Tussen Oude Plantage en Kralingen

'Zo zal het gegaan zijn denk ik: velen voorziening van Rotterdam. Hij deed dat worden gediscussieerd. Dat neemt niet weg dergenen voor wie de toestand van het in een feestrede ter gelegenheid van het dat ook de waterleidingbedrijven op Rotterdamse drinkwater een onderwerp van honderdjarig bestaan van de Rotterdamse allerlei niveaus te maken hebben met be­ aanhoudende zorg was, zullen zich hebben Drinkwaterleiding. Op 23 juni aanstaande langenafwegingen die kenmerkend zijn voor begeven naar de Oude Plantage. De ont­ zullen, volgens het goed vaderlandse iedere geciviliseerde vorm van samenleven. werpers, de uitvoerders, de aanstaande gezegde dat de geschiedenis zich nu een­ Om mij tot 'Kralingen' te beperken: de be­ exploitanten, de stadsbestuurders, de toe­ maal herhaalt, opnieuw een aantal mensen slissing om het bedrijf te bouwen op een komstige werkers in de installatie. Zij heb­ die het wel en wee van ons drinkwater ter plaats die in feite al bestemd was voor de ben zonder twijfel allen een ogenblik bijeen harte gaat, naar de Oude Plantage trekken recreatie was het resultaat van zo'n belan­ gestaan, zeker hebben ze allemaal zich de om aandacht te schenken aan een project genafweging. Dat gold ook voor de noodzaak van goed water scherp voor de dat werkelijkheid werd. Na ruim honderd gefaseerde bouw en het besluit 'Kralingen' geest gehaald en zij hebben natuurlijk onder jaar is een kringloop rond, een cirkel niet volledig te automatiseren, omdat zin­ de bekoring van toespraken van deze aan- gesloten. De Rotterdamse Drinkwater­ volle arbeid nu eenmaal zwaarder weegt leiding staat aan het begin van een nieuwe dan een gestroomlijnd produktieproces periode in haar bestaan. waarbij mensen alleen nog als noodwacht In een tijd waarin de waterleiding­ fungeren. DRS. K. KLEIJWEGT bedrijven meer en meer geconfronteerd Direkteur Drinkwaterleiding worden met effecten van milieuverstoring, Rotterdam ongecoördineerde aanpak van internationale Multi-disciplinair problemen en gebrekkige watervoorzie­ ningen in andere delen van de wereld, lijkt De bouw van Kralingen werd zowel in zijn het misschien wat overdreven al te lang stil voorbereiding als in zijn uitvoering geken­ te staan bij de voltooiing van een nieuwe merkt door een multi-disciplinaire aanpak van de problemen op technisch, organisa­ nemer, van die wethouder en van gene installatie, zelfs al zijn daarin de modernste torisch, financieel-economisch, sociaal en gemeentelijke directeur, zich verheugd in het technologieën toegepast. Ook in de water­ planologisch terrein. Deze aanpak leidde heien van de eerste paal, het steken van de leidingwereld weten we allang dat staaltjes ondermeer tot een aantal ingrijpende veran­ eerste spade of enig ander vreemd gebeur- van technisch vernuft of traditionele gebrui­ deringen in de oorspronkelijke opzet. tenisje, waardoor naar oud gebruik een ken alléén geen reden zijn voor applaus. Van de bouw van een nieuw produktiebedrijf project het denkstadium verlaat en Terecht, want waar het werkelijk om gaat was aanvankelijk zelfs geen sprake. De onomkeerbaar ware werkelijkheid wordt.' is de vraag binnen welk maatschappelijk kader menselijke handelingen en prestaties gedachten gingen uit naar een ingrijpende Met deze woorden schilderde moeten worden geplaatst. Binnen die con­ verbouwing en modernisering van het oude mr. H. C. G. L. Polak, toen nog voorzitter text dienen ook de activiteiten van water­ waterwerk aan de Honingerdijk. Er werd van het College van Bestuur van de leidingbedrijven te worden gezien. een nauwgezet onderzoek ingesteld naar de Erasmusuniversiteit, vier jaar geleden het Over het maatschappelijk nut van de open­ mogelijkheid de bestaande bedrijfsgebouwen moment waarop in de vorige eeuw de bare watervoorziening hoeft nauwelijks te en installaties zoveel mogelijk in te passen basis werd gelegd voor de openbare water­ in een nieuwe opzet. Op deze wijze ontstond een plan waarbij aanwezige funderingen opnieuw zouden worden benut en waarbij De Oude Plantage omstreeks 1840, toen er van een waterleidingbedrijf of drukke verkeerswegen nog op de bestaande reinwaterkélders nieuwe geen sprake was. Het was een schitterend wandeloord, waar de Rotterdammers genoten van het opslagruimte zou worden geschapen. uitzicht op de rivier en de stad. De afbeelding is gemaakt naar een litho van Ed Hoslein, waarin de figuurtjes zijn getekend door Bayot. Het bleek al snel dat dit eerste concept in waterleidingteehnisch opzicht tot een aan­ vaardbaar resultaat leidde, maar bezwaren opleverde voor de omgeving. Met name de hooggelegen reinwaterberging zou het karakter en de sfeer van het nabijgelegen groen- en wandelgebied Oude Plantage ernstig aantasten. Pogingen om dit bezwaar te ondervangen door de reinwaterkélders anders te situeren of ze door middel van beplanting te camoufleren riepen weer nieuwe problemen op van financiële, proces-technische of esthetische aard. Een complicerende factor was bovendien, dat althans een deel van het bedrijf Honinger­ dijk gedurende de bouwperiode moest blijven dóórproduceren, omdat de Drink­ waterleiding anders niet aan zijn leve­ ringsverplichtingen zou kunnen voldoen. Ook de factor tijd speelde een rol aange­ zien de bedrijfszekerheid van het oude waterwerk juist in die periode — eind zes­ tiger jaren — een onderwerp werd van voortdurende zorg. H20(11) 1978, nr. 12 233

Als enig nadeel van volledige nieuwbouw bleef tenslotte over het wegvallen van de mogelijkheid tot specieberging. Hoewel hiervoor aanvankelijk geen alternatief voorhanden was, lijkt dit probleem zich­ zelf te hebben opgelost. Het Rotterdamse gemeentebestuur geeft er de voorkeur aan de bochtafsnijding geheel achterwege te laten om het vanzelf ontstane natuurgebied in de polder 'De Esch' te kunnen handhaven. Het voorstel van de betrokken gemeente­ diensten een volledig nieuw zuiverings­ bedrijf te bouwen, werd gevolgd door een snelle besluitvorming. Het gemeentebestuur maakte het mogelijk nog hetzelfde jaar te beginnen met het gereedmaken van het bouwterrein. In mei 1970 ging de Rotter­ damse gemeenteraad accoord met nieuwbouw.

Specialisten van de Drinkwaterleiding en Gemeentewerken waren inmiddels begon­ nen de zuiveringstechnische en bouw­ kundige uitgangspunten op papier te zetten. Een belangrijk criterium was, dat er een bedrijf zou worden gebouwd dat qua Op 28 augustus 1974 sloeg de toenmalige wethouder voor de Bedrijven, wijlen de heer J. Worst, de capaciteit niet groter zou zijn dan de eerste paal voor het drinknateibediuf 'Kiahngen'. Na het volbrengen van dit karwei toastte hij met behoefte van de eerstkomende jaren. Wel ir. C. Lugthart, toen directeur van de Drinkwaterleiding. zou de opzet zodanig zijn dat uitbreiding in fasen later gemakkelijk kon worden Nieuwbouw bestaande situatie. Het verlies van een toe­ verwezenlijkt. Daartoe is ruimte gereser­ veerd voor een tweede en derde zuiverings­ In september 1969 adviseerden de directies komstig recreatiegebied kon gecompen­ gebouw en voor een derde en vierde rein- van de Drinkwaterleiding, de Rotterdamse seerd worden door het vrijkomende terrein waterreservoir. Op basis van de huidige dienst voor Stadsontwikkeling en de dienst Honingerdijk een recreatieve bestemming te prognoses hoeft een beslissing over de voor Gemeentewerken het gemeentebestuur geven. Hoewel deze 'ruil' inderdaad plaats­ tweede fase van Kralingen overigens pas orn over te gaan tot de bouw van een vond, geeft het Rotterdamse gemeente­ na 1985 te worden genomen. volledig nieuw zuiveringsbedrijf. Direct ten bestuur thans de voorkeur aan woningbouw. oosten van het bestaande waterwerk was hiervoor een geschikt terrein aanwezig, dat Eind april 1977 ging het waterwerk Honingerdijk dicht. De Rotterdamse wethouder voor de Bedrijven, reeds eigendom was van de gemeente. Dit H. v. d. Pols, sloot de kraan, geflankeerd door DWh-directeur Kleijwegt en een aantal charmante terrein was in eerste instantie bedoeld voor dames in 19e eeuwse kledij. het bergen van specie die vrij zou komen bij het om nautische redenen wegbaggeren van een bocht in de Oude Maas. Daarna zou hét bestemd worden voor de recreatie. In waterleidingtec'hnisch opzicht bood nieuwbouw het voordeel, dat de verschil­ lende opeenvolgende bedrijfsonderdelen op de meest logische manier aaneen gescha­ keld konden worden. Verder zou gedu­ rende de bouwperiode het bestaande water­ werk Honingerdijk zondermeer gehand­ haafd kunnen blijven. Van belang was ook, dat de nieuwe locatie vrijwel even gunstig lag ten opzichte van de bestaande aan- en afvoerleidingen als het oude terrein. Financieel bleken de verschillen miniem: vernieuwing van het oude bedrijf zou circa 10 procent voordeliger uitkomen dan nieuwbouw, waardoor niet van een doorslag­ gevend voordeel kon worden gesproken. Ook in stedebouwkundig opzicht bleek nieuwbouw aantrekkelijker. Wat dit betreft meende men zelfs te kunnen spreken van een aanmerkelijke versterking van de 234

periode van koortsachtige bouwactiviteit af. In een tijdvak van nog geen 20 jaar werden in hoog tempo drie omvangrijke projecten — Berenplaat, Biesbosch en Kralingen — gerealiseerd. Aan deze expan­ sieve ontwikkeling komt thans een eind, met alle consequenties van dien voor de structuur van ons bedrijf en het personeel dat er werkt. De nu voor ons liggende fase van consolidatie zal ook bijzondere eisen stellen aan het management. Eisen, die zullen moeten harmoniëren met verlangens die voortkomen uit maatschap­ pelijke ontwikkelingen alsmede het streven naar inspraak en medezeggenschap door alle leden van de bedrijfsgemeenschap. Dit alles betekent natuurlijk niet dat de Drinkwaterleiding Rotterdam zich minder betrokken voelt bij allerlei belangrijke ontwikkelingen waarmee de waterleiding­ bedrijven als geheel op het ogenblik worden geconfronteerd. Ik noem bijvoorbeeld de ingrijpende reorganisatie van de openbare watervoorziening, waarvoor de eerste schetsen thans op tafel liggen. Wij geloven dat ons bedrijf belangrijke bijdragen zou kunnen leveren aan het oplossen van bestaande of zich aankondigende proble­ men in andere regio's dan ons huidige Proeffabriek zuiveringstechniek kunnen op de voet wor­ voorzieningsgebied. Wij zijn hiertoe princi­ In het bedrijf Kralingen zoals het er nu den gevolgd. pieel bereid en technisch in staat. Het staat isgebrui k gemaakt van de laatste nieuwe bedrijf Kralingen zou zo van bete­ ontwikkelingen op het gebied van de zuive­ Sociaal plan kenis kunnen worden voor meer inwoners ringstechniek. Toen de Rotterdamse wet­ Onmiddellijk na de beslissing om een van Zuid-Holland dan de ingezetenen van houder voor de Bedrijven, wijlen de heer geheel nieuw produktiébedrij'f te bouwen Rotterdam alleen. J. Worst, op 28 augustus 1974 de eerste realiseerden wij ons bij de Drinkwater­ paal sloeg, moesten een aantal belangrijke leiding dat de nu gekozen weg niet alleen • • O beslissingen over de toe te passen zuive­ in technisch en historisch opzicht een breuk ringssystemen nog worden genomen. Dat met het verleden betekende, maar dat er gebeurde op basis van vergelijkend onder­ ook rekening moest worden gehouden met zoek in de eigen proeffabriek van de sociale consequenties. Drinkwaterleiding aan de Honingerdijk. Het was duidelijk dat in het nieuwe bedrijf Zelfs op dit moment, nu de installatie al niet alleen minder, maar ook geheel andere een jaar in bedrijf is, wordt nog gewerkt taken wachtten dan aan de Honingerdijk, aan optimalisering en verfijning. Zo expe­ waar veel werkzaamheden nog werden rimenteert men nog met het effect van verricht in een bijna ambachtelijke sfeer. verschillende koolsoorten. Ook de slib­ Dit leidde in september 1971 tot de instel­ verwerking draagt nog een voorlopig ling van een projectgroep die opdracht karakter. kreeg de technische, economische én In een bedrijf als Kralingen ligt het accent sociale aspecten op elkaar af te stemmen. sterk op het werktuigbouwkundig karakter Via een unieke procedure en met inspraak van de installaties. Een interessante vraag is van alle betrokkenen vond de projectgroep of het in de waterleidingwereld gebruike­ niet alleen een bevredigende oplossing voor lijke 'civiel-technisch' denken in gebruiks- het probleem van overtollige personeels­ en afschrijvingsperiodes van 40 of 50 jaar leden, maar werd via een complex systeem in deze situatie nog wel relevant is. Of men van technische en organisatorische maat­ naar analogie van de chemische- en regelen ook de overgang van Honingerdijk petrochemische industrie, waaraan een naar Kralingen geregeld. Van groot belang installatie als 'Kralingen' sterk verwant is, hierbij was, dat de projectgroep er in niet uit moet gaan van veel kortere slaagde moeilijk meetbare begrippen als termijnen, zeg 10 of 15 jaar. De voordelen zinvolle arbeid, plezierige werkomstandig­ liggen voor de hand: er kan goedkoper heden en sociale behoeften in haar plannen worden gebouwd, omdat de installaties te betrekken. minder 'degelijk' hoeven te zijn, én de snelle Met de voltooiing van Kralingen sluit de ontwikkelingen op het gebied van de Drinkwaterleiding althans voorlopig een Kralingen: 'Een alleraangenaamst oord ter bewandelinge als ter speelevaart'

Inleiding gelegd langs de rand van het verdronken kerk ten dienste van bewoners uit de omge­ gebied, over IJsselmonde en Kralingseveer, ving gestaan heeft bij het Kralingse Veer, 'Kralingen': de bekende stadswijk aan de vermoedelijk langs de Hoflaan en de Oude- het belangrijkste veer naar IJsselmonde, dat oostzijde van Rotterdam gelegen. dijk, via Crooswijk en Overschie in Rotter­ in 1333 voor het eerst in een oorkonde Kralingen is de bakermat van de drink­ dam naar de legerplaats Voorburg. Na het wordt vermeld. watervoorziening voor Rotterdam. terugtrekken van de Romeinse legioenen in In ieder geval vindt men uitvoerige en In 1873 werd het waterwerk Honingerdijk het begin van de 3e eeuw, raakten de heir­ fantastische verhalen over de St. Elbrechts- in deze wijk gesticht; dit bedrijf is thans banen in verval en het water had daarna kapel 'den heylhouck', bij genoemd veer, ontmanteld en verlaten; alleen de water­ nog vele eeuwen vrij spel. waar later haringvissers Gods zegen inrie­ toren zal straks herinneren aan wat sinds­ Eerst rond de jaren 900 en 1000 is er sprake pen. Het tijdstip van de bouw is evenwel dien ter plaatse op het gebied van de zuive­ van waterkeringen of dijken, die door mon­ niet bekend. ring van oppervlaktewater is gepresteerd. niken of door één van de Hollandse graven Het nieuwe bedrijf Kralingen ligt eveneens Hoe de situatie er rond 1300 heeft uitgezien zijn aangelegd. De Oudedijk zou reeds in in de wijk en draagt dezelfde naam. is dus niet duidelijk, wel is er vóór die tijd 900 zijn aangelegd op de fundamenten van al een ambachtsheer in Kralingen, een edel­ de vroegere heirbaan. man, die de heerlijkheid van de Hollandse W£> • De 's Gravenweg zou reeds bestaan hebben graaf in leen had ontvangen en er een ver­ sterkt huis had gebouwd, het eerste slot IR. C. WIELENGA tijdens het optreden van Floris V, dus vóór Adjunct-directeur 1272. Honingen. Gemeente Drinkwaterleiding Op een kaart in de geschiedkundige Atlas Omdat de omvang van het ambacht Kralin­ «1 Rotterdam van Nederland, waarop Holland tussen het gen van ouds wel gelijk geweest zal zijn aan IJ en de grote rivieren in 1300 is aangegeven, die van de parochie, de kerkelijke gemeente, ti É komen in ieder geval beide namen reeds ligt het voor de hand, dat onder het oudste voor. Kralingen moet worden verstaan de combi­ natie Honingen-Kralingseveer. De ontwikkeling van de drinkwaterzuive­ Het zijn daarom vermoedelijk de oudste ringstechniek wordt hier voortgezet. waterkeringen langs de Maas, die echter niet Beide bedrijven zijn uiteraard nauw aan meer voorstelden dan zeer lage zomerkaden. De ambachtsheerlijkheid Kralingen elkaar verwant en tevens aan de stadswijk In het begin van de 14e eeuw werden de Een heerlijkheid is een stuk overheidsgezag Kralingen; de namen van de twee bedrijven buitendijkse gorzen bij gedeelten, polders- of regeermacht, dat als een erfelijk recht zijn dat in het verleden ook. Hierom en gewijs, bedijkt, waardoor langzamerhand was verkregen. omdat er eveneens een bekend gezegde is, veel vruchtbaar land werd gewonnen. De ambachtsheer kreeg zijn inkomsten uit dat luidt: 'zo oud als de weg naar Kralin­ Het oude gezegde 'wie het water niet keert, de heerlijke rechten en goederen, zoals o.a. gen', is in het volgende de geschiedenis van is het land niet weerd!' deed opgeld. het jacht- en visrecht, het recht van zwaan­ 'Kralingen' weergegeven. Door die voorbedijkingen ontstond de drift, het recht van de wind, het recht van tegenwoordige rivierdijk, die hoger aange­ nakoop (een zeker rantsoengeld bij de over­ legd werd dan de bestaande: Schielands De eerste 1000 jaar na Chr. dracht van onroerend goed), tolgeld en het Hoge Zeedijk (Oostzeedijk, Honingerdijk, veerrecht van het later erg drukke Kralingse 'Zo oud als de weg naar Kralingen'. Nesserdijk, Schaardijk). Veer, waarvan de heer van IJsselmonde ook Hoe oud deze weg dan wel is, is niet precies Zo was dan het grondgebied van Kralingen de helft bezat. na te gaan. Tweeduizend jaar geleden op het water veroverd. bestond het gebied, ten zuidwesten van Hij sprak recht bij minder zware vergrijpen Rotterdam, uit moerassig veenland, door­ en deelde in de opgelegde boeten. Nadien is sneden door brede rivierbeddingen en veel Het oudste Kralingen de rechtspraak overdragen aan een college kreken. Door dit gebied hebben de Romei­ De oorsprong van het dorp Kralingen is van schout en schepenen, waarin welgestelde nen mogelijk een heirweg aangelegd voor een omstreden vraag. Sommigen menen, dat Kralingenaars zitting hadden. hun troepenvervoer. de eerste Kralingenaars zich gevestigd hebben Vermoedelijk hebben de oudste heeren van Met behulp van de Peutingerkaart, die de langs de Nesserdijk, een buurtschap, dat in Kralingen zelf op het slot Honingen ge­ toestand van ca. 350 jaar na Chr. weergeeft, 1426 als Kralingeroord werd aangeduid. woond, maar is het later toen het slot met heeft men geprobeerd de loop van die weg Algemeen wordt aangenomen, dat de eerste de ambachtsheerlijkheid vererfde in geslach- te berekenen. De Romeinse wegenbouwers stoorden zich niet aan terreinmoeilijkheden Afb.1 - DeZuid-Hollandse eilanden in de Romeinse tijd met heirbaan. en projecteerden hun heirbanen als rechte lijnen. Toimm H>ar!lni Oorspronkelijk moet de weg dan ook ge­ lopen hebben vanaf de Kop van 't Land in de Brabantse Biesbosch rechtdoor via het huidige Barendrecht * naar Vlaardingen (zie afb. 1). Helaas waren de Romeinen niet opgewassen tegen het Hollandse water, want als gevolg van een flinke stormvloed vanuit de zee, die diep het land inbrak in oostelijke richting, moest de weg noodgedwongen worden om-

* De namen van later ontstane plaatsen etc. zijn, ook in het vervolg, alleen ter verduidelijking genoemd. 236

ten, die elders gevestigd waren, niet of In de 16e eeuw had het slot evenwel weer slechts nu en dan door de heeren bewoond. veel te lijden van de Spaanse troebelen en na In 1297 komt als heer voor Odzier van voor de tweede keer verwoest te zijn, in Cralinghen; in zijn geslacht bleef de heer­ 1572, was bewoning uitgesloten en heeft het lijkheid tot ongeveer 1397, toen Dirk van slot alleen nog maar gediend als kerker voor der Leek ambachtsheer van Kralingen werd. de geuzenaanvoerder Lumey. Deze was gehuwd met Odziers dochter, De ruïne bleef nog een eeuw staan tussen de Gillis van Cralinghen. Na het overgaan in grachten, die nu nog als de Grote Vijver en de geslachten Kijfhoeck en Van Assendelft, de Kleine Vijver bekend staan in het park verkocht Johan Willem du Faget, wiens Honingen. moeder een Van Assendelft was, de heer­ lijkheid met het halve veer in 1668 aan de Toen de Franse troepen in 1672 in aantocht stad Rotterdam voor ƒ 88.000,—. Om te waren, zijn de bouwvallen omvergehaald te voorkomen, dat de grafelijkheid in het op last van de Rotterdamse stadsregering, vervolg de inkomsten zou derven, waarop die ervoor beducht was, dat de Fransen zij recht had bij de overgang van een leen zich er in zouden nestelen. (hofrechten en heergewaden) werd steeds één der burgemeesters van Rotterdam Het oude Kralingen aangewezen als 'sterfheer' van Kralingen. In 1515 telde de kerkelijke gemeente rond Bij diens dood moesten dan de verschuldigde het Kralingse Veer in 64 haardsteden (woon­ rechten betaald worden. huizen) ongeveer 200 communicanten, die Na de totstandkoming van de Grondwet in zich geneerden met 'coe, visschen en riet- 1848 was er geen erfelijk recht meer om snijden'. Wat de bewoners bezield heeft om overheidsgezag uit te oefenen. meer landinwaarts te gaan wonen is ook nu Het oorspronkelijke wapen van de heeren weer een raadsel; mogelijk is het een gevolg van Cralinghen, dat nu nog het wapen voor r£¥ ïllï geweest van overstromingen of van de ont­ de wijk Kralingen is, is een rode achtpun- Afb. 2 - Het wapen van Kralingen. wikkeling van de landbouw en veeteelt. tige ster op een gouden veld (zie afb. 2). eind aan toen Hoekse benden erg huis hiel­ In elk geval is er een dorp Kralingen ont­ den op het platteland. Vooral in het jaar staan in de huidige Prins Alexanderpolder, Het slot Honingen 1426 veranderden door hun toedoen ver­ waar nu nog de begraafplaats Oud-Kralin- Waarom de burcht van de heeren van scheidene kastelen in ruïnes. gen te vinden is. Cralinghen de naam Honingen heeft gekre­ Ook het slot Honingen (zie afb. 3), dat Het dorp lag aan de Veenweg, die men zich gen, bestaan verschillende gissingen. De buitendijks gelegen was en via een dam moet denken in rechte lijn vanaf de ge­ meest aannemelijke is de volgende: Honin­ (mogelijk de tegenwoordige Hoflaan en noemde begraafplaats naar de noord-oost gen of Hoeningen is afkomstig van Hün, Slotlaan) bereikbaar was, is toen onder aan­ punt van de Kralingse Plas. Hioen of Hoen-inge, dat hoge waard of voering van Willem Nagel door de Hoeksen Aan die weg stonden een kerk, een am- woerd betekent, zulks in tegenstelling tot de in brand gestoken en verwoest. Na 1462 is bachtshuis of rechthuis, dat tevens als omliggende water- en veenachtige gronden. het luisterrijk herbouwd, zodat het één der herberg dienst deed, een Heilige Geest- of Rotterdam was in de middeleeuwen om­ grootste en prachtigste gebouwen in de wijde buitenarmhuis en een school. Het was in geven door kastelen, doch daar kwam een omtrek was. 1632 een kleine besloten gemeenschap van Afb. 3 - Het slot Honingen in 1420. 119 woonhuizen; honderd jaar later waren het er 389. Een belangrijke bezigheid werd de turf- winning; het was de turfschuur van de Hollandse steden geworden. Als gevolg van de vervening kwam het dorp op zo'n smalle landstrook tussen uitge­ strekte veenplassen te liggen, dat zo goed als geen middel van bestaan overbleef (zie afb. 4). Sedert het begin van de 18e eeuw gingen de bewoners zich dan ook meer en meer vestigen aan de Oudedijk, de 's Gravenweg en in de Hoflaan, dichter in de buurt van Rotterdam. De geweldige wateroppervlakte begon voor de provincie ook gevaarlijk te worden en daarom werden tussen 1867 en 1872 veel plassen drooggemalen, o.a. Het Lage Land, nu bekend als de Prins Alexanderpolder, de laagst gelegen polder in ons land (6,5 meter beneden NAP). De Veenweg werd vergraven en alleen het kerkhof met de laan ernaartoe bleef over. H20(11) 1978, nr. 12 237

PROVINCIK ZUIDHÜLLAN» (ÎKAIIIKX'I'I-; KKUINrai.Y meer was. Zo werd de katoendrukkerij Non Plus Ultra (1720) in 1870 verplaatst van de 's Gravenweg naar de Oostzeedijk. Aan de Honingerdijk vestigden J. F. Hof­ man en Zoonen hun fabriek (1748-1899) om met 120 werklieden 'kogels, bomben, granaten en andere ammunitie van oorlog te gieten, als ook glas te blazen'. Op Bosland verrezen houtzaagmolens, en aan de Korte­ kade snuifmolens. Verder kwamen er lood- witmalerijen, touwslagerijen, enz. Deze bedrijven verschaften veel werk aan o.a. immigranten, voornamelijk uit de omliggende dorpen, maar ook vanuit Duits­ land. De werklieden woonden in buurtjes in erbarmelijke éénkamerwoningen zonder sanitaire voorzieningen; berucht was de omgeving van de Slaak. In de 19e eeuw volgde een volledige ver­ plaatsing van het oude dorp Kralingen uit de omgeving van de Veenweg naar de omgeving van De Viersprong, waar een nieuw Gemeentehuis (op de plaats van de huidige studentenflat aan de Kortekade), een nieuwe kerk en een nieuwe school verrezen. In 1802 werd de eerste Katholieke kerk gebouwd op de plaats van de herberg 'de Gouden Leeuw'; in die tijd bestond er ook nog een zgn. schuilkerk op de plaats, waar nu in het Kralingse bos een eenvoudig gedenkteken staat van een pelikaan met KateïïttrecM uitgestrekte vleugels en drie jonge vogels aan haar borst.

