OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz IŁAWA (210)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz IŁAWA (210)

Warszawa 2012 Autorzy: Eugeniusz Sztromwasser*, Magdalena Bajor*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Anna W ąsowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

I. Wst ęp (E. Sztromwasser) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 13 1. Piaski i Ŝwiry...... 15 2. Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej...... 18 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 18 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 22 VII. Warunki wodne (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 27 VIII. Geochemia środowiska ...... 32 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 32 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 34 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 38 IX. Składowanie odpadów (A. W ąsowicz, J. Król) ...... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 47 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 49 XII. Zabytki kultury (E. Sztromwasser, M. Bajor) ...... 56 XIII. Podsumowanie (E. Sztromwasser, M. Bajor, A. W ąsowicz, J. Król) ...... 59 XIV. Literatura ...... 61

I. Wst ęp

Arkusz Iława (210) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) w zakresie planszy A został wykonany w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicz- nego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego we Wrocławiu. Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Iława Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez GEOKOP Spółka z o.o. z siedzib ą w Katowicach (Heliasz i in., 2007). Map ę wykonano zgodnie z instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja..., 2005), na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa przedstawia stan rozpoznania i eksploatacji złó Ŝ kopalin oraz zasi ęg obszarów perspektywicznych na tle wybranych elementów środowiska przyrodniczego, kulturowego i infrastruktury technicznej. Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą ele- menty wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowa- niu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są u Ŝyteczne do wskazywania opty- malnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa jest adresowana przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą

3 by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warsza- wie, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, w archiwach Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Warmi ńsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie i Elbl ągu. Wykorzy- stane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach w Iławie, Nowym Mie ście Lubaw- skim i Ostródzie, urz ędach gmin, nadle śnictwie, u u Ŝytkowników złó Ŝ oraz pochodz ące z bazy danych Systemu Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS. Zebrane informacje zweryfikowano w czasie zwiadu w terenie. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin z obszaru arkusza zamieszczono w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle powi ązanej z Map ą geo środowiskow ą Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Iława jest ograniczony współrz ędnymi geograficznymi: 19°30’ i 19°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°30’ i 53°40’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie cało ść obszaru arkusza znajduje si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje fragmenty trzech powiatów. Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru obejmuje powiat iławski z miastem Iława, cz ęś ciami gmin Iława i Lubawa oraz fragmentem miasta Lubawa. Południowo-zachodni ą cz ęść obszaru obejmuje gmina Nowe Miasto Lubawskie z siedzib ą w Mszanowie, w powiecie nowomiejskim. Niewielki fragment we wschodniej cz ęś ci zajmuje gmina Ostróda z powiatu ostródzkiego. Głównymi miejscowo- ściami s ą Iława i Lubawa, b ędące siedzibami gmin oraz Rudzienice, Kazanice, Jamielnik i Byszwałd. Rze źba terenu jest tu urozmaicona, a główny wpływ na nią miało zlodowacenie północ- nopolskie. Czynnikiem rze źbotwórczym był l ądolód wraz z wodami roztopowymi. Śladami po tym s ą m. in.: wzgórza moren czołowych, moren spi ętrzonych i moren martwego lodu, kemy, wysoczyzny morenowe, równiny sandrowe, obszary wytopiskowe i bardzo liczne je-

4 ziora polodowcowe, wypełniaj ące obni Ŝenia polodowcowe. Deniwelacje terenu dochodz ą do 70 m. Maksymalne wysoko ści na wysoczy źnie wynosz ą od około 105 m n.p.m. w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru, w rejonie Starzykowa, do 155 m n.p.m. w południowo-wschodniej jego cz ęś ci, w Byszwałdzie. Wysoko ści wzgl ędne niektórych form dochodz ą do około 30 m. Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru przecina silnie meandruj ąca rzeka Drw ęca, której dolina bardzo wyra źnie zaznacza si ę w morfologii terenu. Dno doliny Drw ęcy rozci ąga si ę kilkana ście metrów poni Ŝej otaczaj ącej wysoczyzny i wyst ępuje na wysoko ści 85–95 m n.p.m. Najwi ększe z licznych tu jezior i najdłu Ŝsze w Polsce – Jeziorak, znajduje si ę na obszarze Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 1998) obszar obejmu- jący arkusz Iława znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1). Mezoregion Pojezierze Iławskie, obejmuj ący północn ą i środkow ą cz ęść obszaru arkusza, jest obszarem wysoczyznowym, rozci ętym licznymi jeziorami rynnowymi. Od południa przylega do niego mezoregion Pojezierze Brodnickie. Na południowy wschód od nich, wzdłu Ŝ rzeki, wąskim pasem rozci ąga si ę mezoregion Dolina Drw ęcy. Pozostał ą, południo- wo-wschodni ą cz ęść obszaru obejmuje mezoregion Garb Lubawski. Jest to obszar wysoczy- znowy o najwy Ŝszych wysoko ściach bezwzgl ędnych na obszarze arkusza Iława. Omawiany obszar nale Ŝy do zachodniomazurskiego regionu klimatycznego (Woś, 1999). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6–6,5°C, średnia temperatura lipca – 17,2°C, a stycznia – 3,7°C. Roczna amplituda wynosi około 20,5°C. Roczne opady kształtuj ą si ę w granicach 600–650 mm, a na poszczególnych posterunkach pomiarowych z wielolecia 1965–1981 wynosz ą w: Iławie 671 mm, Rudzienicach 630 mm, Zielkowie 622 mm. Najwi ę- cej opadów wyst ępuje w lipcu i sierpniu, najmniej w miesi ącach zimowych. Pokrywa śnie Ŝna zalega tu 70 – 75 dni. Długo ść okresu wegetacyjnego trwa około 200 – 210 dni. W najwi ększej miejscowo ści na obszarze arkusza, Iławie, zamieszkuje ponad 32 tys. mieszka ńców (2009 r.). Miasto jest poło Ŝone nad Jeziorem Jeziorak i stanowi główny o środek administracyjny, gospodarczy, kulturalny, rekreacyjno-turystyczny i o światowy. W okresie letnim odbywaj ą si ę tu festiwale muzyki szantowej „Jeziorak Shanties Meetings”, jazzu tra- dycyjnego „Złota Tarka" i festiwal młodzie Ŝowych grup rockowych „Fama Rock Festival”. Drugim o środkiem miejskim jest Lubawa (około 9 tys. mieszka ńców), której jedynie cz ęść wchodzi na obszar arkusza Iława. Miasto stanowi lokalny o środek przemysłu rolno- spo Ŝywczego i meblarskiego (m.in. zakład LIBRO) oraz usług.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Iława na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie (314, 315) Mezoregion Pojezierza Iławskiego (314.9): 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego (315.1): 315.12 – Pojezierze Brodnickie, 315.13 – Dolina Drw ęcy, 315.15 – Garb Lubawski, 315.16 – Równina Urszulewska

Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84): Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie (842): Mezoregion Pojezierza Mazurskiego (842.8): 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie

Wa Ŝny potencjał zasobów środowiska przyrodniczego omawianego obszaru stanowią grunty rolne. U Ŝytki rolne (gleby i ł ąki) zajmuj ą około 55% powierzchni obszaru arkusza. Na wysoczy źnie polodowcowej dominuj ą gleby brunatne, bielice oraz szczerki naglinowe i gleby piaskowe. Nale Ŝą one do kompleksu pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego oraz zbo- Ŝowo-pastewnego. Znaczna cz ęść gleb, to gleby chronione, klas I – IVa, wyst ępuj ące cz ęsto na podło Ŝu glin zwałowych, urodzajne i wykorzystywane w rolnictwie. Wi ększe, zwarte kompleksy gleb chronionych, wyst ępuj ą w południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie miejscowo ści: Bagno, Radomno, Lubawa, Byszwałd i Kazanice oraz

6 w cz ęś ci środkowej i wschodniej – na północ od Ławic, po Rudzienice i Franciszkowo. W dolinach rzek, cieków i obniŜeń, będących pozostało ściami wytopisk, zagospodarowanych jako pola uprawne oraz ł ąki i pastwiska, wyst ępuj ą gleby pochodzenia organicznego. S ą to głównie gleby torfowe, murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate. Obejmu- ją one około 7% powierzchni obszaru arkusza. Omawiany teren ma charakter rolniczo-przemysłowy. Główne gał ęzie gospodarki to: rolnictwo, hodowla bydła mlecznego i trzody chlewnej, przemysł spo Ŝywczy, meblarski, drzewny, chemiczny, materiałów budowlanych i wydobywczy. W Iławie działaj ą m. in. Iław- skie Zakłady Drobiarskie EKODROB, Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego Iława SA, Spół- dzielnia Mleczarska, Zakłady Taboru Kolejowego, Zakłady Materiałów Budowlanych oraz liczne zakłady usługowe, w tym firmy budowlane. Na terenach wiejskich wyst ępuje gospodarka małotowarowa (indywidualne gospodar- stwa) o niewielkiej skali produkcji, nastawiona na uprawy zbo Ŝowe i hodowl ę zwierz ąt oraz wielkotowarowa oparta na byłych Pa ństwowych Gospodarstwach Rolnych, prowadz ąca upraw ę ro ślin oraz hodowl ę drobiu, bydła i trzody chlewnej. Fermy hodowlane znajduj ą si ę m. in. w miejscowo ściach: Rodzone, Rudzienice, Lipowy Dwór, Nowa Wie ś, Stradomno, Wikielec, Rodzone i Lubawa. We wsi Frednowy znajduje si ę Ośrodek Hodowli Indyków jako filia zakładu „Indykpol” SA. Działaj ą tu ponadto zakłady budowlane, zakłady obsługi transportu, warsztaty remon- towe i zakłady usługowe. Du Ŝą rol ę w gospodarce odgrywa obsługa ruchu turystycznego z o- środkami wczasowymi, rekreacyjnymi i sportowymi, rozwija si ę agroturystyka. Przemysł wydobywczy jest zwi ązany z eksploatacj ą złó Ŝ kruszywa piaskowo- Ŝwirowego w kopalniach w rejonie Kazanic i Sampławy oraz piasków kwarcowych do produkcji kruszywa lekkiego koło Iławy. Tereny le śne zajmuj ą około 30% powierzchni obszaru arkusza. Du Ŝe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę na północny zachód od Iławy, wzdłu Ŝ jeziora Jeziorak do granicy arkusza oraz na południe i południowy wschód od Iławy – po Jamielnik, Radomno, Pustki, Ro- dzone i Ławice. Przewa Ŝaj ą lasy sosnowe z domieszk ą grabu, olchy, dębu, świerka i brzozy. Prawie cały obszar arkusza le Ŝy w dorzeczu zlewni Drw ęcy, b ędącej prawobrze Ŝnym dopływem Wisły. Tylko północno-zachodnia cz ęść obszaru z jeziorami Gardzie ń, St ęgwica, Szymbarskie i Silm nale Ŝy do zlewni Osy. Główn ą rzek ą na obszarze arkusza jest Drw ęca, płyn ąca z północnego wschodu na południe. Jej najwi ększym dopływem jest Iławka, ł ącz ąca jeziora: Jeziorak, Łab ędź i Iławskie. Wa Ŝnym elementem systemu hydrograficznego omawianego obszaru są bardzo liczne jeziora polodowcowe o zró Ŝnicowanej wielko ści.

