Ignacy Domeyko Patronem Zabytkowej Kopalni Złota W Złotym Stoku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 117 Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Ignacy Domeyko, górnictwo historyczne, geoturystyka, ochrona zabytków górniczych Tadeusz MIKO Ś*, El żbieta SZUMSKA** IGNACY DOMEYKO PATRONEM ZABYTKOWEJ KOPALNI ZŁOTA W ZŁOTYM STOKU W ubiegłym roku min ęło 660 lat nadania górniczej osadzie w Złotym Stoku praw miejskich. Z tej okazji turystycznej Kopalni Złota w Złotym Stoku zostało nadane imi ę Ignacego Domeyki – wielkiego Polaka, patrioty i humanisty, ambasadora europejskiej kultury naukowo-technicznej. Ten wielki polski i chilijski uczony, zwany Ojcem Górnictwa Chilijskiego, Apostołem Nauki i Szkolnictwa, którego nazwisko cieszy si ę ogromnym powa żaniem na całym świecie jest synonimem współpracy Europy i Ameryki. Artykuł po świ ęcony jest działalno ści górniczej i osi ągni ęciom Ignacego Domeyki w Chile. Chcemy przybli żyć t ę posta ć nadal niedocenian ą w naszym kraju. 1. WST ĘP ...pami ętam, za mych czasów żyło dwóch s ąsiadów, oba ludzie uczciwi, szlachta z prapradziadów. mieszkali po dwóch stronach nad rzek ą Wilejk ą, jeden zwał si ę Domeyko, a drugi Doweyko... A. Mickiewicz: „Pan Tadeusz” – ks. IV – „Dyplomatyka i łowy” Rzadko jaka ś posta ć budzi tak odmienne skojarzenia w dwóch tak ró żnych krajach jak Polska i Chile. W Polsce Ignacy ( Żegota) Domeyko został zapami ętany jako młody romantyk, urodzony we dworku szlacheckim na Litwie, przyjaciel A. Mickiewicza (rys. 1), posta ć z trzeciej cz ęś ci „Dziadów” i z „Pana Tadeusza”, filomata, patriota, powstaniec i spiskowiec. Prze śladowany przez carat znalazł si ę w Pary żu w śród Wielkiej Emigracji, a nast ępnie wyjechał gdzie ś daleko „za wielk ą wod ę” do Chile. Dodatkowo wiadomo, ze studiował „nauki matematyczne” na Uniwersytecie Wile ńskim, a jego * Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Katedra Geomechaniki, Budownictwa i Geotechniki, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30 ** Usługi Turystyczne Aurum – Kopalnia Złota Złoty Stok, 57-250 Złoty Stok, ul. Złota 7 228 profesorem był m.in. Joachim Lelewel. Dla Polaków los Domeyki jest wpisany w nasz ą histori ę, a droga, któr ą przebył podczas pierwszych 30 lat życia jest typowa dla romantycznej cz ęś ci szlachty i inteligencji (rys. 2). Rys. 1. Adam Mickiewicz w Wilnie Rys. 2. Portret Ignacego Domeyki z ok. 1833 r. (rysunek z albumu Marii Szymanowskiej) (akwarela Józefa Szymona Kurowskiego) Fig. 1. Adam Mickiewicz in Wilno (the picture Fig. 2. Portrait of Ignacy Domeyko dated to about 1833 from the album of Maria Szymanowska) (the water-colours by Józef Szymon Kurowski) W Chile Ignacy Domeyko kojarzy si ę natomiast zupełnie inaczej; w świadomo ści Chilijczyków utrwalił si ę jako człowiek niemłody, powa żny i stateczny (rys. 3). Rys. 3. Ignacy Domeyko w Chile jako rektor Uniwersytetu w Santiago w 1867r. (drzeworyt J. Holewi ńskiego) Fig. 3. Ignacy Domeyko as a rector of the Santiago University in Chile, 1867 (the woodcut by J. Holewi ński) 229 W swojej przybranej ojczy źnie jest postrzegany jako wybitny uczony, mineralog, ojciec geologii w tym typowo górniczym kraju, geodeta, rektor najstarszego uniwersytetu, reformator o światy, podró żnik, geograf, antropolog, badacz, biegły sądowy, pisarz i nauczyciel. Jako wielki patriota i człowiek wiary jest równocze śnie postrzegany jako Apostoł Nauki w Chile i Ojciec Górnictwa. Z kolei jako pisarz z pasj ą i wielkim talentem literackim opisywał napotkanych ludzi, obyczaje, ro śliny, minerały, krajobrazy i klimaty. Był wnikliwym kronikarzem pocz ątków pa ństwowo ści. Ten zasłu żony i wszechstronny człowiek został jednym z ojców zało życieli Chile, dzi ęki zaletom swojego umysłu i charakteru. Wizerunki Domeyki w Polsce i Chile s ą wyra źnie ró żne: polski wizerunek Ignacego Domeyki jest romantyczny, a chilijskiego – nadzwyczaj pozytywistyczny. 