'fftâtrf-tvqy. In 1877 werd de huidige R.K. St. Lambertus- Srltaal van i ; 50,000, kerk aan de Hoflaan gebouwd; de Grote of tiaitf mtf ^sow*,»1. v mm tfw*»l* fHty. f Hervormde kerk op De Viersprong is van a 1842 (zie afb. 5). .";';" "h *" V"" :

Afb. 5 - De Viersprong met gezicht in de Hof- laan, 1875. : JMSWJMKI:iUtÀ Kïjl»!*. Öitg« «a Jfeg« Swj#r te Ltmmuim jf'MWfhmttrtw. <ïf20fmt*mœ!t. Afb. 4 - De grenzen van de gemeente Kralingen voor 1871. Bij wet van 3 april 1871 werden o.a. de grenzen van Hillegersberg gewijzigd i.v.m. de droogmaking van de plassen. Kralingen kreeg delen van polders er bij en stond in het noord-oosten het grond­ gebied af, waar nu de woonwijken in de Alxander-polder zijn verrezen.

Het nieuwe Kralingen geslacht Osy, heerste een exquise weelde In de 18e eeuw is zich rond De Viersprong van internationale allure, die culmineerde (Oudedijk, 's Gravenweg, Kortekade en Hof- in een bezoek van de Oostenrijkse vorst laan) een nieuw welvarender Kralingen Jozef II aan de buitenplaats. gaan ontwikkelen (zie afb. 9). De namen van de buitenplaatsen die groten­ deels verdwenen zijn, leven voort in de Rijke Rotterdammers bouwden langs Oude­ huidige straatnamen (zie afb. 9). dijk en 's-Gravenweg en langs de Oostzee­ In de tussen de buitenplaatsen liggende dijk, Honingerdijk en Nesserdijk 'logeabele' laantjes vestigden zich warmoezeniers en buitenhuizen en 'trotsche lusthoven met kleine neringdoenden. Die laantjes werden salons, koepels, plantagiën en menageriën', later de Kralingse straten; op de terreinen zoals Jeruzalem, Jericho, Rozenburg, Ypen- van de buitenplaatsen werden naderhand hof, Trompenburg, Vredenoord, Struisen- nieuwe lanen aangelegd. De afwisseling burg, Woudestein en andere. Op de buiten­ van straten en lanen in Kralingen is hier­ plaats Rozenhof, gelegen in de bocht van de mede historisch verklaard. Nesserdijk met een stijlvolle tuin tot aan het Er kwamen ook industriële vestigingen Toepad en eigendom van het bankiers­ omdat daarvoor in Rotterdam geen plaats 238

In 1868 werd de grond van het kasteel andere het verbeteren van de sanitaire woonwijken voor de arbeidersbevolking Honingen door het Stadsbestuur verkocht. toestand (stinksloten). Alle Rotterdamse werden rond 1915 ontwikkeld, doch niet Het terrein werd verkaveld op voorwaarde, raadsleden waren er vóór, behalve Pieters, uitgevoerd. De toenmalige burgemeester dat er alleen maar buitenhuizen of huizen die opzag tegen de kosten van de zojuist van Rotterdam Zimmerman toonde zich voor de 'fatsoenlijken' stand met tuinen genoemde verbeteringen. een fervent voorstander voor open bebou­ gebouwd zouden worden. De naam Kralingen bleef aan de Rotterdam­ wing en handhaving van groen. Het werd Door de vele tuinen rond de buitenverblijven se wijk verbonden. een woonwijk voor de beter gesitueerden. was Kralingen een 'alleraangenaamst' oord, Dezelfde burgemeester heeft ook de 'zo ter bewandelinge als ter speelevaart met Kralingen in de 20e eeuw totstandkoming van het Kralingse Bos rijtuig'. De beplanting van het eiland Rust- De verstedelijking van westelijk Kralingen gestimuleerd. Door het graven van de wat, de huidige Oude Plantage, verhoogde Waalhaven kwam rond 25 miljoen kubieke de aantrekkelijkheid. was al vóór de annexatie begonnen, want Rotterdam had voor een sterk groeiende meter grond vrij, die bestemd werd om de In 1873 werd nabij de Oude Plantage het plaats waar het bos zou komen te staan, waterwerk Honingerdijk gesticht (zie afb. 6). bevolking behoefte aan veel en goedkope woningen. Buitenplaatsen werden verkaveld met zes meter te verhogen. De eerste Het rivierwater, waaruit het drinkwater en naargeestige huizenblokken werden aanplantingen voor dit bos vonden in 1925 werd bereid, was toen, zoals bekend, van opgetrokken. Het westen van Kralingen plaats. goede kwaliteit. Dit blijkt ook uit de werd een verpauperde stadswijk. Het werkelijk landelijke karakter van vestiging van het oude Kralingse zwembad Ook tot het oostelijk deel van Kralingen Kralingen verdween echter wel door de in de Maas ter plaatse en de levendige drong de verstedelijking snel door. Nieuwe bebouwing, maar er is gelukkig nog veel handel in rivierzalm in die tijd; in 1885 groen blijven bestaan. Van de buitenplaats Rozenburg is het park Rozenburg over­ werden 100.000 zalmen aangevoerd op de Afb. 6 - Het waterwerk Honingerdijk, ca. 1880. markt te Kralingseveer. Mede als gevolg gebleven. van de normalisatie van de Rijn, het Aan de eigenaar van Rozenburg zou ook te gesloten zalmtraktaat met Duitsland en de Cf danken zijn geweest, dat de Kralingse Plas vervuiling van het rivierwater is de zalm­ (oorspronkelijk de Noordpias) aan de droog­ visserij uiteindelijk verdwenen. Het zwem­ making is ontkomen, omdat deze heer zijn bad ook. fraaie uitzicht niet wilde missen. Andere buitens, zoals Ypenhof en Vredenoord zijn Kralingen en de annexatie eveneens verdwenen. Buitenzorg en 's Gravenhof aan de 's Gravenweg en Op 21 mei 1895 is Kralingen door Rotter­ Trompenburg aan de Honingerdijk zijn nog dam geannexeerd. Dit is gepaard gegaan de restanten van een 18e-eeuwse woon- met een harde strijd in Kralingen tussen cultuur. vóór- en tegenstemmers. Een felle tegen­ Van Buitenzorg is ook de ophaalbrug met stander was de burgemeester van Kralingen, kwakel, dit is een verhoogd voetgangers­ G. H. Lambert. De tegenstanders probeer­ bruggetje omdat de brug zelf in verband den een schrikbeeld aan te jagen voor met de drukke praamvaart meestal open hogere belastingen, maar verzuimden mee was, nog intakt gebleven (zie afb. 7). te delen dat ook ieder jaar in Kralingen de Volgens overlevering woonde eens op belastingen noodzakelijk zouden moeten Trompenburg de beroemde admiraal Tromp. worden verhoogd. De tuin ervan behoort nu tot het inter­ De voorstanders pleitten ervoor dat iedere ingezetene van Kralingen belang zou hebben bij de annexatie: 'alleen Rotterdam n/e. 7 - Ophaalbrug met kwakel van het 18e heeft de macht en de kracht om uit te eeuwse buitenverblijf Buitenzorg. voeren wat dringend noodzakelijk is', onder

Afb. 8 - Herberg 'In den Rustwat'. H20(11) 1978, nr. 12 239

nationaal bekende Arboretum, met twee­ duizend verschillende bomen en heesters, waaronder zeldzaam forse ceders, naast andere bijzondere boomsoorten uit Europa, Afrika, Azië en Amerika. De oudste exem­ plaren stammen uit de jaren 1820, 1870 en 1900. Een oase van groen in Kralingen. Ook in ander opzicht kwamen er verande­ ringen. In 1905 vond op de Honingerdijk bij de Rustwat de officiële feestelijke opening plaats van Rotterdams eerste elek­ trische tramlijn, lijn 1 Honingerdijk-Park, een route vooral ook ten gerieve van de gegoede Kralingse belastingbetalers. De trein vanuit de richting Gouda reed toen al naar het bekende Maasstation (Staatsspoor). De bekende herberg 'In den Rustwat' (zie afb. 8) kon later door dijkverhogingen en verkeersplannen niet meer worden gehand­ haafd; deze is op een andere plaats dicht in de buurt herbouwd. -<3r-V I,_' . ' / / mus Universiteit en Kreditlose Plas Afb. 9 - Het huidige Kralingen en Alexander polder (Het Lage Land). In 1940 werd het dichtbevolkte westelijke deel van Kralingen door het Duitse bom­ bardement getroffen. Het gat dat de Duitse bommen in dit gehele complex sloegen, bedroeg na het uitwoeden van de brand 37 ha, waarvan 23 ha bebouwd was geweest. Vernield werden daarbij 5663 woningen en 229 bedrijven, 17 scholen, 20 garages, 418 winkels en café's. Het herbouwplan is beperkt gebleven tot de 'brandwond'. Door het toepassen van een ander type bebouwing en verkaveling en het bouwen van een geringer aantal woningen (1550 in plaats van 5663) is het grootste deel van de ontstane vernieling omgezet in een groene ruimte. Jammer genoeg is niet de gehele buurt gesaneerd. In de zestiger jaren heeft de groei van Kralingen als woonwijk zich voortgezet in de Alexanderpoldër, dichtbij de plaats waar het oude Kralingen bestaan heeft (zie afb. 9). Het nieuwe Kralingen is nu weer Oud- Kralingen geworden en ook nu gaat de geschiedenis door. De Erasmus Universiteit (voorheen de Nederlandse Economische Hogeschool) heeft een nieuwe dimensie aan Kralingen toegevoegd (zie afb. 10). Strijd wordt er ook nog immer gevoerd: strijd tegen de aanleg van een metro door Kralingen, strijd tegen de sloop van oude woningen — hoe vreemd dit ook mag klinken — en strijd tegen de aantasting van het groen. Ook die strijd zal Kralingen over­ leven.

Slotbeschouwing Kralingen is een wandelend dorp geweest, het heeft zich binnen de grenzen van de toenmalige gemeente volledig verplaatst. Sinds de oude heerlijkheid, die tot een dode letter is geworden, heeft Kralingen vooral 240 Drinkwater voor Rotterdam. Verleden, heden en toekomst

1. De ontwikkeling tot aan de tweede 1874 gereed kwam, bestond uit een prise- wereldoorlog d'eau, bezinkbassins, langzame zandfilters Vóór de aanleg van een centrale drinkwater­ en een pompstation (afb. 1). voorziening was de Rotterdamse bevolking Water inlaten vond plaats op natuurlijke grotendeels aangewezen op het gebruik van wijze tijdens de hoogwaterperioden. Het water uit de stadsgrachten en singels. water van de Nieuwe Maas bevatte nog zo Bij de toenmalige kwaliteit van het opper­ weinig verontreinigingen, dat een eenvoudige vlaktewater zou dit op zich geen alarmeren­ bezinking gevolgd door een langzame zand- de toestand zijn geweest, ware het niet dat filtratie afdoende waren om drinkwater meestentijds ook alle vuil — ondanks de te verkrijgen dat ruimschoots voldeed aan bestaande verbodsbepalingen — in de alle eisen. Bedroeg het beschikbare filteroppervlak in grachten werd geloosd, terwijl van verver­ 2 sing van de stedelijke binnenwateren 1874 nog slechts 4000 m , in 1879 vond nauwelijks sprake was. reeds een kapaciteitsverdubbeling plaats. Het bedrijf had over de afzet kennelijk niet te klagen, zo kwam in 1884 de volgende uitbreiding tot stand, waarbij het filter­ 2 IR. B. KUYT oppervlak werd vergroot tot 24.000 m . Het waterverbruik nam zodanige vormen Afb. 11 - Omgeving van de Viersprong, 1977. Hoofd afd. Nieuwe Werken Drinkwaterleiding P,otterdam aan dat B& W van Rotterdam in 1894 een dringend beroep op de bevolking deden in de laatste eeuwen een enorme gedaante­ waterverspilling tegen te gaan; op misbruik wisseling ondergaan: van een landelijk van water kwam een boete te staan van gebied tot de huidige stadswijk binnen de f 25,—. agglomeratie Rotterdam (zie afb. 11). Vanaf het midden van de vorige eeuw zijn Als gevolg van dit verbruiksbeperkende Veel heeft Kralingen moeten prijsgeven, dan ook pogingen ondernomen tot meer beleid daalde het hoofdelijk waterverbruik maar het heeft in veel opzichten ook aan hygiënische toestanden te geraken [1]. per etmaal van ca. 220 1 in 1893 tot ca. 100 1 betekenis gewonnen. Kralingen is nog steeds Er kwamen verschillende plannen ter tafel, in 1910, zodat de groei een wat rustiger een heerlijkheid. die aanvankelijk alleen maar betrekking verloop kreeg. hadden op het doorspuien van de binnen­ Niettemin moest in 1898 een verdere uit­ Dank wateren. Een plan dat de eerste aanzet zou breiding worden gerealiseerd, waarbij het De foto's en andere afbeeldingen zijn uit worden voor een drinkwaterleidingbedrijf aantal filters werd vergroot tot 25 met een het Gemeente Archief. — nl. de aanleg van een 'verschwaterleiding' totaal oppervlak van 43.000 m2. Gaarne wil ik mijn dank uitspreken aan de voor de aanvoer van water uit de Nieuwe Omstreeks de eeuwwisseling produceerde dit heer drs. R. A. D. Renting, Gemeente­ Maas — kreeg echter in een later stadium waterwerk reeds 18 miljoen m3 biologisch archivaris van Rotterdam en zijn mede­ toch de voorkeur. gezuiverd drinkwater, dat onder kwaliteits- werkers, die mij bijzonder behulpzaam zijn Dit resulteerde uiteindelijk in de aanleg van kontrole stond van het inmiddels opge­ geweest bij het verzamelen van de gegevens. een waterwerk aan de Honingerdijk, boven- bouwde bedrijf slaboratorium. strooms van de stad. Dit waterwerk dat in In de twintiger jaren ontstonden in het Literatuur 1. Blécourt, mr. A. S. de: Ambracht en gemeente. Waterwerk Honingerdijk De regering van een Hollandsen dorp gedurende de 17e, 18e en 19e eeuw, 1912. 2. Embden, ir. S. J. van: Kralingen gaat herrijzen. '.'•*" m. Bouw (2 febr. 1946). ft* •VSStoK&s 3. Kersbergen, dr. A. Th. C: Katholiek » ?• , ** Kralingen in den loop der tijden, 1947. 4. Lommol, S. J. A. van: Bijdragen tot de geschie­ denis der gemeente Kralingen. De Katholiek, 1870. 5. Ollefen, L. van en R. Bakker: De Nederlandsche Stad- en Dorpbeschrijving, deel V, Schieland en Krimpenerwaard, 1797. 6. Ratsma, H.: Arboretum, een oase van groen. Wijkgids Kralingen, 1970/71. 7. Reineck Leyssius, jhr. dr. H. J. L. T. van: De Zuid-Hollandsche eilanden in den Romeinschen tijd en de Zuidelijke route van de Peutingerkaart. Rotterdams jaarboekje, 1940. 8. Renting, drs. R. A. D.: Eigen aantekeningen. Kralingen in oude ansichten, 1968. Kralingen een heerlijkheid, Wijkgids Kralingen, 1970/71. Rotterdam in de 17de en 18de eeuw. 9. Verheul Dzn., J.: Kralingen en 's-Gravenweg, alsmede de oude merkwaardige buitenhuizen en boerenhofsteden aan dien weg, 1932. Oostelijk Rotterdam, Kralingsche Veer en Capelle a\d llssel met verdwenen en bestaande beziens­ waardigheden aan Schieland's Hoogen Zeedijk, 1933.

• • • H20(11) 1978, nr. 12 241

NIEUWE MAAS NIEUWE MAAS IIEUWE MAAS 1 OUDE MAAS 1

INLAATSLUIS JNtAATPOMPSTATIO.n 1NLAATPOMPSTATION 1 INLAATPOMPSTATION !

BEZÎNKBASSINS BEZINKBASSINS BEZINK BASSINS 1 SPAARBEKKENS 1 _EI LD. POMPEN L.D. POMPEN 1 L.D.POMPEN 1

[ MIKROZEVEN 1

akt ieve kool aktieve koo BREEKP UNTC HLORIN G BREEKPUNTCHLORING 1 Fe*" kalk aktirv«? kool VLOKKENRLTERS ! VLOK KENFILTERS 1

SNELFILTERS SNELFILTERS SNELFILTERS 1 SNELFILTERS 1

LANGZ. ZANDFILTERS LANGZ. ZANDFILTERS LANGZ. ZANDFILTERS 1 BELUCHTING 1

ACHLORING NACHLORING j NACHLORING |

1 M D.POMPEN 1

REINWATERBERGING REINWATERBERGING REINWATERBERGING 1 REINWATERBERGING J

H.D. POMPEN H.D.POMPE N H D. POMPEN | H D POMPEN |

AANPASSING PROCESSCHEMA'S HONINGER DIJK BERENPLAAT H4 VA -m- 1874 - 1930 1939 -1953 vanaf 1953 vanaf 196 6 Afb. 1 - Globaal overzicht van de ontwikkeling en opbouw van de gevoerde zuiveringsprocessen op Honingerdijk en Berenplaat. bedrijf de eerste moeilijkheden als gevolg 2. Invoering van de chemische zuiverings­ van een vlokkendeken. Deze vlokkendeken van de verslechtering van de grondstof; methode werkt als een zwevend filter voor de kleinere tot uiting komend in verkorting van de Na de oorlog deed zich weer de behoefte vlokjes. filterlooptijden, smaakbezwaren en twijfel gevoelen aan uitbreiding van de produktie- d. Verwijdering van de resterende vlokjes aan de hygiënische betrouwbaarheid van kapaciteit. Van principiële betekenis is ge­ in snelfilters. het eindprodukt. weest de indienstneming in 1953 van een De oplossing werd gevonden door het in nieuw produktiegedeelte waarbij een vol­ Het biologische zuiveringsgedeelte onder­ dienst stellen van enige snelfilters , voorzien ledig chemisch zuiveringssysteem werd toe­ ging geen verandering, maar profiteerde van lucht- en waterspoeling, ter ontlasting gepast. alleen van een geringere belasting. Het leveringsvermogen van deze chemische Het filtraat van de chemische zuiverings­ van de langzame zandfilters . Deze voor­ 3 filtratie had het gewenste gevolg; zo liep zuiveringseenheid bedroeg 3000 m /h, waar­ eenheid werd gemengd met dat van de het aantal schuimingen na ingebruikneming mede de bestaande kapaciteit van de biolo­ biologische filters, waarna het mengsel nog gische zuivering met 50 % werd vergroot werd nabehandeld met chloor, zoals sche­ van de snelfilter s terug van 424 tot 186 per 3 jaar. De smaakbezwaren werden bestreden tot ruim 60 miljoen m per jaar. matisch aangegeven in afb. 1. door dosering van aktieve poederkool, De praktijk leerde al spoedig dat in perioden Het toegepaste procédé was opgebouwd uit de hygiënische betrouwbaarheid werd ver­ waarin het rivierwater van slechte kwali­ de volgende komponenten [2]: hoogd door het toepassen van een nachloring teit was (lage afvoeren met een hoge graad (zie ook afb. 1). van vervuiling) de chemische zuivering een a. Breekpunt-chloring van het ruwe water veel beter eindprodukt afleverde dan de Het opdringen van de zoutgrens in de met als doel: sterilisatie, afbraak van biologische filters, tot uiting komend in een Nieuwe Maas had inmiddels tot gevolg ammoniak, alsmede oxydatie van reuk- en betere smaak, reuk en kleur [3]. Na de uit­ gehad dat het laten volstromen van de smaakstoffen. breiding van 1953 was binnen de poorten bezinkbassins bij hoogwater bezwaren gaf. van het waterwerk geen ruimte meer voor­ b. Toevoeging van een koagulans (gechloord handen voor verdere kapaciteitsvergroting. In 1938 werd derhalve een inlaatpompstation ijzersulfaat). gebouwd, zo dat het mogelijk werd gedu­ rende elke periode van laagwater de ver­ c. Vlokvorming en bezinking in koagulatie- 3. Noodzaak tot voorraadvorming , bouw eiste hoeveelheid water voor een half bakken (vlokkenfilters). Bezinking heeft van de Berenplaat etmaal in te nemen. plaats in opwaartse stroming onder vorming De welhaast explosieve groei door de ont- 242