7 Zaopatrzenie w wod ę miast, zakładów przemysłowych i rolniczych oraz o środków wczasowych jest oparte na wodach podziemnych. Równie Ŝ znaczna cz ęść obszarów wiejskich posiada wodoci ągi oparte o uj ęcia lokalne. Oczyszczalnie ścieków znajduj ą si ę w Dziarnach na południowy wschód od Iławy, w Iławie przy Zakładach Przemysłu Ziemniaczanego oraz w Ośrodku Hodowli Indyków we wsi Frednowy. Na obszarze arkusza nie ma czynnego skła- dowiska odpadów komunalnych. Zamkni ęte składowiska odpadów znajduj ą si ę w Iławie i Sampławie. Na dziko odpady s ą gromadzone w miejscach starych wyrobisk piasku i Ŝwiru. Na omawianym obszarze jest dobrze rozwini ęta sie ć dróg. Wszystkie wi ększe miejscowo ści s ą poł ączone drogami o utwardzonej nawierzchni. Iława jest poło Ŝona na regionalnym węź le drogowym i kolejowym, gdzie przecinaj ą si ę szlaki kolejowe Warszawa – Gda ńsk i To- ru ń – Olsztyn, droga krajowa nr 16 Olsztyn – Grudzi ądz oraz drogi wojewódzkie nr 536 z Sampławy i 521 do Kwidzyna. Przez Lubaw ę przebiega droga krajowa nr 15 z Torunia do Olsztyna.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Iława została przedstawiona na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Iława (Gał ązka, 2003, 2009). In- formacje dotycz ące utworów podkenozoicznych pochodz ą równie Ŝ z obszarów s ąsiednich arkuszy (Makowska, 1979, 1980). Obszar arkusza Iława znajduje si ę na syneklizie perybałtyckiej platformy wschodnioeu- ropejskiej. Podło Ŝe krystaliczne wyst ępuje na gł ęboko ści około 3800 m. Mi ąŜ szo ść pokrywy osadowej paleozoiku (kambr–perm) wynosi około 1900 m, a osadów mezozoicznych – triasu, jury i kredy, waha si ę w granicach 1600–1700 m. Podło Ŝe utworów kenozoicznych stanowi ą utwory górnej kredy. Najstarsze osady rozpoznane na obszarze arkusza, nale Ŝą ce do kredy górnej (kampanu lub mastrychtu) nie zostały przewiercone. Są to osady w ęglanowe, wykształcone jako wapienie z krzemieniami, margle piaszczyste, wapienie margliste, gezy i kreda pisz ąca. Ich strop wyst ępuje na wysoko ści około 180 m p.p.m. Paleogen jest reprezentowany przez paleocen, eocen i oligocen. Iły margliste, margle, wapienie margliste i piaski, nale Ŝą ce do paleocenu dolnego, nawiercono na gł ęboko ści 230 m w Iławie i 240 m w Sampławie. Do eocenu, rozpoznanego w Sampławie, zaliczono iły oraz mułki i piaski kwarcowe z glaukonitem. Oligocen dolny jest wykształcony jako piaski glaukonitowe i mułki ze Ŝwirkami kwarcowymi o mi ąŜ szo ści do 20 m, nawiercone w Iławie

8 i Sampławie oraz iły i mułki z piaskami o mi ąŜ szo ści do około 100 m, udokumentowane w strefie silnych deformacji glacitektonicznych w Iławie oraz w Szczepkowie. Neogen stanowi ą tu jedynie osady miocenu. Z miocenem środkowym s ą zwi ązane muł- ki i piaski kwarcowe oraz iły pstre nawiercone w Smolnikach na gł ęboko ści około 200 m. Do miocenu środkowego i górnego zaliczono iły z w ęglem brunatnym, nawiercone na gł ęboko ści 196 – 216 m w Smolnikach i Kałdunkach. Utwory mioceńskie wyst ępuj ą równie Ŝ w postaci kier i porwaków neoge ńskich w obr ębie osadów czwartorz ędowych. Cał ą powierzchni ę obszaru arkusza Iława pokrywaj ą utwory czwartorz ędowe. S ą to osady akumulacji: rzecznej, jeziornej, zastoiskowej, wodnolodowcowej i lodowcowej plejstocenu, osady deluwialne czwartorz ędu nierozdzielonego oraz osady rzeczne, jeziorne i organiczne holocenu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i wynosi od około 180 do maksymalnie 240 m w rejonie Lubawy. Plejstocen jest reprezentowany przez osady lodowcowe sze ściu zlodowace ń: najstarsze- go (narwi), południowopolskich (nidy, sanu 1), środkowopolskich (odry i warty) oraz północ- nopolskich (wisły). Osady interglacjalne s ą zwi ązane z interglacjałami mazowieckim w inter- glacjale wielkim oraz eemskim. Najstarsze osady, wyst ępuj ące na powierzchni terenu, to piaski, Ŝwiry i głazy wodnolodowcowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Utwory starsze s ą znane tylko z wierce ń. Ze zlodowaceniem najstarszym (narwi) s ą zwi ązane piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe (dolne i górne) i gliny zwałowe ciemnoszare z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów sta- diału dolnego oraz kry ilasto-mułkowo-piaszczystych osadów miocenu i oligocenu w glinach zwałowych stadiału górnego i gliny zwałowe ciemnoszare stadiału górnego. Mi ąŜ szo ść serii glin zwałowych mie ści si ę w granicach 10 – 20 m, jedynie w strefach zaburze ń glacitektonicznych dochodzi do 80 m, a serii piaszczysto-Ŝwirowych – do 15 m. Zlodowacenia południowopolskie wyró Ŝniaj ą si ę dwoma poziomami glin zwałowych zlodowace ń nidy i sanu 1. Do najstarszych osadów zlodowacenia nidy zaliczono mułki, piaski i iły zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe stadiału górnego. Łączna mi ąŜ szo ść tych osadów przekracza 65 m. Ze stadiałem dolnym zlodowacenia sanu 1 są zwi ązane mułki i piaski zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 2 m opisane w Szczepkowie oraz gliny zwałowe ciemnoszare, piaszczyste o maksymalnej mi ąŜ szo ści 52 m w otworze w Lubawie. Osady interglacjału mazowieckiego, rozpoznane w otworze wiertniczym w Szczepko- wie, składaj ą si ę z serii osadów wodnolodowcowych, rzecznych i jeziorno-rzecznych. Ich strop nawiercono na gł ęboko ści 132 m (31 m p.p.m.). Najstarsz ą jest seria piasków, Ŝwirów i mułków rzecznych, cz ęś ciowo wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 20–25 m. Dwie serie pia-

9 sków i mułków jeziorno-rzecznych o mi ąŜ szo ści 11 m (dolna) i 4 m (górna) rozdzielaj ą rzeczne piaski, Ŝwiry i mułki o mi ąŜ szo ści 6–10 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Iława na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006)

10 Kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich wykazuje mi ąŜ szo ść w granicach 24– 149 m. W jego obr ębie wyró Ŝniono osady trzech serii lodowcowych oraz zwi ązanych z nimi utworów wodnolodowcowych i zastoiskowych. Do stadiału górnego zlodowacenia odry zaliczono piaski, mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści 10–30 m, gliny zwałowe ciemnoszare z przewarstwieniami piasków i mułków o przewierconej grubo ści 4 m w Smolnikach oraz mułki, piaski i iły zastoiskowe o mi ąŜ szości od kilku do kilkunastu metrów. W zlodowaceniu warty wydzielono osady dwóch stadiałów: dolnego i środkowego. Ze stadiałem dolnym s ą zwi ązane piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od kilku do ponad 15 m, gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków i mułków o mi ąŜ szo ści do 30 m w Smolnikach oraz piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 68 m w rejonie wsi Kałdunki. W stadiale środkowym wydzielono mułki i iły zastoiskowe, warwowe, nawiercone w Iławie i w rejonie Karasia, wypełniaj ące rozległy zbiornik zastoiskowy, gliny zwałowe py- łowate, z przewarstwieniami piasków i mułków o zmiennej mi ąŜ szo ści od 2 do 44 m w Iławie i 35 m w Lubawie oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szości 10–20 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich s ą rozdzielone seri ą utworów interglacjalnych. Stanowi ą je piaski i Ŝwiry rzeczne, cz ęś ciowo wodnolodowcowe oraz jeziorne mułki, iły i piaski z substancj ą organiczn ą interglacjału eemskiego. Mi ąŜ szo ść osadów interglacjalnych w cz ęś ci północno-zachodniej obszaru, w rejonie Szczepkowa wynosi 31 m, a w cz ęś ci północno-wschodniej, w rejonie wsi Kałdunki – 3 m. Cały obszar arkusza Iława obj ął swym zasi ęgiem l ądolód zlodowacenia wisły. Wyró Ŝ- niono tu osady stadiału dolnego, środkowego i górnego tego zlodowacenia. Stadiał dolny jest reprezentowany przez piaski i Ŝwiry rzeczno-wodnolodowcowe mi ąŜ- szo ści 27 m w Szczepkowie, gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków i mułków, o przeci ętnej mi ąŜ szo ści 20 m oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 11 m. Utwory stadiału dolnego wyst ępuj ą jedynie w cz ęś ci północno-zachodniej obszaru arkusza, w rejonie Szczepkowa. W stadiale środkowym wydzielono dwie serie mułków i piasków zastoiskowych, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Dolna seria osadów zastoiskowych wypełnia rozległe zastoisko w cz ęś ci zachodniej i centralnej obszaru arkusza. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść tej serii stwierdzono w Kałdunach, 18 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe najwi ększ ą grubo ść , ponad 30 m, osi ągaj ą w cz ęś ci centralnej obszaru w rejonie wsi Dół. Gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków stanowi ą kompleks o mi ąŜ szo ści od kilku do 29 m w Sampławie. Górna

11 seria osadów zastoiskowych wyst ępuje w rejonie Radomna i Szczepkowa na gł ębokości 10–15 m. Wszystkie wydzielone osady stadiału górnego zlodowacenia wisły wyst ępuj ą na powierzchni terenu. Wyró Ŝniono tu dwa zasadnicze kompleksy facjalne osadów. Dolny, obejmuj ący główny kompleks akumulacji lodowcowej i górny – recesyjny, wodnolodowcowo- zastoiskowy. Północno-zachodnia i zachodnia cz ęść obszaru arkusza Iława znajdowała si ę w zasi ęgu lądolodu najmłodszej fazy (pomorskiej) stadiału górnego zlodowacenia wisły (Ga- łązka, 2009). Piaski, Ŝwiry i głazy wodnolodowcowe odsłaniaj ą si ę w kraw ędziach wysoczyzny polodowcowej w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru, a w dolinie Drw ęcy tworz ą cokół erozyjny poziomu sandrowego. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do ponad 20 m. Gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków, o mi ąŜ szo ści maksymalnej 23 m w Radomnie, tworz ą wysoczyzn ę polodowcow ą. Są to gliny br ązowe, ciemnoszare i piaszczyste. Piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe, cz ęś ciowo wodnolodowcowe wyst ępuj ą w rejonie Sampławy w postaci niewielkich pokryw o grubo ści 1 – 3 m. Gliny zwałowe, miejscami gliny zwałowe, Ŝwiry i piaski moren spi ętrzonych tworz ą formy marginalne, powstałe w strefie kraw ędziowej l ądolodu fazy pomorskiej w rejonie Rudzienic, Wikielca i Jamielnika. Przeci ętna mi ąŜ szo ść tych osadów dochodzi do 6 m. Piaski i Ŝwiry, miejscami Ŝwiry, piaski i gliny zwałowe w spływach moren czołowych tworz ą wzgórza w zachodniej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Stra- domna, Kamionki i Dziarnówka. Mi ąŜ szo ść osadów jest zró Ŝnicowana i przekracza 10 m w okolicy Szczepkowa. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach moren martwego lodu opisano w s ąsiedztwie niewielkich zagł ębie ń bezodpływowych na południe od Ławic i w okolicy wsi Frednowy. Piaski, miejscami piaski, mułki i gliny zwałowe w spływach, buduj ą pagórki kemowe w rejonie Iławy, Radomna i Woli Kamie ńskiej. Gliny zwałowe na kemach maj ą mi ąŜ szo ść od 2,5 do 4,5 m. Kemy bez pokrywy gliniastej, limnoglacjalne, wyst ępuj ą w s ą- siedztwie jeziora Silm, na południe od Starzykowa oraz na północ od miejscowo ści Rodzone. Głównym osadem budującym kemy s ą piaski drobnoziarniste i pyłowate, a ich maksymalna mi ąŜ szo ść , nie przewiercona, wynosi 24 m. Piaski, miejscami piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach, akumulacji szczelinowej wydzielono m. in. na południowy wschód od Szczep- kowa, w M ątykach i Kałdunkach. Najwi ększ ą form ą szczelinow ą fazy pozna ńskiej zlodowacenia wisły był oz z okolic Rudzienic, przekształcony podczas fazy pomorskiej cz ęściowo w moren ę spi ętrzon ą. Osady akumulacji szczelinowej mog ą mie ć mi ąŜ szo ść ponad 22 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, sandrowe, tworz ą powierzchnie tarasów powstałych w kilku etapach w czasie recesji l ądolodu fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe poziomów sandrowych I i II tworz ą sandr południowoiławski. Poziom

