienne. 76

Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

29.Bembibre. Orense, płw. Iberyjski (rys. 105) Granitowy posążek dzika o wymiarach 73x17x20 cm, datowany na I wiek p.n.e.-I wiek n.e. Figurka nie posiada łap, łeb bardzo starannie wykonany z dobrze zaznaczonym ryjem oraz umieszczonych po bokach, zwisających niewielkich uszach. Archivo Espanol de Arąueologia. Lit: Fernandez Funster 1946, p. 353; Taboada 1948, p. 292; Id 1949, p. 9; López Cuevillas 1951, p. 177-78; López Monteagaudo 1983, p. 495, n° 121; López Monteagaudo 1989, p. 91, n° 160.

30.Bernuy Sal i nero, płw. Iberyjski Trzy granitowe posągi dzików. Lit: niepublikowane

3 1 .Birrenswark. Szkocja (rys. 26) Kamienny posąg dzika z okresu bryto-rzymskiego. Dzik posiada wydłużony ryj, brak uszu, kłów czy ogona. Lapy w jednym litym bloku stanowiącym podstawę, na której stoi zwierzę. National Museum of Scotland; FR 182 Lit: Green 1992, fig. 2.10

32.Botiia, Caceres Długość: 97 cm Wysokość: 56-60 cm Granitowy posąg dzika. C) Posągi i ołtarze kamienne. 77

Lit: Melida 1924, p. 43; Ramón y Femandez Oxea 1950, p. 57; López Monteagaudo 1983, p. 474-475, n° 97; López Monteagaudo 1989, p. 82-83, n° 130.

33.Botiia. Caceres Długość: 70 cm Wysokość: 55 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gracia Jimenez 1986, p. 85; Id 1986, p. 61-67; López Monteagaudo 1989, p. 83, n° 132.

34.Botiia, Caceres Długość: 95 cm Wysokość: 52 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gracia Jimenez 1986, p. 139 y 143; López Monteagaudo 1989, p. 84 n° 134.

35.Botiia, Caceres Granitowy posag dzika. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 84 n° 135.

36.Braganca, Tras-os-Montes Długość: 206 cm Wysokość: 71 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Lopo 1895, p. 236; Tavares 1895, p. 127; Paris 1903, p. 57; Vasconselos 1913, p. 22-24; Alves 1918, p. 316; Id 1934, p. 543; Correa 1924, p. 291; Santos Junior 1975, p. 377-382; López Monteagaudo 1983, p. 534-535, n° 170; López Monteagaudo 1989, p. 107, n° 216. C) Posągi i ołtarze kamienne. 78

37.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 117 cm Wysokość: 50 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, mim. inv. E-5246. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 25-26; Alves 1918, p. 316; Id 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 459-60; López Monteagaudo 1983, p. 535- 536, n° 171; López Monteagaudo 1989, p. 107, n° 217.

38.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 97 cm Wysokość: 52 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, mim. inv. E-5245. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 25-26; Alves 1918, p. 316; Id 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 457-59; López Monteagaudo 1983, p. 536, n° 172; López Monteagaudo 1989, p. 107, n° 218.

39.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 110 cm Wysokość: 58 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, mim. inv. E-5248. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 25-26; Alves 1918, p. 316; Id 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 462-63; López Monteagaudo 1983, p. 536- 37, n° 173; López Monteagaudo 1989, p. 107, n° 219.

40.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 98 cm Wysokość: 74 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, mim. inv. E-525I. C) Posągi i ołtarze kamienne. 79

Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 26-27; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 466-67; López Monteagaudo 1983, p. 537- 39, n° 174; López Monteagaudo 1989, p. 108, n° 220.

41.Cabanas de Baixo. Tras-os-Montes Długość: 140 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, num. inv. E-5249. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 28; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 463-65; López Monteagaudo 1983, p. 538, n° 175; López Monteagaudo 1989, p. 108, n° 221.

42.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 103 cm Wysokość: 60 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, num. inv. E-5247. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 25-26; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 460-61; López Monteagaudo 1983, p. 539, n° 176; López Monteagaudo 1989, p. 108, n° 222.

43.Cabanas de Baixo, Tras-os-Montes Długość: 103 cm Wysokość: 88 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, num. inv. E-5250. Lit: Tavares 1895, p. 127; Vasconselos 1913, p. 25-26; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 543; Santos Junior 1975, p. 465-66; López Monteagaudo 1983, p. 539- 40, n° 177; López Monteagaudo 1989, p. 108, n° 223.

44 .Caceres C) Posągi i ołtarze kamienne. 80

Długość: 75 cm Wysokość: 29 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Ramón y Fernandez Oxea 1950, p. 71; López Monteagaudo 1983, p. 476, n° 99; López Monteagaudo 1989, p. 84, n° 136

45.Calzada de Oropesa, Toledo Długość: 84 cm Wysokość: 40 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Ramón y Fernandez Oxea 1959, p. 118-119; López Monteagaudo 1983, p. 524, n° 156; López Monteagaudo 1989, p. 102, n° 196.

46.Campo de Golf, Avila (rys. 100) Granitowy posąg dzika z łapami umieszczonymi na podstawie z tego samego materiału. Dzik bez wyraźnie zaznaczonych cech gatunkowych zwierzęcia. Lit: niepublikowany

47.Candeleda, płw. Iberyjski Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

48.Cardenosa, Ayila, płw. Iberyjski Długość: 176 cm Wysokość: 118 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Ballesteros 1896, p. 57; Fita 1910, p. 291; Cabre 1930, p. 11; López Monteagaudo 1983, p. 428-429, n° 26; López Monteagaudo 1989, p. 62, n° 45; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 35, n° 10.

49.Carrascaleio de la Jara. Caceres Długość: 172 cm Wysokość: 75-80 cm C) Posągi i ołtarze kamienne. 8ł

Granitowy posąg dzika. Lit: Jimenez de Gregorio 1950, p. 106; Ramón y Fernandez Oxea 1950, p. 59- 60; López Monteagaudo 1983, p. 477-78, n° 100; López Monteagaudo 1989, p. 84, n° 137.

50.Casar de Talayera, Toledo Długość: 147 cm Wysokość: 52 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Cedillo 1959, p. 43, n° 72; López Monteagaudo 1989, p. 102, n° 197.

51 .Castelo Mendo, Beira Alta Długość: 125 cm Wysokość: 94 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Vasco Rodriguez 1958, p. 393; López Monteagaudo 1983, p. 469-470, n° 92; López Monteagaudo 1989, p. 81, n° 124.

52.Castelo Mendo, Beira Alta Długość: 138 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Vasco Rodriguez 1958, p. 393; López Monteagaudo 1983, p. 470-471, n° 93; López Monteagaudo 1989, p. 81, n° 125.

53.Castrelo do Yak Orense Granitowy posąg dzika -zaginiony. Lit: Fernandez Funster 1946, p. 349; Taboada 1948, p. 292-293; ld 1949, p. 9- 10; López Cuevillas 1951, p. 178; López Monteagaudo 1983, p. 495-96, n° 122; López Monteagaudo 1989, p. 91-92, n° 161.

54.Chamartin de la Sierra, Ayila (rys. 95) C) Posągi i ołtarze kamienne. 82

Granitowy posąg dzika z osobno wykonanymi łapami. Ogólnie wykonany posąg bez wyraźnie zaznaczonych kłów czy ogona. Lekko uszkodzony zad zwierzęcia. Lit: niepublikowany

55.Ciudad Rodrigo. Salamanca Długość: 200 cm Wysokość: 78 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się na placu przed pałacem Henryka 11. Lit: Lantier 1918, p. 38, Moran 1926, p. 31; ld 1933, p. 259; ld 1942, p. 251; ld 1946, p. 21; Maluąuer de Motes 1956, p. 60; Valls 1965, p. 71; López Monteagaudo 1983, p. 500-501, n° 127; López Monteagaudo 1989, p. 93, n° 166.

56.Coca, Segoyia Długość: 93 cm Wysokość: 58 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Cedillo 1913, p. 364; Perez 1954, p. 12; Bosch Gimpera, Agaudo Bleye 1955, p. 112; López Monteagaudo 1983, p. 516, n° 146; López Monteagaudo 1989, p. 99, n° 186.

57.Coca, Segoyia Długość: 132 cm Wysokość: 57 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o treści T[—]tu[-----] | in[— ]ic | P(onendum) c(urauit). Lit: CIL 11 2727; Somorrostro 1820, p. 97; Cedillo 1913, p. 364; Schulten 1928; Lozoya 1931, p. 99-100; Perez 1954, p. 12; Bosch Gimpera, Agaudo Bleye 1955, p. 112; López Monteagaudo 1983, p. 516-17, n° 147; López Monteagaudo 1989, p. 99, n° 187.

58.Coca, Segoyia C) Posągi i ołtarze kamienne. 83

Długość: 136 cm Wysokość: 50 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Bermudez 1832, p. 169; Cedillo 1913, p. 364; Lozoya 1931, p. 99; Perez 1954, p. 12; Bosch Gimpera, Agaudo Bleye 1955, p. 112; López Monteagaudo 1983, p. 517-18, n° 148; López Monteagaudo 1989, p. 99, n° 188.

59.Coelhoso. Tras-os-Montes Długość: 130 cm Wysokość: 50 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Alves 1934, p. 545; Santos Junior 1975, p. 484-85; López Monteagaudo 1983, p. 540, n° 178; López Monteagaudo 1989, p. 109, n° 224.

60.Coria, Caceres Długość: 73 cm Wysokość: 35 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przy domu Arturo Ballestrosa. Lit: Valls 1970, p. 447; López Monteagaudo 1983, p. 478, n° 101; López Monteagaudo 1989, p. 85, n° 138.

ól.Duas lgreias, Tras-os-Montes Długość: 67 cm Wysokość: 31 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo de Mironda do Douro. Lit: Santos Junior 1975, p. 439-40; López Monteagaudo 1989, p. 109, n° 225.

62.E l Oso, Ayila (rys. 91) Granitowy posąg dzika o wymiarach 127x94x53 cm stojący na podstawie z tego samego materiału. Figura posiada uszkodzony łeb, przednie i tylne łapy nie są rozdzielone. Lit: niepublikowany C) Posągi i ołtarze kamienne. 84

63.Euffignaix, Francja (rys. 59) Wysokość: 28 cm Kamienny posąg odkryty w 1922 roku w szybie razem z kośćmi. Przedstawia postać męską z torąuesem na szyi oraz dzikiem na torsie. Na lewym boku przedstawiono oko. Musee des Antiąuites Nationales, St.-Germain-en-Laye. Lit: Powell 1958, p.163; The Celts 1991, p. 341; Cunliffe 1997, rys. 62.

64.Failde, Tras-os-Montes Długość: 127 cm Wysokość: 47-53 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo do Abade de Baęal en Braganęa. Lit: Lopo 1910, p. 333; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 543-44; Santos Junior 1975, p. 383-84; López Monteagaudo 1983, p. 540-41, n° 179; López Monteagaudo 1989, p. 109, n° 226.

65.Florderry Yello, Orense Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: Macias 1913, p. 261; Fernandez Funster 1946, p. 353; Taboada 1946; ld 1948, p. 293; ld 1949, p. 10-11; López Cuevillas 1951, p. 178; López Monteagaudo 1983, p. 496-97, n° 123; López Monteagaudo 1989, p. 92, n° 162.

66.Foret d’Halatte Kamienne statuetki wotywne z terenu świątyni, wśród których znajdowały się figurki dzików. Lit: Esperandieu, n° 3884; Ross 1967, p. 310

67.Fomos. Tras-os-Montes C) Posągi i ołtarze kamienne. 85

Długość: 126 cm Wysokość: 82 cm Granitowy posąg dzika z umieszczona wtórnie inskrypcją. Obecnie znajduje się w Museo Etnológico de Belem, mim. inv. E-5012. Lit: Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 545; Vasconselos 1913, p. 613; Santos Junior 1975, p. 420-23; López Monteagaudo 1983, p. 541-42, n° 180; López Monteagaudo 1989, p. 109, n° 227.