2. LITWA – W RODZINNYCH STRONACH, NAUKA I WYKSZTAŁCENIE Ignacy ( Żegota) Domeyko urodził si ę w 1802 r. w Nied źwiadce k. Mira w Nowogródzkim, w zamo żnej i wykształconej rodzinie szlacheckiej (rys. 4). Po śmierci ojca (1809 r.) siedmioletni Ignacy znalazł si ę pod opiek ą stryjów, z których jeden, Józef, był uczniem znanego geologa Wernera we Freibergu i studiował tam mineralogi ę i górnictwo. Kierunek studiów stryja i jego autorytet prawdopodobnie znacznie wpłyn ął na wybór przyszłego zawodu i zainteresowania techniczne młodego Domeyki (rys. 4). Rys. 4. Herb Domeyków – Dangiel Fig 4. The emblem of Domeyko family – Dangiel 230 W pijarskiej szkole powszechnej w Szczuczynie miał dobrego nauczyciela nauk fizycznych (fizyki, chemii, geografii i mineralogii), który rozwin ął talent i zamiłowania zdolnego ucznia. W latach 1816–1822 odbył studia na doskonałym wydziale fizyczno-matematycznym Uniwersytetu Wile ńskiego, studiuj ąc chemi ę (u J ędrzeja Śniadeckiego), fizyk ę, matematyk ę, astronomi ę, histori ę naturaln ą, mineralogi ę (u Horodeckiego), architektur ę, filozofi ę i literatur ę polsk ą, jak równie ż histori ę (u Lelewela) (na Uniwersytecie był najmłodszym, 14-letnim studentem). Wiosn ą 1822 r. zdał egzamin magisterski bior ąc za przedmiot główny matematyk ę; w ten sposób zdobył wszechstronne podstawy wiedzy na specjalno ści in żynierskiej. Prawdopodobnie w 1818 r. poznał A. Mickiewicza i przyjaciół nale żą cych do nielegalnych zwi ązków Filomatów i Filaretów, i wst ąpił do tych organizacji politycznych. Po aresztowaniu i zsyłce przyjaciół znajdował si ę pod nadzorem policyjnym i musiał zamieszka ć w maj ątku swojej rodziny, sk ąd odbywał podró że do Wilna, Grodna i Warszawy (1830). Wybuch Powstania Listopadowego zastał Domeyk ę i jego przewodnika po stolicy, Lelewela, w Warszawie. Wst ąpił do konspiracji i nowotworzonego wojska polskiego, brał udział w bitwach i zostaje oficerem, jednak chaos i bezmy ślno ść dowódców zdecydowały o tragicznym końcu powstania. Romantyczne mierzenie „sił na zamiary” (zawołanie Filomatów) zawiodły na wojnie. Nast ąpiła kl ęska. Internowany w Prusach i zagro żony wydaleniem do Rosji zdecydował si ę na emigracj ę do Francji. W 1832 r. w Królewcu otrzymał paszport. 3. FRANCJA – W POSZUKIWANIU ZAWODU, NAUKA W SZKOLE GÓRNICZEJ Jako emigrant w 1932 r. wyjechał do Francji, wcze śniej zatrzymuj ąc si ę w Dre źnie. Mieszkaj ąc w stolicy przemysłowej Saksonii zwiedził Freiberg, centrum nauk górniczo-hutniczych, gdzie ze wzgl ędów sentymentalnych chciał pozna ć miejsce studiów, nie żyj ącego ju ż, swego stryja Józefa. Jak pisał I. Domeyko w „Moich podró żach” [3]: „Zwiedziłem w tym czasie na pocz ątku wiosny Freiberg, znajduj ące si ę tam kopalnie srebra i star ą akademi ę, w której niegdy ś za Stanisława Augusta sposobił si ę na in żyniera górnictwa kosztem Rzeczpospolitej mój stryj, Józef Domeyko. Z wielkim zaci ęciem i ciekawo ści ą przypatrywałem si ę robotom hutniczym, amalgamacji srebra i zbiorom minerałów, które po sobie Werner zostawił; nie wiedziałem, że za rok poczn ę uczy ć si ę i po świ ęca ć tej gał ęzi nauki i przemysłu...”