wikkeling van haven- en industriegebied, werden de mogelijkheden onderzocht om tot versterkt door de groei van de bijbehorende verbetering van de situatie te komen en woon- en werkgebieden, maakte al snel het werd gekozen voor aanleg van spaarbekkens opstellen van verdere uitbreidingsplannen in de Biesbosch met de Maas als bron van nodig (afb. 2). ruwwater. Een bepalende faktor hierbij was de voort­ De Rijksoverheid ging in 1966 akkoord met schrijdende vervuiling van het Rijnwater, de plannen, onder voorwaarde dat het pro- die voorraadvorming van ruwwater in tijden jekt zodanig moest worden uitgevoerd, dat van relatief gunstige omstandigheden steeds de voorraad in de spaarbekkens ook ten noodzakelijker maakte. dienste zou kunnen komen aan de drink­ In 1954 besloot de gemeenteraad een watervoorziening elders in Zuid-West- kommissie in te stellen om de situering van Nederland. een dergelijk voorraadbekken te bestuderen. 19I.S 1950 1955 1960 i%5 '0 19T5 i960 i9B5 '990 1995 J000 Daartoe werd najaar 1966 de NV Water- De konklusie van deze kommissie luidde winningsbedrijf Brabantse Biesbosch opge­ dat het op de splitsing van Spui en Oude Afb. 2 - Jaarproduktie resp. prognose van de richt, waarin participeren de provincie Maas gelegen eiland de Berenplaat feitelijk afzet tot het jaar 2000. Noord-Brabant en de gemeente Rotterdam. de enige geschikte plaats was voor de vesti­ In 1970 kon met de bouw van de eerste ging van een zuiveringsbedrijf met bijbe­ winning wel de meest adequate oplossing bekkens en bijbehorende bedrijfsgebouwen horend spaarbekken. De voorgestelde vormde voor het Rotterdamse drinkwater­ worden begonnen, in april 1973 stroomde vestigingsplaats lag op gunstige afstand probleem. het eerste Maaswater naar de Berenplaat. van de te verwachten grote industrieën en Gezien het feit dat Rotterdam voor de De gereed gekomen bekkens 'Petrusplaat' — in de toenmalige situatie — buiten bereik drinkwatervoorziening blijvend is aange­ en 'Honderd en Dertig' hebben een gezamen­ 3 van de zoutgrens in de Oude Maas. wezen op oppervlaktewater, lag het voor lijke inhoud van 46 miljoen m , het momen­ Op 1 oktober 1959 nam de gemeenteraad de hand om te zien naar een bron van teel nog in aanbouw zijnde bekken 'de Gijs­ een dienovereenkomstig voorstel aan, per betere kwaliteit en meer beveiligd tegen ter' krijgt een nuttige inhoud van 32 mil­ 3 1 januari 1961 ging het eiland over in invloeden vanuit zee. joen m . eigendom van Rotterdam en in voorjaar Deze gedachtengang onderging een belang­ In het kader van dit algemene overzicht 1961 kon het grondwerk starten. rijke versnelling toen in januari 1963 — als moet volstaan worden met het noemen van gevolg van een ongelukkige samenloop van deze hoofdlijnen, voor verdergaande infor­ De hoofduitgangspunten van het nieuwe klimatologische omstandigheden — enige matie zij verwezen naar de literatuur­ drinkwaterproduktiebedrijf waren [4]: dagen brak water uit de kraan kwam. opgave [7,8,9,10,11]. a. Een produktiekapaciteit van 105 miljoen Het bedrijf mocht zich erin verheugen op m3 per jaar resp. een maximum kapaciteit dat moment sterk in de publieke belangstel­ :i 5. Transportleidingsysteem t.b.v. de van 14.000 m /h. ling te staan. Deze gebeurtenis — waarbij ruwwateraanvoer b. Een spaarbekken met een watervoorraad water gedistribueerd moest worden met een Voorraadvorming in spaarbekkens kan een voor 3 à 4 weken bij maximale produktie. zoutgehalte van 1000 à 2000 mg chloor per drieledige funktie hebben: c. Een geheel chemische methode van liter — heeft in het spraakgebruik de naam zuiveren overeenkomstig het in 1953 inge­ 'zoutinvasie' gekregen. a. Het scheppen van de mogelijkheid tot voerde procédé, met als komponenten In een daartoe ingestelde studiecommissie selektief innemen van ruwwater, d.w.z. breekpuntchloring, koagulatie, sedimen­ tatie, filtratie en smaakkorrektie met behulp Produktiebedrijf Berenplaat met spaarbekken. van aktieve kool (afb. 1).

Met het gereedkomen van het nieuwe produktiebedrijf in 1966 kwam een einde aan de jarenlange overbelasting van het oude waterwerk aan de Honingerdijk — de produktie van de biologische filters kon worden teruggebracht tot ca. 20 miljoen m3 per jaar — waardoor over de gehele linie een belangrijke kwaliteitsverbetering kon worden geboekt. Gedetailleerde beschrijvingen van het pro­ duktiebedrijf Berenplaat zijn te vinden in [5,6] .

4. Overschakeling op ruwwater uit de Maas, aanleg van spaarbekkens in de Biesbosch Bepalende faktor bij de waterzuivering is de kwaliteit van de grondstof en in het bijzon­ der de fluktuaties in die kwaliteit. Terwijl de bouw van de Berenplaat vor­ derde, groeide tevens de twijfel of de Rijn — gezien de permanent toenemende ver­ vuiling — als blijvende bron van water- H20(11) 1978, nr. 12 243

perioden waarin derivie r een onaanvaard­ Verzorgingsgebied produktiebedrijf Berenplaat bare waterkwaliteit afvoert kunnen over­ Verzorgingsgebied produktiebedrijf Kralingen brugd worden. Transportleidingsysteem ruwwater b. Egalisatie van de ruwwaterkwaliteit, d.w.z. hetafvlakke n van verontreinigings- toppen; c. Verbetering van dewaterkwalitei t door de in stilstaand water optredende biologische reinigingsprocessen.

Over demat e waarin deze funkties in het spaarbekken Berenplaat totgeldin g komen is gerapporteerd in [12]. Om dekwalitatiev e voordelen vanhe t spaarbekken Berenplaat ook tengoed e te laten komen aanhe t waterwerk Honinger- dijk isi nd e jaren 1964 - 1967 een1 6 km lange 1400 mm ruwwater (koppel)leiding aangelegd tussen debeid e produktiebedrij- ven, waardoor hetinlaatpompstatio n aan de Afb. 3 - Situering ruwwateraanvoerleidingen en produktiebedrijven t.o.v.het verzorgingsgebied. Nieuwe Maas nog slechts als reservei n stand behoefde teworde n gehouden. bleek alsne l datee n volledige verbouwing Om het water uit de Biesbosch naar de In dehuidig e situatie is de onderlinge en restauratie onevenredig hoge kosten zou Rotterdamse zuivefingsbedrijven te transpor­ verbinding tussen deBiesboschbekken s en vergen, terwijl deinpassin g van nieuwe teren wasd e aanleg vanca . 63 km trans­ de beide produktiebedrijven quasystee m zuiveringstechnieken veel problemen met portleiding nodig (afb. 3). De terrein­ enigermate vergelijkbaar met een ringleiding, zich bracht. Bijd eafwegin g van de diverse strekkingen bestaan voornamelijk uit beton- zodat een redelijke zekerheid aanwezigi s mogelijkheden werd derhalve gekozen voor buizen; voor het kruisen van rivieren en dat —afgezie n van extreme situaties — de de bouw van een geheel nieuw produktie­ dijken is gebruik gemaakt van stalen ruwwateraanvoer zelden lang behoeft te bedrijf Vlak bijd eVa n Brienenoordbrug. buizen met een dikte van 19 mm. In 1970 stagneren. werd gestart metd e aanleg, eenjaa r later Het nieuwe bedrijf kreeg denaa m 'Kralin­ was reeds 10k m buis gelegd eni n april 6. Huidige situatie en toekomstperspektieven gen'; in het jubileumjaar 1974 werd de 1973 was de 1800 mm leiding naar de Met het gereed komen van deBiesbosch - eerste paal geslagen, in november 1976 werd Berenplaat gereed. De Honingerdijk ont­ werken ontstond ruimte voor een noodzake­ aangevangen met proefdraaien enjun i 1977 ving het eerste jaar het Maaswater nogvi a lijke renovering van het waterwerk Honin­ leverde hetbedrij f drinkwater aan destad . de koppelleiding, in juni 1974 werd de gerdijk. Dehonderdjarig e verkeerde deelsi n De plaats van hetnieuw e bedrijf ligt in de rechtstreekse verbinding metd e Biesbosch een deplorabele toestand enwa s hard aan directe omgeving van hetoud e waterwerk, in dienst genomen. revisie toe. Bij uitwerking van de plannen zodat deaanpassin g aan het bestaande transportsysteem (toevoerleidingen en af- Spaarbekken Petrusplaat met bedrijfsterrein. voerleidingen) minimaal kon blijven. Het leveringsvermogen van Kralingen be­ draagt 42 miljoen m3 per jaar, zodat Rot­ ïffws£ü&*awas—-^p*"*'-.. „ terdam momenteel beschikt over een jaar- kapaciteit van ca. 147 miljoen m3. Volgens „.«rfï^^*f"«'«^^!****^^ fc*^i-fM-: de huidige prognose isdi tvoldoend e om te voorzien ind egebruikstoenam e van de komende 10 jaar. Zowel opd eBerenplaa t als op Kralingen is nog ruimte voor hetbouwe n van extra zuiveringseenheden, waardoor het totale leveringsvermogen zo nodig nog aanzienlijk kan worden opgevoerd. Met ditbeel d voor ogen kan de Drinkwater­ leiding detoekoms t voor wat betreft de drinkwatervoorziening vanRotterda mme t gepast vertrouwen tegemoet zien —mit s de kwaliteit vanhe tMaaswate r als grondstof niet verslechtert enmogelij k zelfs verbetert — daarbij attent blijvend opd e hoofdopgave van elkdrinkwaterbedrijf : bevolkinge n industrie voorzien vanvoldoend e en goed water tegen een zogerin g mogelijke prijs, nu en in de toekomst. 244

1 Ruwwateraanvoerleiding 2 Chemicaliën opslag-,meng-e ndoseerinstallatie s 3 Vlokvormers U Vlokafscheiders 5 Ozongeneratoren 6 Ozonko ntak t ruimten 7 Dubbellaagsfilters 8 Bufferkelder 9 Middeldrukpompen 10 Spoelpompen 11 Compressorenruimte 12 Koolfilters 13 Reinwaterreservoirs K [n en uitlaat 15 Overloopleiding (veiligheid) 16 Be.en ontluchting 17 Beluchtinggebouw ie Hogedrukpompen 19 Waterslaginstallatie 20 Centralewach t 21 Dienstgebouw H 0(11) 1978, nr. 12 2 245

Produktiebedrijf Kralingen. 246 Vormgeven aan de drinkwatervoorziening

Literatuur Architectonische overwegingen 1. Dijkstra, J.: 'De watermakers' 100 jaar Drink­ Het drinkwaterproduktiebedrijf Kralingen Situering waterleiding Rotterdam. Uitgave DWL Rotter­ is het derde waterleidingprojekt waaraan dam, 1974. De gebouwen liggen ingesloten tussen wij sedert 1960 hebben mogen meewerken. 2. Bijker, J. J. B.: De toepassing van de methode enerzijds ontvangbekken en Van Brienen­ der coagulatie voor de zuivering van rivierwater Dat dit voor een architectenbureau meer oordbrug, anderzijds het Verlengde Toepad in Rotterdam. Technische inrichting van het betekent dan het getal aangeeft zal en de rivier. nieuwe bedrijf.Wate r nr. 26, 1955. duidelijk zijn. Het terrein wordt in ruimtelijk opzicht 3. Molt, E. L.: Natuurwetenschappelijke aspecten Naast de eigen problematiek van elke van de zuivering van Rijnwater. De Ingenieur sterk bepaald door de vorm en afmetingen opgave raakten wij in de loop der jaren nr. 40, 1963, Gezondheidstechniek 7. van de brug, waarbij het toekomstige steeds meer geboeid in de samenhang tussen 4. Knoppert, P. L.: Opzet en inrichting van het bedrijf op zeer verschillende manieren de verschillende projekten, zowel wat be­ drinkwaterproduktiebedrijf Berenplaat. De Inge­ wordt waargenomen. nieur nr. 42, 1963, Gezondheidstechniek 8. treft de overeenkomsten als de verschillen. Vanaf de entreeweg, op de nieuwe rivier­ 5. Visser, G.: Drinkwaterproduktiebedrijf Beren­ Elk bedrijf werd gebouwd in een groot- plaat. Polytechnisch Tijdschrift, editie Bouwkunde dijk zal een sterke visuele relatie bestaan no. 20, 1965. tussen de brug en de toekomstige gebouwen. 6. Sonneveldt, A.: Drinkwaterproduktiebedrijf Rijdend op de brug overziet men het gehele Berenplaat. Zuivering van drinkwater langs chemi­ projekt, echter steeds vanuit een zich relatief W. G. QUIST sche weg. Polytechnisch Tijdschrift, editie Proces­ snel verplaatsend waarnemingspunt. techniek nrs. 9 en 10, 1968. Rotterdam 7. Lugthart, C: Rotterdamse drinkwaterproblemen en hun oplossingen. Land + Water nr. 5, 1970. De verschillende mogelijkheden van obser­ 8. Knoppert, P. L.: Spaarbekkens in de Brabantse vatie dagen uit tot het zoeken naar Biesbosch. Noord-Brabant nr. 3, 1970. Uitgave duidelijkheid en zelf sprekendheid. Technologisch Instituut voor Noord-Brabant. De druppelvormige reinwaterreservoirs 9. Collectief: De veranderende Biesbosch. Weg- en schalige natuurlijke omgeving, langs een vervullen hierin een zeer belangrijke funktie waterbouw, augustus 1970. rivier of een ander breed water en uitge­ en zijn dientengevolge in ruimtelijke samen­ 10. Wuijckhuijse, C. v.: Water voor een wereld­ hang gebracht met de brug. haven. Land + Water, nr. 5, 1972. strekt akkerbouwland. Het hogedrukpompstation is hieraan 11. Knoppert, P. L. en Hofker, Tj.: Het Biesbosch- Kenmerkend was ook de gehele of gedeel­ project. De Ingenieur nr. 37, 1974. telijke afwezigheid van een stedelijke en ondergeschikt gemaakt en bevindt zich 12. Rook, J. J. en Oskam, C: Biologisch-chemische industriële bebouwing. geheel in de grond. ervaringen met opslag van Rijnwater in het Alle drie bedrijven leverden het zelfde Slechts de motoren steken boven het maai­ Berenplaatreservoir. H2O nr. 11, 1969. produkt en losten aan- en afvoer op dezelfde veld uit. manier op. Evenals het hogedrukpompstation presen­ • • • De zuiveringsprocessen waren echter zo teren de zuiveringseenheden zich zo min verschillend dat in elk bedrijf een andere mogelijk als gebouwen; afmetingen en produktietechniek ontstond. plaats stemmen zich af op de reservoirs. De behoefte aan duidelijkheid in het con­ Kantoren, laboratoria, werkplaatsen e.d. cept waaruit, in architectonische zin, zijn samengebracht in één gebouw dat zich herkenbaarheid als drinkwaterproduktie­ door vorm en ligging zowel op de andere bedrijf zou kunnen ontstaan was bij elke elementen van het bedrijf richt als op de opgave sterk aanwezig. brug. Door steeds te onderzoeken hoe en waarom voorgaande oplossingen ontstonden en Rijdend op de brug krijgt men een impressie welke eisen in een verschillende situatie van het bedrijf doordat men vooral de bij een vergelijkbaar probleem gesteld reservoirs ervaart en, welhaast onbewust, worden groeiden onze gedachten over de kappen van het hoofdgebouw en de industriële architectuur, zuiveringseenheden. Tijdens het werken aan de ordening en de Anderzijds, vanaf de grond, maakt de brug vormgeving van het produktiebedrijf als het ware deel uit van het komplex en Kralingen ondergingen wij opnieuw de wordt daarmede tot begrenzing. invloed van de omgeving. Een begrenzing welke niet door gebouwen wordt verstoord. Ook hier grote dimensies in het terrein en de rivier waarbij het bestaande buitendijks gelegen kleine industrie-complex, met zijn scheve oriëntatie ten opzichte van de as van de dijk, een ondergeschikte positie innam. De Brienenoordbrug daarentegen was in open is en men meer tijd heeft om het het denken over de ruimtelijke groepering bedrijf te bekijken. van grote betekenis. Zowel in vorm als Een veel beperkter aantal mensen zien de afmetingen is deze brug zó nadrukkelijk gebouwen op de grond. Herkenbaarheid aanwezig dat, op de grond, de gehele heeft daar een andere inhoud dan op de omgeving erdoor wordt beheerst. brug en wij hebben ons bij het ontwerp Van boven af kan men het bouwterrein dan ook steeds afgevraagd wat het verschil met één blik overzien. Dit gebeurt in en de overeenkomst hiertussen zou kunnen verreweg de meeste gevallen vanuit de betekenen voor het concept. Daarbij speelde, rijdende auto, behalve wanneer de brug sterker dan in de andere projekten, de H20(11) 1978, nr. 12 247

Van links naar rechts: centrale wacht, koolfilters en de beide reinwater-reservoirs. vraag wat de symboliek van het bedrijf voor de architectuur zou kunnen betekenen. Is het zinvol om naar een oplossing te zoeken die je vanuit een auto, met alle aandacht voor het verkeer, toch als een drinkwaterbedrijf zult herkennen en welk ver­ band kan er bestaan tussen deze herken­ baarheid en die op de grond, met dààr de brug die de totale situatie overheerst. Het resultaat is thans zichtbaar.

Programmatisch ging het in Kralingen om het ontwerp en de ordening van de volgende onderdelen: — een zuiveringseenheid die in de toe­ komst twee maal uitgebreid moest kunnen worden; — twee reinwaterreservoirs eveneens later te vermeerderen tot in totaal vier stuks; — een hogedruk-pompstation, waarvan de helft nu uitgevoerd werd; — een laboratorium, werkplaatsen, ketel­ huis, magazijnen, garages, kantoren en een kantine annex ontvangstruimte. Vanuit het dienstgebouw. Dankzij de grote inbreng van de opdracht­ gever en de staalconstructeurs van gemeente­ werken hebben de reservoirs uiteindelijk de Blik op de Van Brienenoordbrug. vorm gekregen waaraan het gehele bedrijf herkend zal kunnen worden. Automobilisten zullen hun aandacht voor­ namelijk op deze twee druppel-achtige vormen richten en minder op de andere gebouwen die daar achter wegvallen. Ook na de uitbreiding zal dit beeld zo blijven. Staande aan de rand van de brug kan men het gehele project in zijn ordening duidelijk begrijpen. Een andere duidelijkheid bemerkt de waar­ nemer op de grond. De entree ligt recht tegenover het eerste reservoir; het tweede reservoir in de langsas van het zuiverings- 248

rL.1

5 centraleHa l 6 laboratorium \ù- 7 magazijn 1 daglichtkappe n 8 werkplaatsen 2 inblaaskanale n M: 9 garage 10 cv. installaties 3 luchtplenu m 4 afzuiginge nverlichtin g 12 hooge nlaagspannin g —m 13 proeffabriek

Afb. 1 -Plattegrond dienstgebouw. Afb. 3- Detail lichtkappen laboratorium.

gebouw. Dit zal zich bij elke uitbreiding op deze wijze herhalen. Het hogedruk-pompstation presenteert zich aan het einde van de rij reservoirs zo weinig mogelijk als een gebouw. Alleen de elektro­ motoren steken als geel geverfde vormen boven de grond uit. De vorm van het zuiveringsgebouw wordt grotendeels bepaald door de techniek. Onze ontwerpactiviteiten hebben zich daarbij inhe t bijzonder gericht op sober­ heid ind e materiaalkeus en bij de detaille­ ringen. De schakel en bedieningsruimten zijn tot één verticaal element samengevoegd. In het terrein ontstond zo een ruimte tussen het zuiveringsgebouw, de reservoirs en de brug, waarin het dienstgebouw zijn eigen plek moest krijgen. Eerder is de brug genoemd als een belang­ rijk gegeven bij het ontwerp. Evenals de andere gebouwen ontleent dit gebouw zijn hoofdvorm voornamelijk aan de hoedanigheid van de situatie en de aard van de onderdelen waaruit het is samen­ Eén vande reinwater-reservoirs, gezien vanaf het hogedruk pompstation. gesteld.

Afb. 2- Doorsnede laboratorium. H20(11) 1978, nr. 12 249

Maar ook de brug heeft in het uiteindelijke resultaat meegespeeld. Staande bij de ingang en ook op andere markante plaatsen in het bedrijf ziet men nu in één beeld gebouw èn brug. De bovenlijn van de brug valt bijna on­ onderbroken samen met de bovenbegrenzing van het gebouw, waardoor beiden als het ware samensmelten. Het resultaat is dat de brug niet meer als een dwingend project wordt ervaren maar dat er een twee-eenheid ontstaan is tussen dingen die in oorsprong niets met elkaar van doen hebben. Elk onderdeel van het gebouw legt een eigen relatie met het bedrijf en de directe omgeving. De werkplaatsen en de garages zijn gericht De plastiek van Volten. op het centrale plein. Rondom de hoofdentree, welke eveneens in ruimtelijk verband staat met het bedrijf s - gebeuren, liggen de kantoren, de kantine en de ontvangstzaal. Via enkele openingen is de brug van hieruit weer zichtbaar. Het laboratorium staat iets meer los van het produktieproces. Wij hebben het ontworpen als een groot open werkgebied dat ruimtelijk doorloopt in de tuin van het voorterrein dat weer overgaat in het lager gelegen rivierlandschap aan weerszijden van de brug. De hoofdconstructie van het gebouw bestaat uit geprefabriceerde gewapend be­ ton kolommen, balken en dakplaten waar­ omheen een baksteengevel is gevouwen. De constructie van het laboratorium, Uitge­ voerd als een zelfstandige staalconstructie met glaskappen en voorzien van een aparte air-conditioning, is als het ware in de Afb. 4 - Doorsnede reinwaterreservoir. betonnen hoofdconstructie geschoven. Bij het ingangsgebied van het gebouw Het bedrijfskantoor. krijgt de bezoeker door de schuine insnij­ dingen een beeld van de opbouw van de hoofdconstructie. Dit buiten (en ook binnen) gebouw gelegen voorplein zet zich voort in de binnenstraat waarlangs alle ruimten zijn gelegd. Een lichtspieet in het dak langs het labo­ ratorium brengt de ontmoeting tussen de staal- en betonconstructie in het zicht. Voor verdere uitleg van het gebouw wordt verwezen naar de tekeningen en de foto's. Tenslotte een enkel woord over beeldende kunst. Via een openbare procedure heeft André Volten de opdracht gekregen om als beeldend kunstenaar te reageren op de architectuur in de omgeving. Zonder uit­ gebreide informatie heeft hij begrepen waar het bij deze opgave in ruimtelijke zin om ging: het verband tussen het bedrijf en de brug. Hij is letterlijk tussen beide gaan staan en heeft met zijn sculptuur op overtuigende wijze een eigen positie ingenomen in het totaal van de ruimtelijke spanning. De sociale en organisatorische aspekten bij de bouw van Kralingen

1. Inleiding de uiteindelijke beslissing over de voor te stellen akties en maatregelen steeds in een Reeds tijdens de voorbereidingen voor de plenaire vergadering werden genomen. bouw van het nieuwe produktiebedrijf Deze voorstellen werden in een besluit­ Kralingen werd onderkend dat personeels­ vormingsprocedure, waarbij zowel de mede- mutaties op het oude produktiebedrijf zeggenschapskommissie als de staf van het Honingerdijk niet meer los gezien konden bedrijf hun inbreng hadden geleverd, uit­ worden van de toekomstige organisatie en eindelijk vastgesteld door de direktie. personeelsbehoeften op Kralingen. Op 14 september 1971 werd dan ook door de toenmalige direktie het besluit genomen een Door de direktie gestelde eisen projektgroep te belasten met het opstellen Bij alle aktiviteiten en maatregelen diende van een personeelsplan waarbij diende te de projektgroep voor ogen te houden dat: wofden gestreefd naar een afstemming van a. het voor de vereiste afzet noodzakelijke produktievermogen van het produktiebedrijf Honingerdijk tot een nog nader vast te stel­ len datum in stand gehouden diende te ING. F. WIELAARD worden; chef personele & organisatorische zaken b. op een nog nader vast te stellen tijdstip Drinkwaterleiding Rotterdam het produktiebedrijf Kralingen in bedrijf diende te kunnen worden genomen.