68.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 23 cm Wysokość: 16 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1963, p. 398-401; ld 1975, p. 406-407, n° 2; López Monteagaudo 1983, p. 542-43, n° 181; López Monteagaudo 1989, p. 110, n° 228.

69.Freixo de Espada-a-Cinta. Tras-os-Montes Długość: 23 cm Wysokość: 11-15 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1963, p. 401; ld 1975, p. 407-408, n° 3; López Monteagaudo 1983, p. 543, n° 182; López Monteagaudo 1989, p. 110, n° 229.

70.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 23 cm Wysokość: 16 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1963, p. 398-401; ld 1975, p. 406-407, n° 2; López Monteagaudo 1983, p. 542-43, n° 181; López Monteagaudo 1989, p. 110, n° 228.

71.Freixo de Espada-a-Cinta. Tras-os-Montes C) Posągi i ołtarze kamienne. 86

Długość: 19 cm Wysokość: 10 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1963, p. 398; ld 1975, p. 406-407, n° 1; López Monteagaudo 1983, p. 543-44, n° 183; López Monteagaudo 1989, p. 110, n° 230.

72.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 18 cm Wysokość: 21 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 415-16; López Monteagaudo 1983, p. 544-45, n° 185; López Monteagaudo 1989, p. 110, n° 232.

73.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 27 cm Wysokość: 13-17 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 415; López Monteagaudo 1983, p. 545, n° 186; López Monteagaudo 1989, p. 111, n° 233.

74.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 53 cm Wysokość: 26-30 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 415-16; López Monteagaudo 1983, p. 545-46, n° 187; López Monteagaudo 1989, p. 111, n° 234.

75.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 31 cm Wysokość: 30 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 416; López Monteagaudo 1983, p. 546, n° 188; López Monteagaudo 1989, p. 111, n° 235. C) Posągi i ołtarze kamienne.

76.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 47 cm Wysokość: 24 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 408-9; López Monteagaudo 1989, p. 111, n° 236.

77.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 49 cm Wysokość: 31 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 409-10; López Monteagaudo 1989, p. 111, n° 237.

78.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 26 cm Wysokość: 23 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 411-12; López Monteagaudo 1989, p. 112, n° 238.

79.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 22,5 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1975, p. 410-11; López Monteagaudo 1989, p. 112, n° 242.

80.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 42 cm Wysokość: 24 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1977, p. 8; López Monteagaudo 1989, p. 113, n° 243.

81.Freixo de Espada-a-Cinta, Tras-os-Montes Długość: 14,5 cm Wysokość: 14,5 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1977, p. 8-9; López Monteagaudo 1989, p. 113, n° 246. C) Posągi i ołtarze kamienne. 88

82.Freixo de Espada-a-Cinta. Tras-os-Montes Długość: 18,5 cm Wysokość: 17 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1977, p. 9-10; López Monteagaudo 1989, p. 113, n° 247.

83.Freixo de Espada-a-Cinta. Tras-os-Montes Długość: 63 cm Wysokość: 33 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w Museo Antropológico de Porto. Lit: Santos Junior 1978, p. 335-340; López Monteagaudo 1989, p. 113, n° 248.

84.Fuenlabrada, Salamanca Granitowy posąg dzika. Lit: Moran 1926, p. 5; ld 1933, p. 260; Maluąuer de Motes 1956, p. 59; López Monteagaudo 1983, p. 501, n° 128; López Monteagaudo 1989, p. 93, n° 167.

85.Fuenteguinaldo, Salamanca Długość: 103 cm Wysokość: 47 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Lentier 1918, p. 39; Maluąuer de Motes 1956, p. 63; Moreno 1967, p. 36López Monteagaudo 1983, p. 503, n° 130; López Monteagaudo 1989, p. 94, n° 169.

86.Gallegos de Arganan, Salamanca Długość: 198 cm Wysokość: 90 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Provincial de Bellas Artes de Salamanca. C) Posągi i ołtarze kamienne. 89

Lit: Moran 1933, p. 260; ld 1942, p. 250-51; ld 1946, p. 22; Maluąuer de Motes 1954, p. 103; ld 1956, p. 66; Moreno 1967, p. 60; López Monteagaudo 1983, p. 503-504, n° 131; López Monteagaudo 1989, p. 94, n° 168.

87.Gallegos de Miranda. Hiszpania Duża granitowa rzeźba dzika. Lit: Woźniak 1970, s. 68.

88.Galvez, Toledo Niewielki fragment kamiennego posągu dzika. Lit: Alvarez-Sanchis 1993, p. 161, fig. 4.

89.Gourdan, Le Comminges Ołtarz z inskrypcją „Baeserle de

90 .Hiszpania Kamienny posąg dzika naturalnych rozmiarów. Lit: Powell 1958, p. 176

91.Jaraiz de la Yera, Caceres Długość: 50 cm Wysokość: 70 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się w lnstituto de Bachillerato de Jaraiz. Lit: Gracia Jimenez 1987, p. 139-140 y 144; López Monteagaudo 1989, p. 85 n° 139.

92.La Redonda. Salamanca C) Posągi i ołtarze kamienne. 90

Długość: 139 cm Wysokość: 71 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie w Museo Provincional de Bellas Artes de Salamanca. Lit: Moran 1923, p. 95; ld 1926, p. 50; ld 1942, p. 251; ld 1946, p. 156; Maluąuer de Motes 1956, p. 94; López Monteagaudo 1983, p. 505-506, n° 133; López Monteagaudo 1989, p. 95, n° 172.

93.Larrodrigo, Salamanca Długość: 118 cm Wysokość: 69 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o treści Tuginocio \ an(norum) XXXV. Obecnie przy domu p. Benjamina Nufieza. Lit: Valls, Morera 1981, p. 195-197; López Monteagaudo 1989, p. 95, n° 173.

94.Las Herencias, Toledo Długość: 120 cm Wysokość: 74 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Alcaudete de la Jara. Lit: Gregorio 1950, p. 107; Ramón y Fernandez Oxea 1959, p. 118; López Monteagaudo 1983, p. 526, n° 159; López Monteagaudo 1989, p. 103, n° 201.

95 .Las Herencias, Toledo Długość: 144 cm Wysokość: 73 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gregorio 1950, p. 107; Ramón y Fernandez Oxea 1959, p. 118; López Monteagaudo 1983, p. 526-27, n° 160; López Monteagaudo 1989, p. 103, n°

202 .

96.Lazarillo de Tormes. Salamanka (rys. 98) Granitowy posąg dzika stojący na podstawie z tego samego materiału. Leb najprawdopodobniej uszkodzony. C) Posągi i ołtarze kamienne. 9ł

Lit: niepublikowany

97.Ledesma, Salamanca Długość: 142 cm Wysokość: 67 cm Granitowy posąg dzika. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 506, n° 134; López Monteagaudo 1989, p. 95, n° 174.

98.Ligares, Tras-os-Montes Długość: 34 cm Wysokość: 26 cm Granitowy posążek dzika. Obecnie znajduje się w Museo do Abade de Baęal en Braganęa. Lit: Alves 1938, p. 765; Santos Junior 1975, p. 418-20; López Monteagaudo 1983, p. 547, n° 190; López Monteagaudo 1989, p. 113, n° 249.

99.Ligares, Tras-os-Montes Długość: 31 cm Wysokość: 14,5 cm Granitowy posążek dzika. Obecnie znajduje się przy domu Julio Piresa. Lit: Santos Junior 1977, p. 14-15 López Monteagaudo 1989, p. 113-14, n° 250.

100. Los Cogotas, Ayila (rys. 90) Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

101. Lucillos, Toledo Kamienny posąg dzika. Lit: Gregorio 1992, p. 18; Alvarez-Sanchis 1993, p. 158.

102. Lumbrales, Salamanca C) Posągi i ołtarze kamienne. 92

Długość: 127 cm Wysokość: 57 Granitowy posąg dzika. Lit: Moran 1926, p. 41 y 50; ld 1946, p. 151; Maluąuer de Motes 1956, p. 80; Moreno 1967, p. 27; López Monteagaudo 1983, p. 506-507, n° 135; López Monteagaudo 1989, p. 96, n° 175.

103. Lumbrales. Salamanca Długość: 120 cm Wysokość: 84 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Moreno 1904, p. 136; Moran 1926, p. 50; ld 1933, p. 259; Maluąuer de Motes 1956, p. 72; López Monteagaudo 1983, p. 507-508, n° 136; López Monteagaudo 1989, p. 96, n° 176.

104. Madrigaleio, Caceres Długość: 107 cm Wysokość: 35 cm Granitowy posąg dzika. Obeznie znajduje się w Museo Provincial de Bellas Artes de Caceres Lit: Ramón y Femandez Oxea 1950, p. 63-64; López Monteagaudo 1983, p. 478-480, n° 100; López Monteagaudo 1989, p. 85, n° 140.

105. Magnis Kamienny ołtarz dedykowany przez Celta Deciusa bóstwu Yitiris, z jednej strony znajdowało się przedstawienie węża a z drugiej dzika. Lit: Ross 1967, s. 312, fig. 179

106. Masueco, Salamanca Długość: 134 cm Wysokość: 65 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją. Obecnie znajduje się w Museo Provincional de Bellas Artes de Salamanca. C) Posągi i ołtarze kamienne. 93

Lit: Moreno 1967, p. 42; Moran 1926, p. 51; ld 1933, p. 159; ld 1946, p. 143; Maluąuer de Motes 1956, p. 88; López Monteagaudo 1983, p. 508-509, n° 137; López Monteagaudo 1989, p. 96, n° 177.

107. Medihilla. piw. Iberyjski Długość: 86 cm Wysokość: 65 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Moran 1946, p. 93; Maluąuer de Motes 1956, p. 115; ld 1958, p. 38, Pinel 1976, p. 336; López Monteagaudo 1983, p. 435, n° 34; López Monteagaudo 1989, p. 66, n° 57; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 135, n° 109.

108. Mesa de Miranda, Avila (rys. 104) Granitowy posąg dzika. Dzik bardzo mocno uszkodzony, brakuje przednich i tylnych łap. Lit: niepublikowany

109. Mingorria, Ayila (rys. 89) Długość: 174 cm Wysokość: 88 cm Granitowy posąg dzika stojący na podstawie z tego samego materiału. Leb wysunięty do przodu tak, że tworzy linię prostą z grzbietem. Przednie i tylne nogi z jednego kawałka granitu - nie rozdzielone. Lit: Gómes Moreno 1904, p. 147; López Monteagaudo 1983, p. 435-36, n° 35; López Monteagaudo 1989, p. 66, n° 58; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 97-99, n° 71.

110. Monleon. Salamanca Długość: 183 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. C) Posągi i ołtarze kamienne. 94

Lit: Moreno 1967, p. 43; Moran 1926, p. 50; ld 1933, p. 259; ld 1946, p. 44; Maluąuer de Motes 1956, p. 89; López Monteagaudo 1983, p. 509-510, n° 138; López Monteagaudo 1989, p. 97, n° 178.

111. Montehermoso. Caceres Długość: 73 cm Wysokość: 35 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o terści Anda[itia Mal]gei \ ni,j{ilia), h(ić), s(ita), e(st), s(it), t{ibi), t(erra), l(euis) | Pelani[us —] ali,f(ilius) | ux[ori ]. Posąg znajduje się przy domu p. Rufiny Fuentes. Lit: Hervas 1968-69, p. 105; Serrano 1970, p. 164-165; López Monteagaudo 1975, p. 180-81; López Monteagaudo 1989, p. 86, n° 142; ld 1983, p. 481, n 0 104; AE 1975, n° 494; CP1LC n° 761.

112. Morał de Sagayo, Zamora Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: Moreno 1927, p. 29; López Monteagaudo 1983, p. 555-56, n° 202; López Monteagaudo 1989, p. 117, n° 263.

