Uniwersytet Śląski. Wydział Nauk Społecznych Agnieszka Bartnik Moccus : dzik w kulturze starożytnych Celtów Promotor: Prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz Katowice 2007 Spis treści. 1 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów i symboli..................................................................................... 3 Spis map................................................................................................................ 10 Wstęp....................................................................................................................... II Rozdział I Charakterystyka bazy źródłowej........................................................................ 27 Źródła narracyjne............................................................................ 29 Epigrafika........................................................................................ 43 Mennictwo....................................................................................... 45 Źródła archeologiczne.................................................................... 47 Rozdział II Stan badań............................................................................................................. 51 Rozdział III Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 65 Tereny europejskie..................................................................................... 66 Płd. Niemcy i Szwajcaria................................................................ 67 Galia.................................................................................................. 68 Półwysep Iberyjski......................................................................... 70 Europa Wschodnia - Czechy, Morawy, Polska........................... 74 Wyspy Brytyj skie........................................................................... 76 Italia.................................................................................................. 82 Półwysep Bałkański........................................................................ 86 Nizina Węgierska i Wschodnie Karpaty....................................... 88 Tracja i Dacja................................................................................... 89 Tereny pozaeuropejskie.......................................................................... 92 Galacja.............................................................................................. 93 Rozdział IV Spis treści. 2 Dzik i jego symbolika w tradycji ludów indoeuropejskich.......................... 96 Rozdział V Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów......................................................... 126 Rozdział VI Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach plemion celtyckich........................................................................ 174 Kult dzika jako uosobienia sił przyrody...................................... 178 Antropomorfizacja dzika.............................................................. 196 Gallorzymski i brytorzymski „bóg dzik”.................................... 206 Rozdział VII Pochówki dzików oraz ich znaczenie................................................................ 215 Zakończenie.......................................................................................................... 226 Aneks 1................................................................................................................. 237 Post Scriptum....................................................................................................... 243 Bibliografia........................................................................................................... 249 Indeks.................................................................................................................... 308 Wykaz skrótów i symboli. 3 WYKAZ SKRÓTÓW I SYMBOLI A.N.L. - “Archaeological Newsletter”. AAC - “Acta Archaeologica Carpatica”. AArch. - “Acta Archaeologica”. AE - brąz. AE ... - Annee Epigraphiąue [rok wydania] AEspA - ,Jlrchivo Espahol de Arqueologia“. AHB - “Ancient History Bulletin”. AJ - “Antiąuaries Journal AJPh - “American Journal ofPhilology”. AMM. - Am mi ani Marcellini Rerum destarum libri qui supersunt, ed: W. Seyfarth, vol. E libri XIV-XXV, Leipzig 1978. ANRW - Aufstieg und Niedergang der rómischen Welt, ed: H. Temporini, W. Haase, Berlin-New York 1972. Ant. - ,jlntiquityn. Ant.C. - “Antiquite Classicpie APPIAN.Iber. - Appiani Historia Romana, ed: R. Viereck, A. G. Roos, e. Gabba, vol. I, Leipzig 1939. APPOLLODORUS.Bibl. - Apollodori Bibliotheca, ed: R. Wagner, Leipzig 1996. APUL.Mund. - Apulei Opera guae supersunt, vol. I, Metamorphoseon libri XI, Leipzig 1968. AR - srebro. Arch. - “Archaeologia”. Arch.Camb. - “Archaeologia Cambernensia”. Arch.J. - “Archaeological Journal”. Arch.P. - ,yirchaeologia Polona”. Wykaz skrótów i symboli. 