. Zwiedzanie Akademii Górniczej we Freibergu spowodowało, że podj ął zamiar zdobycia zawodu in żyniera. Po przybyciu do Pary ża Ignacy Domeyko podobnie jak w Wilnie uczył si ę. Systematycznie ucz ęszczał na wybrane wykłady w Sorbonie, Collége de France, 231 Konserwatorium Sztuk i Rzemiosł oraz innych szkół wy ższych, słuchał najsłynniejszych fizyków, chemików, przyrodników i matematyków. Za namow ą znanego profesora Beaumonta – kartografa, geografa i geologa z Collége de France, został studentem paryskiej Szkoły Górniczej (École des Minés), gdzie zgodnie ze swoim talentem i zamiłowaniem uko ńczył pełen tok studiów w latach 1834–1837. Istnieje bardzo mało informacji o przebiegu studiów Domeyki. Ze swoim wielkim przyjacielem A. Mickiewiczem dzieli si ę uwagami o górnictwie, hutnictwie i geologii, o budowie skał i wyst ępuj ących w nich kopalinach. Wraz z Mickiewiczem rozpoczął w Pary żu prace nad histori ą Polski, która zawierałaby warunki naturalne, budowę geologiczn ą i wyst ępowanie kopalin w ramach przedrozbiorowej Polski. (W tym czasie miał ju ż I. Domeyko naszkicowane podstawowe mapy ziem polskich, hydrograficzn ą, le śną i geologiczn ą oraz mapy rozmieszczenia kopal ń i minerałów [1].) Po sko ńczeniu studiów zajmował si ę w Pary żu inwentaryzacj ą zbiorów mineralogicznych oraz chemicznym składem minerałów. W 1837 r. przebywał w Wogezach, Jurze Szwabskiej i Alzacji, gdzie poszukiwał kopalin u żytecznych. W trakcie pobytu w Alzacji odkrył tam kilka złó ż rud żelaza i wykonał analizy zawarto ści tych rud dla celów hutniczych. W pa ździerniku 1837 r. A. Mickiewicz poinformował go o zaszczytnej propozycji rektora Szkoły Górniczej w Pary żu dotycz ącej mo żliwo ści obj ęcia posady profesora chemii w Chile. Jak pisze Z. Wójcik [12], trzeba zna ć stosunki francuskie, oraz zobowi ązania Francji w Chile, aby zrozumie ć jakim wyró żnieniem była ta propozycja dla cudzoziemca. Po wyra żeniu zgody I. Domeyko przygotowywał si ę do opuszczenia Francji, kupował ksi ąż ki naukowe, przyrz ądy i sprz ęt laboratoryjny (chemiczny i fizyczny), przekazał Mickiewiczowi mapy, tekst rozprawy i instrukcje do redakcji „Atlasu Polski” i 31. stycznia 1838 roku opu ścił grono paryskich przyjaciół. Po raz ostatni widział te ż A. Mickiewicza. 4. CHILE – OJCIEC GÓRNICTWA, GEOLOGII I MINERALOGII Chile w latach 40. XIX w. było górzysto-pustynnym krajem du żo mniejszym ni ż obecnie, a ludno ść zajmowała si ę głównie rolnictwem i hodowl ą. W niczym nie przypominała obecnego pa ństwa nale żą cego do najwi ększych pot ęg surowcowych świata i najwi ększych producentów metali, a zwłaszcza miedzi. Obecnie kraj ten jest najwi ększym producentem górniczym miedzi na świecie. Ze wzgl ędu na ogromne zasoby usytuowane na stosunkowo małych gł ęboko ściach, wysok ą zawarto ść metalu w rudach oraz podatno ść rud na wzbogacanie i ługowanie – udział Chile w światowej produkcji b ędzie wzrastał. 232 Osi ągni ęcie tak znacznej pozycji w przemy śle górniczym wymagało wielu lat poszukiwa ń geologicznych, rozpoznania złó ż, wdra żania efektywnych technologii górniczych i przeróbczych, a wcze śniej edukacji w omawianych dziedzinach. Po wywalczeniu niepodległo ści (1818 r.) gospodarka chilijska po prawie 300 latach niewoli znajdowała si ę w złym stanie, cho ć górnictwo ju ż funkcjonowało, a kilkana ście lat pó źniej odkryto bogate zło ża srebra, miedzi i saletry chilijskiej (nitratynu).