12 wy Ŝszy (I), akumulacyjny i erozyjno-akumulacyjny o mi ąŜ szo ści ponad 20 m, tworzy w morfologii terenu wyra źne wyniesienie. Poziom ni Ŝszy (II), akumulacyjno-erozyjny, buduje roz- legły obszar w rejonie Smolnik i osi ąga tu mi ąŜ szo ść ponad 15 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego III tworz ą w cz ęś ci północnej i zachodniej obszaru arkusza sandr północnoiławski, erozyjno-akumulacyjny. Jest on zwi ązany z morenami czołowymi, okre ślaj ącymi maksymalny zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Mi ąŜ szo ść tej serii wynosi 3 – 4 m, jedynie w okolicach Iławy dochodzi do 8 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego IV tworzą wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy, głównie po wschodniej stronie, ero- zyjn ą powierzchni ę sandru ostródzkiego. Mi ąŜ szo ść tych osadów rzadko przekracza 1 m, ale w południowej cz ęś ci obszaru dochodzi do 6 m. Piaski i Ŝwiry rynien subglacjalnych wypeł- niaj ą gł ębokie rozci ęcia subglacjalne i w rejonie Iławy osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 10 m. Iły i mułki zastoiskowe, szaroniebieskawe i szare, cz ęś ciowo odwapnione, opisano w cz ęś ci północno- zachodniej, centralnej i południowo-zachodniej obszaru arkusza. Ich mi ąŜ szo ść w rejonie Starzykowa wynosi 5 m. Utwory czwartorz ędowe, tworz ące si ę na przełomie plejstocenu i holocenu zliczono do osadów nierozdzielonych. Stanowi ą je piaski deluwialne o mi ąŜ szo ści do kilku metrów, wyst ępuj ące w suchych dolinkach i zagł ębieniach bezodpływowych. Najmłodsze osady są zwi ązane z holocenem. Tarasy zalewowe Drw ęcy, Iławki, Sandeli i Osy buduj ą piaski i mułki oraz Ŝwiry rzeczne o mi ąŜ szo ści od 1 do 6 m. Wokół zarastaj ą- cych jezior i w misach pojeziernych rynien subglacjalnych, tworzyły si ę gytie węglanowe, miejscami z przewarstwieniami torfów, o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 4 m. Torfy, o mi ąŜ- szo ści od 1 do 5 m, wyst ępuj ą w zagł ębieniach bezodpływowych i wytopiskowych na wysoczy źnie, obszarach sandrowych, tarasach rzecznych oraz w rynnach polodowcowych. Piaski i mułki humusowe oraz namuły wypełniaj ą zagł ębienia bezodpływowe i okresowo przepły- wowe oraz dna dolinne. Mi ąŜ szo ść ich jest niewielka, zwykle poni Ŝej 2 m, sporadycznie dochodzi do 3 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach obszaru arkusza Iława jest udokumentowanych 9 złó Ŝ kopalin pospolitych, w tym 8 złó Ŝ piasków i piasków ze Ŝwirami oraz 1 zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (tabela 1). S ą one uj ęte w Bilansie zasobów za rok 2010 (Szuflicki i in., red., 2011). Cztery zło Ŝa zostały wykre ślone z „Bilansu zasobów...” w okresie od lat 60. XX w. do roku 2010.

13 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Numer Wiek Wydobycie geologiczne Kategoria zagospoda- Zastosowanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu (tys. ton, Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania 3* kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno 3* tys. m ) (tys. ton, tys. m ) zło Ŝa zło Ŝa mapie -surowcowego wg stanu na rok 2010 Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Iława p Q 77 C1 Z - Skb 4 B Z 2 Iława II pki Q 3 084* B/C 1 G 99* Scb 4 B L

4 Kazanice II pŜ Q 730 C1 Z - Sd, Skb 4 A -

5 Sampława II pŜ, p Q 16 C1 G 2 Sd 4 A - 6 Sampława pŜ Q 50 C1 Z - Sd 4 A -

7 Sampława I pŜ Q 38 C1 G 20 Sd, Skb 4 A -

8 Sampława III* p Q 347 C1 G - Skb 4 A -

9 Kazanice III pŜ Q 38 C1 Z - Sd, Skb 4 A -

10 Kazanice IV pŜ Q 556 C1/C 2 G 142 Sd, Skb 4 A - - Iława pki Q - - ZWB - - - - - Byszwałd p, pŜ Q - - ZWB - - - - - Dziarnówko p Q - - ZWB - - - - - Zielkowo pŜ Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2: * – zło Ŝe nieuj ęte w „Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce”, zasoby według dokumentacji i zawiadomieniu o przyj ęciu bez zastrze Ŝeń dokumentacji (Dzi ęgielew- ska, 2010); Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach – do produkcji cegły silikatowej (wapienno-piaskowej); Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: Kopaliny skalne S: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu; Rubryki 5 i 8: wg aktualnego „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce” wg stanu na 31 XII 2010 r. (Szuflicki i in., red., 2011).

14 1. Piaski i Ŝwiry Zło Ŝa piasków i Ŝwirów (dawniej kruszywa naturalnego) są zwi ązane z czwartorz ędo- wymi utworami fluwioglacjalnymi, lodowcowymi i cz ęś ciowo aluwialnymi. W rejonie mi ę- dzy Kazanicami a Lubaw ą, gdzie jest skupiona wi ększo ść złó Ŝ (siedem), wyst ępuj ą one w obr ębie osadów lodowcowych zlodowacenia północnopolskiego – stadiału głównego i cz ę- ściowo tarasów nadzalewowych rzeki Drw ęcy. Zło Ŝa odznaczaj ą si ę zró Ŝnicowan ą powierzchni ą, do 2 i powy Ŝej 2 ha oraz znaczn ą średni ą mi ąŜ szo ści ą serii zło Ŝowej, przekracza- jącą 10 m. Zło Ŝe „Iława” zostało udokumentowane w obr ębie piasków i Ŝwirów sandrowych.

Zło Ŝa zostały udokumentowane w formie dokumentacji geologicznej w kategoriach C 1 i C2 lub w formie karty rejestracyjnej (tabela 1).

Zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Kazanice II” jest udokumentowane w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B. Znajduje si ę ono na południowy zachód od Kazanic, około 2,5 km na wschód od drogi nr 536 z Sampławy do Iławy (Stefaniak, 1986; Olik, 2008b). Jest to najwi ększe zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego na tym obszarze. Jego powierzchnia wynosi 12,26 ha, a w pocz ątkowym okresie działalno ści wynosiła ponad 35 ha. Zło- Ŝe było udokumentowane po raz pierwszy w roku 1967 jako zło Ŝe „Kazanice” (Jórczak, 1967). W okresie wieloletniej działalno ści górniczej wykonano kilka dokumentacji i dodatków, aktualizuj ących zmiany granic i wielko ść zasobów: (Karczewska, 1970; Bautrel-Mi ętkiewicz, Sol- czak, 1980; Olik, 2006a). Jest to zło Ŝe pokładowe, cz ęś ciowo zawodnione. Mi ąŜszo ść kopaliny wynosi od 1,9 do 14,2 m. Nadkład stanowi gleba i piaski gliniaste o mi ąŜ szości do 5 m. Średni punkt piaskowy (zawarto ść frakcji do 2mm) dla całego zło Ŝa wynosi 55,6%, zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 2,65%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – średnio 2,04 t/m 3 (Olik, 2008b). Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Kazanice III” o powierzchni 1,12 ha zostało udokumentowane w kategorii C 1 w granicach terenu górniczego zło Ŝa „Kazanice II” (Olik, 2002, 2008a). Mi ąŜ- szo ść zło Ŝa wynosiła średnio 3,8 m, przy średniej grubo ści nadkładu 2,0 m. Średni punkt piaskowy wynosił 70,0%, zawarto ść pyłów mineralnych – średnio 1,7%. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Kazanice IV” (Olik, 2006b) zostało udokumentowane z wykorzy- staniem dokumentacji geologicznej zło Ŝa „Kazanice II” (Stefaniak, 1986). Składa si ę ono z dwóch pól: A (zachodnie) i B (wschodnie). Część pola A pokrywa si ę z obszarem zło Ŝa „Kazanice II”. Powierzchnia całkowita zło Ŝa „Kazanice IV” wynosi 5,90 ha (pole A 1,97 ha, pole B 3,93 ha). Zło Ŝe udokumentowano w kategorii C 1 i fragmentarycznie w kategorii C 2.

15 Ma form ę pokładow ą i jest cz ęś ciowo zawodnione. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa w polu A wynosi od 5,5 do 20,0 m, średnio 10,1 m, a w polu B – odpowiednio 3,8 – 19,3 m, średnio 7,5 m. Nadkład o grubo ści od 0,2 do 4,8 m, średnio 1,6 m, stanowi ą gleba i piaski pylaste. Średni punkt piaskowy dla zło Ŝa wynosi do 76,1% (pole A) i 59,7% (pole B), średnia zawarto ść pyłów – 2,2– 2,3 %, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym, od 1,64 do 1,93 t/m 3. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Po obu stronach drogi nr 536 z Sampławy do Iławy są zlokalizowane 4 zło Ŝa: „Sam- pława” i „Sampława II”, po lewej stronie drogi oraz „Sampława I” i „Sampława III”, po jej prawej stronie. Zło Ŝe Ŝwirowo-piaskowe „Sampława” powierzchni 0,72 ha zostało udokumentowane w kategorii C 1 (Januszkiewicz, 2005). Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 5,6 do 9,7 m. Gru- bość nadkładu, który buduj ą gliny piaszczyste i piaski pylaste wynosi od 0,4 do 2,8 m. Kruszy- wo odznacza si ę średnim punktem piaskowym warto ści 60%, średni ą zawarto ści ą pyłów – 6,0% i ci ęŜ arem nasypowym w stanie utrz ęsionym – 1,81 t/m 3. Jest to zło Ŝe suche, poziom wodono śny znajduje si ę poni Ŝej sp ągu zło Ŝa. Kopalina była wykorzystywana w drogownictwie. Zło Ŝe „Sampława II” od wschodu graniczy ze zło Ŝem „Sampława”. Zostało udokumentowane w kategorii C 1 na powierzchni 0,60 ha (Mazur, 2007). Jest to zło Ŝe o charakterze so- czewkowym (pokładowe). Kopalin ę stanowi ą przewarstwienia piasków ze Ŝwirem i Ŝwirów oraz piasków ró Ŝnoziarnistych z zawarto ści ą frakcji grubszych otoczaków. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 2,8 do 5,3 m, średnio 3,9 m. Średnia grubość nadkładu, który buduj ą gleba, glina piaszczysta i piasek pylasty, wynosi 2,3 m. Średni punkt piaskowy wynosi 73%, średnia zawarto ść pyłów – 11,8%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – 1,81 t/m 3. Zło Ŝe jest suche. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana drogownictwie.