2. Het voor Kralingen te ontwikkelen het technologische, ekonomische en sociale produktie-proces beleid. Inzake het te ontwikkelen produktie-proces werden vanuit sociaal gezichtspunt de Onze kijk op het sociale beleid dat aandacht zou worden besteed aan: volgende verwachtingen geuit: Een nieuw produktiebedrijf wordt niet zo vaak gebouwd en is minstens bedoeld om a. Te scheppen werkköndities bij het te — een toenemend tekort aan mensen die een jaar of vijftig dienst te doen. ontwikkelen produktie-proces. bereid zijn om eenvoudige ongeschoolde Bij het ontwerp van een dergelijk bedrijf b. De bouw van het nieuwe produktie­ arbeid te verrichten; worden arbeidsplaatsen en een werkomge­ bedrijf Kralingen. — een toenemende behoefte aan kortere ving geschapen waarin mensen vele jaren c. De bedrijfsvoering op het produktie­ werktijden c.q. de behoefte aan variabele moeten funktioneren. bedrijf Honingerdijk tot het moment dat werktijden. Naar onze mening diende dan ook sterk het bedrijf kan worden gesloten. — steeds minder bereidheM tot het ver­ gekeken te worden naar de behoeften van d. De bedrijfsvoering op het nieuwe richten van werkzaamheden buiten de de toekomstige medewerkers en de eisen die produktiebedrijf. normale werktijden. daaruit voortvloeien voor het werk en de — een toenemende behoefte aan zinvol werksituatie. Dit betekende dat meer naar De behandeling van deze punten werd eerst werk, dat wil zeggen aan werk waarin elke de sociale ontwikkelingen op langere termijn in kleine werkgroepjes voorbereid, waarna medewerker op zijn niveau en met zijn moest worden gekeken dan naar de pro­ blemen op korte termijn die sterk te maken hebben met de situatie van het zittende Afb. 1 - Samenwerkingsverband realisatie drinkwaterproduktie bedrij 'Kralingen'. personeel, zonder nochtans aan deze laatste problemen voorbij te gaan. Uiteraard was dat een uiterst moeilijke opgave, waarbij de toekomst zal leren in hoeverre dit geslaagd is. In elk geval is hiermee aangegeven welke inhoud wij hebben gegeven aan het sociale aspekt.

Chef Uitv,tea; n DW.L. Gevolgde werkwijze De door de direktie ingestelde projektgroep stond onder leiding van het toenmalig hoofd van de afdelin g Produktie en Distributie en bestond vertier uit het Hoofd van de afdeling Nieuwe Werken, het Hoofd van de afdeling Produktie, de chef van het Pro­ duktiebedrijf Honingerdijk, de toekomstige chef van het nieuwe produktiebedrijf Kralingen, de chef Personeelszaken en de chef van de afdeling Technische Efficiency en Organisatie.. In de eerste vergadering werd afgesproken H20(11) 1978, nr. 12 251

kapaciteiten en mogelijkheden zich kan ontplooien; hoofd uitvoering

— een grotere behoefte aan sociaal kon- algehele leiding takt in de werksituatie. ass./plv.Hfd .uitvoerin g Efd.administrati e Om hieraan tegemoet te komen werden de gehele electr. installatie typiste/telefoniste volgende eisen aan het ontwerp van het keetjuffrouw werkater produktie-proces gesteld: — tracht zoveel mogelijk eenvoudige, magazijnmeester ongeschoolde arbeid te elimineren; nagazijnbediende adm.medewerke r — breng het aantal kontinue-funkties tot een minimum terug; 1e toezichthouder 1e toezichthouder 1etoezichthoude r 1etoezichthoude r 1e toezichthouder 2etoezichthouder ! 2etoezichthoude r 2e toezichthouder 2etoezichthoude r — voorkom wacht- c.q. kontrolefunkties chemiechgebou w hogedru k werkplaatsen evt.reinwater - terrein die sterk aan een vaste plaats gebonden pompatatioi magazijnen reeervoira kranen, werktuigen zijn; hoofdgebouw afvalwaterzuivering evt.reinwater - spaarbekken — voorkom geïsoleerde arbeidsplaatsen. reservoire slibverwerking inlaatpompotation

3. De bouw van het nieuwe produktie­ bedrijf Kralingen Afb. 2 - Bouwfase Produktiebedrijf Kralingen. Samenstelling uitvoeringsteam. Bij de bouw van het nieuwe produktiebedrijf funktie op Kralingen werden geselekteerd. In afb. 2 is de taakverdeling in grote lijnen Kralingen had de afdeling Nieuwe Werken Nader gedetailleerd bestond de taak van aangegeven waarbij tevens de bezetting per — naast de ontwerpfunktie — tevens een het bouwteam uit de volgende elementen: onderdeel is vermeld. belangrijke begeleidende en toezicht­ houdende taak op de juiste uitvoering van Het bouwteam bestond uit totaal 19 a. Het toezicht op de gehele elektro­ de werkzaamheden. medewerkers. technische en meet- en regeltechnische Met name kan daarbij worden gedacht aan installatie. de uitvoering van de technische-, de elektro­ De selektie van de medewerkers voor technische en de meet- en regeltechnische b. Het toezicht op de bouwkundige en het bouwteam werktuigbouwkundige uitvoering van de installaties en ook aan de leidingtechnische Bij de selektie van gegadigden voor funkties diverse gebouwen en installaties. werken. in het bouwteam werden een aantal uit­ Voor dit toezicht werd een bouwteam in c. Een goed beheer van alle te leveren gangspunten gehanteerd waarvan hieronder de organisatie van Nieuwe Werken onderdelen en materialen. Gezien het belang de belangrijkste zijn vermeld. opgenomen (afb. 1). van een goed materiaaïbeheer werd deze a. Een maximum aan openheid ten Om de know-how van dit bouwteam zo taak toevertrouwd aan een magazijnmeester opzichte van het personeel, dat wil zeggen goed mogelijk voor het bedrijf te kunnen die direkt verantwoording verschuldigd het uitvoerig voorlichten van het betrok­ benutten werd bepaald dat de leden van was aan het Hoofd Uitvoering. ken personeel over de situatie rond de dit bouwteam na gereedkomen van het d. Een administratieve begeleiding. bouw van het produktiebedrijf Kralingen bedrijf in de organisatie daarvan een plaats Deze taak omvatte ook de opbouw van het en de afbouw van het produktiebedrijf dienden te krijgen, zodat deze mensen mede bedrijfsarchief en de zorg voor een goed Honingerdijk en inzake de mogelijkheden op hun geschiktheid voor een toekomstige funktionerende huishoudelijke dienst. op het nieuwe produktiebedrijf Kralingen. b. Een zo evenwichtig mogelijke afstem­ Medewerkers in de kantine van het nieuwe bedrijf. ming van de belangen van het bedrijf en van het personeel. [n dit kader dienden te worden nagegaan: — de mogelijkheden van betrokkenen ten opzichte van funktie-eisen van funkties voor het bouwteam; — de mogelijkheden van betrokkenen ten opzichte van (nog te ontwikkelen) funkties voor Kralingen; — de mogelijkheden van betrokkenen voor plaatsing elders bij niet voldoen aan de funktie-eisen van voor hen in aanmerking komende funkties. c. Hoewel bij de selektie voor het bouw­ team zoveel mogelijk ook diende te worden gekeken naar de geschiktheid voor Kra­ lingen, moest toch het nodige voorbehoud worden gemaakt omdat een definitieve beslissing eerst kon worden genomen als de organisatie van Kralingen nader was uitgewerkt. 252

d. In principe had het personeel van de De wachtdienst Honingerdijk dat geschikt was voor de De wachtdienst is rechtstreeks onder de opengestelde funkties de voorkeur. bedrijfsleider geplaatst zoals dat ook op het produktiebedrijf Berenplaat het geval is. Uiteraard werden de data waarop de ver­ Deze wachtdienst omvat zowel de produktie schillende funkties dienden te worden (proces) bewakingsfunktie als de bedrijfs- vervuld nauwkeurig gepland in overeen­ terreinbewakingsfunktie. stemming met de bouwfase. De procesbewakingsfunktie op Kralingen vereist na 1980 geen kontinue bemanning. 4. De bedrijfsvoering ophe t produktie- De bedrijfsterrein'bewaking vergt weld e bedrijf Honingerdijk tot hetmomen tda t kontinue aanwezigheid van éénman . het bedrijf konworde n gesloten Om veiligheidsredenen en uit een oogpunt van de behoefte aan sociaal kontakt werd De bedrijfsvoering van het oude produktie- in nader overlegme t deafdelin g Distributie bedrijf Honingerdijk was zeer arbeidsinten­ besloten de mogelijkheid na te gaan de sief (er werkten op dit bedrijf in 1972 ruim Centrale Meldkamer — thans nog onder­ 100 man) terwijl op basis van afzetverwach- Afb. 3 - Organisatiestruktuur produktiebedrijf gebracht op het hoofdkantoor — te ver­ tingen gebaseerd op omzetcijfers uit het Kralingen. plaatsen naar de Centrale Wacht op verleden het noodzakelijk werd geacht het Kralingen. totale vermogen (90miljoe n m3/jaar) tijdens de bouw van het nieuwe bedrijf in derlijk industrie watervoorziening' van Het bovenstaande betekent dat tijdens de stand te houden. september 1972wa s het leveringsvermogen inwerkperiode tot 1980d e wachtdienst zal van het produktiebedrijf Berenplaat gesteld bestaan uit één chef van de wacht en twee Om een enigszins betrouwbare opgave te ;! operators in 5-ploegendienst en na 1980 kunnen verstrekken inzake de in de loop op 105miljoe n m per jaar. Zodat door uit één operator in 5-ploegendienst en een van de bouwperiode benodigde minimale het produktiebedrijf Honingerdijk in het jaar 1977maximaal 148— 105 = 43 mil­ chef vand e wacht in semi-continüdienst. bezetting van het produktiebedrijf 3 Honingerdijk was het gewenst: joen m zou moeten kunnen worden geleverd. De onderhoudsdienst a. een prognose te maken van de ver­ Het management van de Onderhoudsdienst wachte totale wateromzet in de periode Uiteindelijk gerealiseerde bedrijfsvoering zou voorlopig bestaan uit een chef, een van 1973 - 77; op het produktiebedrijf Honingerdijk ass. chef, een elektrotechnisch tekenaar en b. vast te stellen welk deel van deze omzet tijdens de bouw van Kralingen vier operators, te weten twee operators door het produktiebedrijf Honingerdijk Het bovenstaande leerde dat het niet nodig voor de werktuigbouwkundige dienst geleverd diende te worden; was het volledige leveringsvermogen van de (WTD), éénvoo r de elektrotechnische c. een aantal mogelijkheden aan te geven Honingerdijk in stand te houden. dienst (ETD)e n éénvoo r decivie l technische waarmee aan de vraag zou kunnen worden Nadere analyse en studie had uiteindelijk dienst (CTD). voldaan; tot gevolg dat volstaan kon worden methe t Voor de bezetting van de WTD, deET D d. voor elk van de onder c. bedoelde in bedrijf houden van het chemisch proces en de CTD werd eenz o nauwkeurig moge­ mogelijkheden de minimaal benodigde inclusief de snelfilters van het produktie- lijke kalkulatie opgesteld mede gegrond op bezetting van de wachtdienst en de minimaal systeem Honingerdijk. ervaringsgegevens en rekening houdend met benodigde bezetting van de onderhouds- De biologische filters werden als gevolg de door het personeel van deze afdelingen diensten in de loop van de bouwperiode daarvan buiten bedrijf gesteld. te verrichten reservédiensten ten behoeve aan te geven. Als gevolg van deze maatregel en een plan­ van de Wachtdienst. matige vermindering van het noodzakelijk Dit resulteerde in de volgende prognoses: Prognose van de wateromzet in de geachte onderhoud naarmate de bouw van — bezetting WTDto t 1980:1 3ma n periode 1973- 77 Kralingen vorderde, kon met een steeds geringere bezetting op de Honingerdijk na 1980 11man ; Nadere studie van de omzetcijfers uit het — bezetting ETD tot 1980:7 ma n verleden aangevuld met recente gegevens worden volstaan, waardoor het voor het na 19807 man; en verwachtingen leerde dat de ontwikke­ bouwteam geselekteefde personeel kon ling in de omzet van voor 1969zic h niet worden vrijgemaakt en het personeels­ — bezetting CTD tot 1980: 10ma n verder voortzette. verloop o.a. door pensionering kon worden na 1980 8 man. In tegendeel, er was een duidelijke indikatie opgevangen. dat de groei van de omzet aanzienlijk Het magazijn en de administratie kleiner zou zijn dan de jaren 1962t/ m 5. De organisatie en personeelsbezetting Onder het magazijn ressorteert behalve het van hetnieuw e produktiebedrijf Kralingen 1968 hadden laten zien. beheer van de voorraad aan materialen en Op grond van een nieuwe prognose werd, Nadat verschillende organisatiestrukturen reserve-onderdelen ook het beheer van het met inachtname van een veiligheidsmarge, onderwerp van diskussie waren geweest gereedschap en de bode- en chauffeurs­ ervan uitgegaan dat de omzet in 1977nie t werd door de projektgroep de voorkeur diensten. 3 zou komen boven de 148miljoe n m /jaar. uitgesproken voor bovenstaande orgamsatie­ De hiervoor benodigde bezetting is voor­ struktuur. lopig gekalkuleerd op 6man ,late r kan Vaststelling van het door het produktie­ misschien met 5ma n Worden volstaan. bedrijf Honingerdijk te leveren deel van de De leiding van het bedrijf Onder de administratie ressorteert ook de omzet in1977 De algehele leiding berust bij de bedrijfs­ receptionist/telefonist en de kantinedienst, In het rapport 'Gezamenlijke bedrijfs­ leider, die daarhij terzijde gestaan wordt zodat de personeelsbezetting hiervoor be­ voering Berenplaat en Kralingen met afzon- door een assistent-bedrijfsleider. staat uit totaal 4 medewerk(st)ers. HoOni) 1978, nr. 12 253

TABEL I - De personeelsbezetting van de Honingerdijk en Kralingen in de jaren 1971 -1978. bijzonder te worden gelet op de betrek­ 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 kingen die door het bij de verandering be­ trokken personeel worden vervuld. Eigen personeel: Indien sprake is van opheffing van betrek­ Produktiebedrijf Honingerdijk * 120 112 102 100 94 74 64 Bouwteam Kralingen 7 17 18 kingen, zoals bij het vervallen van bepaalde Produktiebedrijf Kralingen 68 funkties of formatieplaatsen, moeten een aantal algemene regels in acht genomen Totaal eigen personeel 120 120 102 100 101 91 82 68 worden. Personeel van derden: Er dient naar te worden gestreefd om de Uitzendkrachten — — 2 — 2 10 15 3 Gedetacheerd van de Berenplaat 6 ambtenaar, wiens betrekking als gevolg van een organisatieverandering wordt opge­ * Inklusief de Centr. Rep. Werkplaats. heven, te herplaatsen in een andere hem qua persoonlijkheid en omstandigheden pas­ Totale personeelsbezetting — Bij het zoeken naar oplossingen dient sende betrekking. Indien geen andere pas­ Tot 1980 bestaat de totale personeels­ zoveel mogelijk rekening te worden gehou­ sende beitrekking binnen de gemeente aan­ bezetting dus uit 64 man, terwijl verwacht den met persoonlijke omstandigheden en wezig is, kan ontslag met toekenning van wordt dat na de inwerkfase de bezetting kwaliteiten. wachtgeld plaatsvinden en wel in de vol­ kan worden teruggebracht tot ca. 54 man — Kwetsbare groepen, zoals personen ouder gende rangorde: (excl. de Meldkamer). dan 60 jaar, physiek en psychisch minder gezonde medewerkers moeten bijzondere — zij die om ontslag verzoeken; 6. Sociale principes en konsekwenties ten aandacht hebben. — zij die 35 jaar of meer voor pensioen aanzien van de selektie van personeel voor — Bij de selektie van voor 'Kralingen' geldige dienstjaren hadden, waarbij zij die Kralingen benodigd personeel moeten zo objektief geen kostwinner zijn vóór de overigen en in beide groepen ouderen in de leeftijd vóór Bij de selektie van personeel voor Kralingen mogelijke maatstaven gelden. jongeren gaan; is getracht om vanuit algemeen aanvaarde — Het zoeken naar oplossingen voor niet principes, te komen tot sociaal verant­ geselekteerd personeel dient in goed overleg — zij die jonger dan 36 jaar en geen kost­ woorde beslissingen. Daarbij zijn we ons met de betrokkenen plaats te vinden. winner zijn, te beginnen met hen die het geringste aantal voor pensioen geldende ervan bewust dat het onmogelijk was de — De te stellen garanties bij wijzigingen in dienstjaren hadden. tegenstellingen tussen de diverse betrokkenen de positie van iedere betrokkene dienden te volledig te overbruggen. berusten op de geformuleerde rechts­ Een ieder die op een of andere manier positieregelingen van de gemeente Rotter­ Bij het ontstaan van vacatures geschiedt betrokken raakt en verantwoordelijkheid dam, zo nodig aangevuld met incidentele vervulling bij voorrang uit het personeel draagt bij de besluitvorming over dergelijke nog vast te stellen regels. zaken, zal ditzelfde ervaren. van de gemeente. In bepaalde gevallen wordt — Gemaakte afspraken, van welke aard de mogelijkheid van tijdelijke plaatsing ook, dienden schriftelijk te worden boven de organieke sterkte — eventueel Uitgangspunten bevestigd. ook in andere afdelingen — niet uitgesloten. De projektgroep heeft zich bij de opstelling Boven de sterkte geplaatst personeel dient van het plan de volgende uitgangspunten Algemene regels bij organisatiewijzigingen in principe voor hen passende vakatures in gesteld: Bij een organisatieverandering dient in het aanmerking te komen. 254

Toepassing van de algemene regels ten het oog op het personeel van 60 jaar en het bedrijf van 60 jaar en ouder open­ aanzien van de personeelsbezetting ouder. gesteld. Dit kon alleen indien het een reële Bij het invullen van de bezetting van het In die sektoren waar overkomplete betrek­ plaatsingsmogelijkheid betrof voor niet produktiebedrijf Kralingen is gebruik kingen ontstonden kreeg het personeel van geselekteerd personeel van de Honingerdijk. gemaakt van: 60 jaar en ouder de ruimte om een keus te maken tussen ontslag met op wachtgeld­ Scholing — de geplande organisatorische opzet met stelling of aanblijven tot de datum van Noodzakelijk te achten om- of bijscholing de daarbij behorende kwantitatieve bezet­ pensionering. kwam geheel voor rekening van de ting; gemeente. — de formatieopbouw waarbij per funktie Niet geselekteerd personeel De afdeling personeelszaken heeft in de funktie-eisen en het funktieniveau waren overleg met de centrale afdeling APO aangegeven. Het niet geselekteerde personeel werd uit­ genodigd voor een nader gesprek met een geadviseerd omtrent om- of bijschoïings- programma's. begeleidingsteam . Met deze gegevens is vervolgens nagegaan Het niet aksepteren van een noodzakelijk Hierbij werd in het bijzonder aandacht hoeveel betrekkingen per funktie op het geacht scholingsprogramma werd aange­ geschonken aan vakatures binnen het nieuwe produktiebedrijf Kralingen konden merkt als het niet aanvaarden van een bedrijf en binnen de gemeente. worden gesteld tegenover de aanwezige passende betrekking. Dit kon, evenals het betrekkingen per funktie op het produktie­ niet naar behoren meewerken aan de scho­ Binnen het bedrijf: bedrijf Honingerdijk . ling, ontslag al dan niet met wachtgeld Hierbij werd het volgende vastgesteld: — Elke vakature welke ontstond werd tot gevolg hebben. — Verwacht werd dat personeel van 60 jaar bekeken op de mogelijkheid van plaatsing en ouder in een groot aantal gevallen om van personeel van de Honingerdijk (direkt Garanties ontslag met wachtgeld zou verzoeken. of indirekt). De ambtenaar die buiten zijn schuld zijn — In de bezetting kwamen geen personen — Waar mogelijk werden funktie-eisen betrekking niet langer kon vervullen en in met 35 of meer voor pensioen geldige aangepast om plaats in te ruimen voor verband daarmede in een andere betrekking dienstjaren voor. personeel van de Honingerdijk. werd geplaatst, behield tenminste het salaris — Bij zich voordoende vakatures werd de dat verbonden was aan de betrekking welke Selektie voor 'Kralingen' mogelijkheid van een vrijwillige sollicitatie betrokkene het laatst vervulde. Uitgaande van de formatieopbouw van opengesteld. 'Kralingen' en de personeelsbezetting van — Indien zich sollicitanten van buiten de 7. Slotwoord de 'Honingerdijk' is een selektie gemaakt Honingerdijk aanmeldden, werd in principe Als we thans de balans opmaken dan zijn op basis van de volgende kriteria: voorrang gegeven aan personeel van de wij van mening dat het een goede zaak is — Leeftijd. Honingerdijk. geweest in een zo vroeg mogelijk stadium de sociale facetten verbonden aan de bouw — Dienstjaren. — Indien zich geen sollicitanten aanmeld­ den kon de direktie op voordracht van de van het nieuwe produktiebedrijf Kralingen — Geschiktheid. afdelingsleiding en de afdeling personeels­ en het sluiten van het oude produktiebedrijf zaken geschikt geachte kandidaten Honingerdijk in studie te hebben genomen. Voor de toetsing van de kriteria inzake aanwijzen. Niet alleen werd op deze wijze voorkomen leeftijd en dienstjaren werd uitgegaan van dat er tijdens de bouwfase personeel werd het hierna vermelde puntenwaarderings­ Binnen de gemeente: aangetrokken dat in een latere fase weer systeem: overkompleet zou zijn, maar daarentegen — In principe werd voor niet geselekteerd kon een geleidelijke aanpassing van het per­ Leeftijd: personeel een mogelijkheid tot sollicitatie soneelsbestand op een voor het personeel 30 t/m 34 jaar 1 punt opengesteld. aanvaardbare wijze worden gerealiseerd. 35 t/m 39 jaar 2 punten — Bij het ontbreken van medewerking van Verder bleek het erg moeilijk het betrok­ 40 t/m 44 jaar 4 punten het personeel bij het aanvaarden van een ken personeel zelf te laten participeren in 45 t/m 49 jaar 7 punten passend te achten andere betrekking kon­ dit proces. 50 t/m 54 jaar 11 punten den binnen de regels van het ambtenaren­ Ondanks alle aandacht die aan de sociale 55 en ouder 15 punten reglement maatregelen worden genomen. aspekten van het proces werd besteedt blij­ ken een aantal mensen het toch erg moei­ Indien vóór 1 juli 1977 voor bepaalde niet Voor elk dienstjaar bij de DWL werd lijk te hebben met de overgang van de oude 1 punt toegekend. De datum 1 juli 1977 geselekteerde personen geen oplossing bin­ werksituatie op het voornamelijk hand­ is bepalend geweest bij de toekenning van nen de gemeente werd gevonden kon ontslag matig bediende produktiebedrijf Honinger­ de punten. met op wachtgeldstelling plaatsvinden. dijk naar de nieuwe werksituatie op het Na de berekening van de punten is voor praktisch volledig geautomatiseerde bedrijf elke kandidaat nagegaan of de potentiële Personeel van 60 jaar en ouder Kralingen. mogelijkheid (al of niet via extra scholing) Ten aanzien van dit personeel van de aanwezig was. Honingerdijk was het voor iedere betrok­ • • • Bij de selektie is uitgegaan van de gekalku- kene belangrijk te weten, wat de konse- leerde bezetting voor het produktiebedrijf kwenties waren van een op wachtgeld­ Kral'ingen, maar er is tevens rekening ge­ stelling. houden met een mogelijke overbezetting Daarnaast werd om ruimte te scheppen voor gedurende de aanloopfase van het nieuwe niet geselekteerd personeel ontslag met op bedrijf. Dit is in het bijzonder gedaan met wachtgeldstelling voor ander personeel in Technische opzet van het drinkwaterproduktiebedrijf Kralingen

1. Inleiding Zoals gesteld in het historisch overzicht Spaarbekkens Biesbosch ] Nieuwe Maas j dient de bouw van Kralingen ter vervanging ( Maaswater) ! (Rijnwater ) _j PROCESSCHEMA r ' 1 van het verouderde, voor een deel nog uit ] Noodinlaat - j Berenplaat 1874 daterende Waterwerk aand e I pompstation i PRODUKTIEBEDRIJF Honingerdijk. afsluiterkelder |— Het terrein waarop het produktiebedrijf is „KRALINGEN" I gebouwd bevindt zich in de polder de Esch j | Ruwwaterontvangbekken en heeft gediend als depot voor havenslib. Het terrein is bouwrijp gemaakt door het I 1__ -| Lagedrukpompstation opspuiten van een laag zand ter dikte van Primaire dosenr-.g mg/l _ mm. - max. normaal : Geoxydeerd ijzersulfaat Fe L - 20 8 2à 7 m. Een en ander impliceert een diepe I Koagulatiehulpmiddel 0,7 - 3,5 2 Natronloog. NaOH (100% }. bij pH=8.pH=e.4 i 5,5 - 39 grondwaterstand, waarmede rekeningi s -bij [ pH^9 3 - 36,8 «13 Zwavelzuur. H2SOt [100%! . m ij: jzergedos. 1,42- 10.7 6 Chloor. Cl, .bi ; caicmi 5

[yiokvormers

IR. B. KUYT Vlokafscheiders fSpr* Hoofd Afd. Nieuwe Werken Ozon S Ozonkontaktkamer s Secundaire doser-ng mg/l Geaxydeerd ijzersulfaat F-'e3' Natronloog NcOH [100%) 2 - 11 0.3 - 1.5 kk Dubbellaagsfilters

Bufferkelders gehouden bij de keus van de beplanting. Afb. 1geef t een beeld van de plattegrond Middeldrukpompstation | van het terrein en de zich daarop bevin­ Actiefkoolfilters dende gebouwen en kunstwerken. De loop van het water volgend valt het bedrijf uiteen Tertiaire dosering mg/l in drie fasen (afb. 2): Chloor Cl2 | Oy - 1 ! 0.5 Nr-tronloog NaOH 1100%) | 0.6 - 4 j 2 a. de ruwwaterfase; met als bedrijfsonder­ delen de ruwwateraanvoerleidingen, de meet- en afsluiterkelder, het ontvangbekken en het Reinwaterreservoirs lagedrukpompstation; | Hogedrukpompstation | b. de zuiveringsfase; deze fase speelt zich af in het zuiveringsgebouw annex kool­ | Voorzieningsgebied filtergebouw; c. de reinwaterfase; met als bedrijfsonder­ delen de reinwaterreservoirs en het hogedrukpompstation. Chemicaliën Opslagkapaciteit

OPSLAGKAPACITEIT Uzersutfaat . FeSOt k bunkers à 601 Chloor, C\2 (vloeistof) 6 transportabele vaten a'2.1 ton CHEMICALIËN Op het terrein is verder een dienstgebouw Natronloog, NaOH, 25% U vert, tonks a11 6m 3. * Bm. hoogi,2 m Koagulatiehulpmiddel 2 silo's à 10 m3* 2 bulktanks à 30 m3 aanwezig waarin zijn gehuisvest: 3 Zwavelzuur . HjS0; ,100% 2 vert, tanks à 11m ,« 2 m, hoo g <• m — het scheikundig-bakteriologisch labo­ ratorium, alsmede proefinstallaties voor Afb. 2- Processchema produktiebedrijf Kralingen.