113. Mungaliendo, płw. Iberyjski Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

114. Muręa de Panoias, Tras-os-Montes Długość: 186 cm Wysokość: 110 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Costa 1706, p. 292; Memorias Parochiaes 1755; Almeida 1866, p. 325, Lael 1875, p. 591; Lopo 1895, p. 236; Vasconcelos 1901, p. 32; ld 1913, p. 16-20; Alves 1918, p. 318; ld 1934, p. 546; Santos Junior 1975, p. 362-371; López C) Posągi i ołtarze kamienne. 95

Monteagaudo 1983, p. 548-49, n° 193; López Monteagaudo 1989, p. 114, n° 253.

115. Narrillos de San Leonardo, Avila (rys. 87) Granitowy posąg dzika stosunkowo mocno zniszczony szczególnie w dolnej parti posągu w okolicach łap. Lit: niepublikowany

116. Oropesa, Toledo Długość: 122 cm Wysokość: 58 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Gregorio 1950, p. 105; Ramón y Femandez Oxea 1959, p. 118; López Monteagaudo 1983, p. 527-28, n° 161; López Monteagaudo 1989, p. 103, n° 203.

117. Padierne, Minhe, piw. Iberyjski Długość: 32 cm Wysokość: 15 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Leite de Vasconcelos 1934, p. 39; López Monteagaudo 1983, p. 492-93, n° 119; López Monteagaudo 1989, p. 90, n°158.

118. Papatrigo, piw. Iberyjski Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

119. Parada de lnfanęóes, Tras-os-Montes Granitowy posąg dzika - zaginął. C) Posągi i ołtarze kamienne. 96

Lit: Alves 1934, p. 544-545; Santos Junior 1975, p. 387-89; López Monteagaudo 1983, p. 550-51, n° 195; López Monteagaudo 1989, p. 115, n° 255.

120. Parades da Beira. Beira Alta Długość: 134 cm Wysokość: 61-79 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Campos Ferreira y Figueiredo C. Ferreira 1978, p. 340-345; Azevedo 1982, p. 322-323; Donas Botto 1986, n° 72;; López Monteagaudo 1989, p. 81, n°126.

121. Parador Nacionak Ayila (rys. 86) Granitowy posąg dzika stojący na podstawie z tego samego materiału. Leb wysunięty do przodu tworzy z grzbietem linię prostą. Figura w ogólnym kształcie nez wyraźnie zaznaczonych uszu, kłów i ogona. Lit: niepublikowany

122. Pen ap ar da. Salamanca Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: Maluąuer de Motes 1954, p. 141, not. 64; ld 1956, p. 92; López Monteagaudo 1983, p. 510, n° 139; López Monteagaudo 1989, p. 97, n° 179.

123. Picote. Tras-os-Montes Długość: 147 cm Wysokość: 50 cm Duży granitowy posąg dzika. Lit: Santos Junior 1963, p. 395-96; ld 1975, p. 424-438; Woźniak 1970, s. 68; López Monteagaudo 1983, p. 551-52, n° 196; López Monteagaudo 1989, p. 115, n° 256.

124. Picote. Tras-os-Montes C) Posągi i ołtarze kamienne. 97

Długość: 34 cm Wysokość: 23 cm Granitowy posążek dzika. Znajduje się w kolekcji Santosa Juniora. Lit: Santos Junior 1975, p. 438-39; López Monteagaudo 1989, p. 115, n° 257.

125. Plasencio. Caceres Granitowy posąg dzika. Lit: Sayans 1957, p. 45; Sanchez Paredes 1958; López Monteagaudo 1983, p. 282, n° 106; López Monteagaudo 1989, p. 86-87, n° 144.

126. Portugalia Kamienne posągi dzików. Lit: Lopez-Monteguo 1989, ryc. 1, 3-6; Alvarez-Sanchis 2003, p. 364 i n. ryc. 8.

127. Riofrio. Ayila (rys. 96) Granitowy posąg dzika mocno zniszczony, bez przednich i tylnych łap. Obecnie dzik stanowi część muru. Lit: niepublikowany

128. Robliza de Coios. Salamanca Wysokość: 39 cm Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 510-11, n° 140; López Monteagaudo 1989, p. 97, n° 180.

129. San de. Minho Długość: 33 cm Wysokość: 20 cm Granitowy posążek dzika. C) Posągi i ołtarze kamienne. 98

Lit: Martins Sacramento 1879, p. 122; Leite de Vasconselos 1913, p. 29-30; ld 1934, p. 39, Cardozo 1971, p. 64; ld 1972, p. 145-56; López Monteagaudo 1983, p. 493-94, n° 120; López Monteagaudo 1989, p. 91, n° 159.

130. San Felices los Gallegos. Salamanca Długość: 118 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Moreno 1967, p. 42; Moran 1926, p. 51; ld 1933, p. 259; ld 1946, p. 156; Maluąuer de Motes 1956, p. 106; López Monteagaudo 1983, p. 512-513, n° 142; López Monteagaudo 1989, p. 98, n° 182.

131. San Juan de la Neva, piw. Iberyjski Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

132. San Manede, Zamora Kamienny posąg dzika, brak wyraźnie zaznaczonych łap. Lit: Alvarez-Sanchis 1993, p. 161, fig. 5

133. San Martin de Pusa Kamienny posąg dzika odkryty w 1975 roku. Lit: Alvarez-Sanchis 1993, p. 160

134. San Miguel de Serrezuela, piw. Iberyjski Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

135. Santibanez de Beiar. Salamanca C) Posągi i ołtarze kamienne. 99

Długość: 179 cm Wysokość: 62 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Maluąuer da Motes 1956, p. 109; López Monteagaudo 1983, p. 513, n° 143; López Monteagaudo 1989, p. 98, n° 183.

136. San Yicente, Avila Długość: 140 cm Wysokość: 58 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się na placu San Vicente. Lit: Arias Cabezudo et alii 1986, p. 75, n° 48; López Montaegudo 1989, p. 57, n°

22 .

137. Santa Luzia, Portugalia Mała granitowa figurka dzika. Zniszczone przednie łapy i łeb zwierzęcia. Lit: Santos-Junior 1963, p. 395-401; Woźniak 1970, s. 68

138. Santa Maria del Arroyo, Ayila (rys. 92) Granitowy posąg dzika, bez łap, umieszczony na postumencie. Lit: niepublikowany

139. Santo Domingo de los Pasadas Granitowy posąg dzika. Lit: niepublikowany

140. Salamanka, płw lberyski (rys. 99ab) Dwa granitowe posągi dzików znajdujące się w muzeum. A. Posąg przedstawiający zwierzę w pozycji siedzącej. Przednie łapy stosunkowo długie wyciągnięte do przodu. Ryj długi, ale bez kłów. Przednie i tylnie łapy każde umieszczone na osobnym postumencie. C) Posągi i ołtarze kamienne. 100

B. Posąg dzika o bardzo ogólnych kształtach. Przednie i tylne łapy stanowi jeden kawsłek granitu bez wyraźnego rozdzielenia. Leb mocno zaokrąglony. Brak wyraźnie zaznaczonego ryja, kłów czy ogona. Lit: niepublikowane

141. Salamanka, piw. Iberyjski Kamienny posąg dzika Lit: Alvarez-Sanchis 2004, fig. 14

142. Segoyia Długość: 150 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Somorrostro 1820, p. 104; Bermudez 1832, p. 186; Colmenarez 1837, p. 477; Quadrado 1884, p. 511-512; Perez 1954, p. 12; López Monteagaudo 1983, p. 519, n° 150; López Monteagaudo 1989, p. 100, n° 190.

143. Segoyia Długość: 185 cm Wysokość: 90 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Arąueológico Nacional de Madrid. Lit: Bosarte 1802, p. 29; Somorrostro 1820, p. 96-97; Bermudez 1832, p. 186; Colmenarez 1837, p. 477; Quadrado 1884, p. 511-512; Rivett-Camac 1902, p. 360; Moreno 1904, p. 147; Perez 1954, p. 12; López Monteagaudo 1983, p. 519- 20, n° 151; López Monteagaudo 1989, p. 100, n° 191.

144. Segura de Toro, Caceres Długość: 120 cm Wysokość: 53-61 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo Provincial de Bellas Artes de Caceres. C) Posągi i ołtarze kamienne. łOł

Lit: Melida 1924, p. 42; Blasąues Martinez 1968, p. 67; López Monteagaudo 1983, p. 283-84, n° 108; López Monteagaudo 1989, p. 87, n° 146.

145. Solosancho, Ayila (rys. 93) Granitowy posąg dzika lub byka. Posąg stosunkowo długi, przy małej wysokości wynikającej z krótkich łap. Umieszczony na współczesnym postumencie. Lit: niepublikowany

146. Sotaiyo. piw. Iberyjski Trzy granitowe posągi dzików. Lit: niepublikowane

147. St. Miguel da Mota Ołtarz wotywny dedykowany Endovellicusovi, ozdobiony płaskorzeźbą przedstawiającą dzika. Obecnie znajdują się w M. Nacional de Arąueologia Lisbon Lit: Simón 2004, fig. 15

148. Ślęża, Polska ? (rys. 31) Posągi wykonane z miejscowego granitu, odkryte w 1733 roku przez G. H. Burgharta. A Długość: 1,7 m. Wysokość: 1 m. Szerokość: 0,6 m. Kamienny posąg dzika obecnie ustawiony w pozycji siedzącej ze względu na uszkodzenie nóg, głowa zniszczona. B Długość: 1,47 m. Wysokość: 1 m. Szerokość: 0,45x0,57 m. Posąg lepiej zachowany; na obydwu widoczne znaki krzyża będące cechą wtórną. C) Posągi i ołtarze kamienne. 102

Lit: Cehak-Hołubowiczowa 1967, s. 73-74; Rosen-Przeworska 1961, s. 5; Rosen-Przeworska 1976, s. 100; Korta 1988, s. 99; Woźniak 2004, s. 131-183

149. Talayera la Nueva, płw. Iberyjski Kamienny posąg dzika, aktualnie znajduje się w Museo de Toledo. Lit: Alvarez-Sanchis 1993, p. 161, fig. 1

150. Talayera de la Reina, Toledo, płw. Iberyjski Długość: 80 cm Wysokość: 42 cm Kamienny posąg dzika z uszkodzonymi łapami. Lit: Cedillo 1959, p. 288, n° 370; López Monteagaudo 1989, p. 104, n° 206; Alvarez-Sanchis 1993, p. 161, fig. 2

151. Talayera la Yieia, Caceres Długość: 280 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Comide Saavedra 1796, p. 363; Hermosilla y Sandoval 1796, p. 345; De Viu 1852, p. 6-7; Lantier 1918, p. 43; López Monteagaudo 1983, p. 484, n° 109; López Monteagaudo 1989, p. 87, n° 147.

152. Tordaios, Burgos Granitowy posąg dzika. Lit: Salas 1952, p. 218; López Monteagaudo 1983, p. 473, n° 95; López Monteagaudo 1989, p. 82, n° 128.

153. Tornadizos. Ayila (rys. 88) Długość: 170 cm Wysokość: 90 cm Granitowy posąg dzika umieszczony na dwóch współczesnych, zastępujących łapy postumentach. Figura bardzo mocno zniszczona, pozbawiona łap i głowy. C) Posągi i ołtarze kamienne. 103

Lit: López Monteagaudo 1983, p. 453-54, n° 64; López Monteagaudo 1989, p. 73-74, n° 92; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 27, n° 3.

154. Torralba de Oropesa, Toledo Długość: 165 cm Wysokość: 90 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Bermudez 1832, p. 119; De Viu 1852, p. 6-7; Gregorio 1947, p. 78; ld 1950, p. 105; Cedillo 1959, p. 356, n° 450; López Monteagaudo 1983, p. 529, n° 163; López Monteagaudo 1989, p. 104, n° 207.

155. Torralba de Oropesa, Toledo Długość: 100 cm Wysokość: 62 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Cedillo 1959, p. 356, n° 450; López Monteagaudo 1983, p. 529-30, n° 164; López Monteagaudo 1989, p. 104-105, n° 208.