Zło Ŝe piasku ze Ŝwirem „Sampława I” udokumentowano w kategorii C 1 (Olik, 2007). Jest ono zlokalizowane na wysoczy źnie morenowej. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,07 ha. Jest to zło Ŝe pokładowe o mi ąŜ szo ści w granicach 1,2–8,0 m, średnio 3,65 m. Grubo ść nadkładu, gliniasto-piaszczystego, wynosi od 2,5 do 4,2 m, średnio 3,47 m. Średnie warto ści parame- trów wynosz ą: punkt piaskowy – 79,1%, zawarto ść pyłów mineralnych – 6,9 %, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – 1,8 t/m 3. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

ZłoŜe piasków „Sampława III” zostało udokumentowane w kategorii C 1 na obszarze 2,65 ha (Dzi ęgielewska, 2010). Jest ono poło Ŝone na wysoczy źnie morenowej na wschód od rzeki Sandeli w s ąsiedztwie zło Ŝa „Sampława I”. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 5,3 do 9,5 m, średnio 7,2 m. Grubo ść nadkładu, który stanowi ą gliny piaszczyste i pylaste oraz pia-

16 ski gliniaste i pylaste, mie ści si ę w granicach 0,8–5,2 m, średnio 2,4 m. Średnie warto ści pa- rametrów wynosz ą: punkt piaskowy – 82,2%, zawarto ść pyłów mineralnych – 3,2%, ci ęŜar nasypowy w stanie utrz ęsionym – 1,86 t/m 3. Jest to zło Ŝe dwupokładowe (soczewkowe), rozdzielone seri ą piasków pylastych. Poziom wodono śny znajduje si ę poni Ŝej sp ągu serii zło Ŝo- wej. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie ogólnym. Na południowym przedmie ściu Iławy jest zlokalizowane zło Ŝe piasku „Iława”, dla które- go wykonano kart ę rejestracyjn ą (Sroczy ńska, Kociszewski, 1983). Zło Ŝe ma powierzchni ę 2,22 ha. Średnia mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 8,43 m, przy średniej grubości nadkładu 0,21 m. Warto ści średnie parametrów zło Ŝa s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy (zawarto ść ziaren do 2 mm) – 95,9%, zawarto ść pyłów – 2,8%. Kopalina była wykorzystywana w budownictwie. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe udokumentowanych złó Ŝ przedstawiono poni Ŝej w zbiorczej tabeli 2. Średnie mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej złó Ŝ na obszarze arkusza Iława wynosz ą od 3,65 m w zło Ŝu „Sampława I” do 10,1 m w zło Ŝu „Kazanice IV”. Średnia grubo ść nadkładu mie ści si ę w granicach od 0,21 („Iława”) do 3,47 m („Sampława I”). Najwy Ŝszy średni punkt piaskowy stwierdzono w zło Ŝu „Sampława III” – 82,2%. W pozostałych zło Ŝach wynosi on od 55,6 do 79,1%. Najni Ŝsz ą średni ą zawarto ści ą pyłów charakteryzuje si ę zło Ŝe „Kazanice III” – 1,7%. W pozostałych zło Ŝach wynosi od 2,2 do 11,8%. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz piasków Ci ęŜ ar nasypowy Grubo ść Nr Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Punkt piaskowy* Zawarto ść pyłów w stanie nadkładu na Nazwa zło Ŝa [m] [%] [%] zag ęszczonym [m] mapie [t/m 3] od do śr. od do śr. od do śr. od do śr. od do śr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 Iława 5,5 9,8 8,43 0,0 0,5 0,21 93,9 98,8 95,9 2,5 3,3 2,8 - - - 4 Kazanice II 1,9 14,2 - 0,0 5,0 - 33,2 73,4 55,6 1,9 3,1 2,65 - - 2,04 5 Sampława II 2,8 5,3 3,9 0,0 3,5 2,3 - - 73,0 - - 11,8 - - 1,81 6 Sampława 5,6 9,7 7,65 0,4 2,8 1,6 - - 60,0 - - 6,0 - - 1,81 7 Sampława I 1,2 8,0 3,65 2,5 4,2 3,47 74,1 86,3 79,1 0,6 9,8 6,9 1,737 1,913 1,802 8 Sampława III 5,3 9,5 7,2 0,8 5,2 2,4 77,8 89,1 82,2 2,5 3,9 3,2 1,81 1,91 1,858 9 Kazanice III 1,1 5,1 3,8 0,9 3,0 2,0 46,8 75,0 70,0 1,1 2,1 1,7 - - - ** 5,5 20,0 10,1 0,2 2,0 1,0 64,2 92,7 76,1 1,1 2,7 2,2 1,79 1,98 1,91 10 Kazanice IV *** 3,8 19,3 7,5 0,2 4,8 2,2 38,5 97,0 59,7 0,9 4,2 2,3 1,56 2,13 1,93 kolumny 9 – 11: * – zawarto ść frakcji do 2 mm; kolumny 3 – 17 dla pozycji 10: ** – pole A, *** – pole B

17 2. Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej Zasoby zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły silikatowej (wapienno- piaskowej) „Iława II” zostały udokumentowane w kategoriach B i C1 (Wojtkiewicz, Downar, 1967). Zło Ŝe znajduje si ę tu Ŝ za południow ą granic ą miasta Iława. Jego powierzchnia wynosi 37,37 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny w zło Ŝu w dwóch poziomach zawiera si ę w granicach 7,8– 18,1 m, średnio 15,0 m, przy nadkładzie o grubo ści 0,6 – 3,3 m, średnio 1,09 m. Zło Ŝe buduj ą piaski drobno- i średnioziarniste o średniej zawarto ści SiO 2 – 87,3%. Warto ści średnie innych parametrów w zło Ŝu przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść frakcji do 2 mm – 94,4%, nad- ziarna (frakcja >4 mm) – 3,1%, pyłów – 1,15%, Fe 2O3 – 1,12%, MgO – 0,63%, CaO 2,1– 5,3%, ci ęŜ ar nasypowy – 1,60 t/m 3. Kopalina jest wykorzystana do produkcji cegły wapienno- piaskowej. Klasyfikacj ę złó Ŝ kopalin pospolitych z punktu widzenia ochrony środowiska, wykonano po przeanalizowaniu stopnia kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesie- niu do elementów środowiska przyrodniczego. Zło Ŝa „Iława” i „Iława II” zaliczono do klasy B – złó Ŝ konfliktowych z uwagi na lokalizacj ę (lasy, granice miasta), a pozostałe do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych. Zgodnie z klasyfikacj ą złó Ŝ ze wzgl ędu na ich ochron ę, wszystkie nale Ŝą do 4 klasy – złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem mapy Iława przemysł wydobywczy jest ograniczony do złó Ŝ kruszywa – piasku ze Ŝwirami i piasku oraz piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Eksploatowane są aktualnie cztery zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Kazanice IV”, „Sampława I”, „Sampława II” i „Sampława III”. Pozostałe cztery zło Ŝa kruszywa: „Iła- wa”, „Kazanice II”, „Kazanice III” i „Sampława” s ą zaniechane. Ponadto jest eksploatowane zło Ŝe piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Iława II”. Zło Ŝa s ą eksploatowane na podstawie aktualnych koncesji wydanych przez Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego dla złóŜ: „Kazanice IV” (koncesja wa Ŝna do 27.04.2013 r.), „Sampława III” (wa Ŝna do 18.07.2018 r.) i „Iława II” (wa Ŝna do 30.06.2022 r.) oraz przez Starost ę Powiatowego w Iławie dla złó Ŝ „Sampława I” (wa Ŝna do 21.09.2012 r.) i „Sampława II” (wa Ŝna do 11.01.2013 r.). Od 2007 roku jest prowadzona działalno ść górnicza na zło Ŝu kruszywa piaskowo- Ŝwirowego „Kazanice IV”, które cz ęś ciowo obejmuje niewyeksploatowane obszary z dawne-

18 go zło Ŝa „Kazanice II”. Dla zło Ŝa utworzono dwa obszary górnicze, odpowiednio dla ka Ŝdego pola i jeden teren górniczy – „Kazanice IV”, obejmuj ący te dwa pola. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi dla pola A – 3,06 ha, dla pola B – 5,29 ha, a terenu górniczego – 15,56 ha. Obszar na który wydano koncesj ę obejmuje 8,35 ha. U Ŝytkownikiem zło Ŝa są Olszty ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych Sp. z o. o. Zło Ŝe kruszywa „Sampława II” jest eksploatowane od 2008 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 0,61 ha, a terenu górniczego – 1,05 ha. Obszar, na który wydano koncesj ę ma około 0,60 ha. Wydobycie i eksploatacja zło Ŝa są prowadzone od strony wschodniej, tj. od strony granicy ze zło Ŝem „Sampława”. Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych jest przewidziana w kierunku le śnym i le śno-rolnym. U Ŝytkownikiem zło Ŝa „Sampława II” jest prywatny przedsi ębiorca z Iławy. We wrze śniu 2007 roku Starosta Powiatowy w Iławie udzielił koncesji na wydobycie piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Sampława I”. Od tego te Ŝ roku jest prowadzona jego eksploatacja. Powierzchnia utworzonego obszaru górniczego wynosi 1,46 ha, a terenu górniczego – 2,32 ha. Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych jest przewidziana w kierunku le śnym. Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w sierpniu 2011 roku udzielił koncesji na wydobycie kopaliny ze zło Ŝa piasków „Sampława III”. Dla zło Ŝa utworzono obszar górniczy o powierzchni 3,77 ha i teren górniczy o powierzchni 5,15 ha. Zło Ŝe jest eksploatowane od IV. kwartału 2011 roku. Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych jest przewidziana w kierunku le śnym. UŜytkownikiem złó Ŝ „Sampława I” i „Sampława III” jest Przedsi ębiorstwo Produkcyj- no-Usługowo-Handlowe Liberacka Danuta z Lubawy. Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe s ą wykorzystywane w drogownictwie i budownictwie. Eksploatacja złó Ŝ kruszyw piaskowo-Ŝwirowych jest prowadzona sposobem odkryw- kowym przy u Ŝyciu koparek podsi ębiernych ły Ŝkowych lub czerpakowych i spycharek z odsłoni ętego stropu zło Ŝa. Wyrobiska s ą wgł ębne („Kazanice IV”, „Sampława I”) i stoko- wo-wgł ębne („Sampława II”, „Sampława III”). Cz ęś ciowo zawodnione jest zło Ŝe „Kazanice IV”. Zagro Ŝeniem dla bezpiecze ństwa eksploatacji mog ą by ć osuni ęcia skarp wyrobiska, przy braku przestrzegania warunków w zakresie dopuszczalnego stopnia nachylenia skarp. Na terenie zakładów górniczych kruszyw nie ma prowadzonej przeróbki kopaliny. Wielko ść wydobycia kopalin jest zró Ŝnicowane. W 2010 roku wykazano wydobycie z trzech złó Ŝ („Kazanice IV”, „Sampława I”, „Sampława II”) w ilości 164 tys. ton (Szuflicki i in., red., 2011). Najwi ęcej, 142 tys. ton, wydobyto ze zło Ŝa „Kazanice IV”, najmniej ze zło- Ŝa „Sampława II” – 2 tys. t (tabela 1).