Afb. 1- Plattegrond van het bedrijfsterrein. procesontwikkeling; DRINKWATERPRODUKTIEBEDRIJF KRALINBE N — werkplaatsen, magazijnen, garage, kleed­ ruimten, wasruimten en sanitaire ruimten; — kantoor, archiefruimten, vergaderzaal, lezingzaal, EHBO-kamer en kantine met keuken; —• daarnaast omvat het gebouw technische ruimten voor hoog- en laagspannings- apparatuur, noodstroomvoorzieninge n ketelhuis.

In de volgende paragrafen wordt voor­ namelijk ingegaan op de drie produktie- fasen; het dienstgebouw komt uitvoeriger ter sprake in de bijdrage van prof. Quist. Voorts zullen hoofdzakelijk waterleiding- 1 slibvelden lagedrukpompstation 7 reinwaterreservoirs technische aspekten worden belicht; infor­ 2 meetkelder 5 zuivenngsgebouw 8 hogedrukpompstation 10 kunstobject 3 bufferbekke aktievekool- filters 9 dienstgebouw 11 hoofdtoegang matie over bouwtechnische facetten 256

(inclusief de klimaatvoorzieningen)i s bijeengebracht in[1] .

2. Ruwwaterfase

De toevoer van het ruwwater tot aand e -- ^T^ 1—LI I V.slibindikk.rs ) L|[ meetkelder is behandeld door ing. Visser. chemicaliënopslag L ^L^^^^^^^M ^- —_,w~~ ^___ Na passeren van de meetkelder stroomt het ozonkontaktk«nerc water vrij uit inhe t ruwwateroritvang- bekken, dat dienst doet als buffer tussen aanvoer en produktie. Het bekkeni s bekleed met een waterdichte afdekking; op de binnentaluds 12 cm asfaltbeton, op de ktief kooltilters bodem een 5m m dik gewapend-asfalt- membraan afgedekt met 0,5 m zand. Vanuit het inhe t dijktalud van het bekken gesitueerde lagedrukpompstation wordt het water verpompt naar het zuiveringsgebouw via een (ring)leiding 0 1.600mm . Ingeval Afb. 3 - Schematische plattegrond vanhet zuiveringsgebouw. van buiten bedrijfstelling van het bekken kan rechtstreeks ruwwater aangevoerd wor­ chemicaliën, enkele kelders voor opslag van een efficiënte menging benodigde turbu­ den naar het lagedrukpompstation door diverse soorten water, alsmede het middel- lentie doen optreden. In totaal wordeno p middel van een omloopleiding 0 1.400 mm, drukpompstation end e centrale wacht. drie plaatsen Chemikalien aan het water die in de meet- enafsluitkelde r isaange ­ Uitgangspunten bij het technische ontwerp toegevoegd (zie afb.2) . sloten op de aanvoerleidingen. waren: Het lagedrukpompstation is gedimensioneerd De primaire dosering vergt het grootste op een maximale kapaciteit van 6m 3/sec, — Maximale produktie'kapaciteit 2m s/sec. chemikal'iënverbruik, zodat de ruimten voor overeenkomend met een jaarproduktie van Chemikalien opslag, bereiding en dosering 142 miljoen m3. Inhe t pompstation staan — Iedere zuiveringstrap moet zijn opge­ dan ook voorin het zuiveringsgeboüw zijn 4 pompen opgesteld, elk met een kapaciteit bouwd uitee n even aantal eenheden geprojekteerd. De opslagkapaciteit is van 1,5 m3/sec, waarvan drie met regelbaar (6 of 12). gebaseerd op een voorraad voor 3 weken bij maximale dosering en maximale toerental. In totaliteit is plaats voor 6 — Het water moet onder vrij verval door produktie. De aanvoer van de Chemikalien pompen. het gebouw kunnen stromen. vindt plaats per as; de opslageenheden zijn — Leidingen resp. kanalen tussen de zuive- zó gekozen dat ze overeenstemmen met 3. Zuiveringsfase ringstrappen dienen öf dubbel uitgevoerd eenmaal of meermalen de aanvoerkapaci- Het gehele zuiveringsproces is — op de te worden öf als afsluitbaar ringsysteem. teit van de transporteenheden. koolfiiters na— ondergebrach t inéé n ge­ T.b.v. de vlokvorming wordt gebruik ge­ bouw. Tevens bevat dit gebouw ruimten — Ruimten die reinwater bevatten dienen maakt van driewaardig ijzer (Fe^);di t voor opslag, bereiding endoserin g van boven dehoogst e grondwaterstand te wordt verkregen door oxydatie van ferro- liggen. sulfaat door middel van lucht onder toe­ Situatie en bouwterrein. voeging van zwavelzuur enbi j aanwezigheid van een katalysator (aktieve kool).D e De procesgang isschematisc h weergegeven wanden en vloeren van de aanwezige •'M*!» in afb.2 . (ferro)oploskelders, omzetkelders en (ferri) De overwegingen die hebben geleidto t voorraadkelders zijn bekleed met een keuzebepaling van de zuiveringstrappen resistente epoxy-coating. — zowel qua volgorde als qua uitvoerings­ type — komen elders indi t nummerte r Het doseren van dedriewaardig e ijzeroplos­ sprake. sing, alsook van natronloog en koagulatie- Afb. 3geef t een (schematische) plattegrond hulpmiddel geschiedt door middel van —o p van het zuiveringsgeboüw, waarop debouw ­ debiet geregelde — dubbelmembraan- kundige plaatsing van de opeenvolgende pompen. De dosering van chloor heeft zuiveringstrappen is weergegeven; afb. 4 normaliter defunkti e van nadosering, bevat de bijbehorende langsdoorsnede. alvorens het water wordt opgeslagen in de reinwaterreservoirs. Voor kalamiteit- situaties —namelij k rechtstreekse inname 3.1. Chemikaliënopslag; dosering en van Nieuwe Maaswater — is een hogere menging chloordosering mogelijk. De aanvoer van ruwwater geschiedt door een ringleiding 0 800 mm. Indez e aanvoer- leiding vindt de elektromagnetische debiet- 3.2. Primaire vlokvorming en vlok- meting plaats, alsmede de primaire dosering verwijdering, slibverwerking en menging. Gekozen is voor statische In totaal zijn 6vlokvormingseenhede n aan­ mengers, bestaaande uit een torpedovormig wezig, elk 9m breed, 10,6 mlan g en7, 5m lichaam met daaromheen een aantal diep, die door staande enhangend e wanden gebogen schoepen, die inhe t water de voor zijn verdeeld in4 kompartimenten .O m H20(11) 1978, ni. 12 257

vlokken van dusdanige grootte en dichtheid te verkrijgen dat bezinking mogelijk is, wordt het water door middel van horizon­ taal opgestelde roerwerken in draaiende beweging gebracht. De bij de koagulatie gevormde mikrovlokken worden daardoor

H m met elkaar in kontakt gebrachte zodat zich < t£"V-*M¥ >a*ï*j&ï$w*""§"V grotere vlokken vormen. Per kompartiment zijn resp. 2, 3, 3 en3 roerwerken aanwezig (zie afb . 4). De aandrijving van de roerwerken vindt plaats met toerenregelbare elektromotoren en een reduktiekast. De tijdsduur per omwen­ teling neemt af per kompartiment en bedraagt resp. 7,10 , 15 en 32 sec. Tijdens de maximale produktie (2 m3/sec) met vijf vlokvormingseenheden in bedrijf is de totale verblijftijd ca. 25 min, voldoende voor het verkrijgen van een goed bezink- bare vlok. De primaire vlokverwijdering geschiedti n vlokafscheiders (lamellen Separatoren) werkend volgens het gelijkstroomprincipe, d.w.z. de sedimentatie van de ijzervlokken vindt plaats indezelfd e richting als de Bedrijfsterrein met reinwater-reservoirs en koolfilter-tanks doorstroomrichting van het water. Elke separator bestaat uit een pakket plas­ Onder elke bak bevindt zich een slibkuip nadat deze lucht een droging heeft onder­ tic platen, 2m lan g en 1,7 m breed, die op met ronddraaiend indikmeehanisme (afb. 4). gaan. De luchtbehandelingsinstallatie bestaat korte afstand van elkaar zijn geplaatst Het uitkomende slib wordt m.b.v. een uit een vriesdroger, gekombineerd met een onder een helling van 2o p 3. Bezinking wormpomp getransporteerd naar elderso p nadroging door middel van silikagel. De heeft plaats tussen deze platen, waardoor het terrein gelegen subvelden. De diepte van drooginstallatie is in staat droge luchtt e een zeer korte sedimentatietijd wordt ver­ deze subvelden is1, 5m , de nuttige vul- leveren met een dauwpunt van — 50 °C, kregen. Dit betekent een grote ruimte­ hoogte ca. 1,0 m. De optredende indroging uitgaande van lucht van 20 °C bij een rela­ besparing t.o.v. de voorheen toegepaste van het ijzerhoudende slib verloopt van tieve vochtigheid van 80%. vlokkendekenfilters. De oppervlakte­ ca. 8% drog e stof tot ca. 30 %drog e stof. belasting van de lamellen Separatoreni s Voor het verkrijgen van ozon wordtd e gedroogde lucht blootgesteld aan een kon- dienovereenkomstig hoog, namelijk 3.3 Ozonisatie 10à20m3//m2/h. tinue ontlading van 5 -8 kV in zogenaamde De ozon wordt ter plaatse uit lucht bereid, ozongeneratoren. Totaal staan 4 groepen van elk 3 generatoren opgesteld, iedere generator Afb. 4- Doorsnede overhet zuiveringsgebouw. is instaa t om maximaal 2k g O3 per uurt e produceren. Koncentratie en hoeveelheid van de ozonprdduktie zijn instelbaar, afhan­ kelijk van de benodigde hoeveelheid. 1 De ozondosering vindt plaats inee n zestal ozonkontaktkamers met behulp van een t turbo-begasser per kamer, die 4 meter onder de waterspiegel staat opgesteld. Het hy­ \ o draulisch verval in dit doseersysteem be­ a draagt ca. 35 cm. De afmetingen van de ijzersulfaat - kontaktkamers zijn zodanig gekozen dat opslag j a O! IO mddeldruk de kontakttijd van de watermassa minimaal pompstation 1 a Ol IO 5 minuten is bij een maximaal debiet van 3 1 O IO 2 m /sec en bij gebruik van 5 kontakt­ Ol kamers. 1 •a ' Ol IO zwavelzuur De maximale dosering bedraagt 4 ppm. vlok- hulpmiddel 4 0! iO Alle onderdelen die met ozonhoudend y > <• • sct ia kei lwach t water in aanraking komen zijn van roest­ \ CH^O vast staal gemaakt. Het beton is voorzien van een eenvoudige coating (gefluateerd). De meting van het restozongehalte van het behandelde water vindt plaats vóór de overstort van elke kontaktkamer, normaal zal de gewenste restkoncentratie ca. 0,5 gr/m3 bedragen. De ozonhoudende 258

tank. Elke tank kan ca. 116 m3 kool bevat­ ten, overeenkomende met een bedhoogte van 4 m boven de filterbodem. Het legen en vullen van de filters geschiedt volgens een hydraulisch systeem met behulp van een ejekteur. Het totaal gewicht van tank met inhoud (aktieve kool en water) bedraagt ca. 300 ton. Tijdens de maximale produktie (2 m3/sec) met 10 filters in bedrijf is de kontakttijd 9,5 min., de bijbehorende filtersnelheid is 26 m/h. De filters worden eenmaal per week gespoeld met water uit de bufferkelders (zie 3.5.).

3.7. Procesbeheersing In het proces is op ruime schaal automa­ Geluiddempende omkasting elektromotoren hogedrukpompstation. tisering toegepast. De centrale bewaking, kontrole en registratie vindt plaats met be­ lucht boven de kontaktkamers en de achter­ — 8 luchtnetten, totaal bestaande uit hulp van een elektronische dataverwerkings­ liggende kanalen wordt afgezogen en ver­ 128 langs- en 16 dwarsbuizen met totaal installatie. De centrale kontrolekamer is nietigd door middel van verwarmen, zo 3.550 gaatjes 0 3 mm. gesitueerd als 'uitkijkpost' in de noordooste­ nodig onder toepassing van een katalysator. lijke hoek van het zuiveringsgebouw, bij de 3.5. Middeldrukpompen/Spoelwaterpompen inrichting ervan is extra aandacht besteed 3.4. Dubbellaagsfiltratie Na het passeren van de dubbellaagsfilters aan een kornfortabel e werkomgeving. Na de sedimentatie in de lamellen Separa­ wordt het water verzameld in bufferkelders, Gegevenspresentatie geschiedt onder meer toren blijven nog mikro-vlokjes in het van waaruit het water door de middeldruk- door middel van beeldschermen. water achter. Ook de door ozonisatie uit- pompen via de aktiefkoolfilters wordt De bedieningsman behoeft slechts in aktie vlokbaar gemaakte organische verbindingen doorgepompt naar de reinwaterreservoirs, te komen bij ontregelingen en storingen. moeten nog worden verwijderd. Hiervoor resp. naar het hogedrukpompstation (zie In de centrale wacht kan hij de gewenste zijn aanwezig 12 snelfilters, lang 9 m, ook 4.1.). Het in de bufferkelders opge­ waarden instellen van debiet, uitgaande nuttige breedte 4 m. Het beschikbare filter- slagen filtraat wordt ook benut om met leidingdruk en te doseren hoeveelheden oppervlak bij 10 filters in dienst is 360 m2, behulp van de spoelwaterpompen de dub­ Chemikalien. Daarnaast kan hij de lage- dit levert een maximale filtersnelheid van bellaagsfilters en aktiefkoolfilters te spoelen. drukpompen, middeldrukpompen en de 20 m3/m2/h. Er staan 4 mïddeldrukpompen opgesteld, ozoninstallatie aan- en uitschakelen. elk met een kapaciteit van 1m 3/sec en De filteropbouw is als volgt: Het ligt in het voornemen ook de stedelijke eveneens 4 spoelwaterpompen met elk een storingsmeldpost in de centrale kontrole­ — een 70 cm hoge steunlaag van grind, kapaciteit van 0,34 m3/sec. Alle pompen kamer onder te brengen. Teneinde tot een waarin de drainagebuizen en het spoel- zijn voorzien van regelbare aandrijvingen. optimale bedrijfsvoering te komen zijn de luchtnet zijn opgenomen; Het van de dubbellaagsfilters afkomende nodige maatregelen getroffen opdat in de — een 70 cm hoge zandlaag, effektieve spoelwater wordt verzameld in recirculatie- nabije toekomst ook de centrale bewaking korreldiameter 0,86 mm, handelsfraktie kelders en teruggevoerd naar de ruwwater- van het leidingnet resp. de sturing van het 0,8-1,25 mm; aanvoerleidingen vóór in het zuiverings­ watertransport in het voorzieningsgebied — een 80 cm hoge laag anthraciet, effek­ gebouw. Het van de aktiefkoolfilters vanuit Kralingen kan geschieden. tieve korreldiameter 1,6mm , handels­ afkomende spoelwater wordt verzameld in fraktie 1,6 -2, 5 mm. een spoefwaterafvoerk elder en teruggepompt naar het ontvangbekken. 4. Reinwaterfase De waterhoogte boven dit filterbed be­ Tot de reinwaterfase behoren de drink­ draagt ca. 1 m. 3.6. Aktiefkoolfiltratie waterreservoirs en het hogedrukpompstation. Nadat een filterbedweerstand van 1,5m Om de bouwhoogte van het zuiverings­ De reservoirs dienen als buffer tussen de waterkolom is bereikt wordt automatisch gebouw te beperken zijn de aktiefkoolfilters vrijwel konstante aanvoer vanuit het zuive­ gespoeld met water en lucht. uitgevoerd als drukfilters en opgesteld in een ringsgebouw en de sterk fluktuerende De gewenste expansie van het filterbad aparte kelder naast het zuiveringsgebouw afvoer naar het stadsnet. Het hogedruk­ bedraagt 16 %. (zie afb. 4). De 12 vertikaal opgestelde pompstation zorgt voor het onderhouden De filters worden gespoeld met eigen fil- cylindrische stalen tanks (diameter 6 m, van de druk in het leidingnet resp. voor het traat, de spoelcyclus is volledig geautomati­ hoog 9,1 m, inhoud 230 m3) rusten op drie overwinnen van de weerstanden in dit net. seerd en geschiedt in de volgorde water, steunpunten en hebben elk een leeggewicht De visuele verschijningsvorm van beide lucht, water. De luchtspoeling geschiedt van ca. 36 t. De tanks steken 6 m boven het onderdelen is sterk verschillend. Terwijl de met 150 m3 norrnaallueht. dek van de kelder uit; de water toe- en reservoirs fungeren als de 'blikvangers' van Aanwezig zijn per filter: afvoer geschiedt door stalen leidingen het produktiebedrijf, zijn van het hogedruk­ — 90 asbestcementen drainage buizen, 0 1.200 mm. In de filterbodem van elke pompstation alleen de boven het maai­ lang 199 cm, diameter 110/80 mm, met tank bevinden zich 1.700 filterkoppen, het veld uitgestelde motoren zichtbaar (zie de totaal 1.170 gaatjes 0 10 mm; effektieve filteroppervlak is ca. 28 m2 per perspectivische schets op blz. 244). H20(11) 1978, nr. 12 259

/} "1' V £

,'A* iSï - S v *:* *?. ' ' '^lÄ ' Ä;' *f£&*r->jQQ

•Vit!

Ja** Overzicht produkliebedriif tussen liet on/vangbekken en Je oprit Van Brienenoordbrug.