156. Torralba de Oropesa, Toledo Długość: 165 cm Wysokość: 88 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o treści Caco Turi [filio] | Tancinus, lib(ertius), pat(rono) \p(onendum) c(urauit). Lit: CIL 11 947 y 5344; Bermudez 1832, p. 119; De Viu 1852, p. 6-7; Guerra 1862, p. 48; Paris 1903, p. 58-59; Melida 1924, p. 42; Gregorio 1947, p. 23; ld 1950, p. 105; Cedillo 1959, p. 355-356, n° 449; CP1LC n° 489; López Monteagaudo 1983, p. 530-31, n° 165; López Monteagaudo 1989, p. 105, n° 209.

157. Torrecilla de la Jara, Toledo C) Posągi i ołtarze kamienne. 104

Długość: 100 cm Wysokość: 52 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie stoi przy domu p. Marciala Gonzalesa w Torrelilla de la Jara. Lit: Relaciones Topograficas 1576; Bermudez 1832, p. 120; Gregorio 1950, p. 106-107; Cedillo 1959, p. 362, n° 457; López Monteagaudo 1983, p. 531, n° 166; López Monteagaudo 1989, p. 105, n° 210.

158. Torrecilla de la Jara, Toledo Długość: 122 cm Wysokość: 67 cm Granitowy posąg dzika. Znajduje się przy domu D. Joaąuiny Mufioz. Lit: Relaciones Topograficas 1576; Bermudez 1832, p. 120; Gregorio 1950, p. 106-107; Cedillo 1959, p. 362, n° 458; López Monteagaudo 1983, p. 532, n° 167; López Monteagaudo 1989, p. 105, n° 211.

159. Torre de Dona Chama. Tras-os-Montes Długość: 167 cm Wysokość: 109 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Memorias Pparoąuitaes 1755; Lopo 1895, p. 237; Vasconcelos 1913, p. 20- 22; Alves 1918, p. 316; ld 1934, p. 545; Córrea 1924, p. 291; Santos Junior 1975, p. 442-448; López Monteagaudo 1983, p. 552, n° 197; López Monteagaudo 1989, p. 115-16, n° 258.

160. Torrelaguna, Madryt Posąg dzika, brak wyraźnie zaznaczonego łba. Lit: Alvarez-Sanchis 1993, p. 161, fig. 3

161. Torreguemada, Caceres Długość: 92 cm Wysokość: 59 cm Granitowy posąg dzika. C) Posągi i ołtarze kamienne. 105

Lit: Jimenez 1986, p. 85-86; López Monteagaudo 1989, p. 88, n° 150.

162. Totanes, Toledo Granitowy posąg dzika - zaginął. Lit: Cedillo 1959, p 377, n° 471; Castelo 1976, p. 14; López Monteagaudo 1989, p. 106, n° 213.

163. Yaldelacasa de Tai o, Caceres Długość: 150 cm Wysokość: 67 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się przy domu p. Eusebio Domingueza. Lit: Ramón y Fernandez Oxea 1950, p. 60-61; López Monteagaudo 1983, p. 486, n° 112; López Monteagaudo 1989, p. 88, n° 151.

164. Yicolozano. Ayila (rys. 102) Długość: 180 cm Wysokość: 90 cm Granitowy posąg dzika o bardzo ogólnych kształtach. Przednie i tylne łapy bez rozdzielenia. Lit: López Monteagaudo 1983, p. 464-65, n° 84; López Monteagaudo 1989, p. 78, n° 114; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 71-73, n° 45.

165. Yila Flor, Tras-os-Montes Długość: 150 cm Wysokość: 131 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się w Museo de Vila Flor Fit: Santos Junior 1975, p. 484-486; Fópez Monteagaudo 1989, p. 116-17, n° 262.

166. Yillalazam Zamora Długość: 65 cm Wysokość: 63 cm C) Posągi i ołtarze kamienne. 106

Granitowy posąg dzika. Obecnie w Museo Provincial de Zamora. Lit: Carvajal 1978, p. 316-17; López Monteagaudo 1983, p. 558, n° 206; López Monteagaudo 1989, p. 119, n° 273.

167. Yillanueya del Campillo. Ayila (rys. 97) Długość: 67 cm Wysokość: 62 cm Granitowy posąg dzika. Lit: López Monteagaudo 1989, p. 79, n° 116; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 125, n° 99.

168. Villar de Pedroso. Caceres Długość: 118 cm Wysokość: 58-63 cm Granitowy posąg dzika z umieszczoną wtórnie inskrypcją o treści [ ] | [h(ic) s(itus)] est. Ba[—, u] x(or) e[----- ]a | [—]. Obecnie znajduje się przy domu p. Joaąuiny Batisty. Lit: Jimenez de Gregorio 1950, p. 106; Ramón y Femandez Oxea 1950, p. 62; López Monteagaudo 1983, p. 486-87, n° 112; López Monteagaudo 1989, p. 89, n° 152; HAE 4; CP1LC n° 823.

169. Yillar de Pedroso, Caceres Granitowy posąg dzika - zaginiony. Lit: Ramón y Femandez Oxea 1950, p. 58; López Monteagaudo 1983, p. 487, n° 114; López Monteagaudo 1989, p. 89, n° 153.

170. Villar de Pedroso, Caceres Granitowy posąg dzika - zaginiony. Lit: Jimenez de Gregorio 1953, p. 377; López Monteagaudo 1983, p. 488, n° 115; López Monteagaudo 1989, p. 89, n° 154. C) Posągi i ołtarze kamienne. 107

171. Yillar de Pedroso, Caceres Długość: 155 cm Wysokość: 142-52 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Jimenez de Gregorio 1950, p. 106; Ramón y Fernandez Oxea 1950, p. 61- 62; López Monteagaudo 1983, p. 488-89, n° 116; López Monteagaudo 1989, p. 89, n° 153.

172. Villar de Pedroso, Caceres Długość: 145 cm Wysokość: 80 cm Granitowy posąg dzika. Lit: Jimenez de Gregorio 1953, p. 373; López Monteagaudo 1983, p. 489-90, n° 117; López Monteagaudo 1989, p. 90, n° 156.

173. Yillatoro. Ayila Długość: 153 cm Wysokość: 97 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się na placu przed kościołem. Lit: Gómez Moreno 1983, p. 39-40; López Monteagaudo 1983, p. 466-67, n° 87; López Monteagaudo 1989, p. 79, n° 119; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 129, n°

102.

174. Yillatoro, Ayila Długość: 127 cm Wysokość: 67 cm Granitowy posąg dzika. Obecnie znajduje się na placu przed kościołem. Lit: Gómez Moreno 1983, p. 40; López Monteagaudo 1983, p. 466-67, n° 88; López Monteagaudo 1989, p. 79, n° 120; Arias Cabezudo et alii 1986, p. 129, n° 103. D) Kotły.

D) KOTŁY

1. Bra, Dania (rys. 36) Kocioł celtycki zachowany we fragmentach. Dzik znajdował się na jednym z fragmentów, na którym widoczne są dwa dziki z zaznaczonymi kłami oraz umieszczony między nimi triksel. Lit: Rosen-Przeworska 1976, p. 126

2. Gundesturp. Dania (rys. 28-30) Wysokość: 42 cm Średnica: 69 cm Srebrny, pozłacany kocioł odkryty w 1891 roku w Himmerland w torfowisku. Wykonany z 97% srebra, ozdobiony motywami zwierzęcymi i roślinnymi. Zrekonstruowany ze znalezionych części w 1892 roku przez S. Mullera. Płyta A - Widoczna jest postać boga trzymającego dwie postacie ludzkie składające mu ofiarę z dzika. Poniżej ludzi przedstawiono potwora czyhającego na wojownika, który przyniósł mniejszego dzika. Płyta E - Z lewej strony płyty scena przedstawiająca postać, najprawdopodobniej boga topiącego postać ludzka w kotle. Reszta podzielona z poziomie na dwie części, powyżej jeźdźcy, poniżej wojownicy galijscy. Od prawej strony: trzy postacie grające na carnyxach, wojownik z hełmem ozdobionym figurką dzika z najeżoną szczeciną. Copenhagen, Nationalmuseet. Lit: Reinach 1894, p. 456-8; Derxel 1915, p. 1-36; Arbman 1948, p. 109-116; Klindt-Jensen 1950; Reinecke 1950, p. 361-72; Hawkes, Smith 1957, p. 131-98; Grosse 1963; Kimming 1965; Nylen 1967, p. 133-73; Olmsted 1976; Bemont 1979, p. 69-99; Sander-Jorgensen 1984; Benner Larsen 1985, p. 561-74; Bernąuist, Taylor 1987, p. 10-24; Green 1989, fig.l; Hachmann 1990 (1991), p. 568-903; Kaul 1995, p. 1-38; Cunliffe 1997, pl. XIV. E) Naczynia, przedmioty codziennego użytku.

E) NACZYNIA, PRZEDMIOTY CODZIENNEGO UŻYTKU.

1. Basadingen k. Thurgau Stempel z motywem dzika. Provincial Museum Bern. Lit: Filip 1976, p. 81, fig. 19.

2. Brutisellen k. Zurich Podwójny stempel z dzikiem. Provincial Museum Bern. Lit: Filip 1976, p. 81, fig. 19.

3. FarleyHeath Brązowe okucie pochodzące z berła, na którym wśród procesji zwierząt przedstawiono dzika (prawdopodobnie umieszczone na nim zostały zwierzęta odgrywające jakąś rolę w wróżbach celtyckich). Lit: Ross 1967, p. 311.

4. Lyon ? Srebrne naczynie, na którym przedstawiono boga, prawdopodobnie Merkurego bądź Luga z żółwiem, krukiem i dzika. Odkryte w 1929 roku, datowane na 1 wiek. Lit: Bober 1951, p. 47; Ross 1967, p. 310

5. Mandach k. Aargau Podwójny stempel z maską i dzikiem znaleziony w grobie wojownika. Provincial Museum Bern. Lit: Filip 1976, p. 81, fig. 19 E) Naczynia, przedmioty codziennego użytku / F) Fragmenty uzbrojenia. łłO

6. Matzhausen. Niemcy (rys. 33, 33a) Wysokość: 23,8 cm Wczesnolateńska flasza gliniana datowana na IV wiek p.n.e., na naczyniu przedstawiono zwierzęta m.in. 2 dziki, 2 jelenie, 2 gęsi. Prawdopodobnie są to zwierzęta odmiennej płci czyli np.: dzik i maciora. Odnaleziona w rodzinnym grobie w którym znajdowały się szczątki mężczyzny, kobiety i dziecka. Lit: Kersten 1933, p. 96-174; Rosen-Przeworska 1976, s. 96; Megaw & Megaw 1989, p. 93-100; The Celts 1991, p. 149, 291; Green 1992, fig.3.3.

7. Morestk Siedmiogród Gliniana figurka dzika odkryta w późnolateńskim oppidum. Lit: Rosen-Przeworska 1976, s. 126

8. Pantikapeia (rys. 55) Ucho w kształcie dzika z glinianego naczynia datowanego na 1-11 wiek n.e. Lit: Krulikova 1954, p. 78-113; Rosen-Przeworska 1976, s. 97.

F) FRAGMENTY UZBROJENIA

1) Bóttstein, Szwajcaria (rys. 80) Podwójny odcisk stempla z przedstawieniem dzika na mieczu. Lit: Drack 1954-55, p. 193-235; Dąbrowski 1970, s. 221.

2) Burgundia Bogate znalezisko zawierające fragmenty carnyxów, w tym egzemplarzy zakończonych łbem dzika. Lit: niepublikowane F) Fragmenty uzbrojenia / G) Fibule.

3) Deskford, Grampian, Szkocja (rys. 25) Długość: 21,5 cm Brązowy łeb dzika stanowiący fragment camyxu, odkryty w 1816 roku podczas prac w polu. National Museum of Antiąuities of Scotland. Lit: Anderson 1883, p. 118; Piggot 1959, p. 19-32; Green 1992, fig. 4.20.