19 Zło Ŝe piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Iława II”, u Ŝytko- wane od 1971 roku, jest najstarszym zło Ŝem eksploatowanym na obszarze arkusza (Wojtkie- wicz, Downar, 1967; Wojtkiewicz, 1983). Zmiany koncesji w latach 2004, 2005 dotyczyły formalnych zmian w zwi ązku ze zmian ą nazwy i siedziby firmy. Warunki geologiczno- górnicze wydobycia zostały okre ślone w koncesji udzielonej w 2002 r. Dla zło Ŝa utworzono obszar i teren górniczy „Iława III”. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 8,47 ha, a terenu górniczego – 12,60 ha. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest firma Xella Polska Sp. z o. o. Kopalina ura- biana jest kopark ą, a urobek transportowany przeno śnikami ta śmowymi do stacji przesiewa- nia, która znajduje si ę na skraju wyrobiska. Po eliminacji frakcji pyłowej surowiec jest transportowany do zakładu, gdzie jest produkowana cegła silikatowa. Wyrobisko jest wgł ębne i suche. W zwi ązku z wieloletni ą działalno ści ą górnicz ą zakładu cz ęść wyrobisk górniczych została zrekultywowana. W roku 2010 wydobyto ze złoŜa 99 tys. m 3 surowca. Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych jest przewidziana w kierunku le śnym lub rolnym. Organem nadzoru górniczego dla wszystkich złó Ŝ jest Dyrektor Okr ęgowego Urz ędu Górniczego w Warszawie. Na omawianym obszarze s ą cztery zło Ŝa zaniechane. ZłoŜe piasków „Iława” było eksploatowane w latach 80. i 90. ubiegłego wieku bez koncesji. Teren dawnej kopalni znajduje si ę w granicach miasta Iława. Eksploatacj ę zaniechano w 1996 roku. Teren zło Ŝa został zrekultywowany i przekazany na rzecz Skarbu Pa ństwa. W 1966 r. rozpocz ęła si ę eksploatacja zło Ŝa „Kazanice”, które od 1986 r. kontynuowało działalno ść górnicz ą pod nazw ą „Kazanice II”. W 2006 roku opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji, celem wł ączenia zasobów, które nie znalazły si ę w granicach zło Ŝa „Kazanice II” z dokumentacji geologicznej z 1986 r., a znajdowały si ę w granicach ustalonego w 1992 r. obszaru górniczego. W 2008 r. opracowano dodatek nr 2, którego celem było rozliczenie udokumentowanych zasobów geologicznych zło Ŝa „Kazanice II” w granicach obszaru górni- czego „Kazanice”, utworzonego decyzj ą Wojewody Olszty ńskiego w 1992, w zwi ązku z wy- ga śni ęciem jej wa Ŝno ści. W granicach terenu górniczego „Kazanice” wraz z post ępem eksploatacji była prowadzona rekultywacja gruntów i obszar jest ju Ŝ cz ęś ciowo zrekultywowany. W obr ębie obszaru i terenu górniczego zło Ŝa „Kazanice II”, na mocy koncesji wydanej przez Starost ę Iławskiego w 2003 r. utworzono obszar i teren górniczy „Kazanice III” dla złoŜa o tej samej nazwie. Na zło Ŝu „Kazanice III” działalno ść górnicza była prowadzona od 2003 do 2006 roku, kiedy to wygasła koncesja i został wykonany dodatek do dokumentacji rozliczaj ący zasoby zło Ŝa (Olik, 2008a). Wyrobisko poeksploatacyjne nie jest zrekultywowane.

20 UŜytkownikiem złó Ŝ „Kazanice II” i „Kazanice III” były Olszty ńskie Kopalnie Surow- ców Mineralnych Sp. z o. o. W 2005 roku rozpocz ęto eksploatacj ę złoŜa piasków i Ŝwirów „Sampława”. Obszar zło- Ŝa, na który wydano koncesj ę wynosił 0,74 ha. W 2007 r. udzielona wcze śniej koncesja zosta- ła przeniesiona na innego u Ŝytkownika, lecz bez zmian w zakresie u Ŝytkowania górniczego. W roku 2010 zako ńczono jego eksploatacj ę. U Ŝytkownikiem zło Ŝa był przedsi ębiorca prywatny. Wyrobisko nie jest zrekultywowane. Na obszarze arkusza Iława znajduj ą si ę tak Ŝe zło Ŝa, które zostały wykre ślone z „Bilansu zasobów”: − zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Zielkowo”, eksploatowane przez DODP w Olsztynie w latach 1980–1982, o powierzchni nieco ponad 2 ha (Kokoci ński, 1980). Zło Ŝe zaniechano z powodu pogorszenia si ę jako ści kruszywa i w 1985 roku wykre ślono z „Bi- lansu zasobów”, − zło Ŝe piasków ze Ŝwirem „Dziarnówko” o powierzchni poni Ŝej 1,3 ha, eksploatowane przez inwestora prywatnego w latach 2004–2010 i zaniechane z powodu wyczerpania zasobów (Bobel, 2003, 2010). Zło Ŝe wykre ślono z „Bilansu zasobów” w roku 2010, − zło Ŝe piasków i piasków ze Ŝwirem „Byszwałd” o powierzchni poni Ŝej 2 ha eksploatowane w latach 2006–2008 i zaniechane z powodu wyczerpania zasobów (Koko- ci ński, 2006; Bobel, 2009). Zło Ŝe zostało skre ślone z „Bilansu zasobów” w roku 2009, − zło Ŝe piasku kwarcowego eksploatowane dla potrzeb cegielni (zakładów silikato- wych) „Iława” (Giedwoyn, 1954) u Ŝytkowane od lat 50. do pocz ątku lat 70. XX w. w s ąsiedztwie obecnego zło Ŝa piasków kwarcowych „Iława II”. Zatwierdzone zasoby wynosiły 484 tys. m 3. Tereny po tych zło Ŝach zostały zrekultywowane. Na omawianym obszarze zaznaczono punkty wyst ępowania kopalin, dla których nie sporz ądzono karty informacyjnej. S ą to niewielkie wyst ąpienia piasków, piasków i Ŝwirów, eksploatowane lub z mo Ŝliw ą ich eksploatacją na potrzeby własne, m. in. w rejonie Byszwał- du i Rodzonych. W punktach były widoczne ślady wybierania kopaliny. Kart ę punktu wyst ępowania kopaliny sporz ądzono dla jednego wyrobiska, w którym jest eksploatowane bez koncesji kruszywo piaskowo-Ŝwirowe. Wymiary wyrobiska o gł ębo- ko ści do 2 m wynosz ą 30x30 m. Wydobycie kopaliny zapewne nie jest znaczne, a wykorzy-

21 stywana jest prawdopodobnie do naprawy dróg i do budownictwa. Punkt we wsi Frednowy podlega Urz ędowi Gminy w Iławie. W punktach wyst ępowania kopaliny mog ą by ć składowane nielegalnie przez ludno ść odpady ( śmieci organiczne, chemiczne, budowlane). Zaznaczenie tych punktów powinno uła- twi ć lokalnym – powiatowym i gminnym – organom ochrony środowiska monitorowanie ich w celu zapobiegania niekontrolowanej degradacji środowiska naturalnego.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Iława wyró Ŝnia si ę baz ą surowcow ą ograniczon ą głównie do kruszywa okruchowego (Jasie ńska, 1988; Liwska, 1988, 1993; Zdrojewska, 1995; Kasprzyk, 1997). Eksploatacja kruszywa naturalnego była prowadzona tu na szerok ą skal ę od drugiej połowy XX w. w Iławie i Kazanicach. Mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ w obr ębie omawianego obszaru analizowano bazuj ąc na materiałach archiwalnych, budowie geologicznej obszaru oraz obserwacjach terenowych. Prowadzone tu w przeszło ści geologiczne prace po- szukiwawczo-rozpoznawcze dotyczyły głównie kruszywa naturalnego (piasków i Ŝwirów). Z uwagi na brak dokładniejszego rozpoznania, nie wyznaczono Ŝadnych prognoz dla kopalin. Prace poszukiwawcze za kruszywem okruchowym prowadzono w dolinie Drw ęcy w południowej i wschodniej cz ęś ci obszaru (Sprawozdanie..., 1985, w: Jasie ńska, 1988; Liw- ska, 1988). Na ich podstawie wyznaczono obszary perspektywiczne dla piasków ze Ŝwirami w okolicy miejscowo ści Pustki i Rodzone oraz dla piasków w rejonie Zielkowa. W rejonie wsi Pustki serie zło Ŝowe wyst ępuj ą w formie soczewek i gniazd o małym zasi ęgu powierzch- niowym i bez znaczenia przemysłowego. W odwierconych sondach uzyskano kruszywo o punkcie piaskowym powy Ŝej 86%, a głównie ponad 90%, co dyskwalifikowało wówczas ten obszar do dalszych bada ń, ale obecnie mo Ŝna uzna ć go za perspektywiczny dla piasków i piasków ze Ŝwirami. Na podstawie wykonanych prac terenowych ocenia si ę, Ŝe wyst ępuje tu kruszywo grube o mi ąŜ szo ści do 5 m i pod nadkładem do 2 m (Kasprzyk, 1997). Obszar perspektywiczny dla niewielkich złó Ŝ piasków na potrzeby lokalne wyznaczono w rejonie Ziel- kowo-Kazanice. W pojedynczych sondach nawiercano osady piaszczyste o mi ąŜszo ści do kilku metrów (Liwska, 1988). W dolinie Drw ęcy w okolicy Rodzonych nawiercono piaski o mi ąŜ szo ści do kilku metrów, a lokalnie nawet ponad 20 m. Punkt piaskowy mie ścił si ę w granicach 85–90% (Liwska, 1988). Dwa niewielkie obszary perspektywiczne dla kruszywa okruchowego wyznaczono na południe od Iławy, w okolicach Dziarn i Smolników, na obszarze sandru południowoiław-