4.1. Reinwaterreservoirs tegenover elkaar liggen en beide uitkomen in leiding, die tevens dienst kan doen als In de ontwerpfase is gebruik gemaakt van een ringleiding 0 1.800 mm. inspektieschacht. De tanks zijn voorts voor­ een maquette om alternatieve indelingen zien van een overstort ter beveiliging van van de gebouwen over het terrein te onder­ Bij normale debieten worden de reservoirs het maximale waterpeil. zoeken. Hierbij werd snel duidelijk dat in volledig doorgestroomd, d.w.z. de reservoirs leveren het totale debiet; bij zeer hoge leve­ de totale beleving van Kralingen de 4.2. Hogedrukpompstation reinwaterreservoirs een dominerende rol ranties aan het stadsnet wordt een deel Vanuit de ringleiding 0 1.800 mm takken zouden gaan spelen. Getracht is derhalve van het debiet rechtstreeks onttrokken aan twee (zuig)leidingen 0 1.600 mm af naar in de vormgeving van deze tanks een het zuiveringsgebouw. In het midden van het hogedrukpompstation. Dit pompstation relatie te leggen tot het produkt drinkwater, elk reservoir bevindt zich een ontluchtings- is uitgevoerd als onderheide kelder van om zodoende de funktie van het bedrijf herkenbaar te maken bij de Rotterdamse gewapend beton; met het oog op mogelijke bevolking. Het plaatsen van de koolfilters. konsekwenties t.g.v. de wel bijzonder inhomogene ondergrond ter plaatse is deze kelder gedilateerd in lengte- en breedte- De reinwaterreservoirs zijn uitgevoerd als richting. druppelvormige stalen tanks, rustend op een betonvloer. De konstruktie is bij Het pompstation is gedimensioneerd op een model-onderzoek tamelijk gevoelig gebleken maximale kapaciteit van 4,5 m3/sec. In de voor ongelijkmatige zettingen, waardoor kelder staan 8 pompen opgesteld met een het noodzakelijk was een paalfundering toe kapaciteit van 0,83 m:i/ sec per pomp. Van te passen. De maximale diameter bedraagt deze acht pompen zijn er zes nodig om het ca. 65 m, de maximale hoogte ca. 12 m. maximale debiet te leveren; één pomp heeft De normale wanddikte is 10 mm, plaatse­ een reservefunktie, zodat zo nodig telkens lijk voorzien van plooiverstijvingen. In elk één pomp in revisie kan worden genomen. van beide reservoirs is ca. 550 ton staal Deze pompen worden aangedreven door verwerkt. De tankwand is in segmenten elektromotoren met regelbaar toerental. Om gemonteerd, de lasnaden hebben per tank geluidsoverlast tegen te gaan zijn de motoren een lengte van 8 km [2]. voorzien van een geluiddempende omkas- ting. Debietmeting vindt plaats door mid­ De tanks zijn uitgevoerd als parallel ge­ del van twee elektromagnetische debiet- schakelde doorstroomreservoirs; zij hebben meters in de uitgaande leidingen. elk een nuttige inhoud van 30.000 m3. Elke tank beschikt over een aparte toevoer- en In alle produktiefasen wordt uitsluitend afvoerleiding 0 1.200 mm, die diametraal elektriciteit gebruikt als energiedrager. Ten 260 Ontwikkeling van het zuiveringsproces

einde een eventuele storing in de stroom­ 1. Inleiding bevatten als barrière tegen ziekte­ voorziening te kunnen overbruggen zijn Het bedrijf Kralingen is geen copie gewor­ verwekkers. drie noodstroomaggregaten geïnstalleerd den van het in 1966 in gebruik genomen c. Het gebruik van chloor dient tot een (gasturbines met een starttijd van ca. bedrijf Berenplaat. De oorzaken hiervoor minimum beperkt te blijven. Hiervoor zijn 40 sec). zijn: Het ter beschikking hebben van de volgende redenen te noemen: Om gedurende de starttijd van deze aggre­ nieuwere, hoger belastbare zuiverings­ — chloor kan leiden tot smaakverslech- gaten de druk in het distributienet te hand­ processen, een verandering van kwaliteits­ tering; haven op een aanvaardbaar niveau en om inzichten en de behoefte aan een groter — Het gebruik van chloor in de behan­ waterslag te voorkomen wordt gebruik zuiverend vermogen in verband met de deling van oppervlaktewater leidt tot gemaakt van een windketelinstallatie. procesbeheersing. De in aanmerking vorming van chloroform en andere Deze in het hogedrukpompstation opge­ komende zuiveringsstappen zijn in een trihalomethanen. In afwachting van een, stelde installatie omvat vier horizontale proeffabriek onderzocht. Bij de vaststelling mogelijk wettelijke, norm voor toe te laten windketels, elk met een bruto inhoud van concentraties werd besloten tot een beperkt 3 van deze stappen hebben de economie van 115m en twee vertikale buffer-luchttanks chloorgebruik (zie onder Desinfectie); ten behoeve van luchtsuppletie van de — Het transport en de opslag van grotere Windketels. hoeveelheden chloor ontmoet bezwaren van Het hogedrukpompstation is door middel IR. A. VAN DER VEER milieuhygiënische aard, speciaal in stede­ van twee leidingen 0 1.600 mm aangesloten Chef sectie Procesontwikkeling lijke gebieden. op de bestaande transportleidingen naar en troubleshooting d. Het proces moet in staat zijn organische het voorzieningsgebied. Drinkwaterleiding Rotterdam microverontreinigingen af te breken en/of te verwijderen. Hoewel het gemiddelde ge­ 5. Data nieuwbouw Kralingen halte van de meeste microverontreinigingen Drinkwaterleiding Rotterdam: in de Maas lager ligt dan in de Rijn is aan Algemeen ontwerp, Zuiveringstechnieken, de procesvoering en de eindkwaliteit een dit facet van de zuivering toch de nodige Installaties. belangrijke rol gespeeld. aandacht geschonken. Het te gebruiken ruwwater is Maaswater Gemeentewerken Rotterdam: Dit in verband met mogelijke cumulatieve na een rijping van ongeveer 3 maanden Civielebouwtechniek , Klimaatvoorzieningen. effecten, bij opname in het lichaam, waar­ in de spaarbekkens van het Waterwin- Arch, bureau Qüist BV: door ook lage concentraties niet veron­ ningsbedrijf Brabantse Biesboseh. Hier vin­ Layout en architectonische vormgeving. achtzaamd kunnen worden. Ook kunnen den tevens een gedeeltelijke ontharding en calamiteiten bij industriële lozingen of transportchloring (eventueel breekpunts- Literatuur scheepvaartverkeer aanleiding geven tot chloring) plaats. Dit ruwwater is van een hogere concentraties, waarbij het zuive­ 1. Gastcolleges TH Delft afd. Bouwkunde. goede kwaliteit voor oppervlaktewater­ Serie documentatie bouwtechniek, februari 1976. ringsproces in staat moet zijn deze vol­ begrippen (zie tabel 1). 2. Bouwen met staal 37 - oktober 1976. doende te verlagen. Thema bijzondere tankbouw. Bij het procesontwerp hebben de volgende criteria een rol gespeeld: e. De toe te passen zuiveringsstappen moe­ • • • ten gebouwd kunnen worden op een beperkt a. Er dient een coagulatief ase aanwezig te bouwoppervlak, waardoor slechts proces­ zijn, waarbij na filtratie een resttroebeling sen met relatief hoge oppervlaktebelas- ^ 0.1 FTU wordt bereikt. Tijdens proef- tingen in aanmerking komen. fabriekonderzoek werd duidelijk dat de coagulatie ook voor de verwijdering van 2. Proeffabriekonderzoek organische stof een belangrijke rol kan spelen. Uitgaande van de genoemde criteria heeft dit onderzoek als volgt plaatsgevonden: b. Het proces dient een desinfectiestap te 2.1. Coagulatie TABEL I - Fysisch-chemische waterkwaliteit van het bedrijf Kralingen; half jaargemiddelden 2.1.1. Directe filtratie juli-december 1977. Het eerste onderzoek werd verricht op leiding­ ruwwater van WBB basis van publicaties, waarin beschreven water werd, dat met chemicaliëndosering en parameter prognose aktueel Kralingen meerlaagsfiltratie in één stap een water­ pH 8,5— 9,0 8,83 8,1 kwaliteit verkregen kon worden met lage troebeling JTU 3,1 0,10 troebelingen [1].Di t bleek met de beschik­ chloride mg/l 40 —100 65,5 66,0 orthofosfaat „ 0 — 0,4 0,43 0,02 bare waterkwaliteit in eigen proeffabriek polyfosfaat „ 0,07 0,03 niet haalbaar. Het onderzoek toonde aan, nitriet „0 < 0,005 < 0,001 dat bij doeltreffende menging van het nitraat „ 10 — 20 18,2 18,1 vlokmiddel een goede organische stof- ammonium „ < 0,05 0,05 0,03 alb. ammon. „ 0,2— 0,4 0,16 0,07 verwijdering optreedt — op een econo­ ijzer „ 0,1— 0,2 0,04 0,02 misch aantrekkelijke manier — mits de mangaan /jg/1 0 —100 7 2 vlokmiddeldosering hoog genoeg is. Deze koper „ 5 3 hogere Vlokmiddeldoseringen zink „ 26 11 30 cadmium „ 0,31 0,18 (> 6 mg/l Fe ) bij directe filtratie, zowel kwik „ < 0,1 < 0,1 dubbellaagsfiltratie in neerwaartse richting lood „ 2 1 als opwaartse filtratie in een gegradeerd H 0(11) 1978, nr. 12 2 261

looptijd opwaarts filter (h) wordende vlok teruggedrongenen, terwijl

30- vlökvorming naar uniforme deeltjesgrootte wordt bevorderd. De vlokvormingstijd bedraagt minimaal 20 minuten.

2.1.4. Vlokverwijdering De onderzochte bezinkingssystemen voor de primaire vlokverwijdering zijn buizenbezin- king in opwaartse stroming en lamellen- bezinking in neerwaartse stroming. Het onderzochte buizenpakket had de volgende filtratiesnelheid 0,0021 rry (7,5 "%> dimensies: buislengte 60 cm, doorsnede 5 cm, hoek 60°.De buizenbezinking gaf problemen met de vlokafvoer uit het buizenpakket en met de slibindikking. Mogelijk was ook de buislengte te kort. Genoemde problemen deden zich niet voor bij het systeem met lamellenseparatoren. Deze worden neerwaarts doorstroomd en -*-Fe (gra m / 3 /m zijn van het type Axel-Johnson (Passavant). De plaatlengte hiervan is 2 m, plaatafstand Afb. 1 - Looptijd opwaarts filter als functie van Fe-dosering. 35 mm, hoek 35°. Het effect van ophoping van slib is bij lamellenseparatoren te bed, veroorzaakten echter te korte loop­ pijp (Patterson - Candy). beheersen door het vermijden van lage tijden van de filters (zie afb. 1). oppervlaktebelastingen. Het effluent ijzer­ De filtratiesnelheden waren hierbij 2.1.3. Vlökvorming gehalte ligt tussen 1.0 en 1.5 mg Fe/l, de 10-20 m/hr, resp. 5-10 m/hr. De op­ Voor de vlökvorming is het vermijden van effluenttroebeling tussen 1.0e n 1.5 JTU. waartse filters hadden als verder nadeel dat kortsluitstromen, dus beperking van de Het bereikte vaste stofgehalte van het slib tijdens het filtreren een voor de troebeling verblijftijdspreiding, van belang [4]. De in de aangebouwde indikkers bedraagt nadelig effect optrad: het hydraulisch vlokvormingstijd dient voldoende lang te 8-12%. opdrukken van de met vlok verdichte zijn. De vlökvorming is om bovenstaande fijnere bovenlagen [2].Ee n ander algemeen Toepassing van lamellenseparatoren bood reden opgesplitst in 4 compartimenten, met bovendien de mogelijkheid recirculatie van bezwaar bij filtratiesystemen voor primaire een grote hoogte - diepte verhouding, vlokverwijdering is dat voor spoelwater­ het spoelwater van de nageschakelde waafbij gaande in de stromingsrichting in dubbellaagsfilters toe te passen. Dit bete­ verwerking aanvullende voorzieningen ieder compartiment steeds minder energie dienen te worden getroffen. Moderne bezin- kent, dat vanuit een spoelwaterbufferkelder ingebracht wordt. Deze energie-inbreng is het spoelwater teruggepompt wordt naar de kingssystemen met hogere oppervlakte- regelbaar door instelbare toerentallen van belastingen (15-20 m/hr) boden ruimere ruwwatertoevoer vóór de primaire chemi- de roerwerken, waardoor bij veranderende calièndosering en aldus wordt meegecoagu- mogelijkheden, te meer daar ze minder watertemperatuur etc. gecorrigeerd kan gevoelig zijn voor wisseling in belasting. leerd. Alle vlokmäteriaäl uit het proces tot wofden. Hierdoor wordt het stukbreken en met de dubbellaagsfilters wordt ver­ Dit hield tevens in, dat een vlokverwijdering van de groeiende en daardoor kwetsbaarder in twee stappen noodzakelijk was geworden, werkt in de indikkers onder de lamellen- waarbij de tweede (filtratie)stap de verla­ ging van de troebeling (< 0,1 J.T.U.) Dubbellaagsfilters in proeffabriek. garant stelt. Deze tweede stap wordt nader omschreven onder Dubbellaagsfiltratie.

2.1.2. Menging De ervaring met bezinkingssytemen in de proeffabriek, aangevuld met bekerglastesten [3, 4], heeft geleerd dat de menging van het vlokmiddel zeer veel bijdraagt tot de vlok- vorming en dus ook tot de vlokverwijdering. Een menging met een gemiddelde snelheids­ gradiënt [3,4 ] rond 5000 sec. gaf de beste vlökvorming, mits de totale mengtijd maar kort is, bij voorkeur kleiner dan 1 sec [4]. Langere mengtijden met homogene energie- inbreng moeten worden vermeden, daar dan reeds (micro)-vlokvernietiging optreedt, hetgeen tot uiting komt in hogere eind- troebelingen na de bezinking. Gekozen is voor statische menging door middel van 12 geknikte vast opgestelde turbinebladen in een schijf loodrecht op de as van de 262

Separatoren. De slibspui bedraagt gemiddeld slechts 0.04 % van de waterproductie.

2.2 Desinfectie en Het ruwwater voor het bedrijf Kralingen c is in bacteriologisch opzicht van een goede kwaliteit. Door de noodzaak gebruik te temp. 4C maken van een open bufferbekken is in V=15 m . verband met de optredende herbesmetting (door vogels) toch een hoofddesinfectie in 0,2 het zuiveringsproces vereist. Hiervoor waren looptijd twee alternatieven aanwezig, namelijk het 0,1 gebruik van chloor of van ozon. De keuze is gevallen op ozon, omdat hiermee een 0 4 8 12 16 20 24 28 32 betere verwijdering van smaak- en kleur­ 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 tijd in uren stoffen te bereiken is [5]. Bij gebruik van : A P in cm wk chloor kan zelfs gesproken worden van een Afb. 2a - Drukopbouw in dubbellaagsfilter. Afb. 2b - Troebeling na dubbelaagsfilter. smaakversleehtering [6].Ee n door Rook ontdekt nadeel van het gebruik van chloor laagsfilters verkregen wordt. bijv. anthraciet met een lager soortelijk is, dat het door reactie met in oppervlakte­ Bekende kwalitatieve nadelen van ozoni- gewicht. Hierdoor kan bij terugspoelen van water aanwezige humuszuren [7] aanleiding satie zijn een verhoging van (potentiële) het filter een blijvende scheiding van de geeft tot de productie van kleine hoeveel­ nagroei en de vorming van mogelijke filtermaterialen gehandhaafd blijven. De heden chloroform en andere organische bijproducten als peroxides. Deze eigen­ grove laag dient voor berging van vlok- chloor- en broomverbindingen n.1. schappen hebben ertoe bijgedragen de ozon materiaal, terwijl de laag met de kleinste 10 -100 fig/l, afhankelijk van de chloor- meer vooraan in het processchema te plaat­ korreldiameter bij voldoende dikte garantie dosering. Bij concentraties, die slechts sen, zodat beide effecten door de nage­ biedt tegen doorslag. De bedopbouw voor enkele malen hoger zijn dan de genoemde, schakelde filtratiestappen gecorrigeerd de dubbellaagsfilters, korrelgrootte van de kunnen aan deze verbindingen carcinogene kunnen worden. Daar ozonisatie geen lang­ filtermaterialen en de Inzichten voor de eigenschappen toegeschreven worden [8]; durig steriliserend effect geeft, maar gezien processturing zijn verkregen uit proef- als ze eenmaal gevormd zijn in het proces, moet worden als een barrière tegen ziekte­ fabriekonderzoek. zijn ze met de thans bekende zuiverings- verwekkers, vindt genoemde nagroei plaats De eisen, die gesteld worden aan deze stappen moeilijk verwijderbaar. In het pro­ op de dubbellaagsfilters en actiefkoolfilters. filtratiestap zijn: ces Kralingen wordt daarom alleen de De peroxides worden verwijderd op de — De gemiddelde effluenttroebeling dient einddesinfecti e voor het leidingnet verricht actief-koolfilters. Omdat de ozonisatie, in met een lage chloordosering op een plaats, <0.1 FTUtezijn. tegenstelling tot wat meestal gebruikelijk is, — De looptijd van het filter tussen twee waar een groot deel van de humuszuren niet nà een filtratiestap opgenomen is maar reeds verwijderd is. filterspoelingen dient minimaal 20 uur te ervóór, is er nog sprake van een restijzer- zijn, waarbij als maximale drukval over Procestechnisch heeft ozon nog het bijko­ gehalte en troebeling (in het effluent van het filter 1.5m waterdruk gehanteerd mend voordeel, dat hiermee verlenging van de lamellenseparatoren) bij de ozonisatie. wordt, bij een filtratiesnelheid van de looptijd en verlaging van de effluent- Een mogelijk storende invloed hiervan op maximaal 20 m/hr. Als filtermaterialen troebeling van de nageschakelde dubbel- de desinfectie is nader onderzocht in de zijn uitgetest anthraciet en zand met proeffabriek. Het bleek, dat de desinfectie verschillende korreldiameters en bed­ Voorkeurstroming bij terugspoelen. van gedoseerde bacteriën (Escherichia coli, hoogten. Het bleek, dat de korreldiameter Streptococcus faecum en sporen van van het anthraciet van weinig betekenis Clostridium) pas onvoldoende werd bij een was voor de filtraattroebeling. restijzergehalte groter dan 3 mg/l, of een Zonder secundaire ijzerdoseringen waren restozon gehalte na 4 min. kleiner dan met fijner zand daarentegen lagere troebe- 0,4 mg/l [9]. Ook is in höt productiebedrijf lingen te bereiken. Relatief grof anthraciet gebleken, dat als deze grenzen niet worden heeft een gunstig effect op de looptijden. overschreden, inderdaad een volledige De uiteindelijke keuze van de filter­ desinfectie bereikt wordt na de ozon. materialen was: De einddesinfecti e is eveneens volledig; na één zomer is nog geen nagroei in het anthraciet : handelsfractie 0.8-1.25 mm distributienet geconstateerd. zand : handelsfractie 1.6-2.5 mm. De beoordeling van vlokindringing in het 2.3. Dubbellaagsfiltratie filterbed vond plaats met behulp van uit De beperkte capaciteit voor vlokberging van drukmetingen samengestelde lindquist- een neerwaarts doorstroomd enkellaags- diagrammen (zie fig. 2) [10]. De tussen het snelfilter heeft geleid tot de ontwikkeling filtermateriaal heersende drukken worden van filtratietechnieken, die op dit punt regelmatig gedurende de filterrun gemeten minder critisch zijn. Hieruit zijn voort­ op 12 plaatsen van het filterbed. gekomen de meerlaagsf'ilters, waarvan het Door afvanging van vlokmateriaal treden dubbellaagsfilter — behalve van de gebrui­ in deze diagrammen verschuivingen op, kelijke zandlaag — ook voorzien is van een waaruit o.a. kan worden opgemaakt of tweede bovenlaag van grover materiaal, koek-, danwei diepbedfiltratie optreedt in H20(11) 1978, nr. 12 263

zand- en/of anthracietlaag. Door combinatie van een anthracietlaag van 80 cm en een zandlaag van 70 cm bleek, dat aan beide criteria van looptijd en troebeling was voldaan. Het filtratieproces kan voorts worden beheerst door de secundaire vlokhulpmiddeldosering. Bij de ver­ schijnselen koekfiltratie, diepbedfiltratie, doorslag werkt een hogere vlokhulp­ middeldosering in de richting van koek­ filtratie; een te lage dosering (of geen dosering) leidt, speciaal bij lagere water­ temperaturen, tot doorslag.

2.4. Actief koolfiltratie Het voornaamste doel van de actiefkool- filtratie is de verwijdering van organische microverontreinigingen. Afb. 3 geeft hiervan een indruk. Deze verontreinigingen kunnen van verschillende oorsprong zijn, namelijk reeds aanwezig in het ongezui­ verde water, ontstaan bij de ozonisatie, of bij de chloring vóór transport van het spaarbekken Petrusplaat naar Kralingen. A/deling (jasrhromnlografie te Kralingen. Op de produktiebedrijven Berenplaat en — voor de ingebruikname van Kralingen — Het dient om bij lagere watertemperaturen — Ferrisulfaat de Honingerdijk werd poederkool gebruikt de vlok voldoende sterkte te geven. Ondanks In Kralingen kan dit facultatief toegepast in batchproces. Door de niet optimale de toegenomen afschuifkrachten op de vlok worden ter verlaging van de troebeling in adsorptieomstandigheden en de slechts blijft deze dan heel en goed bezinkbaar. het effluent van de dubbellaagsfilters. eenmalige benutting van deze kool werd voor Kralingen uitgegaan van korrelkool — Natronloog 3.4. Tertiaire doseringen in filters. Uit proeffabriekonderzoek is Natronloog wordt toegepast voor de — Chloor gebleken, dat bij een contacttijd van pH-correcties in het bedrijf. Het is gemak­ Deze nadesinfectie is noodzakelijk om na de 12 minuten en een looptijd van 40 weken kelijk te doseren en er vindt geen actiefkoolfiltratiestap kiemvrij water te gemiddeld 25 en 30 % verwijdering opharding van het water plaats. verkrijgen. De dosering voor de reinwater- optreedt, gemeten met TOC, resp. De pH wordt voor de coagulatie ingesteld reservoirs bedraagt 0,5 -0, 9 mg/l chloor. op 7.6; een pH, waarbij nog geen groot KMn04-getal. Na een verblijftijd van ca. 10 uur resulteert Hierbij speelt mogelijk de biologische wer­ eigen verval van ozon optreedt, terwijl toch dit in een vrij chloor restgehalte van king van het filter een belangrijke rol. Bij de coagulatie goed verloopt. 0,2 -0, 4 mg/l. kortere contacttijden daalt het effect hiervan snel, hetgeen leidt tot een minder 3.2. Ozon — Natronloog aantrekkelijke procesvoering. De toevoeging van ozon vindt plaats met De pH van het leidingwater wordt hier Het spoelwater van de actiefkoolfliters roterende begassers van het fabrikaat gebracht op 8.0 -8.3 , n.1. de evenwichts-pH wordt teruggevoerd naar het ontvangbekken. Kerag. De ozonvraag van het water na Afb. 3 - Gaschromatogram van dichloormethaan- coagulatie, bij een contacttijd van 4 -5 mi­ extract; vóór en na actiefkoolfilters. 3. Chemicaliëndoseringen in het bedrijf nuten, bedraagt 0,9 tot 2,5 mg/l, in afhan­ Kralingen kelijkheid van organische stofbelasting, primaire Fe-dosering en watertemperatuur. De verschillende doseringen zijn als volgt Het restozongehalte in het water wofdt dan onder te verdelen. gestuurd op 0,5 à 0,6 mg/l. 3.1. Primaire doseringen 3.3. Secundaire doseringen — Ferrisulfaat Dit vlokmiddel wordt ter plaatse bereid uit Deze vinden plaats voor de dubbellaags- ferrosulfaat, dat na oplossen en toevoegen filters. van zwavelzuur met luchtzuurstof en actieve kool als katalysator wordt — Natronloog geoxideerd naar ferrisulfaat. De pH wordt geregeld naar 8.0, waarbij een De primaire dosering bedraagt doorgaans maximale verwijdering van ijzer optreedt. 8 -10 mg Fe^/l; hogere doseringen kunnen — Vlokhulpmiddel aantrekkelijk zijn, doordat het ozon- Hiervan wordt doorgaans 0.2 -0. 7 mg/l verbruik van het water daarmee verlaagd gedoseerd, om doorslag van de dubbel- wordt. laagsfilters voor beëindiging van de looptijd — Vlokhulpmiddel op filterweerstan d te vermijden, zonder dat Hier wordt een zetmeelderivaat toegepast. koekfiltratie ontstaat. 264

Processtap Effecten 4.1. (zie bijgaand) Primaire coagulatie destabilisering van zwevende stof Een indruk van 'het effect van de zuivering op Kralingen wordt gegeven in tabel 1. vlokvorming, vlokverwijdering verlaging van organische stoffen verlaging van zware metalen indien van toepassing 4.2. Samenvatting van de gekozen Ozonisatie desinfectie (bacteriën en virussen) procesvolgorde afbraak van microverontreinigingen smaakverwijdering, indien van toepassing De coagulatie is als eerste zuiveringstrap looptijdverlenging en verlaging van troebeling van de nageschakelde opgenomen, omdat hiermee een groot dubbellaagsfilters zuiveringseffect voor troebeling en orga­ Secundaire coagulatie, als onder primaire coagulatie nische stoffen (gemeten als TOC) te berei­ ken is voor relatief geringe kosten. Hierdoor dubbellaagsfiltratie verlaging van troebeling werken speciaal hogere vlokmiddel- Actiefkoolfiltratie verwijdering van organische stoffen, speciaal microverontreinigingen doseringen besparend op de duurdere verwijdering van ammonium, indien van toepassing processen ozonisatie en actiefkoolfiltratie. verwijdering van zware metalen, indien van toepassing De recirculatie van spoelwater van de afbraak en adsorbtie van mogelijke ozonides en peroxides uit de dubbellaagsfilters en de toepassing van ozonisatie direct onder de lamellenseparatoren Nadesinfectie algehele desinfectie voor verpompen in distributienet geplaatste indikkers maken een volledige desinfectie tijdens de vlokvorming en vlok­ wat betreft kalkoplossend of afzettend 4. Het zuiveringsproces Kralingen verwijdering onzeker. Daarom is de vermogen. De redenen voor deze dosering Het proeffabriekonderzoek heeft geresul­ desinfectietrap met ozon hierna opgenomen. zijn de pH-effeeten van de actiefkool­ teerd in het volgende proces, met vermelding De ozonisatie is geplaatst vóór de filtratie- filtratie en de tertiaire chloring. van de gewenste effecten. stappen, in verband met de hierdoor ver­ kregen verlaging van effluenttroébeling en verlenging van de looptijd. Verhoging van Doseerapparatuur Kralingen. potentiële nagroei veroorzaakt door ozonisatie wordt gecompenseerd door de nageschakelde filtratiestappen. Eventueel is het assimileerbaar koolstofgehalte nog verder te verlagen met een secundaire vlok- middeldosering vóór de dubbellaagsfiltratie. Deze filters verlagen de troebeling en zwe­ vende stof vóór de actiefkoolfiltratie. Dit is een 'polishing'-proces om resterende micro­ verontreinigingen te verwijderen op een plaats waar het aanbod van 'bulk'-orga- nische stof zo laag mogelijk is. Einddesinfectie is noodzakelijk na de actiefkoolfilters vóór verpompen in het distributienet.