4) Felsótóbórzsók, Węgry (rys. 81) Miecz celtycki ze stemplami w kształcie dzika oraz maski. Lit: Petres 1967, p. 35-42; Dąbrowski 1970, s. 227; Rosen-Przeworska 1976, s. 126.

5) Tarcza z Tamizy Brązowa tarcza wyłowiona z Tamizy, widnieją na niej dwa dziki ?. Lit: Rosen-Przeworska 1976, s. 126

6) Witham, Lincolnshire Brązowa tarcza wyłowiona z rzeki Witham, oryginalnie zawierała brązowego dzika z bardzo wydłużonymi łapami, sam dzik zaginął ale na tarczy nadal widoczne są ślady w miejscu gdzie był mocowany, datowana na 11 wiek p.n.e. Lit: Ross 1967, p. 311, fig. 178; Green 1992, fig. 4.18.

G) FIBULE

1. Almanedes i Pozoblaneo, Hiszpania (rys. 106) Srebrna fibula datowana na_lll-l wiek p.n.e., na której przedstawiono zwierzęta. Pierwsze z nich jest najprawdopodobniej dzikiem. Cordoba, Museo Arąueológico Provincional Lit: The Celts, p. 413. G) Fibule / H) Płaskorzeźby i reliefy.

2. Salzburg. Niemcy (rys. 61) Dwie brązowe fibule datowane na V wiek p.n.e., odkryte w grobie w Diirrenberk k. Hallen. Salzburg Museum. Lit: The Celts, p. 149

3. Sussex. Anglia Srebrna pozłacana fibula z łbem dzika na zgięciu. British Museum. Lit: Frend 1955, p. 17; Foster 1977, p. 27

4. Europa (rys. 108) Długość: 2,5 cm Wysokość: 4,0 cm Gallo-rzymska fibula datowana na 11-111 wiek. Fibula w kształcie dzika, stojącego na czterech łapach. Dobrze zachowana, pokryta zieloną patyną. Na tułowiu zwierzęcia widoczne niewielkie okrągłe znaki w kolorach niebieskim i czerwonym. Lit: Zahlmaas 1996, p. 32.

H) PŁASKORZEŹBY I RELIEFY

1. Bólcske. Węgry (rys.60) Płyta grobowa plemienia Erawisków z wyobrażeniem mężczyzny, prawdopodobnie kapłana, niosącego półmisek z łbem dzika. Lit: Grabsch 1963; Rosen-Przeworska 1976, s. 99, 127.

2. Chester (Cilurum). Northumberland Malutki rysunek (grafitti) przedstawiający dzika z podniesionymi do góry kłami. H) Płaskorzeźby i reliefy.

Lit: Thomas 1963, fig. 5,9; Ross 1967, p. 310, fig. 173

3. Corbridge (Corstopitum), Northumberland Rysunek dzika przedstawiony na reliefie. Lit: Thomas 1963, fig. 16m.; Ross 1967, p. 310, fig. 17

4. Donon (rys. 64) Relief pochodzący z celtyckiego sanktuarium, przedstawiający Taranisa w postaci lwa i Teutatesa w jako dzika walczących ze sobą. Lit: Hatt 1964, p. 65-7; Green 1989, p. 100

5. Mountham Court, Sussex (rys. 20) Długość: 4,0 cm Wysokość: 4,5 cm Plakietka przedstawiająca szarżującego dzika, w dobrym stanie zachowania. Znaleziona w bryto-rzymskiej świątyni razem z innymi przedmiotami. Podarowana muzeum w 1956 roku. Worthing Museum and Art. Gallery Lit: Burstow, Holleyman 1958, p. 170, Foster 1977, fig. 9 a-d, pl. VII a-b; Green 1992, fig. 3.2.

6. Narbonne, Francja (rys. 53) Relief z murów obronnych Narbonne. Płaskorzeźba przedstawia figurkę dzika przeznaczoną do noszenia przed oddziałem, umieszczoną pomiędzy dwoma celtyckimi tarczami. Lit: Duval 1952, fig. 2

7. Netherby, Cumbria Relief przedstawiający boga z kołem, drzewem i dzikiem. Carlisle Museum. H) Płaskorzeźby i reliefy.

Lit: Wright, Phillips 1975, n 195; Green 1983, p. 41-7; Green 1989, p. 122, 141

8. Nuits St Gorges Relief przedstawiający prawdopodobnie boga zwierząt w otoczeniu jelenia, byka, psa, zająca i dzika. Lit: Green 1989, p. 91.

9. Panosses. lsere Bóg jako władca zwierząt, prawdopodobnie Cernunnos trzymający węża, drugą ręką głaszcze psa, towarzyszą mu muł i dzik. Lit: Hatt 1986, p. 263; Green 1989, p. 103

10.Polowanie na dzika (rys. 58) Płaskorzeźba, prawdopodobnie z okresu gallo-rzymskiego, przedstawiająca polowania na dzika.

11 .Reichshoffen k. Strasburga Relief przedstawiający boga w celtyckim płaszczu, trzymającego w ramionach małego warchlaka. Musee Archeologiąue de Strasbourg. Lit: Green 1989, p. 100

12.Soulosse Bóg z młotem przedstawiony razem z drzewem i dzikiem. Musee d’Epinal. Lit: Esperandieu n° 4848; Green 1989, p. 84

13. Wattisfield. Suffolk (rys. 19) Długość: 6,5 cm Wysokość: 3,0 cm H) Płaskorzeźby i reliefy / 1) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych.

Plakietka przedstawiająca dzika bez kłów, z krótką szczeciną, uszami i kręconym ogonem. Przednia noga złamana w wyniku korozji. Odnaleziona w 1943 roku w trakcie osuszania terenu, lpswich County Museum 1945: 116. Lit: Moore 1947, p. 166-8, fig. 5; Foster 1977, fig. 9 e-h, pl. VII c-d.

I) SZCZĄTKI DZIKÓW ZE ZNALEZISK GROBOWYCH I ŚWIĄTYNNYCH

1. Anule Ditch, Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Pitt-Rivers 1887, p. 58

2. Arras, Anglia Szkielety dwóch dzików oraz dwie następne głowy w kolejnych grobach. Lit: niepublikowany

3. Ashill, Norfolk Szyb ofiarny zawierający rogi jelenia, garnki oraz kły dzika. Lit: Ross 1968, p. 255-85; Green 1986, p. 179-81; Green 1992, p. 63

4. Aure, Ardeny Cmentarzysko celtyckie - w grobach znajdowano liczne szczątki dzików. Lit: The Celts, p. 166-68.

5. Bagendon. Glos Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Clifford 1961, p. 268

6. Baić- Ylkanoyo. Słowacja ł) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 116

Pochówek celtycki zawierający szkielet ludzki, naczynia gliniane oraz szczątki dzika. Lit: Willvonseder 1939, p. 252;Węgrzynowicz 1982, s. 124

7. Bathampton Down. Somerset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Wainwright 1967, p. 57

8. Beauyais (Oise) Liczne znaleziska zawierające kości dzika. Lit: Green 1992, p. 36

9. Beckford, Worc. Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Oswald 1972, p. 18

10.Blaise Castle, Bristol Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Rahtz, Brown 1959, p. 170

11.Bliesbruck Szyb zawierający szczątki dzików, bydła i owiec. Lit: Green 1992, p. 98

12.Boućany, Słowacja Groby datowane na V-lv wiek p.n.e. zawierające szkielety męskie z głową zwróconą na południe. Wyposażone w miecze i kawałek dzika. Lit: The Celts, p. 303

13.Breedon-on-the-Hilk Lectos ł) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 117

Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Wacher 1964

14.Catcote, Northumberland Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Hodgson 1961, p. 136

15.Chartres, Francja Całe szkielety dzików znajdujące się w szybie. Lit: Petit 1989, p. 99-110; Green 1992, p. 119 ló.Chelmsford Samodzielny pochówek całego dzika, datowany na okres bryto-rzymski. Lit: Green 1986, p. 181; Green 1992, p. 63, 118

17.Chinnor. Oxon. Znalezisko zawierające szczątki dzika, celowo pokryte kawałkami kredy. Lit: Grant 1984b, p. 221-8; Green 1992, p. 119

18.Clickhimin, Shetland Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Hamilton 1968, p. 166

19.Coygan Camp, Caemaryon Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Wainwright 1967

2Q.Croft Ambrey, Hereford Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Stanford 1974, p. 216 ł) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 118

21.Danebury, Wessex Grób zawierający kości dzika. Lit: Wait 1985, p. 52-3; Cunliffe 1986, p. 155-71; Grant 1989a, p. 79-86; Green 1992, p. 119

22.Danebury, Wessex Liczne znaleziska szczątków dzików. Lit: Green 1992, p. 37.

23.Danebury, Wessex Szyb zawierający dzika i dwa cielęta Lit: Green 1992, p. 119.

24.Daneburv. Wessex Szyb zawierający szczątki dwóch dzików i konia. Lit: Green 1992, p. 119.

25.Digeon Liczne znaleziska kości dzików w obrębie sanktuarium. Lit: Green 1992, p. 46

26.Dorset Grób zawierający szkielet ludzki oraz kawałek mięsa z dzika umiejscowiony w pobliżu głowy. Lit: Hodder 1987, p. 185-211; Green 1992, p. 118

27.Durrenberk k. Hallein Cmentarzysko celtyckie z okresu 550-300 p.n.e. Odkryto ok. 320 grobów, w których znajdowało się 700 ciał. Liczne pochówki męskie z tego cmentarzyska były wyposażone w broń, mięso wołowe i szynkę dzika. I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 119

Lit: The Celts, p. 199.

28.EldoiTs Seat, Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Cunliffe 1968, p. 226

29.Engehalbinsel k. Beme Grób zawierający urnę glinianą - zawierającą spalone szczątki kobiety i dziecka - ukrytą w naczyniu schowanym w jamie z kawałkami ceramiki. W grobie znajdowało się także pięć fibul typu Nauheim oraz spalone kości dzika i dwóch kur. Lit: The Celts, p. 279.

30.Felsolcikole. Węgry Kurhanowy grób plemienia Erawisków, datowany na 11 wiek p.n.e., zawierający miskę wypełnioną kośćmi dzika. Lit: Rosen-Przeworska 1976, s. 127

31 .Ferrybridae Pochówek mężczyzny w wieku ok. 30-40 lat, wyposażony w rydwan i olbrzymią ilość kości zwierzęcych, w tym dzików - będących prawdopodobnie pozostałością uczty pogrzebowej. Grób na podstawie rydwanu datowany na VI- IV wiek p.n.e. Lit: British Archaeology Magazine, 76, May 2004.

32.Garton Slack Pochówek zawierający wóz i kawałek dziczyzny tzw. kęs bohatera Lit: Cunliffe 1974, p. 287-99; Brewster 1976, p. 104-116; Green 1992, p. 118 I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 120

3 3. Glastonbury, Somerset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Stanford 1974, p. 221

3 4. G o urn ay - s ur- A r on de. Francja Znaleziska zawierające szczątki młodych dzików i owiec. Najprawdopodobniej związane ze znajdującym się w tym miejscy sanktuarium. Lit: Green 1989, p. 133; Green 1992, p. 109

35.Grimthorpe. Yorkshire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Stead 1968, p. 183

36.Hawk’s Hilh Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Hastings 1966, p. 40

37.Hockwold, Norfolk Cztery kolumny celli świątyni zostały wzniesione na szybach zawierających szczątki dzikó i kości ptaków. Lit: Green 1992, p. 118

38.Hod Hilh Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Richmond 1968, p. 123.

39.Homi Jatov-Trmovec nad Yahem Grób starego mężczyzny z jamą w której znajdował się prawie cały szkielet dzika. Lit: Filip 1976, p. 102, 111. I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 121

40.Havling lsland Liczne znaleziska kości dzików, związane z istniejącym w tym miejscu sanktuarium. Lit: Green 1992, p. 118

41.Hrodeniń k. Kolina, Czechy Liczne groby zawierające wyposażenie i części dzika. Lit: Filip 1976, p. 31

42.JarlshoL Shetland Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Hamilton 1956, p. 212

43.Kirkbum Pochówek zawierający pudło o wymiarach 1,9x 1,2 m. oraz koła rydwanu. Szkielet leżał w miejscu łączenia kół z głową zwróconą na wschód. Postać okryta żelaznym pancerzem. W grobie znajdowały się dwie grupy kości dzika. Jedna powyżej środkowej części pancerza, druga na północ i północny-wschód od ciała. Lit: Stead 1991, p. 30.