22 skiego (Liwska, 1988, 1993). Wyst ępuj ą tu głównie piaski o mi ąŜ szo ści kilku metrów pod nadkładem do 1 m i punkcie piaskowym ponad 80%. Na podstawie analizy mapy geologicznej, mo Ŝna przyj ąć za perspektywiczne dla pia- sków i piasków ze Ŝwirami wyst ąpienia osadów fluwioglacjalnych na rozległym sandrze na południowy zachód od Iławy (Gał ązka, 2003, 2009). Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry, w stropie zaglinione, których mi ąŜ szo ść mo Ŝe przekracza ć 20 m. W strefie tej znajduje si ę zło Ŝe „Iława II”, a zatem nie jest wykluczone udokumentowanie tutaj oprócz złó Ŝ kruszywa piaskowo- Ŝwirowego, tak Ŝe złó Ŝ piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Liw- ska, 1988). W sondach na południe od Iławy stwierdzono osady piaszczyste z domieszką frakcji Ŝwirowej o punkcie piaskowym 78–85% i mi ąŜ szo ści do kilku metrów, które mogłyby by ć wykorzystane dla celów drogowych lub na potrzeby lokalne miejscowej ludno ści. Prze- szkod ą i ograniczeniem mo Ŝe by ć to, Ŝe tereny te s ą zalesione i mog ą by ć ewentualnie pozy- skane po wyr ębie drzew, a przed posadzeniem nowych. Prace poszukiwawcze kruszywa piaskowo-Ŝwirowego były prowadzone równie Ŝ w rejonie Franciszkowa, w północnej cz ęś ci obszaru arkusza (Długaszek, 1983). Wiercenia prowadzono na kilku niewielkich obszarach. Stwierdzone tu grunty piaszczyste maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść , do 2 m i s ą zapylone. Wyniki przyj ęto za negatywne. Wyniki negatywne przyniosły prace poszukiwawcze kruszywa okruchowego prowadzone w obr ębie wysoczyzny, na południe od wsi Rodzone. W odwierconych sondach nawiercono gliny zwałowe (Liwska, 1988). Niemniej jednak udokumentowane zło Ŝa kruszywa w s ąsiedztwie tego obszaru świadcz ą o mo Ŝliwo ści znalezienia niewielkich złó Ŝ piasków lub piasków ze Ŝwirami w formie soczew w obr ębie glin zwałowych na potrzeby lokalne. W obni Ŝeniach dolinnych i nieckach wytopiskowych po bryłach martwego lodu tworzy- ły si ę pokłady kredy jeziornej i gytii wapiennej przykryte warstw ą torfu. Perspektywiczne obszary dla kredy jeziornej (gytii) wyznaczono we wschodniej cz ęś ci obszaru, w okolicach Zielkowa (Bujakowska, Parecka, 1996) oraz w północnej cz ęś ci, w rejonie Woli Kamie ńskiej i jeziora Silm na podstawie mapy geologicznej (Gał ązka, 2003, 2009). Zasoby kredy jeziornej z rejonie Zielkowa s ą szacowane na 61 tys. m 3. Dwa obszary perspektywiczne wyznaczono na wschód od Radomna (Marciniak, 1984). Na obszarze bli Ŝej zabudowa ń wsi, nawiercono kre- dę jeziorn ą o mi ąŜ szo ści od 1 do 4,3 m pod nadkładem od 0,7 do 4 m i zawarto ści CaO ponad 42%. W drugim, na gł ęboko ści od 0,9 do 4 m nawiercono kred ę jeziorn ą o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 4 m i zawarto ści CaO od 41 do 47,5%. Torfowiska na obszarze arkusza Iława wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i cieków oraz w zagł ębieniach polodowcowych, bezodpływowych. Na ogół s ą to torfy o mi ąŜ szo ści w gra-

23 nicach 1 – 5 m, rzadko przekraczaj ąc te warto ści i silnie zawodnione. W cz ęś ci torfowisk stwierdzono wyst ępowanie gytii wapiennej (Kwa śniewska, 1983). Nie wchodz ą one w skład potencjalnej bazy zasobowej z powodu kryteriów rolniczo-gospodarczego, hydrologicznego i zlokalizowanie na terenach zalesionych i przyle śnych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W powiecie iławskim istnieje mo Ŝliwo ść wykorzystania energii geotermalnej. Szacuje si ę, Ŝe temperatura wód zalegaj ących na gł ęboko ści 3000 m wynosi ok. 70 oC (Zaprzelski, Olech, 2006). Wody te mogłyby by ć wykorzystane w ciepłownictwie, do celów rekreacyj- nych i leczniczych. Zasoby energii geotermalnej województwa warmi ńsko-mazurskiego w o- sadach kambru i mezozoiku wynosz ą 1060 km 3. Te najgł ębsze (najcieplejsze) wody geoter- malne charakteryzuj ą si ę znacznym zasoleniem w ilo ści od 100 do ponad 200 g/dcm 3. Na terenie gminy i powiatu iławskiego mog ą znajdowa ć si ę pokłady gazu łupkowego. Pierwsze odwierty rozpoznawcze zaplanowane s ą na pierwszy kwartał 2012 r. Wiercenia przeprowadzone zostan ą m.in. przez firm ę LNG ENERGY Ltd z Kanady ( www.echoi.pl ). Koncesje na poszukiwanie złó Ŝ gazu łupkowego („shale gas”), według stanu na 1.04.2012 r., w granicach obszaru arkusza Iława maj ą Strzelecki Energia Sp. z o. o. i Joyce Investments Sp. z o. o.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Iława prawie w cało ści le Ŝy w obr ębie zlewni Drw ęcy, jedynie skrajnie północno-zachodnia cz ęść stanowi fragment zlewni Osy. Rozdziela je wododział II-go rz ędu. Najdłu Ŝsz ą rzek ą na tym terenie jest Drw ęca, b ędąca prawobrze Ŝnym dopływem Wisły. Płynie ona na przewa Ŝaj ącej długo ści w szerokiej, zabagnionej i zmeliorowanej dolinie z pół- nocnego wschodu na południe. W dolnym biegu Drw ęca jest silnie meandruj ąca. Jej koryto jest uregulowane na znacznej długo ści. Średni przepływ na profilu w Rodzonym wynosi 11,2 m3/s (Lidzbarski, 2002). Głównym prawobrze Ŝnym dopływem Drw ęcy jest Iławka, rzeka III rz ędu, drenuj ąca Pojezierze Iławskie i cz ęść Pojezierza Brodnickiego. Płynie ona przez jeziora Łab ędź, Jezio- rak i Jeziorak Mały, miasto Iław ę, jezioro Iławskie, po czym kieruje si ę na południowy wschód przez Dziarnówko, Mały Bór i wpływa do Drw ęcy powy Ŝej wsi Rodzone. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru płynie Struga Radomno. Odwadnia ona Poje- zierze Brodnickie, przepływaj ąc przez jeziora Studa, Gry źliny i Radomno. Struga jest prawobrze Ŝnym dopływem Drw ęcy, ale wpływa do niej poza granicami obszaru tego arkusza.

24 Garb Lubawski, obejmuj ący południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza, jest odwad- niany przez lewobrze Ŝny dopływ Drw ęcy, Sandel ę i jej dopływ Elszk ę. Sandela przepływa przez Lubaw ę, Sampław ę i w miejscowo ści Rodzone wpływa do Drw ęcy. Inne lewobrze Ŝne dopływy Drw ęcy to Gizela i Mły ńska Struga. Rzeka Osa odwadnia Pojezierze Iławskie, płyn ąc z jeziora Gardzie ń na południowy za- chód w kierunku jeziora Szymbarskiego. Jest ona prawobrze Ŝnym dopływem Wisły, do której wpływa w okolicach Grudzi ądza. Wody Drw ęcy s ą zanieczyszczane ściekami komunalnymi, bytowo-gospodarczymi i przemysłowymi. S ą odprowadzane do niej ścieki z oczyszczalni w górnym jej biegu, z Ostródy, Samborowa i po średnio poprzez Iławk ę z oczyszczalni ścieków w Dziarnach. Ja- ko ść wód Drw ęcy była monitorowana przez WIO Ś w roku 2006 w dwóch punktach pomiarowych: w Gromotach, powy Ŝej uj ścia Iławki i w Rodzonym, poni Ŝej uj ścia Iławki. W ocenie ogólnej zostały uznane jako klasa III – wody zadowalaj ącej jako ści (Raport..., 2007). Wska ź- niki obni Ŝaj ące jako ść wody, to m. in.: barwa, ChZT Mn , ChZT Cr (chemiczne zapotrzebowanie tlenu mierzone metodami nadmanganianow ą i dwuchromianow ą), azotany, oleje oraz bakterie Coli. Wody Drw ęcy na obszarze arkusza Iława nie były monitorowane w latach nast ępnych (Raport..., 2008, 2009, 2010, 2011). Rzeka Iławka jest zanieczyszczana głównie ściekami komunalnymi i przemysłowymi pochodz ącymi z Iławy oraz z oczyszczalni w Dziarnach. Jako ść wód Iławki była badana w 2006 i 2007 roku w punkcie powy Ŝej uj ścia do Drw ęcy, w Małym Borze. W ocenie ogólnej zostały uznane w 2007 roku jako klasa V – wody złej jako ści (Raport..., 2008), podczas gdy rok wcze śniej oceniono je na klas ę IV – wody niezadowalaj ącej jako ści (Raport..., 2007). Wska źniki obni Ŝaj ące jako ść wody, to m. in. bakterie Coli. Gizela nie posiada bezpo średnich punktowych źródeł zanieczyszcze ń, natomiast po- średnio s ą odprowadzane do niej oczyszczone ścieki z oczyszczalni znajduj ących si ę poza granicami obszaru tego arkusza. Jako ść wód Gizeli była badana w 2006 i 2007 roku w punkcie powy Ŝej uj ścia do Drw ęcy w Gierło Ŝy. W roku 2006 oceniono je na klas ę III (Raport..., 2007), a w 2007 roku – klas ę IV (Raport..., 2008). Stan ekologiczny i chemiczny jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych Gizeli na stanowisku pomiarowym w Zaj ączkach, ju Ŝ poza obszarem arkusza Iława, w roku 2009 oceniono jako dobry – klasa II (Raport..., 2010). Jako ść wód Sandeli badano w punkcie pomiarowym w Rodzonych, powy Ŝej uj ścia do Drw ęcy w latach 2006 i 2007. W roku 2006 stwierdzono tu klas ę IV (Raport..., 2007), a w 2007 roku – klas ę V jako ści wód (Raport..., 2008). W roku 2009 wykonano ocenę stanu ekologicznego jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych Sandeli w tym samym punkcie i skla-

25 syfikowano jako umiarkowany – klasa III (Raport..., 2010). Wska źnikiem obni Ŝaj ącym jako ść wody były m.in. zawiesina organiczna, azot amonowy i azot Kjeldahla. WaŜnym elementem systemu hydrograficznego Drw ęcy na obszarze arkusza Iława są liczne jeziora, o powierzchni od kilku do ponad 100 ha (tabela 3). Najwi ększe jest rynnowe Jezioro Jeziorak, ci ągn ące si ę na północ od Iławy. Na obszarze omawianego arkusza znajduje si ę jedynie jego niewielka, południowa cz ęść . Całkowita powierzchnia jeziora wynosi 3219 ha, a maksymalna gł ęboko ść dochodzi do 12 m. W ostatnich kilku latach badaniom były poddane wody jezior: Jeziorak (Jeziorak DuŜy), Jeziorak Mały, Gry źliny i Gardzie ń. Badania stanu jako ści wód jezior Jeziorak i Jeziorak Mały były wykonane w 2006 r. (Raport..., 2007). Stan wód obu jezior oceniono na klas ę III, wody zadowalaj ącej jako ści. Wody Jezioraka charakteryzowały si ę wysok ą zawarto ści ą materii organicznej. St ęŜ enia