Literatuur 1. Robeck, G. C, Dostal, A., and Woodward, R. L., JAWWA 56 (1964), 198. 2. Lathouder, A. de, KIWA rapport SW-126, november 1973, 8. 3. Jhinkoe-Rai, R., Oosten, J. W. A. I. v., Veer, A. J. van der, intern rapport DWL, januari 1974. 4. Melick, M. J. v., Menging bij de coagulatie, Stichting Postakademiale Vorming Gezondheids- techniek, 1975. 5. Koppe, P., en Giebler, G., Gas und Wasserfach 107 (1966) 8, 196. 6. Rook, J. J., Kwaliteitsvermindering tijdens berei­ ding van drinkwater, H20 4 (1971, 477. 7. Rook, J. J., Formation of Haloforms During Chlorination of Natural Waters. Journ. Water Treatm. and Ex., 23 (1974), 234. 8. Poels, C. L. M., Problematiek van haloformen, KIWA-mededeling in voorbereiding. 9. Havelaar, A. H., Heyboer, A., Beïnvloeding van colloïdale Fe(III)-hydroxide vlokken op de desinfektie m.b.v. ozon, intern rapport DWL, december 1976. 10. Schwencke, E. C. Diepbedfiltratie, H20 11 (1978), 7.

• • • Aspekten van de bedrijfsvoering

1. Inleiding In een tweetal voorgaande artikelen zijn de ontwikkeling van het zuiveringsproces en de technische opzet van het produktiebedrijf aan de orde gesteld. In dit artikel zal nader worden ingegaan op enkele aspekten van de bedrijfsvoering. Achtereenvolgens zullen worden besproken: — de opgestelde installaties t.b.v. chemicaliënbereid'in g en -dosering; — de energievoorziening; — de meet- en regelinstallatie en proces­ bewaking.

G. K. VAN EKEREN Chef produktiebedrijf Kralingen Drinkwaterleiding Rotterdam

2. Chemicaliënberei din g en -dosering (Zie ook het processchema.) Bij de zuivering worden de volgende stoffen verwerkt: ferrosulfaat wordt verkregen van ongeveer 50 gram per Technische gegevens ijzeromzetting: — zwavelzuur, voor oxydatie van liter. Tijdens dit oplossen wordt zwavelzuur pompen: Wernert type NKP 65-250 ferrisulfaat toegevoegd teneinde een pH van ongeveer capaciteit 75 m3/h — natronloog 1 te verkrijgen. Dit opgeloste ferrosulfaat roerwerk: Hansen type NF 36 3 — coagulatiehulpmiddel wordt in charges van 60 m overgepompt lucht- naar de omzetke'lder, waar deze oplossing — chloor compressor: Aerzen type GMB 15.10 onder voortdurend roeren en beluchten capaciteit 37,8 m3/h — ozon onder toevoeging van zwavelzuur zodanig wordt omgezet in ferrisulfaat, dat een Vanuit de ferrivoorraadkelder wordt het 2.1. Ferrisulfaat restwaarde aan tweewaardig ijzer van max. ferrisulfaat door middel van meer­ 2 % wordt verkregen. koppige dubbelmembraanpompen naar Het ferrisulfaat wordt verkregen uit oxy­ twee doseerpunten gepompt, te weten: datie van ferrosulfaat door middel van Als katalysator is voor deze omzetting — de primaire dosering direkt bij de lucht (zie afb. 1). aktieve kool in de omzetkelder aanwezig. intrede van het ruwwater in het zuive­ Hte ferrosulfaat wordt per as aangevoerd, Na bezinking van deze kool, wordt het ringsgebouw; dosering instelbaar tussen 4 dan in charges van 60 ton opgelost in ferrisulfaat naar de voorraadkelder en 20 gr ijzer/m3; 240 m3 water waarbij een ijzerconcentratie gepompt. — de secundaire dosering voor de dubbel- laagsfi'lters ; dosering instelbaar tussen Afb. 1 - Lay-out van de ferro-ferri-omzetting. 0,3 en 1,5g r ijzer/m3.

Ter verbetering van de kwaliteit van het FERRO FERRO FERRO FERRO VOORRAADBUNKER VOORRAADBUNKER VOORRAADBUNKER VOORRAADBUNKER filtraat is in de mogelijkheid voorzien in de 60 ton 60 ton 60 ton 60 ton •ff1} dubbellaagsfilters, direkt na het spoelen, ijzer te doseren gedurende korte tijd. Voor dit doel staan twee extra doseerpompen opgesteld (capaciteit 40 l/h) die per filter kunnen doseren.

OMZETKELDER OMZETKELDER 2.2. Zwavelzuur FERRO -FERR FERRO -FERRI Het zwavelzuur is opgeslagen in twee bulk- tanks met een inhoud van 12 m3. Deze zijn FERRI VOORRAADKELDER FERRI op drukdozen opgesteld teneinde te allen VOORRAADKELDER tijde geïnformeerd te zijn over de inhoud van de tanks. Het zwavelzuur wordt uitsluitend gebruikt voor de ijzeroplossing en ijzeromzetting. De voor deze processen 266

benodigde hoeveelheid wordt gemeten en WATER VAN LAMELLENSEPARATOR bewaakt door in de aanvoerleidingen naar de kelders aanwezige magnetoflowmeters (capaciteit 400 l/h). De installatie staat onder lichte overdruk, teneinde ook het binnendringen van vocht bij nivodalingen in de tank te voorkomen.

2.3. Natronloog Voor natronloogopslag zijn 4 tanks, ieder met een inhoud van 116 m3, opgesteld waarin zich 25 % (oplossing) natronloog bevindt. De loog wordt per as in een 50 % oplossing aangevoerd. In de vulleiding is een magnetoflowméter opgenomen, die een regelklep bestuurt in de verdunningswater- aanvoerleiding zodanig dat een 25 % oplos­ sing naar de voorraadtanks wordt gebracht. De natronloog wordt d.m.v. meerkoppige dubbelmembraanpompen ter correctie van de pH op 3 plaatsen in het produktieproces Afb. 2 - Schema ozonbereiding en -dosering. gedoseerd, te weten: schroeftransporteur naar twee silo's, ieder 2.5. Technische gegevens doserpompen 3 — de primaire dosering, direkt na de ijzer- met een inhoud van 10 m , die zijn geplaatst Alle pompen zijn van het fabrikaat Lewa. dosering in de aftakleiding naar de vlok- boven de oplosbakken. In de oplosbak, die dosering type capaciteit in l/h vormingsruimten, instelbaar tussen 3 en uit drie achter elkaar geschakelde comparti­ 3 39 gr/m ; menten is opgebouwd, wordt chargegewijs ijzer — de secundaire dosering in het kanaal primair HM 2 158 —2292 een 1 % oplossing (instelbaar) gemaakt. secundair HUM 2 4,75— 113 voor de dubbellaagsfilters, instelbaar tussen 3 De aanmaak van deze oplossing is niette­ natronloog 2 en 11 gr/m ; primair HUM 6 5,86— 173 — de tertiaire dosering na de aktieve kool­ min zodanig geautomatiseerd, dat na een secundair HUM 2 4,7 — 122 filtratie, instelbaar tussen 0,8 en 4 gr/m3. bepaalde nivoverlaging in de voorraadbak, tertiair HUM 2 4,55— 86,2 tengevolge van de doseringen, water en coag. hulpmiddel De doseringen zijn uitgedrukt in grammen coagulatiehulpmiddel in de juiste ver­ primair H 66,5 — 962 100 % NaOH. houding worden toegevoegd, tot opnieuw secundair I 11,4 — 270 een ingesteld hoger niVo is bereikt. 2.4. Coagulatiehulpmiddel Ook hier zijn de doseerpompen meerkoppig 2.6. Chloor Dit hulpmiddel, ter bevordering van het en werkend met een dubbel membraan, Chloor wordt op Kralingen noch als hoofd- cöagulatieproces, is opgeslagen in twee bulk- instelbaar tussen 0,7 en 3,5 g/m3 (primair) desinfectiestap, noch als oxidatiemiddel van tanks à 30 m3, welke om eerder gegeven en 0,3 en 1,3g/m 3 (secundair). Er zijn twee twee- naar driewaardig ijzer toegepast; doch redenen staan opgesteld op drukdozen. doseerpunten, op dezelfde plaatsen als de uitsluitend voor het gedesinfecteerd houden Vanuit deze tanks gaat het middel via een ijzerdosering. van de reinwaterleidingen, de reinwater- reservoirs, het hogedrukpompstation en het Interieur schakelwacht. leidingnet in het verzorgingsgebied. De opslag bestaat uit zes transportabele chloorvaten, ieder met een netto inhoud van 2.100 kg. Van deze vaten dienen twee als reserve, de overige vier zijn door middel van een automatisch werkend omschakel- ventiel twee aan twee aangesloten aan het chloorleidingnet. Het chloorverbruik voor deze chloring is zo laag, dat gasvormig chloor zonder meer uit de chloorvaten kan worden onttrokken, zonder extra chloor- verdamper. Voor de dosering staan twee doseerpompen opgesteld, die water onttrekken aan de bedrijfswaterinstallatie en ieder een ejekteur drijven, welke het chloor aan het gas- leidingnet onttrekt via een automatisch werkend chloordoseerapparaat. Dit chloor- water wordt dan gevoerd naar het tertiaire doseerpunt na de koolfilters. Wanneer door omstandigheden rivierwater uit de Nieuwe Maas moet worden gezuiverd, is het mogelijk om een z.g. calamiteitschloor- H20(11) 1978, nr. 12 267

De aansluiting aan het G.E.B, is dubbel uitgevoerd door onafhankelijke voedingen. —T»f~~- °ik- % Er is een zodanige vergrendeling ingebouwd, dat de G.E.B.-voedingen niet via de D.W.L.- installatie kunnen worden gekoppeld. Tevens zijn langsscheidingen in iedere rail opge­

t i nomen teneinde een grotere vrijheid te ver­ Ç3 krijgen bij het werken aan de installatie. De voeding van de gebouwen vindt plaats t onder een spanning van 10 kV. Zowel in het L.D.-pompstation, als in het zuiverings­ l - '. '^ gebouw en in het dienstgebouw, staan ^ i trafo's 10 kV/380 V opgesteld met bijbe­ 1 horende L.S.-verdeeliinrichting. . ... — ' _J£] • De trafo's en de verdeelinrichting voor het Afb. 3 - Ozonkontaktruimte met begasser. H.D.-pompstation staan in het dienst­ gebouw opgesteld. dosering in dienst te nemen. Onder deze ozonconcentratie in water 0,5 gr/m3; De transformatoren kunnen niet aan de omstandigheden is het chloorverbruik zo n = 1.470 otmw./min.; motorvermogen secundaire zijde parallel geschakeld worden. groot, dat chloor aan de vloeistoffase van de 37 kW. Dit betekent, dat: opslagvaten moet worden onttrokken, en via De na de contaöttijd alsnog vrijgekomen a. de kortsluitstroom in de laagspannings- een elektrisch verwarmde chlaorverdamper ozon, wordt boven het waterslot resp. boven verdeler beperkt wordt; naar een extra groot chloordoseertoestel de dubbellaagsfilter afgezogen en over een b. er geen extra vergrendeling nodig is om wordt gevoerd. De dosering vindt dan plaats katalysator bij een temp. van ca. 70 °C te voorkomen dat aan de hoogspannings- op het primaire doseerpunt. resp. over aktieve kool geleid, zodat abso­ zijde twee onafhankelijke voedingen luut ozonvrije lucht wordt afgeblazen. gekoppeld worden. Technische gegevens chloorinstallatie Een zeer belangrijk punt van de energie­ Doseerpompen: fabr. KSB type 32-250 KM, 3. Energievoorziening voorziening is de voeding van het H.D.- cap. 5 m3/h. De energievoorziening wordt verzorgd pompstation. De daar opgestelde pompen De chloiordoseertoestellen, verdamper, enz. door het G.E.B, onder een spanning van voor levering aan het voorzieningsgebied zijn vanhet fabrikaat Wallace en Tiernan. 10 kV. Deze spanning wordt getransfor­ worden n.1. door elektromotoren aange­ Doseertoestel tertiaire dosering type meerd tot 380 V. dreven. Bij het gelijktijdig uitvallen van A831-B, cap. 375 - 7.500 gr/h, De 10k V installatie is uitgevoerd als een beide G.E.B.-voedingen zou daardoor de doseertoestel calamiteitsdosering type dubbelrailsysteem met uitrijdbare schake­ waterlevering aan het voorzieningsgebied A831-B, cap. 1,9-38 kg/h, laars. Het railwisselen geschiedt door het worden onderbroken, hetgeen een ontoelaat­ chloorverdamper type A475-G, uitrijden van een schakelaar en het weer bare situatie zou veroorzaken. cap. 200 kg/h. inrijden in het overeenkomstige veld van Uit de verschillende mogelijkheden om dit 2.7. Ozon het andere railsysteem (zie afb. 4). probleem op te lossen is gekozen voor een Voor de desinfectie van het ruwwater wordt in Kralingen ozon gedoseerd. Deze dosering Afb. 4 - Schema energieverdeling. vindt plaats nâ de lamellenseparatoren en vóór de dubbellaagsfilters (zie afb. 2). Ozon wordt ter plaatse in het zuiverings- 1 1250A •o» .'fr .'S. « .-é.u*- &w é-u &v w"C Tv & S *&é- &f> A & <» ^ .& AA o •O' -& .-o« J> .•©> bedrijf bereid uit atmosferische lucht, welke «* ht ' V ^V \^\ \S \S <^30* stofvrij gemaakt, eventueel gekoeld en dan gedroogd wordt tot een dauwpunt, lager dan — 40 °C. Van de geconditioneerde lucht V T wordt dan in de ozongeneratoren de zuur­ stof omgezet in ozon. Het gasmengsel wordt door elektrisch gedreven begassers uit de generatoren onttrokken (zie afb. 3) en aan een deelstroom van de hoofdwaterstroom toegevoegd, waarna de deelstroom weer TTJ~r~rTTTN00DSTR00M door de hoofdstroom wordt opgenomen. \\\ vM0AV\ \ \ De contacttijd tussen ozon en water is, f T T____ T «-„.Y^JJJY^ afhankelijk van de volumestroom, ten­ S \ minste 5 minuten. ® De installatie is geleverd door de firma

Kerag. LAGE DRUK I ZUIVERINGSGEBOUW HOGEDRU K POMPSTATION — drogers: silacagel; korreldiameter 'P0MPSTÄT1I COMPLEX 1 INLAAT 3 - 6 mm (1.000 kg per compartiment); Y SCHAKELWAGEN — ozongeneratoren: aantal buizen Q TRANSFORMATOR

36 x 419 st.; capaciteit 24 kg/h; (G) N00DSTR00MAGGREGAAT — begassers: dosering max. 4 gr/m3; rest- 268

nootistroomcentrale welke, bij uitval van Accubatterij: fabr. VARTA, capaciteit heden werkt en zeer flexibel toe te passen G.E.B.-voeding, binnen een gegarandeerde 350 Ah, type loodaccu; aantal cellen is. Een belangrijk punt van overweging is startschakeltijd van 42 seconden de voeding 2x 105. daarbij geweest, dat de firma Kerag, de van de H.D.-pompmotoren overneemt, zie leverancier van de ozoninstallatie, in afwij­ hiervoor ook afb. 4. 4. Meet- en regelinstallaties/procesbewaking king van het door Kerag gebruikelijke 'standaard' regelsysteem, bereid was dit De noodstroömcentrale bestaat uit 3 gas- Bij het ontwerp van het proces is als uit­ systeem toe te passen voor hun meet- en turbine/generatoreenheden van elk 900 kW. gangspunt gekozen dat het gehele produktie- regelinstallatie. Door tussenkomst van de De installatie is zo uitgevoerd, dat, indien proces volledig automatisch, dus zonder vertegenwoordiging van Hartmann und aan de secundaire zijde van de transfor­ direkt toezicht, zou moeten kunnen plaats­ Braun in Zwitserland bleek dit goed te matoren voor het H.D.-pompstation de vinden, en wel zodanig dat, na handinstei- realiseren. Dit heeft ook gegolden voor de spanning wegvalt, alle 3 gasturbine-een­ ling van gewenste debiet en gewenste dose­ regeling van de pompstations die door de heden een startcommando krijgen. De ringen of kwaliteitsparameters (zoals bijv. firma Elin in Oostenrijk samen met machine welke het eerst op toeren en op restozongehalte na bepaalde contacttijd), Hartmann und Braun is uitgevoerd. spanning is neemt direkt de voeding van dit volledig door de meet- en regelinstallaties Enkele consequenties van het gekozen uit­ de daarop geschakelde H.D.-pompen over. moet worden geëffectueerd. Wanneer de belasting van deze gasturbine- gangspunt betreffende de automatisering eenheid hoger is dan een ingestelde waarde De meet-en regelinstallatie is dientengevolge zijn, dat er: van 200 kW, wordt automatisch één van zodanig ontworpen, dat van alle belangrijke, — voor elk installatiedeel een reserve een­ beide andere gasturbine-eenheden gesyn­ bij de produktie en levering van water heid aanwezig moet zijn, welke in bedrijf chroniseerd en op het net geschakeld. betrokken, bedrijfsonderdelen, zoveel moge­ komt wanneer het in bedrijf zijnde deel Het is te allen tijde mogelijk om de water- lijk gegevens worden opgenomen (zoveel door storing of anderszins buiten dienst levering door het H.D.-pompstation door mogelijk continu of zeer frequent). Deze gaat; twee gasturbine-eenheden te verzorgen. gegevens moeten worden vergeleken met de Wanneer het er naar uitziet dat de energie­ gewenste waarden. Bij afwijkingen tussen — voorzieningen aanwezig moeten zijn, levering voor langere tijd onderbroken is, beide gegevens wordt de betreffende waardoor het toezichthoudende personeel is het mogelijk om door handbediening installatie zodanig gecommandeerd, dat het ingelicht wordt, indien ingrijpen of extra ook andere delen van het zuiveringsproces verschil tussen beiden binnen van te voren oplettendheid geboden is; op deze noodstroömcentrale te schakelen. ingestelde grenzen wordt gebracht. In alle — voorzieningen aanwezig moeten zijn om, Op deze wijze is het dan mogelijk om onge­ gevallen geschiedt dat, door de betreffende buiten de automatische besturing om, zo­ veer de gemiddelde produktiecapaciteit installatie in de gewenste richting te com­ danig installatiedelen met de hand te bestu­ gedurende langere tijd te handhaven. manderen. Bij de ozondosering is er een ren, dat het overige deel van de installatie Als brandstof voor de gasturbines is geko­ extra voorziening aangebracht die, wanneer niet in haar voortgang wordt gehinderd. zen voor lichtpetroleum dat in twee tanks het niet mogelijk is de gewenste ozondose­ 3 — afgezien kan worden van uitgebreide van ieder 60 m inhoud is opgeslagen en ring te realiseren, het lage drukpomp- centrale bedieningsfaciliteiten; waarbij de brandstof continu wordt rond­ station zover terugregelt, dat het gewenste gepompt via, op het dak en boven de effekt toch kan worden bereikt, uiteraard — voorzieningen aanwezig moeten zijn, turbines van de noodcentrale opgestelde, ten koste van de drinkwaterproduktie. waarmee het gebeuren in het proces nauw­ dagtanks. Als uniform meet- en regelsysteem is, voor keurig naar aard en tijd wordt vastgelegd de gehele installatie, gekozen voor het sys­ om: teem Contronic II van Hartmann und Technische gegevens: — de toezichthouder te informeren over Braun, omdat dit systeem met kleine een- Schakelvelden: fabr. Calor Emag, 10 kV, het gedrag van de installatie; 1.250 A, 250 MVA. Transformatoren: fabr. AEG giethars lnterieur middetdr uk-pompstation. 'Geafol' (1.250 resp. 800 kVA). Noodstroomgeneratoren: fabr. International Harvester (Solar) type GSE-1.000.

3.1. No-break-installatie Voor die delen in het bedrijf waarvoor ook een kortstondige spanningsonderbreking niet geoorloofd is, is een no-break-instal- latie aanwezig. Het is een motor/generator­ combinatie welke normaal uit het net gevoed wordt, maar waarbij op het moment van een spanningsuitval de voeding van de elektromotor wordt overgenomen door een accubatterij, welke in staat is om de schakel­ tijd van de noodstroömcentrale te over­ bruggen. Op deze no-break-installatie zijn o.a. aangesloten de dataverwerkingseenheid (EDV), de regeling van de pompstations, de besturing van regelkleppen enz.

Technische gegevens: Installatie: fabr. Elin, vermogen 2 x 100 kVA. HoO (11) 1978. nr. 12 269

FUNCTIONELE GEGEVENS ELECTRONISCH INFORMATIE SYSTEEM Centrale proceswacht

Type 2 Philips minicomputers P 857 Klaurerisctwna's Storingen Schrijver Sering

Geheugen. 2 x 64 k woorden kerngeheugen 2x2 schijvengeheugens à 5>4. M bytes • •

Proces­ Computer­ t.b.v. invoer - modulair input-output systeem computer ruimte t.b.v. service - 1 schrijfmachine, 1papierbandleze r c 1 papierbandponaer algemeen en - 1 zwart/wit beeldscherm « progr. ontw. 1 regeldrukker «ai o. r-/-, o kantoor t.b.v. conver- - 1zwart/wi t beeldscherm r^ u bedr.leiding aatie 1kleurenbeeldscher m 3 cd ET U a Centrale t.b.v.conver - - 2 zwart/wit beeldschermen o. « proceawacht satie '1 kleurenbeeldscherm -o c t.b.v. uitvoer - 1 regeldrukker, 2 schrijfmachines s Meetwaarden Debieten, niveau'B, drukken, drukverschillen (weerstanden) Zuurgraad (pH),geleidbaarheid , temperatuur, troebelingen. Gegevens Zuurstofgehalte CO2), ozongehalte in water en lucht. registratie Cheraicaliënverbruik, energieverbruik.

-verwerking Berekende Minima, maxima, gemiddelden, sommaties, regela fwijkinge n• grootheden ozonbalans en energie-economie.

Protocollen Dagrapporten, maandrapporten, bedrijfBurenoverzicht, logboek, overzicht meetgeverschakelaars.

Meetwaarden Bewaking overschrijden grenswaarden. Meldingen Bewaking instrumentenlimiet. mm Alarmen Alarmtoestanden, toeBtandsveranderingen. Proces­ Melding en Overschrijden grenswaarden. ü tschema's Overzichten bewaking alarmering Alarmmeldingen (instrumentenlimiet) Protocollen Overschrijden grenswaarden tr­ Alarmmeldingen (instrumentenlimiet) Pap>«rbenii- Papiefbaniod Toeatandaverandering bediening Kantoor bedrijfsleiding

Afb. 5 - Overzicht computer met randapparatuur.