44.La Gorge Meillet Francja Pochówek zawierający wóz oraz kawałek dziczyzny. Prawdopodobnie tzw. kęs bohatera. Lit: Green 1992, p. 118

45.Libenice k. Kolina, Czechy Jama ofiarna odkryta w 1959 roku, w której znajdowały się szczątki ludzkie i zwierzęce (w tym dwóch dzików, 2-3 koni, psa) oraz brązowe bransolety. I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 122

Lit: Ross 1967, p. 40-41; Węgrzynowicz 1982, s. 140.

46.Magdaleneberg k. Yillingen Liczne pochówki datowane na Hallstatt Dl. Wśród nich pochówek książęcy (obrabowany). W którym odkryto szkielet dzika i broń. Lit: The Celts, p. 89

47.Maiden Castle, Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Wheeler 1943, p. 369

48.Marne. Ardeny Cmentarzysko celtyckie - w grobach znajdowano liczne szczątki dzików. Lit: The Celts, p. 166-68.

49.Martin Down. Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Pitt-Rivers 1887, p. 185

50.Matraszóllós. Węgry Odkryto 49 grobów zawierających szczątki dzików - zazwyczaj szynkę Lit: The Celts, p. 458

51 .Mirebeau. Francja Liczne znaleziska szczątków dzików. Lit: Green 1992, p. 118

52.Mont Trote (Ardeny) I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 123

Grób zawierający dzika bez trzech nóg. Lit: Green 1992, p. 117

53.North Grinston Grób zawierający szczątki ludzkie i kości dzika. Lit: niepublikowane

54.01d Sleaford, Lincolnshire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Higgs, White !963, p. 282

55.Pemant Aisne Cmentarzysko celtyckie - w grobach znajdowano liczne szczątki dzików. Lit: The Celts, p. 166-68.

56.Palarikowo. Słowacja Pochówek celtycki zawierający kości ludzkie, liczne naczynia i szczątki kilku dzików. Lit: Ambros 1957; Węgrzynowicz 1982, s. 123, rys. 21

57.Picote, Portugalia Liczne szczątki dzików zgromadzone w pobliżu granitowego posągu dzika. Wskazują na istnienie w tym miejscu kultu tego zwierzęcia. Lit: Santos-Junior 1963, p. 395; Woźniak 1970, s. 68.

58.Portsdown Hilh Hampshire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Bradley 1968, p. 53

59.Rainsborough Camp. Northamptonshire I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 124

Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Avery 1967, p. 304

óO.Ribemont Francja Liczne znaleziska szczątków dzików. Lit: Green 1992, p. 118

ól.Roulies (Ardeny) Grób zawierający szczątki dzika bez trzech nóg. Lit: Green 1992, p. 107.

62.Shenbarrow, Gloucestershire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Feli 1961, p. 37.

63. Snailwell Ciałopalny pochówek wojownika zawierający szkielet dzika oraz przedmioty codziennego użytku. Lit: Lethbridge 1954, p. 25-37, fig. 1

64.Sobocisko, Polska Celtyckie cmentarzysko szkieletowe. W grobach znajdowano szczątki dzików. Lit: Czerska 1966, s. 102; Woźniak 1970, s. 278 nn.; Węgrzynowicz 1982, s. 76

65.Soissons, Francja Dwa pochówki na wozach zawierający kompletne ciała ludzkie oraz szczątki zwierzęce, w tym kości dzika. Lit: Green 1992, p. 105, fot. 5.8

66.Somme-Bionne (Marnej I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 125

Grób wojownika pogrzebanego z rydwanem oraz kawałkiem dzika. Lit: Filip 1976, fig. 15; Green 1992, p. 82, 89

67.Sopron-Beczidomb. Węgry Samodzielny pochówek zwierzęcy, zawierający cały szkielet dzika i łeb drugiego zwierzęcia oraz wyposażenie grobowe, na które składały się: 2 naczynia, misa-omphalos, nożyce żelazne oraz mały nożyk. Lit: Marton 1933-34, p. 145; Węgrzynowicz 1982, s. 170-3

68.South Cadbury. Sommerset Pochówki młodych dzików związane z funkcjonującym w tym miejscu sanktuarium. Lit: Green 1992, p. 118

69. South Lodge Camp, Dorset Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Pitt-Rivers 1887, p. 1

70. South Uist Znaleziono w okolicznych pomostu depozyt zawierający szczękę dzika oraz kilka dodatkowych świńskich kości. Lit: Ciarkę 1959-60, p. 170; Ross 1967, p. 312

71 .Stanwiek. Yorkshire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Stanford 1974, p. 221

72.Sutton Walls, Hereford I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 126

Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Konyon 1953, p. 1

73.Tartigny (Gise) Pięć grobów zawierających szczątki dzików. Lit: Green 1992, p. 107, 117

74.Tollard Royak Wiltshire Pochówek zawierający szczątki zwierzęce, w tym dzika. Lit: Wainwroght 1968, p. 123

75.Try k. Kraghade Yendyssek Dania Grób zawierający szczątki kostne owcy i dzika.

76.Twvwelk Northants Samodzielny pochówek zawierający szczątki 2 dzików i psa. Lit: Green 1992, p. 102, 119

77. Yariscourt (Aisne) Liczne znaleziska zawierające pojedyncze kości dzika Lit: Green 1992, p. 35-36

78.VelkaMana, Słowacja Podwójny grób wojownika celtyckiego, pogrzebanego z tarczą i kośćmi dzika. Lit: Filip 1976, p. 23, fig. 17

79.Villaneuve (Aisne) Liczne znaleziska zawierające pojedyncze kości dzika. Lit: Green 1992, p. 35-36 I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 127

80.Villaneuve-Renneville, Marna Cmentarzysko celtyckie - w grobach znajdowano liczne szczątki dzików. Lit: The Celts, p. 166-68.

81.Wetwang Slack k. Rudston. East Yorkshire Cmentarzysko zawierające 446 pochówków, badane przez dr J. Denta. Wśród nich 56 grobów było usytuowanych na osi wschód-zachód. Znajdowały się w nich szkielety ludzkie oraz fibula, miecz oraz szczątki dzików. W odróżnieniu od pozostałych pochówków z tego cmentarza nie zawierały naczyń glinianych. Pochówki były późniejsze chronologicznie w stosunku do znajdujących się w obrębie tego samego cmentarzyska grobów leżących na osi północ-południe. Lit: Dent 1985, p. 85-92; The Celts, p. 606. A) Grób 1. Pochówek młodego mężczyzny, leżącego na prawym boku z ugiętymi kolanami. Pomiędzy kolanami a głową znajdowały się kości pochodzące z przedniej części dzika. W grobie znajdowały się także elementy rydwanu oraz miecz. B) Grób 2. Grób zawierający szkielet młodej kobiety leżącej na lewym boku. Znajdowały się w nim szczątki dzika i 2 żelazne obręcze. Hull and East Riding Museum.

82. Wetwang Slack, East Yorkshire Odkryty w 2001 roku pochówek 25-30 letniej kobiety, datowany na 1Y-111 wiek p.n.e. Szkielet ułożony na lewym boku z głową zwróconą na północ. W grobie znaleziono rydwan, żelazne lustro oraz szczątki ofiarowanych dzików. Prawdopodobnie kobieta była władczynią plemienia Parisiów. Lit: Hill 2002, p. 410-18.

83. Winkelbury I) Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. 128

Szyb zawierający szczątki dzika i kruka. Lit: Wait 1985, p. 122-153; Green 1992, p. 52, 119

84 .Yorkshire Grób zawierający szczątki kobiety trzymającej w ramionach dzika. Lit: Green 1992, p. 118 Tablica I.

TABLICA I MENNICTWO CELTÓW WYSPIARSKICH

N rl/l Nr 1/2

Nr 1/3

Nr 1/5

Nr 1/7

Nr 1/9 Nr 1/10

Nr Nr 1/11 1/12

Nr 1/13 Tablica I. 130 Tablica I. 131

Nr Nr 1/29 1/30

Nr Nr 1/31 1/32

Nr Nr 1/33 1/34

Nr Nr 1/35 1/36

Nr Nr 1/37 1/38

Nr Nr 1/39 1/40

Nr Nr 1/41 1/42 Tablica II.

TABLICA II MENNICTWO CELTÓW KONTYNENTALNYCH

Nr 11/43

Nr Nr 11/45 11/46

Nr Nr 11/47 11/48

Nr Nr 11/49 11/50

Nr Nr 11/51 11/52

Nr Nr 11/53 11/54 Tablica II. 133

Nr Nr 11/55 11/56

Nr Nr 11/59 11/60

Nr Nr 11/61 11/62

Nr Nr 11/63 11/64

Nr 11/65

Nr Nr 11/67 11/68 Tablica II. 134

Nr Nr 11/71 11/72

Nr Nr 11/73 11/74

Nr Nr 11/75 11/76

Nr Nr 11/77 11/78

Nr Nr 11/79 11/80

Nr Nr 11/81 11/82 Tablica II. 135

Nr Nr 11/83 11/84

Nr Nr 11/85 11/86

Nr 11/87

Nr Nr 11/89 11/90

Nr 11/91

Nr Nr 11/93 11/94

Nr Nr 11/95 11/96 Tablica II. 136

Nr Nr 11/97 11/98

Nr Nr 11/99 11/100

Nr Nr 11/101 11/102

Nr Nr 11/103 11/104

Nr Nr 11/105 11/106

Nr Nr 11/107 11/108

Nr Nr 11/109 11/110 Tablica II. 137

Nr Nr II/l 11 11/112

Nr Nr 11/113 11/114

Nr Nr 11/115 11/116

Nr Nr 11/117 11/118

Nr Nr 11/119 11/120

Nr Nr 11/121 11/122

Nr Nr 11/123 11/124 Tablica II. 138

Nr Nr fs > . 11/125 11/126

Nr Nr 11/127 11/128

Nr Nr 11/129 11/130

Nr Nr 11/131 11/132

Nr Nr 11/133 11/134

Nr Nr 11/135 11/136

Nr Nr 11/137 11/138 Tablica II. 139

Nr Nr 11/139 11/140

Nr Nr 11/141 11/142

Nr Nr 11/143 11/144

Nr Nr 11/145 11/146

Nr Nr 11/147 11/148

Nr Nr 11/149 11/150

Nr Nr 11/151 11/152 Tablica II. 140

Nr Nr 11/153 11/154

Nr Nr 11/155 11/156

Nr Nr 11/157 11/158

Nr Nr 11/159 11/160

Nr Nr 11/161 11/162

Nr Nr 11/163 11/164 Spis map.

Spis Map

Mapa I Uproszczona mapka zasięgu kultury lateńskiej Mapa II Tereny zajmowane przez Celtów Mapa III Celtowie w Hiszpanii Mapa IV Plemiona celtyckie w Brytanii Mapa V Celtowie - grupa wschodnia Mapa VI Celtowie w Italii Mapa VII Rozmieszczenie plemion celtyckich w Galii Mapa VIII Kierunki wędrówki Celtów w okresie 400-270 p.n.e. Mapy

MAPY

Obszar macierzysty kultury lateńskiej

Przybliżony zasięg kultury lateńskiej

Mapa I Uproszczona mapka zasięgu kultury lateńskiej Mapy 143

Mapa II Tereny zajmowane przez Celtów.