4 Arch.Pol. - Archeologia Polski”. ArchS - “Archeologia Slovaca”. ARRIAN.Anabasis - Flavii Arriani Anabasis, ed: A. G. Roos, G. Writh, Leipzig 1967. ARRIAN.Cynageitica - Flavii Arriani, Cynageitica, [w:] Flavii Arriani, Ouae exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wright, Leipzig 1972. Athenaeus - Athenaeus, Dinosaphistarum, ed: G. Kaibel, vol. I-II, Stuttgart 1985. Aulock - Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock Collection of Greek Coin from Asia Minor, vol. I - IV. AVIEN.Ora. - Avienus Rufus Festus, Ora maritima, ed: D. Stichtenoth, Darmstadt 1968. BAR - “British Archaeological Reports BMC Lycia - Catalogue of Greek Coins in the British Museum, London 1973- 1927. BN - E. Muret, M. A. Chabouillet II, S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Catalogue des monnaies gauloises de la BN, Paris 2003. BNJ - “British Numismatic Journal Brit. - “Britannia”. CAES.Gall. - C. Iulii Caesaris, Commentarii de bello Gallico, erki. Fr. Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961. CArch - “Current Archaeology”. cat. nr. - numer w katalogu. CATO.Agr. - Marcus Porcius Cato, De agri cultura, ed: Goetz, Leipzig 1922. CIC.Pro.Font. - Cicero Pro Fonteio, ed: Fr. Schóll, Leipzig 1931. CIL - Corpus Inscriptionum Latinarum. ClasPhil. - “Classical Philology”. Dembski - G. Dembski, Munzen der Kelt en, Wien 1998. Wykaz skrótów i symboli. 5 Demirler - J. Spier et al., The Demirler (ca. 1972) Lycia Hoard, „C7/“, IX, 2002. DIOD.SYC. - Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-69. DION. - Cassi Dionis Cocceiani, Historiarum Romanarum quae supersunt, ed: U. P. Boissevain, vol. 1-3, Berlin I895-I90I Dionozjos.Ant.Rom. - Dionysius Antiąuitates Romanae, ed: C. Jacoby, Stuttgart 1967. ELIAN - Claudius Aelian Yaria historia, ed: M. R. Dilts, Leipzig 1974. EUTROP. - Eutropii, Breviarum ab urbe condita, ed: O. von Lendle, P. Steinmetz, L. Muller, Stuttgart 1995. Falghera - R. Martini, N. Vismara, Monetazione Provinciale Romana. Collezione Winsemann Falghera, vol. I - IV, 1992. FLOR. - Annius Florus, Epitome Bell. Omn. Ann. DCC., [in:] L. Annaei Flori Quae Exstant, ed: E. Malcavati, Milano 1972. GNS - “Gazette Numismatiąue Suisse ”. HERODOTUS. - Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877. Heschius - Heschi Aleksandrini Lexicon, ed: J. Alberti, M. Schmidt, R. Menge, Amsterdam 1965. HESIOD.Theog. - Hesiod Theogony, ed: M. West, Oxford 1966. Hist. - “Historia”. HOMERUS.Illiad. - Homer Ilias, vol. I-II, ed: L. M. West, Stuttgart & Lipsiae 1998-2001. HOMERUS.Odys. - Homer Odyssea, ed: P. van der Muehll, Stuttgart 1984. hr. - hrabstwo. HYG.Fab. - Hygini Fabulae, ed: P. K. Marshall, Stutgartiae 1993. ILS - Inscriptiones Latinae Selectae, ed: H. Dessau, Berolini 1854. JFI - “A Journal of Faith and Insight ”. JICS - “Journal of Interdisciplinary Celtic Studies”. Wykaz skrótów i symboli. 6 JNG - „.Jahrbuch fur Numismatik und Gełdgeschichte JRS - “Journal of Roman Studies”. JUST. - M. Juniani Justini Epitoma Historiarum Philipicarum Pompei Trogi. Accendum Prologi in Pompeium Trogum post Franciscum Rurhl iterum, ed: O. Seel, Stutgartiae 1972. KALLIMACHUS - Callimachus, ed: R. Pfeiffer, vol. I-II, Oxford 1953. Kat. A - Katalog. Monety. Kat. B - Katalog. Figurki brązowe. Kat. C - Katalog. Posągi i ołtarze kamienne. Kat. D - Katalog. Kotły. Kat. E - Katalog. Naczynia, przedmioty codziennego użytku. Kat. F - Katalog. Fragmenty uzbrojenia. Kat. G - Katalog. Fibule. Kat. H - Katalog. Płaskorzeźby i reliefy. Kat. I - Katalog. Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych. Kat. Mapa - Katalog. Mapy. Kat. rys. ... - Katalog. Materiał ilustracyjny. Kat. tabl. I - Katalog. Tablica I Mennictwo Celtów wspiarskich. Kat. tabl. II - Katalog. Tablica II Mennictwo Celtów kontynentalnych. KZM - "Koszalińskie Zeszyty Muzealne”. LIV. - Livius Titus, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963. LT - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, La Tour //, Paris 2001. LUCAN. - M. Annei Lucani, Belli civilis libri decem, ed: A. E. Housman, Oxford 1950. MArch. - “Medieval Archaeology”. MART.Epigr. - M. Valerius Martialis, Epigramata, ver. D. R. Shackelton Baily, Stuttgart 1990. Mean. - “Meander”. Wykaz skrótów i symboli. 7 MELA - Mela Pomponius, De Chorographia libri tres, ed: C. Frick, Sttutgart 1968. MM - „Madrider Mitteilungen “. Mon XV - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Monnaies XV, Paris 2002. OV.Met. - Ovidius Naso, Metamorphoses, ed: W. S. Anderson, Leipzig 1992. P.P.S. - “Proceedings of the Prehistorie Society”. PA - przegląd Archeologiczny ”. PAUZAN.- Pausanias, Greciae Descriptio, ed: Fr. Spiro, Lipsiae 1903. PHum - J* istna Humanistyczne PLIN.Nat. - C. Plinii Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897. PLUTARCHUS.Vit. Marius