ChZT-Cr mie ściły si ę w przedziale 46,0–50,7mg O 2/l. Zawarto ść fosforu całkowitego w warstwie przydennej w czasie bada ń letnich odpowiadała III klasie. Wody Jezioraka Małe- go charakteryzowały si ę zawarto ści ą materii organicznej, wyra Ŝonej wska źnikami BZT 5 i ChZT-Cr, odpowiadaj ącą normatywom klasy III. Tabela 3 Wykaz jezior z obszaru arkusza Iława Zlewnia Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] Gmina Uwagi rzeki 1 2 3 4 5 cz ęść na obszarze Jeziorak (Jeziorak Du Ŝy) 3219,4 Iława, m. Iława arkusza Jeziorak Mały 26,0 m. Iława Łab ędź 308,4 Iława Iławskie 154,5 Iława, m. Iława Tynwałd 29,9 Iława Kałdunek Du Ŝy 24,7 Iława Kałdunek Mały 9,3 Iława Kałdun 23,5 Iława Drw ęca Łąckie 22,1 Iława Czerwone 16,9 Iława Zielone 20,2 Iława Radomno 98,8 Nowe Miasto Lubawskie cz ęść na obszarze Gry źliny 30,9 Nowe Miasto Lubawskie arkusza cz ęść na obszarze Studa 29,0 Nowe Miasto Lubawskie arkusza St ęgwica 39,7 Iława cz ęść na obszarze Gardzie ń 85,5 Iława arkusza Osa cz ęść na obszarze Szymbarskie 165,2 Iława arkusza Silm 58,8 Iława

26 Jako ść wód jeziora Gry źliny została zakwalifikowana do klasy III (Raport..., 2006). Wody charakteryzowały si ę przewodno ści ą elektrolityczn ą wła ściw ą – 280 µS/cm, poziomem chlorków – 12 – 15 mg Cl/l, zawarto ści ą azotu – ponad 2 mg N/l i fosforu – 0,067 mg P/l. W 2010 roku badano stan ekologiczny wód jeziora Gardzie ń, który został okre ślony jako bardzo dobry – I klasa. Stan chemiczny wód nie był badany (Raport..., 2011). Badanie i klasyfikacja stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (rzek i jezior) według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z 20.08.2008 r. (DzU Nr 162, poz. 1008) (Roz- porz ądzenie..., 2008) na obszarze arkusza wykonano dla rzeki Sandeli oraz jeziora Gardzie ń (www.wios.olsztyn.pl ).

2. Wody podziemne Podrozdział o wodach podziemnych opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski – arkusz Iława w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2002). Według regionalizacji hydrogeologicznej słodkich wód podziemnych obszar arkusza Iława znajduje si ę w południowej cz ęś ci makroregionu północno-wschodniego (a) w granicach regionu mazurskiego (III), w rejonie iławsko-warmi ńskim (III A) (Paczy ński, red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym słodkich wód podziemnych na jednostki jednolitych cz ęści wód podziemnych (JCWPd) le Ŝy on w prowincji Wisły w Regionie dolnej Wisły (RDW) i subregionie pojeziernym (SP), a w podziale według jednostek hydrogeologicznych zawartym w Atlasie Hydrogeologicznym Polski (AHP) obszar arkusza znajduje si ę w subregionie pojeziernym (II 2) regionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II) (Paczy ński i Sadurski, red., 2007). W granicach obszaru arkusza Iława wody podziemne s ą zwi ązane z utworami wodono- śnymi pi ętra czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wy- ró Ŝniono dwa mi ędzymorenowe poziomy wodono śne oraz poziom wód gruntowych. Wody pi ętra trzeciorz ędowego wyst ępuj ą w utworach porowych i w o środku szczelinowym, zwi ą- zanym ze skałami w ęglanowymi. Poziom wód gruntowych jest zwi ązany z osadami piaszczysto-Ŝwirowymi, wodnolodowcowymi sandru iławskiego i kompleksu piasków rzecznych dolin Drw ęcy, Sandeli oraz Iławki. Zalegaj ą one na gł ęboko ści 1–10 m p.p.t. Poziom ten w wi ększo ści jest pozbawiony izolacji, z wyj ątkiem lokalnie wyst ępujących w dolinie Drw ęcy miejsc z torfami. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej jest zmienna i wynosi od kilku do 20 metrów na sandrze i 15–30 m w dolinie Drw ęcy. Główne parametry charakteryzuj ące poziom wód gruntowych przedstawia- ją si ę nast ępuj ąco: współczynnik filtracji – od 10 do 35 m/24h, przewodnictwo wodne w gra-

27 nicach 100–550 m2/24h, wydajno ści potencjalne studni – od poni Ŝej 40 m 3/h na wysoczy źnie do 100 m 3/h w dolinie Drw ęcy w rejonie wsi Rodzone. Zwierciadło wody o charakterze swo- bodnym lub artezyjskim stabilizuje si ę na rz ędnych od 97 m n.p.m. w rejonie Iławy, do 87– 90 m n.p.m. w dolinie Drw ęcy. Zasilanie poziomu wód gruntowych nast ępuje przez infiltracj ę opadów atmosferycznych oraz przez dopływ boczny z obszaru Pojezierza Dobrzy ńskiego do doliny Drw ęcy. Baz ą drena Ŝu s ą rzeki Drw ęca, Iławka, Sandela oraz liczne jeziora. Wody gruntowe stanowi ą główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w dolinie Drw ęcy. S ą one ujmowane w studniach wiejskich w miejscowo ściach Ławice i Rodzone. W południowej cz ęś ci sandru poziom ten traci znaczenie u Ŝytkowe z powodu niewielkiej mi ąŜ szości, poni Ŝej 5 m. Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny (górny), o charakterze regionalnym, na przewa Ŝaj ącym obszarze omawianego arkusza wyst ępuje w obr ębie piaszczystych utworów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich. Strop warstwy wodono śnej poziomu najcz ęś ciej wyst ępuje na gł ęboko ści mi ędzy 10, a 40 m. Lokalnie poziom ten ł ączy si ę z poziomem wód gruntowych lub gł ębszym poziomem mi ędzymorenowym. Mi ąŜ szo ści warstwy wodono śnej wynosz ą najcz ęś ciej od 8 do 21 m, ale maksymalnie przekraczaj ą 30 m. Podsta- wowe parametry wodono śne tego poziomu przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: średnia wartość współczynnika filtracji – 16,1 m/24h, przy maksymalnej – 77,1 m/24h, przewodno ść w cz ęś ci północnej obszaru przekracza 200, miejscami nawet 1000 m 2/24h (na pozostałym obszarze 100–200 m2/24h), wydajno ść potencjalna dla cz ęś ci północnej obszaru – od 30 do 70 m 3/h (na pozostałym obszarze – od 10 do 50 m3/h). Zwierciadło wody jest przewa Ŝnie napi ęte. Po- wierzchnia piezometryczna jest nachylona na południowy wschód i na południe, w kierunku doliny Drw ęcy i jeziora Radomno. Baz ę drena Ŝu stanowi ą Drw ęca z dopływami i jeziora. Zasilanie poziomu nast ępuje przez infiltracj ę wód opadowych oraz po średnio przez przes ą- czanie z wód gruntowych. Dla przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza poziom ten jest głów- nym poziomem wodono śnym, zaopatruj ącym w wod ę wi ększo ść u Ŝytkowników uj ęć wiejskich i zakładowych na zachód od Doliny Drw ęcy. Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny (dolny) rozpoznano w obr ębie piaszczystych osadów interglacjału eemskiego oraz osadów fluwioglacjalnych zlodowace ń środkowo- polskich. Wyst ępuje on na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza z wyj ątkiem Pojezierza Brodnickiego. Strop warstwy wodono śnej poziomu zalega na gł ęboko ści mi ędzy 50 a 100 m. Najlepiej jest on wykształcony w okolicach Iławy, gdzie główne parametry wodono śne przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej – od 6 do 53 m, średnio 22,5 m, współczynnik filtracji – od 1,7 do 55,5 m/24h, średnio 15 m/24h, przewodnictwo wodne – od 31 do 2986 m2/24h, średnio 410 m 2/24h, wydajno ść potencjalna – od 21 do 150 m3/h, średnio

28 80 m 3/h. Dla pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza te parametry s ą mniej korzystne: miąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 8 do 22 m, średni współczynnik filtracji wynosi 7 m/24h, a przewodnictwo wodne waha si ę od 40 do 200 m2/24h. Zwierciadło wód ma charakter naporowy, a kierunek przepływu jest podobny do kierunku przepływu w pierwszym, mi ędzymore- nowym poziomie wodono śnym. Zasilanie poziomu nast ępuje przez infiltracj ę wód z warstw wy Ŝej ległych. Drugi mi ędzymorenowy poziom stanowi główne źródło zaopatrzenia w wod ę miejscowo ści w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza (z wyj ątkiem Iławy) oraz w rejonie By- szwałdu. Trzeciorz ędowe (paleoge ńskie) pi ętro wodono śne zostało rozpoznane w utworach paleocenu i oligocenu w Iławie i Sampławie. Obejmuje ono dwa kompleksy wodono śne, pozosta- jące w ścisłej wi ęzi hydraulicznej – górny, piaszczysty (piaski glaukonitowe) z wodami po- rowymi i dolny – o charakterze szczelinowym, zwi ązany z kompleksem osadów w ęglano- wych. Utwory porowe zalegaj ą na gł ęboko ści 220 m, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 25 m. Wy- st ępuj ą one od Iławy w kierunku północnym oraz w południowej cz ęś ci w rejonie Sampławy. Mi ąŜ szo ść skał w ęglanowych, margli i wapieni, pod ścielaj ących warstw ę piaszczyst ą, przekracza w Iławie 80 m. W cz ęś ci otworów osady te s ą zaliczane równie Ŝ do kredy górnej. Zwierciadło wody pi ętra paleoge ńskiego ma charakter naporowy. W rejonie Iławy stabilizuje si ę na wysoko ści 66–70 m n.p.m. Najlepsze warto ści parametrów hydrogeologicznych stwierdzono w Iławie – przewodnictwo wodne w granicach 75–350 m2/24h, wydajno ść potencjalna przekracza 120 m 3/h. W rejonie Sampławy zwierciadło wody stabilizuje si ę na wysoko ści 102 m n.p.m., przewodnictwo wodne przekracza 53 m 2/24h, a wydajno ść potencjalna osi ąga 50 m 3/h. Zasilanie nast ępuje prawdopodobnie z centralnej cz ęś ci Garbu Lubawskiego. Wody tego poziomu s ą całkowicie izolowane od powierzchni terenu. Regionalna strefa drena Ŝu tych wód wyst ępuje na obszarze śuław Wi ślanych. Są one ujmowane kilkoma studniami na uj ęciu miejskim w Iławie i stanowi ą podstaw ę zaopatrzenia miasta. Klasyfikacja jako ści wód podziemnych została wykonana na podstawie wyników bada ń składu chemicznego wód. Chemizm wód gruntowych: sucha pozostało ść od 209 do 442 mg/dm 3, średnio 340,6 mg/dm 3, twardo ść od 4 do 7 mval/dm 3, z wyj ątkiem studni w starej oczyszczalni ście- ków w Iławie, gdzie wynosi 16 mval/dm 3, zawarto ść jonu chlorkowego Cl – od 3 do 3 3 31 mg/dm , zawarto ść SO 4 od kilkunastu w dolinie Drw ęcy do 120 mg/dm na uj ęciu miejskim w Iławie, zawarto ść manganu do 0,9 mg/dm 3, zawarto ść Ŝelaza do 2,6 mg/dm 3. Wody poziomu gruntowego nale Ŝą najcz ęś ciej dla klasy IIa (wody dobrej jako ści), a przy wi ększych koncentracjach zwi ązków Ŝelaza i manganu dla klasy IIb (wody średniej jako ści). Natomiast