C^ftETTĄHOS g ju)

/ y 8^ «4Coś^‘

TUHOtW NOS

Mapa III Celtowie w Hiszpanii. Mapy 144

Mapa IV Plemiona Celtyckie w Brytanii Mapy 145

Mapa V Celtowie - grupa wschodnia

Mapa VI Celtowie w Italii. Mapa VII Rozmieszczenie plemion celtyckich w Galii. Mapy. 147

Wczesne! ateńskie os rod ta wtaazy

Osadnictwo cetyckre

Mapa VIII Kierunki wędrówki Celtów w okresie 400-270 p.n.e. Spis ilustracji.

SPIS ILUSTRACJI.

1. Złoty scytyjski naszyjnik. 2. Scytyjska, złota figurka dzika - IV wiek p.n.e. Ukraina. 3. Złoty scytyjski wyrób z dzikiem. 4. Dzik z Salamanki. 5. Dzik z S. Miguel da Mota - M. National de Arąueologia, Lisbon. 6. Polowanie na dzika - Merida. 7. Brązowe figurki dzików A i B z Hounslow, Middlesex - I wiek p.n.e.-I wiek n.e. 8. Brązowy dzik C z Hounslow, Middlesex. 9. Brązowy dzik A z Hounslow, Middlesex. 10. Brązowy dzik B z Hounslow, Middlesex. 11.Brązowy dzik B z Hounslow, Middlesex. 12.Brązowa figurka dzika z Meare, Somerset. 13.Figurka dzika z kurhanu z Lexden, Essex. I3a. Szkic figurki dzika z Lexden. 14.Figurka dzika z Colchester, Essex. 15.Dzik z Aldborough, York. 16.Dzik z Eastchaep, Londyn. 17.Głowa dzika z Chester, Northumberland. 18.Głowa dzika z Wilingham Fen, Cambs. 19.Płaskorzeźba dzika z Wattisfiels, Suffolk. 20.Płaskorzeźba dzkia z Mountham Court, Sussex. 21.Dzik z półwyspu Gower, Glamorganshire. 22.Dzik z Gaer Fawr, Montomeryshire. 23.Figurka dzika z East Sussex. 24.Figurka dzika z East london. Spis ilustracji. 149

25.Fragment carnyxu z Deskford, Grampian, Szkocja. 26.Brytorzymska kamienna figura świni z Birrenswark, Szkocja. 27.Kamienne rzeźby dzików, Wzgórze Katedralne w Armagh, Irlandia. 28.Kocioł z Gundestrup - płyta A. 29.Kocioł z Gundestrup - płyta E - powiększony fragment. 30.Kocioł z Gundestrup - płyta E 30a Zdjęcie kotła z Gundestrup 31.Kamienne posągi dzików ze Slęży k. Wrocławia. 32.Brązowa figurka dzika z Mezek, Bułgaria - III wiek p.n.e. 32a Brązowa rzeźba dzika z Mezek, Bułgaria - V wiek p.n.e. 33.Szkic dekoracji z ceramicznego dzbana, Matzhausen, Niemcy - IV wiek p.n.e. 33a Zdjęcie fragmentu ceramicznego dzbana, Matzhausen, Niemcy - IV wiek p.n.e. 34.Brązowa figurka dzika z Lucani, Rumunia - II lub I wiek p.n.e. 35.Brązowa figurka dzika z Salzburga-Reinbergu - II-I wiek p.n.e. 36.Fragmenty brązowego kotła z Bra z wizerunkiem głowy w torąuesie, byczków, dzików i trikwetrów, Rynkeby, Dania. 37.Brązowa figurka dzika z Pragi-Sarki, Czechy. 38.Brązowa figurka dzika z Zagradje, Macedonia. 39.Brązowa figurka dzika z Tabor, Czechy. 40.Brązowa Figurka dzika z Grind Gerend, Siedmiogród. 41.Brązowe figurki wotywne z Gutenbergu k. Balzer, Lichtenstein - III-I wiek p.n.e. 42.Brązowa figurka dzika z Gutenbergu k. Balzer, Lichtenstein. 43.Szkic brązowej figurki dzika z Bata, Węgry. 43a Zdjęcie brązowej figurki dzika z Bata, Węgry. 44.Brązowy dzik z Bibracte. 45.Rzeźba przedstwiająca boginię Arduinę dosiadającą dzika. Spis ilustracji.

45a. Szkic brązowego posążka Arduiny dosiadającej dzika. 46.Brązowa figurka dzika z trzema rogami,Cahors, Francja. 47.Figurka dzika z oppidum w Joeuvres. 48.Szkic brązowej figurki dzika z Neuvy-en-Sullias, Loiret, Francja. 48a. Brązowa figurka dzika z Neuvy-en-Sullias, Loiret, Francja. 49.Brązowa figurka dzik z Orange, Francja. 50.Figurka dzika z Neuvy-en-Sullias II. 51.Figurka dzika z Neuvy-en-Sulias III. 52.Kamienna rzeźba dzika ze środkowej Hiszpanii. 53.Relief z murów obronnych w Narbonne, Francja - 1 wiek p.n.e. 54.Brązowa figurka dzika z Woodingdean, Sussex. 55.Ucho w kształcie dzika z glinianego naczynia - I-II wiek. 56.Scena ofiary z Castelo de Moreira, Hiszpania. 57.Brązowa figurka dzika z Malaia, Ukraina - 1 wiek p.n.e. 58.Polowanie na dzika - płaskorzeźba gallorzymska II-III wiek. 59.Figura z Euffignaix. 60.Posąg kapłana składającego ofiarę. 61.Fibule w kształcie dzików z V wieku p.n.e. - Salzburg Museum. 62.Dzik z Chartres. 63.Posągi dzików i byków - Avila, Hiszpania. 64.Płaskorzeźba z Donon. 65.Tarcza z dzikiem z Witham. 66.Płaskorzeźba przedstawiająca Suovetaunlia, Luwr. 67.Płaskorzeźba przedstawiająca polowanie na dzika, III wiek. 68.Scena polowania na dzika - Luk Konstantyna. 69.Płaskorzeźba Epony z Beihingen. 70.Brązowa figurka dzika z Irlandii. 71 .Brązowa figurka dzika z Irlandii. 72.Rekonstrukcja hełmu z kłów dzika. Spis ilustracji.

73.Waza czerwono-figurowa, Tezeusz walczący z dzika świnią. 74.Waza czarno-figurowa, Herakles i dzik. 75.Waza czarno-figurowa, Polowanie na dzika kalidońskiego. 76.Rzymski sarkofag. 77.Alabastrowa rzeźba z Voltera. 78.Sarkofag Villa Doria, II wiek Rzym. 79.Waza czarno-figurowa. 80.Odcisk stempla w kształcie dzika na mieczu z Bóttstein. 81. Odcisk stempla w kształcie dzika na mieczu z Felsótóbórzsók. 82.Mozajka - Pompeje. 83.Turcja - Adonis i dzik 84.Luk tryumfalny z Orange. 85.Granitowy posąg dzika z Arco del Alcatar, Avila. 86.Granitowy posąg dzika z Parador Nacional, Avila. 87.Granitowy posąg dzika z Narrillos de San Leonardo, Avila. 88.Granitowy posąg dzika z Tornadizos, Avila. 89.Granitowy posąg dzika z Mingorria, Avila. 90.Granitowy posąg dzika z Las Cogotas, Avila. 91. Granitowy posąg dzika z El Oso, Avila. 92.Granitowy posąg dzika z Santa Maria del Arroyo, Avila. 93.Granitowy posąg dzika z Solosancho, Avila. 93a Granitowy posąg dzika z Solosancho, Avila. 94.Granitowy posąg dzika z Villaviciosa, Avila. 95.Granitowy posąg dzika z Chamartin, Avila. 95a Granitowy posąg dzika z Chamartin, Avila. 96.Granitowy posąg dzika z Riofrio, Avila. 97.Granitowy posąg dzika z Villanueva del Campillo, Avila. 98.Granitowy posąg dzika z Lazarillo de Tormes, Avila. 99.a Granitowy posąg dzika z muzeum w Salamance. Spis ilustracji.

99 b Granitowy posąg dzika z muzeum w Salamance. 100. Granitowy posąg dzika z Campo de Golf, Avila. 101. Granitowy posąg dzika z cmentarza muzułmańskiego, Avila. 102. Granitowy posąg dzika z Vicolozano, Avila. 103. Granitowy posąg dzika z Aldea del Rey Nino, Avila. 104. Granitowy posąg dzika z Mesa de Miranda, Avila. 105. Granitowa figurka dzika - Bambrre, I wiek p.n.e.-I wiek n.e. 106. Srebrna fibula z Hiszpanii - III-I wiek p.n.e. 107. Waza czerwono-figurowa, Munich, Niemcy. 108. Gallorzymska fibula - II-III wiek. Materiał ilustracyjny

MATERIAŁ ILUSTRACYJNY

Rys. 2 Rys. 3 Materiał ilustracyjny 154

Rys. 6 Materiał ilustracyjny.

TF*

Rys. 7 Rys. 7a

Rys. 8

m f ) ) r lii

'■Wi i f 4

Rys. 9 Rys. 10 Materiał ilustracyjny 156

Rys. 13 Materiał ilustracyjny 157

Rys. 13a

Rys. 14

Rys. 15 Rys. 16 Materiał ilustracyjny 158

Rys. 17 Rys. 18

Rys. 19

Rys. 20 Materiał ilustracyjny 159

W i s i l

‘.ir, > K 1 'i tiP?:t* r ‘ i -i 5 A

Rys. 21 Rys. 22

l ‘ i <5Vn * . ,/fO “ v r

Rys. 23 Rys. 24

Rys. 25 Rys. 26 Materiał ilustracyjny 160

►> V.' K

Rys. 28 Rys. 29 Materiał ilustracyjny 161

Rys. 30 Materiał ilustracyjny 162

Rys. 31 Rys. 32 Materiał ilustracyjny 163

Rys. 33 Materiał ilustracyjny 164

Rys. 34 Rys. 35 Materiał ilustracyjny 165

Rys. 36

Rys. 37 Rys. 38

Rys. 39 Rys. 40 Materiał ilustracyjny 166

Rys. 42 Rys. 43 Materiał ilustracyjny. 167

Rys. 43a

Rys. 44 Materiał ilustracyjny. 168

Rys. 45 Rys. 45a

Rys. 46 Rys. 47

Rys. 48 Rys. 48a Materiał ilustracyjny 169

Rys. 49 Rys. 50

Rys. 51 Rys. 52

Rys. 53 Materiał ilustracyjny 170

Rys. 54 Rys. 55

Rys. 56 Materiał ilustracyjny 171

Rys. 58a Materiał ilustracyjny 172

Rys. 60 Rys. 61 Materiał ilustracyjny 173

Rys. 62 Materiał ilustracyjny 174

Rys. 64 Materiał ilustracyjny 175

Rys. 65 Materiał ilustracyjny 176

Rys. 67 Materiał ilustracyjny 177

Rys. 68

Rys. 68a Materiał ilustracyjny 178

Rys. 70 Materiał ilustracyjny 179

Rys. 72 Materiał ilustracyjny 180

Rys. 73

Rys. 74 Rys. 74a

Rys. 75 Materiał ilustracyjny 181

Rys. 76

mr gśtenm ku ira rys ugra to m s m straynTOMM ige frito mmm ~\n> “ M*ł | 111 itfi ', r ‘[ Iłtr IVI HJ[ i'fl >,lł f l T l“ l P f,ł MTTfrif i

Rys. 76a Materiał ilustracyjny 182

Rys. 78 Materiał ilustracyjny 183

Rys. 80 Materiał ilustracyjny 184

Rys. 81 Materiał ilustracyjny 185

Rys. 83 Materiał ilustracyjny 186

Rys. 84

Rys. 85 Rys. 86 Materiał ilustracyjny 187

Rys. 87 Rys. 88

Rys. 90 Rys. 91 Materiał ilustracyjny 188

Rys. 92 Rys. 93

Rys. 93a Rys. 94

Rys. 95 Rys. 95a Materiał ilustracyjny 189

Rys. 96

Rys. 98 Materiał ilustracyjny 190

Rys. 100 Rys. 101

Rys. 102

Rys. 104 Rys. 105

Rys. 106 Materiał ilustracyjny 191

Rys. 107

Rys. 108 KATALOG Spis treści. 2

SPIS TREŚCI Monety...... 3 Figurki brązowe...... 56 Posągi i ołtarze kamienne...... 70 Kotły...... 108 Naczynia, przedmioty codziennego użytku...... 109 Fragmenty uzbrój enia...... 110 Fibule...... I II Płaskorzeźby i reliefy...... 112 Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych...... 115 Tablica I Mennictwo Celtów wyspiarskich...... 129 Tablica II Mennictwo Celtów kontynentalnych...... 132 Spis map...... 141 Mapy...... 142 Spis ilustracji...... 148 Materiał ilustracyjny...... 153 Indeks...... 192 A) Monety.