— de technische diienst te informeren over terzijde stelling van andere bezigheden. verdeeld, één vanaf de aanvoerleidingen het ontstaan van storingen teneinde deze Hiertoe is de EDV met een scala van in- tot en met de dubbellaagsfilters, de ander zo snel mogelijk te kunnen localiseren en en uitgangsapparatuur uitgerust, te weten vanaf de bufferkelder tot en met de uit­ te verhelpen; (zie afb. 5): gaande leidingen. Verder kunnen achttien — de magazijnbeheerder te informeren over belangrijke procesonderdelen in een apart a. apparatuur om analoge en digitale sig­ de hoeveelheid chemicaliën; kleurenschema zichtbaar gemaakt worden. nalen Opt e nemen op de hoofdmachine — die gegevens te verstrekken die voor Op de 4 zwartwit schermen — 2 in de en de reservemachine; een rapportage aan de verschillende belang­ centrale wacht, 1i n het kantoor van de hebbenden binnen en buiten de Drinkwater­ b. apparatuur om visueel gegevens te pre­ bedrijfsleiding en de 4e in de computer­ leiding noodzakelijk of gewenst zijn. senteren op 4 zwartwit beeldschermen en ruimte ten dienste van de computer- twee kleurenbeeldschermen; technicus — worden storingen, standen van Het nauwkeurig vastleggen van het proces- c. apparatuur om geschreven berichten te meetgeverschakelaars en andere proces­ gebeuren naar aard en tijd wordt door een presenteren op 2 regeldrukkers en 3 karak­ gegevens zoals ingestelde waarden en grens­ E (elektronisch) D (data) V (verwerkings) terprinters; waarden van verschillende parameters eenheid uitgevoerd. Deze E.D.V. bestaat uit d. dial'oogapparatuur met individuele zichtbaar gemaakt. twee identieke verwerkingseenheden die machines. De geschiedschrijving vindt plaats op de met elkaar gekoppeld zijn, waarbij de ene regeldrukkers en karakterprinters (1 regel­ eenheid (de master) de procesbewaking en De apparatuur genoemd onder a, b en c drukker en 2 karakterprinters in de centrale registratie verzorgt en de andere (de slave) wordt omgeschakeld bij uitval van de wacht en de beide aridere machines ten beschikbaar is om andere taken uit te hoofdmachine. dienste van de computertechnicus). voeren zoals het uitvoeren van bereke­ De verwerkingseenheden zijn geschikt om Deze EDV installatie is door Philips gele­ ningen enz. maximaal 128 K kerngeheugen op te nemen. verd (type minicomputer P 857) en door De koppeling tussen beide eenheden is zo­ Op de beide kleurenschermen (één in de fa. Batenburg, die de gehele elektrische danig, dat voortdurend de belangrijkste centrale wacht en de ander in het kantoor installatie heeft aangelegd, geïnstalleerd. procesgegevens van de 'master' aan de van de bedrijfsleiding) is het mogelijk in 'slave' worden doorgegeven, zodat, wan­ schema procesdelen op te vragen welke • • • neer door een storing de 'master' uitvalt, op het moment van presentatie de op dat de procesbewaking en -registratie direkt moment aktuele procesgegevens vermelden. door de 'slave' wordt overgenomen met Het gehele proces is in twee deelschema's Watertransport naar en vanuit het productiebedrijf

1. Algemeen 3,75 nv'Vsec bij een opvoerhoogte van Het bedrijf zal onder normale omstandig­ 7,3 mwk. heden gevoed worden met (Maas)water uit de spaarbekkens in de Brabantse 2. Aanvoer van ruwwater Biesbosch. Dit ruwwater is daar (centraal) Door 2 stalen zinkers 0 1.400 mm in de onthard met behulp van natronloog en heeft Nieuwe Maas wordt het ruwwater aange­ een z.g. transportchloring ondergaan voerd naar het op de rechter Maasoever alvorens door het transportpompstation gelegen bedrijf. Afb. 1toon t een overzicht via een — voorlopig enkelvoudige — van de trace's van de ruwwatertoevoer- 34 km lange transportleiding 0 1.400 mm leidingen en van de reinwaterafvoerleidin- naar Kralingen te worden verpompt. gen naar het distributienet. Bij eventuele stagnatie in deze directe De twee 0 1.400 mm zinkers deden reeds aanvoer kan dit Maaswater ook toegevoerd dienst voor de voeding van het voormalige bedrijf aan de Honingerdijk. Bij de aanleg van de ruwwatertoievoer- leidingen moest in fasen worden gewerkt, ING. G. VISSER omdat tijdens een deel van de bouwperiode Afd. Nieuwe Werken zowel 'Kralingen' als de 'Honingerdijk' Drinkwaterleiding Rotterdam van ruwwater moesten worden voorzien. Na sluiting van het bedrijf aan de Honingerdijk is de toevoer naar Kralingen definitief gemaakt en is ook het nood- inlaatpompstatian op de toevoerleiding worden via de 15k m lange ruwwater- aangesloten (afb. 2). koppelleiding 0 1.400m m Berenplaat - Voor de leidinggedeelten t.p.v. de kruising Afb. 2 - Situering noodinlaatpompstation t.o.v. de Kralingen. met de hoofdwaterkering (bij de Nesserdijk) ruwwateraanvoerleidingen. Bij een calamiteit in beide aanvoerleidingen moest vergunning aangevraagd worden bij kan nog (Rijn)water onttrokken worden het Hoogheemraadschap Schieland en gen onderheid tot ca. 20 m buiten de aan de Nieuwe Maas door middel van een Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, veiligheidszones. noodinlaat-pompstation, dat hiertoe voor waafbij voldaan moest worden aan de Trekvaste scharnierbuizen verbinden de dit doel aangepast is door verbouwing van eisen gesteld in de Pijpleidingcode 1972. onderhéide en niet onderheide leiding- het inlaatpompstation van het verlaten Aangezien de zettingsprognöse van de gedeelten. De breedte van de betonnen bedrijf 'Honingerdijk'. Voorlopig is één nieuw aangelegde hoofdwaterkering een Mdingondersteuningen varieert van 1 tot pomp opgesteld met een capaciteit van fundering op staal uitsloot, zijn de leidïn- 1,50 m. Aan weerszijden van de knikken en onder de wegen zijn verstijvingsringen toegepast om de te hoge buisspanningen te Afb. 1 - Overzicht ruwwatertoevoerleidingen en reinwaterafvoerleidingen. reduceren. De afb. 3a , 3b en 3c geven een indruk van de uitvoering van deze (dub­ bele) dijkkruising. De ruwwaterleidingen vanaf de stalen zinkers tot het lagedruk-pompstation zijn deels in staal en deels in beton uitgevoerd. Om deze leidingen buiten de veiligheids­ zone van de toekomstige hoofdwaterkering te kunnen leggen zijn diverse computer­ berekeningen gemaakt. Daarbij is gerekend met breuk van één of twee leidingen op diverse punten langs de dijk, waarbij toe­ stroming van de pompen en terugstroming vanuit het bekken bekeken is. Ook voor dit tracé was vergunning vereist van het Hoogheemraadschap Schieland. Alvorens de transportleidingen uitmonden in het ruwwater-ontvangbekken wordt de aangevoerde hoeveelheid water gemeten met behulp van 2 elektromagnetische deb'ietmeters, geplaatst in de ruwwatermeet- en afsluiterkelder (afb. 4).

3. Terreinleidingen (vanaf het lagedruk- pompstation) Het transportsysteem zoals het voor de eindfase is ontworpen is weergegeven in het leidingschema afb. 5a. HoO(ll) 1978, nr. 12 271

rubberslabdik 5„

stalen verstijvingring _r u b be rsl ab _d|k_5 .

|1000to t150 0 2040

Ruwwateraanvoer gew. beton betonnen totaal 16 hoogwaardig of stalen stalen bouten U2 palen Ruwwater-meet-en afsluiterkelder

DETAIL A "DETAIL B stalen verstijvingsring zadeloplegging

Afb. 3 - Langsaanzicht dijkkruising met toegepaste zadelopleggingen en verstijvingsringen. Afb. 4- Systeemschets ruwwatermeet- en afsluiter- kelder.

Daarvan is ind e nu voltooide eerste fase 1.800 mm moesten danook inee n vroeg op de toegankelijkheid. van de bouw het leidingwerk volgens afb.5 b stadium van de bouw gelegd worden, Verder zijn, overal waar leidingen ino f uit gerealiseerd. omdat later de op sommige plaatsen gefundeerde bouw- en kunstwerken gaan, 3,50m diepe sleuven stagnerend zouden als overgang naar de ligging ind e grond, Zowel bij de ruwwateraanvoer naar de zui­ werken opd e voortgang van de bouw en scharnierverbindingen toegepast in verband veringsgebouwen, als bij het reinwater- systeem ishe t principe van ringleidingen gevolgd, om bij stagnatie (reparatie e.d.) Afb. 5 - Schema vande stalen terreinleidingen. a. bij realisatie vande eindfase; b. bij huidige situatie (Ie fase). gemakkelijk tekunne n omschakelen zonder te grote zuiverings- en produktie-eenheden buiten dienst te hoeven nemen. D regelklep In deeindfase , met meerdere zuiverings­ «1600 gebouwen, isd e produktie minder gevoelig *1600^^^^H Hogedruk­ Reinwaterreservoir s pan)- dan nu. Vandaar dat bijv. in de eerste fase j^^^^H pompstations de twee kleppen Ae n B (zie afb. 5b) beslist C regelklep [normaal gesloten) nodig zijn; bij toepassing van één klep zou, Koolfiltergebouwen | bij een eventueel defect en reparatie aan K-4—normaal gesloten kleppen * iOO die klep, de gehele produktie Lage druk-pompstat ion gestaakt moeten worden. In de eindfase kan volstaan worden met één klep A (zie afb. 5a).

Ook bij het hogedruk-pompstation bevin­ LEIDINGSCHEMA EINDFASE den zich twee scheidingsafsluiters E en F (afb. 5b), die reeds op de definitieve plaats D regelklep gemonteerd zijn. Deze figuur laat ookd e

aansluiting op het nu ingebrui k zijnde Hogedruk- pompstation zien. Opeenvoudig e wijze kan pompstation C regelklep (normaal gesloten 1 in een latere fase de aansluiting opd e beide pompstations gemaakt worden •*—normaal gesloten kleppen #400 (afb. 5a). Lagedruk - pompstation Alle terreinleidingen van 0 400 mme n groter zijn instaa l uitgevoerd. Ze zijn op het bedrijfsterrein over het algemeen gelegd met een gronddekking van 1,50 m om passage van kleiner leidingwerk, kabelse n LEIDINGSCHEMA 1eFASE riolering te vergemakkelijken. Deze grote leidingen tot een diameter van 272

N.A.P'530

' DOORSNEDE A-A

Dijkkruising van de ruwwatertoevoerleidingen.

BOVENAANZICHT met de nog jaren durende verwachte REINWATERRESERVOIR zakking van het terrein. Afb. 6 - Aanzicht en dwarsdoorsnede van de reinwaterreservoirs. 4. Opslag van reinwater Idem, detailopname. Het door zuivering verkregen reinwater kan op drie manieren naar het hogedruk-pomp- station vervoerd worden: a. via de reinwaterreservoirs; b. rechtstreeks vanaf de actiefkoolfilters; c. een combinatie van a. en b.

Bij normaal bedrijf wordt de eerste methode toegepast en zijn de 2 reservoirs betrokken bij het reinwatertransport door ze te laten fungeren als doorstroomreservoirs om de verblijftijd van het daarin aanwezige water zo kort mogelijk te houden. Dit ter voor­ koming van bederf. Mocht in de praktijk blijken dat toch het water in de hogere niveaus niet voldoende aan dit proces deelneemt, dan kan daartoe destratificatie (tegengaan van laagvorming) d.m.v. luchtopstijging worden toegepast. De, voorlopig twee, reinwaterreservoirs (afb. 6) hebben elk een nuttige inhoud van 30.000 m:i tussen NAP + 6,50 m en + 16,50 m. De functie van deze reservoirs is het opslaan van de vooral in de nacht meer geproduceerde dan afgevoerde hoeveerheid water. De produktie van het drinkwater wordt n.1. zo gelijkmatig moge­ lijk gehouden in verband met het streven naar minimale fluctuaties bij de dosering van, chemicaliën. Een en ander betekent dat bij rijzing en daling van het waterniveau de zich daar­ boven bevindende lucht moet worden afgevoerd resp. aangevoerd om overdruk en onderdruk in de reservoirs te voor­ komen. De onderdruk mag niet meer dan 20 mm waterkolom bedragen. Om be- en ontluchting mogelijk te maken is in beide reservoirs een 0 1.000 mm H20(11) 1978, nr. 12 273

beluchtingsleiding aangebracht die 75 cm reikt boven de hoogste waterstand (NAP + 16,50 m). Beide ontluchtingsleidingen monden uit in één gemeenschappelijk beluchtingsgebouw, waar de aangezogen lucht gefiltreerd wordt. Mocht door on­ voorziene omstandigheden de filterweerstand te groot worden dan zorgt een breekplaat in de filterwand voor opheffing van deze toestand. Een te grote luchtfilterweerstand of een t Elektromagnetische T^% naar ^ •••••^^^^•^^^H FM™ verzorgings- totaal wegvallen ervan (bijv. bij breken van -verzege1de_afsluitej^_ ^^ i meters | S^5 gebied de plaat) wordt gemeld in de centrale wacht. Een te hoge waterstand in de reservoirs wordt eveneens gemeld en beperkt gehou­ den door een trechtervormige overloop- voorzieining op NAP + 16,65 m, over­ gaande in een leiding 0 800 mm, die door de bodemplaat verdwijnt en afvoert naar Hoged ruk - pompstation het ruwwater-ontvangbekken. Om 5m

5. Afvoer van reinwater /4/fr. 7 - Systeemschets van het leidingwerk in het hogedrukpompstation. In het hogedruk-pompstatio n (afb. 7) staan Leidingaanleg nabij hogedrukpompstation. 8 pompen — 2x4 parallel — opgesteld, die het water naar het distributienet persen. In de eindfase zullen 2 pompstations deze functie vervullen. Dit pompstation voedt ook het drinkwater- en brandblusnet van het produktiebedrijf. Het hogedrukpompstation is door middel van twee afvoerieidingen 0 1.600 mm aan­ gesloten op het transport- en distributienet (zie ook afb. 1). Direct buiten het pompstation zijn tussen deze afvoerieidingen enkele koppelingen aangebracht om de bedrijfszekerheid te vergroten. Hier bevindt zich ook de eerste aansluiting op het transport- en distributie­ net, nl. de transportleiding richting Capelle a.d. IJssel. Nabij de toegang tot het voormalig bedrijf Honingerdijk zijn de 0 1.600 mm leidingen aangesloten op de overige transportleidin­ gen van het voorzieningsgebied (zie afb. 8b). Een leiding tussen layednikpomp'ilaüon en zuiveringsgebouw. Vanouds wordt vanuit dit punt het water naar de wijken getransporteerd. Teneinde de omschakelingvan Honingerdijk naar Kralingen zonder onderbreking van de waterlevering te doen plaatsvinden, is de aansluiting in vijf fasen uitgevoerd. De waterlevering van een tijdelijk buiten dienst gestelde leiding werd hierbij telkens over­ genomen door één van de andere transportleidingen. Dit was mogelijk omdat op meerdere plaatsen in het voorzienings­ gebied koppelingen zijn aangebracht tussen de transportleidingen. Door hiervan gebruik te maken kon de aansluiting tussen de 0 1.600m m afvoerieidingen en de transportleidingen betrekkelijk eenvoudig worden uitgevoerd. Transportleidingen, die elkaar kunnen ver­ vangen, werden elk op een andere 0 1.600 mm leiding aangesloten. Dit biedt 274

de mogelijkheid, bij het uitvallen of buiten gebruik nemen van één van beide 0 1.600m m leidingen, toch aan het gehele voorzieningsgebied water te leveren. Een uitzonderingspositie wordt ingenomen door de leiding die een gedeelte van Rotterdam-Zuid voedt. Bij een eventuele calamiteit kan de levering aan dit gebied plaatsvinden vanaf het produktiebedrijf Berenplaat. De wellicht wat vreemd aan­ doende tracering van deze leiding is te verklaren uit het feit dat ook hier de hoofdwaterkering van Schieland gekruist wordt. De bestaande leiding was reeds over deze waterkering gevoerd en mocht worden gehandhaafd. Dit was economisch veel aantrekkelijker dan een nieuw recht tracé met daarin een dijkkruisingsconstructie zoals aangegeven in afb. 2. Ten behoeve van de registratie van de waterverdeling zijn in alle zes genoemde transportleidingen ultrasone debietmeters ingebouwd. Om de gewenste meetnauw- keurigheid te verkrijgen hebben de meet- trajecten een geringere doorsnede dan de aansluitende leidingen. Vóór de meter bevindt zich een nauwkeurig bewerkt pijpstuk met een lengte van min. 20 x de buisdiameter. Dit pijpstuk werd i.v.m. de mogelijkheid van hoge stroomsnelheden inwendig voorzien van een gladde kunststofcoating. Een voordeel van het systeem is de een­ voudige ondergrondse inbouw waardoor geen meetkelder nodig is. Dit werkt niet alleen kostenbesparend, maar er treedt — grondmechanisch gezien — ook geen discontinuïteit op in de leiding. De gemeten debieten in de zes transport­ leidingen worden geregistreerd in de centrale

Voormalig controlekamer op het produktiebedrijf, Bedrijf HONINGERDIJK tesamen met de (elektromagnetische) debietmetingen in de twee uitgaande leidingen 0 1.200/1.600 mm van het hogedrukpompstation.

Afb. 8 - Aansluiting van de reinwaterafvoerleidingenaan het transport- en distributienet. • • • a. in de voormalige situatie (levering vanaf de Honingerdijk). b. in de huidige situatie (levering vanaf Kralingen).

Afb. 9 - Plaatsing ultrasone debietmeters. Mededelingen

J. G. Zondervan bij promotie aan LHW: afvoer van daken en in straatkolken. Onder leiding van de promovendus heeft Hoeloze n steden hun regenwater de Landbouwhogeschool zelf in het regen­ t^P op omliggende gebieden? waterriool van het gebouwencomplex op De Dreijen een afvoermeetinrichting aan­ Nederlandse Vereniging voor 'Met name in nieuw aan te leggen buiten­ gebracht, plus een bergingsmogelijkheid in wijken van steden op zandgronden, waar is Afvalwaterbehandeling en de vorm van enkele vijvers. Veel steden voorzien in een flink oppervlak aan gazons, zouden er voordeel van hebben als ze het Waterkwaliteitsbeheer zouden deze gazons kunnen worden gebruikt voorbeeld van de LH volgden en een meet- voor berging en infiltratie van regenwater inrichting in hun rioolstelsel aanbrachten. van daken en bestratingen'. Mededeling over uitgebreide Ir. J. G. Zondervan behaalde in 1973 zijn Dit is een van de instellingen bij het proef­ ingenieurstitel. Daarna was hij tot septem­ cursus Techniek Afvalwater­ schrift, getiteld: 'Een quasi-lineair model ber 1977 onderzoek assistent bij de vakgroep zuivering voor stedelijke waterafvoer', waarop Hydraulica en afvoerhydrologie van de LH. ir. J. G. Zondervan op vrijdag 12 mei 1978 Commissie Opleiding in de Aula van de Landbouwhogeschool is Secretaris: ir. T. Meijer, Raadhuisplein 12, gepromoveerd. Promotor was prof. ir. D. A. Baexem. Tel. 04748 - 1484. Kraijenhoff van de Leur, hoogleraar in de Terugwinnen van metaalzouten hydraulica en afvoerhydrologie. 1. Algemeen Men schat dat in het jaar 2000 de helft van uit metaalhydroxiden slib In de praktijk blijkt steeds weer dat er een de wereldbevolking in steden zal wonen. Aan de Technische Hogeschool Eindhoven grote behoefte bestaat aan een vervolgcursus De steden zullen dan 5 % van het totale in een nieuw proces ontwikkeld voor het van de cursus 'Techniek Afvalwaterzuive­ aardoppervlak bedekken. Alleen al in de terugwinnen van metaalzouten uit afvalsl'ib ring' (Klaarmeestercursus). Derhalve heeft afgelopen 20 jaar is er voor bebouwingen van de galvanische industrie en het her­ de Commissie Opleiding het initiatief geno­ en verhardingen 6 % van ons totale land­ gebruik van deze metaalzouten. Naar schat­ men een 'uitgebreide cursus Techniek Afval­ oppervlak gebruikt. Deze verstening en ver­ ting komt per jaar ca. 2500 ton metaal op waterzuivering' te organiseren. harding ten koste van landbouw- en natuur­ deze manier vrij. De Wet Verontreiniging In de winter 1977/1978 is deze cursus op gebied gaat in een onverminderd tempo door. Oppervlaktewater verbiedt het lozen van twee plaatsen, te weten Utrecht en Rotter­ Dit betekent tegelijk een voortschrijdende deze giftige metalen op oppervlaktewater. dam, gehouden. Er is besloten om in het vermindering van bergingsmogelijkheid van Er zijn diverse methoden om het afval te winterseizoen 1978/1979 deze cursus bij regenwater. De stedenbouwer reageert verwerken. voldoende deelname op vijf plaatsen in ons hierop met het aanleggen van een stelsel van In de nu gereedgekomen studie is het prin­ ondergrondse riolen, om te voorkomen dat land te organiseren en wel in Eindhoven, cipe ontwikkeld van een proces dat geschikt Assen, Dordrecht, Arnhem en Amsterdam. overstromingen ontstaan die grote schade is om zuivere zouten van koper, nikkel, zink veroorzaken en het verkeer belemmeren. en chroom terug te winnen uit het afval van 2. Inhoud van de cursus De aanleg van rioleringen heeft echter de galvanische industrie. Aangezien de van tevens een snelle afvoer van grote neerslag- overheidswege opgelegde milieu-eisen steeds De opzet is in het bijzonder op de bedrijfs­ hoeveelheden naar het omringende landelijk stringenter worden en heffingen op het lozen voering van de rioolwaterzuiverings­ gebied tot gevolg. En niet alleen water, van afvalwater stijgen, worden de verwer­ installaties en op de verdieping van het maar ook meegevoerd stadsvuil. king- en terugwinningstechnieken steeds meer inzicht van het bedienend personeel toege­ een noodzaak en kunnen zij in bepaalde spitst. De te doceren stof zal op MTS- gevallen zelfs economisch aantrekkelijk niveau liggen. De volgende onderwerpen Afvoerproces worden. met daarbij vermeld het aantal lesavonden Het spreekt vanzelf dat de problemen Op deze terugwinningsmethode zal op zullen behandeld worden: groter zijn in enigszins hellende of heuvel­ 9 juni promoveren aan de THE ir. J. P. a. bedrijfscontrole , fysisch, chemisch en achtige gebieden. Zondervan bestudeerde Lötens. Zijn proefschrift heet 'Terugwinning bacteriologisch (5 avonden); b. mechanische het afvoerproces in zo'n stedelijk gebied. van metaalzouten uit metaalhydroxidenslib'. zuivering (2 avonden); c. biologische zuive­ Hij bekeek de relatie tussen regenval, ringstechnieken (4 avonden); d. aanvullende de daaruit voortkomende afvoergolf en de maatregelen (3 avonden); e. slibbehandeling hoeveelheid water die verdwijnt in het (4 avonden); f. mechanische en elektrische straatoppervlak of in de tijdelijke berging. VierdeEuropes e congresove r voorzieningen, automatisering, regeltechniek De promovendus is er na zorgvuldige optische elektronica (8 avonden); g. procesbeheersing (3 avon­ analyse in geslaagd een quasi-lineaire den); h. proefexamen , behandeling proef- De European Electro-Optics Association methode te ontwikkelen die het modelleren examen, vragenavond (2 avonden). organiseert met het SIRA-Institute van 10 van een niet-lineair reagerend afvoersysteem t/m 13 oktober a.s. in de Jaarbeurs te aanzienlijk vergemakkelijkt. 3. Duur, plaats en tijdstip van de cursus Utrecht het vierde Europese congres over Zondervan bestudeerde ook het boven­ De cursus duurt 31 lesavonden van 2 uur, optische elektronica, tegelijkertijd met een grondse deel van het afvoerproces, over de één avond per week en zal begin september tentoonstelling over dit onderwerp. Inlich­ klinker- en betonsteenbestratingen die 1978 van start gaan. De lesavond en de tingen: E.E.O.A. Secretariat, c/o Arthur doorlatend zijn en waardoor regen in de begintijd kunnen in overleg met de deel­ D. Little, 90 Champs Elysées, 75008 Paris. ondergrond verdwijnt. De afvoeren via het nemers worden gekozen. riool kunnen hierdoor aanzienlijk lager uit­ vallen, maar dat is dan wel afhankelijk van • • • 4. Kosten de ondergrond en van de voorafgaande De kosten van de cursus zullen ƒ 650,— weersituatie. Bij de 'bovengrondse' waar­ bedragen, incl. de kosten van de syllabus nemingen hoorde ook metingen van de en het examengeld.