A) MONETY

2 ATREBATES Wybita: 10 p.n.e.- 10 n.e. Waga: I,03g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: głowa w prawo; broda z kulkami, ograniczona winną latoroślą. Rv: dzik w prawo; EPPI nad; trzy kulki po EPPI; COM pod; F powyżej COM, ograniczone kulkami. Katalog: Van Arsdell 4I6-I

3 ATREBATES Wybita: 10 p.n.e.- 10 n.e. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: głowa w wieńcu laurowym; EPPIL w polu; granica z kulek. A) Monety.

Rv: jeździec trzymający carnyx; EPPILL pod koniem; kulka w kole za carnyxem; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 44I-I.

4 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: I,2g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: inskrypcja na zwoju; COMF w centrum; księżyce nad i pod napisem; w rogach kółka z kropkami; granica z kulek. Rv: dzik w prawo; bez linii; VIRI pod; sześcioramienna gwiazda nad. Katalog: Van Arsdell 470-1

5 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: I,2g Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: inskrypcja COMF na zwoju; księżyc nad i pod napisem; dookoła otoczone łańcuchem z kulek. Rv: dzik w prawo; stojący na linii; VI oraz kulki pod linią; sześcioramienna gwiazda nad. Katalog: Van Arsdell 470-3

6 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: I,2g Materiał: AR A) Monety.

7 ATREBATES Wybita: 10-20 r. Waga: 0,3g Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: inskrypcja VIRIC na gładkim tle. Rv: dzik w prawo; C nad; O pod; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 485-1

9 ATREBATES Wybita: 20-25 r. Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: wzór geometryczny. Rv: szarżujący dzik w prawo; R pod dzikiem; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 510-5

10 ATREBATES Wybita: 25-43 r. Waga: - Materiał: AR Wymiary: 7-8 mm Av: inskrypcja VIR między dwoma liniami; kulki nad i pod napisem; dookoła łańcuch z kulek. Rv: głowa dzika na czystym polu w prawo. Katalog: Van Arsdell 564-1

11 ATREBATES Wybita: 35-43 r. Waga: 1,3 g Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: siedząca Wiktoria w prawo; siedzi na pudełku ze znakiem X; trzyma wieniec; TASCIOV wokoło; granica z kulek. Rv: dzik w prawo na linii; gałąź nad; EPAT na linii; rząd kulek pod. Katalog: Van Arsdell 58I-I

12 ATREBATES Wybita: 35-43 r. Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: 9 mm Av: inskrypcja EPAT; kulka z kropką nad i pod. Rv: głowa dzika w prawo; TA pod głową; granica z kulek. Katalog: Van Arsdell 585-1

13 ATREBATES Wybita: - Waga: 0,22g Materiał: AR Wymiary: 8 mm Av: głowa dzika z otwartą paszczą w prawo, widoczne kły, CF pod. Rv: orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Katalog: BM 1583-1587

14 CANTU Wybita: 50-30 p.n.e. Waga: 0,4g Materiał: AR Wymiary: 11 mm Av: jeździec trzymający camyx. Rv: człowiek trzymający włócznię w lewo. Katalog: Van Arsdell I53-I

15 CANTU Wybita: 30-23 p.n.e. Waga: 2,Ig Materiał: AE Wymiary: 14 mm A) Monety.

16 CANTU Wybita: 23-17 p.n.e. Waga: 2,6g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: dzik w prawo; nad DVBNO. Rv: koń w lewo; prawa przednia noga podniesiona. Katalog: Van Arsdell 173-1

18 CANTU Wybita: 17-10 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 15 mm A) Monety.

Av: dzik w lewo; DVBNO nad dzikiem; pod kulka w kole. Rv: jeździec w prawo; trzyma przedmiot - prawdopodobnie carnyx. Katalog: Van Arsdell 181-1

20 CANTU Wybita: 30-50 r. Waga: - Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik w lewo; pod nim koło z kulką. Rv: lew w prawo; nad nim koło z kulką w środku. Katalog: Van Arsdell 154-5

21 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: l,2-14g Materiał: AR Wymiary: 14-15 mm A) Monety. 10

Av: dzik z przebitym włócznią bokiem w prawo; nad zwierzęciem wyszukany anemone; ogon skręcony zgodnie z mchem wskazówek zegara; odwrócone S pod; wymyślna spirala nad głową. Rv: koń w lewo; pierścień pod; duży pierścień z kulek z wielką kulką w środku nad; pierścień i wydłużony pierścień nad głową. Katalog: Van Arsdell 855-3

24 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: 0,5g A) Monety. 11

Materiał: AR Wymiary: 12 mm Av: dzik w prawo; koło z czteroma szprychami nad; za koło z kulką. Rv: koń w prawo; koło z czteroma szprychami nad. Katalog: Van Arsdell 862-1

25 CORIELTAUVI Wybita: 55-45 p.n.e. Waga: 0,3g Materiał: AR Wymiary: 0,9 mm Av: dzik w prawo; kulka pod. Rv: koń w lewo; kulka nad i pod. Katalog: Van Arsdell 866-1

27 CORIELTAUVI Wybita: 45-10 p.n.e. Waga: l,4g A) Monety.

30 ICENII Wybita: 35-25 p.n.e. Waga: l,lg Materiał: AR A) Monety. 13

32 TRIN O VANTE S Wybita: 25-20 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 16 mm Av: wzór ze skrzyżowanych linii. Rv: dzik w prawo; nad nim księżyc; pod VER. Katalog: Yan Arsdell 1713-1

33 TRIN O VANTE S Wybita: 20-15 p.n.e. A) Monety. 14

Waga: 2,6g Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: głowa w prawo; przed TAS. Rv: celtycki wojownik trzymający camyx; VER pod koniem. Katalog: Van Arsdell 1750-1.

34 TRIN O VANTE S Wybita: 15-10 p.n.e. Waga: l,3g Materiał: AR Wymiary: 13 mm Av: X w kwadracie; z każdego boku wychodzą dwie linie; w kątach VERL. Rv: dzik w prawo; TAS nad; gwiazda pod. Katalog: Van Arsdell 1796-1

35 TRIN O VA VTE S Wybita: 15-10 p.n.e. Waga: l,2g Materiał: AE Wymiary: 12 mm Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo; kulka w pierścieniu pod. Katalog: Van Arsdell 1826-1

36 TRIN O VA VTE S Wybita: 10 p.n.e. - 10 n.e. Waga: l,9g Materiał: AE A) Monety.

Wymiary: 15 mm Av: głowa w prawo; RV11S przed twarzą. Rv: celtycki wojownik trzymający camyx; napis V1R. Katalog: Van Arsdell 1892-1.

37 TRIN O VA VTE S Wybita: 10-20 r. Waga: 2,lg Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: przód twarzy z brodą i wąsami. Rv: dzik w lewo; gałąź nad; CVN pod; kręcony ogon. Katalog: Van Arsdell 1963-1

39 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - A) Monety.

Av: popiersie w lewo, CVNOBll. Rv: siedzący dzik w lewo, pod nim między liniami TASC • F. Katalog: Van Arsdell 1983.

40 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w hełmie w prawo; napis CVNO BELINVS. Rv: dzik w prawo, TASC110VAN11. Katalog: Van Arsdel 2093.

41 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa w lewo, CANO. Rv: dzik w lewo, pod kółko. Katalog: Van Arsdell 1969.

42 TRIN O VA VTE S Wybita: - Waga: - Materiał: AE Wymiary: - Av: głowa o dwóch twarzach (Janus?), pod w ramce CVNO. Rv: dzik w prawo, nad drzewo, pod w ramce CAMY. A) Monety.

Katalog: Van Arsdell 2105.

43 AMBIANI Wybita: 100-50 p.n.e. Waga: 2,3g Materiał: AE Wymiary: 13 mm Av: dzik. Rv: galopujący koń; pod nim zwierzęca głowa. Katalog: Monnaies 11 545; LT 8518

44 AMBIANI Wybita: 100-50 p.n.e. Waga: 2g Materiał: AE Wymiary: 14 mm Av: dzik, powyżej koń w galopie. Rv: galopujący koń, pod nim głowa zwierzęca, nad wąż. Katalog: Monnaies 11 545; LT 8518

47 AMBIANI Wybita: 80-20 p.n.e. Waga: 2,5g Materiał: AE Wymiary: 16,93 mm Av: dzik biegający w koło. Rv: jeździec galopujący na koniu. Katalog: LT 8449v; Mon XV 1230

48 AMBIANI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,07g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: dzik, pod kulka. Rv: TREV, koń w galopie, ligatura liter TR. Katalog: Mon XV 1205

49 AMBIANI A) Monety.

Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 3,10g Materiał: AE Wymiary: 15 mm Av: głowa w prawo. Rv: koń w galopie w prawo; pod dzik; nad księżyc; przed kółko. Katalog: Mon XV 1217; LT 8440

50 AMBIANI Wybita: 60-40 p.n.e. Waga: 2,2g Materiał: AE Wymiary: 16,25 mm Av: galopujący koń. Rv: dzik, biegający w koło. Katalog: LT 8460; Mon XV 1234

51 ANDECAVI Wybita: 80-50 p.n.e. Waga: 0,45g Materiał: bilion Wymiary: 11,5 mm Av: stylizowana twarz z wąsami. Rv: dzik w prawo, znak pod. Katalog: Mon XV 795-96

52 ANDECAVI Wybita: - Waga: - A) Monety.

Materiał: AR Wymiary: - Av: stylizowana głowa. Rv: dzik w lewo, symbol x. Katalog: LT 10393

53. Armoriąue Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: koń w lewo, pod nim dzik w lewo. Katalog: J. 40

54. Armoriąue Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w prawo. Rv: dzik w prawo pod koniem; między łapami dzika okrąg z kółkiem. Katalog: J. 41

55 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,24-3,39g Materiał: Pot Wymiary: 15,5-18 mm A) Monety.

Av: popiersie. Rv: dzik, pod nim trzy kulki. Katalog: BN 9199; Mon XV 720-8

56 AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 2,22g Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: stylizowana ludzka głowa. Rv: koń w galopie pod nim dzik. Katalog: Mon XV 694

Katalog: Mon XV 706; LT 7021

62. AULERCI EBUROVICES Wybita: 60-50 p.n.e. Waga: 3,04g Materiał: AE Wymiary: 18 mm Av: zdeformowana twarz przodem. Rv: dzik, trzy kulki nad. Katalog: Mon XV 719

63 AULERCI EBUROVICES Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 0,55g Materiał: AR Wymiary: 11 mm Av: pozostałości po głowie. Rv: koń w galopie; pod maleńki dzik. Katalog: Mon XV 697

65 AULERCI EBUROVICES Wybita: 50-40 p.n.e. Waga: 2,3 lg Materiał: AE Wymiary: 15,5 mm Av: głowa Apollina w diademie w prawo; przed pęd winnej latorośli. Rv: koń w galopie w prawo; nad kółko i dwa odwrócone S; pod kółko i dzik. Katalog: Mon XV 703; LT 7042

66 AVENIO Wybita: - Waga: - Materiał: AR Wymiary: - Av: głowa w wieńcu laurowym w lewo. Rv: AOYE, dzik z najeżoną szczeciną i kiami w lewo, księżyc pod brzuchem zwierzęcia. Katalog: LT 2513