29 wody w rejonie uj ęcia miejskiego i starej oczyszczalni ścieków Zakładów Przemysłu Ziem- niaczanego Iława zaliczono do klasy III (wody złej jako ści). Wody wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych, mi ędzymorenowych, s ą nisko zmi- neralizowane, typu wodorow ęglanowo-wapniowego lokalnie wodorow ęglanowo-wapniowo- magnezowego, średnio twarde i twarde. Skład chemiczny wód pierwszego poziomu mi ędzy- morenowego: sucha pozostało ść – do 450 mg/dm 3, a w Iławie do 580 mg/dm 3, twardo ść od 3 - 3 2,6 do 12,4 mval/dm , zawarto ść Cl od 2,7 do 98,0 mg/dm , zawarto ść SO 4 od 1,0 do 136,5 mg/dm 3, średnio 32,7 mg/dm 3, zawarto ść manganu od 0,1 do 0,3 mg/dm 3, zawarto ść Ŝelaza od 0,5 do 4,7 mg/dm 3. Wody tego poziomu najcz ęś ciej nale Ŝą dla klasy IIb, jedynie lokalnie zaliczono je do klasy III. Skład chemiczny wód drugiego poziomu mi ędzymoreno- wego jest zbli Ŝony do składu chemicznego wód pierwszego poziomu międzymorenowego: sucha pozostało ść – do 450 mg/dm 3, z wyj ątkiem studni w zakładzie karnym, gdzie wynosi 1135 mg/dm 3, twardo ść od 1,0 do 8,6 mval/dm 3, zawarto ść Cl - od 2,0 do 20 mg/dm 3, zawar- 3 3 to ść SO 4 od 14,5 do 40,2 mg/dm , zawarto ść manganu od 0,05 do 0,3 mg/dm , zawarto ść Ŝe- laza od 0,1 do 2,5 mg/dm 3. Wody tego poziomu s ą zaliczone do klas IIa i IIb. Skład chemiczny wód pi ętra trzeciorz ędowego nie odbiega od składu chemicznego wód pi ętra czwartorz ędowego. Zwi ązki Ŝelaza nie przekraczaj ą dopuszczalnych norm dla wód pitnych i wyst ępuj ą w zakresie od 0,1 do 0,7 mg/dm 3, a zwi ązki manganu nie przekraczaj ą 0,05 mg/dm 3. Zawarto ść chlorków Cl - zawiera si ę w przedziale 24,2–106,3 mg/dm 3, przy średniej 64,2 mg/dm 3. Wody tego poziomu zaliczono do klasy IIa. Z uwagi na słab ą izolacj ę górnego (głównego) czwartorz ędowego poziomu wodono śne- go w dolinie Drw ęcy, stopie ń zagro Ŝenia został okre ślony na średni i wysoki. Szczególnie niebezpiecznymi ogniskami zanieczyszcze ń s ą zakłady przemysłu spo Ŝywczego i stacje paliw w Iławie oraz zakłady meblarskie w Lubawie (Lidzbarski, 2002). Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990) w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Iława znajduje si ę południowo-wschodni fragment czwartorz ędowego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Iława (nr 210), wymagaj ącego szczególnej ochrony (fig. 3). Ma on charakter mi ędzymorenowego zbiornika porowego i pokrywa si ę z obszarem wysokiej (OWO) i najwy Ŝszej ochrony (ONO). Szacunkowe zasoby dyspozycyj- ne zbiornika okre ślono na 180 tys. m 3/d, a średni ą gł ęboko ść uj ęć na 5–30 m. Dla tego zbiornika jest zatwierdzona dokumentacja hydrogeologiczna (Lidzbarski i in., 1996; Narwojsz i in., 2011). Warstwa wodono śna ma mi ąŜ szo ści w granicach 15–40 m. Jej strop wyst ępuje na wysoko ści 60–90 m n.p.m., a sp ąg na wysoko ści 30–70 m n.p.m. Cech ą charakterystyczn ą wód tego zbiornika jest podwy Ŝszona i ponadnormatywna zawarto ść amoniaku (0,2–

30 1,0 mg/dm 3) oraz znaczne zawarto ści Ŝelaza (do 5 mg/dcm 3) i manganu (do 1 mg/dcm 3). Do- minuj ą wody klasy Ic i Id, a w rejonie Iławy stwierdzono wody klasy Ib. Podstawowe parametry hydrogeologiczne s ą nast ępuj ące: przewodno ść T = 10–30 m 2/h, wydatek jednostkowy 3 3 m = 5–20 m /h/lms, a wydajno ść Q p = 70–120 m /h. Warto ści T i Q p oraz analogia warunków hydrogeologicznych były podstaw ą poł ączenia GZWP 209 i 210 w jeden zbiornik GZWP 210 – Iławski o powierzchni całkowitej 1 159 km 2.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Iława na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 209 – Zbiornik m. morenowy Karsin, czwartorz ęd (Q); 210 – Zbiornik m. morenowy Iława, czwartorz ęd (Q); 211 – Sandr Samborowo, czwartorz ęd (Q); 214 – Zbiornik Działdo- wo, czwartorz ęd (Q)

Najwi ększe czynne uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w Iławie. Uj ęcia komunalne czerpi ą wod ę z wodono śca paleoge ńskiego, le Ŝą cego na gł ęboko ści od 200 do ponad 330 m. Na mapie zaznaczono uj ęcia komunalne i przemysłowe o wydajno ści eksploatacyjnej powy Ŝej 50 m 3/h pi ętra czwartorz ędowego w miejscowo ściach: Wola Kamie ńska, Przejazd,

31 Franciszkowo, Kałduny, Rudzienice, Ławice, Kara ś (dwa), Smolniki, Iława (trzy), Byszwałd, Bagno i Lubawa oraz pi ętra paleoge ńskiego i kredowego w Iławie (dwa).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359) (Rozporz ądzenie..., 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawartości w glebach z terenu arkusza 210 – Iława, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

32 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 210 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Iława bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 210 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Iława

Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10 – 47 30 27 Cr Chrom 50 150 500 1 – 6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11 – 73 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1 – 11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1 – 9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6 – 21 12 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 210 – Iława 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 11 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 11 wy Prawo wodne, Cr Chrom 11 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 11 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 11 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 11 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 11 szarów tych st ęŜ enia za chowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 11 2) Pb Ołów 11 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 11 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 210 – Iława do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 11 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

33 próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, rt ęci, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść baru i cynku. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym

34 do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.) (Rozporz ądzenie..., 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜenie ) – okre ślaj ą- ce zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

35 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

36 Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu Iława zbadane zostały osady jezior Iław- skiego, Radomno, Szymbarskiego i Jeziorak. Osady jeziora Iławskiego zawieraj ą bardzo wy- sokie zawarto ści metali ci ęŜ kich takich jak chrom, cynk, kadm, mied ź, ołów i rt ęć . St ęŜ enie chromu, cynku i rt ęci w osadach tego jeziora jest wy Ŝsze od dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a ponadto st ęŜ enie kadmu i ołowiu jest wy Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziały- wanie na organizmy wodne Osady jezior Radomno, Szymbarskiego i Jeziorak charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą cynku w porównaniu do ich warto ści tła geochemicznego, a tak Ŝe znacznie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą kadmu, ołowiu i rt ęci w osadach jeziora Szymbar- skiego i Jeziorak. W osadach jeziora Jeziorak odnotowano tak Ŝe nieznacznie wy Ŝsz ą zawar- to ść wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ętnie spo- tykanej w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach tych trzech jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia MŚ, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL . Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

37 Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Iławskie Szymbarskie Radomno Jeziorak Parametr (Dolskie, Długie) (Szymborskie) 2005 r. 2010 r. 2002 r. 2003 r. Arsen (As) 7 <5 5 6 Chrom (Cr) 551 13 18 9 Cynk (Zn) 1065 122 124 129 Kadm (Cd) 4,6 <0,5 1,6 1,3 Mied ź (Cu) 68 15 20 17 Nikiel (Ni) 16 8 15 11 Ołów (Pb) 123 24 50 70 Rt ęć (Hg) 1,27 0,087 0,148 0,266 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. 1,873 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. 2,373 PCB *** n.o. n.o. n.o. 0,003 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

38 210 W PROFIL ZACHODNI 210 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5948409 5947762

5946759 5944876

5941843 m 5944698 m 5938771 5939711 5935726

5937776 5933261 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 39 39

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5948409 5947762

5946759 5944876

5944698 5941843 m m 5938771 5939711 5935726

5937776 5933261 0 1 2 3 4 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Iława (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 59 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 39 nGy/h. W profilu zachodnim najwy Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma (ok. 35–47 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego, po- średnie (25–35 nGy/h) – z osadami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) i jeziornymi (iły, mułki, piaski i kredy), a najni Ŝsze (ok. 20 nGy/h) – z osadami lodowcowymi (piaski, Ŝwiry i głazy) i z torfami. W profilu wschodnim obserwuje si ę podobne zale Ŝno ści. Wy Ŝszymi war- tościami promieniowania gamma (ok. 35–59 nGy/h) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe, a ni Ŝ- szymi (ok. 30–35 nGy/h) – osady piaszczysto-Ŝwirowe (wodnolodowcowe i rzeczne) oraz torfy. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,3 do 7,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,2 do 12,3 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w profilu wschodnim (ok. 11–12 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niewielk ą i niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą na wschód od Iławy i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo-

40 wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do-

41 kumentuj ą obecno ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do gł ęboko ści 10 m. Otwory, zlokalizowane poza obszarami bezwzgl ędnych wył ącze ń, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia potencjalnej warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP – plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Nowe Miasto Lubawskie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Iława około 80% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszar zwartej zabudowy i infrastruktury miast: Iławy (siedziby starostwa powiatowego) i zachodniej cz ęś ci Lubawy (siedziby urz ędu miasta i gminy); − tereny bagienne i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – wyst ę- puj ące na wi ększych powierzchniach wzdłu Ŝ dolin rzek: Drw ęcy, Iławki, Sandeli i Gize- li, a tak Ŝe innych mniejszych cieków, wraz ze stref ą o szerokości 250 m; − obszary poło Ŝone w odległo ści mniejszej ni Ŝ 250 m od mis jeziornych i ich stref kraw ę- dziowych (jeziora: Jeziorak, Szymbarskie, Łab ędź, Iławskie (Długie), Silm, Radomno, Gardzie ń, Tynwałd, Gry źliny, St ęgwica (Studa), Zielone, Czerwone, Kałdun, Kałdunek oraz kilka mniejszych; − obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów, gytii, piasków i mułków: den dolinnych i rzecznych, jeziornych, akumulowanych wzdłu Ŝ rzek: Drw ęcy, Iławki, Sandeli i Gizeli, a tak Ŝe innych mniejszych cieków oraz w otoczeniu jezior; − obszary poło Ŝone w obr ębie zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych, wypełnionych w znacznym stopniu osadami organicznymi (piaski, torfy, namuły);

42 − tereny wyst ępowania utworów deluwialnych (piasków) pokrywaj ących stoki poni Ŝej kraw ędzi wysoczyzn morenowych, szczególnie w rejonie Jeziora Kałdun i w dolinie Drw ęcy – z uwagi na mo Ŝliwo ść powstawania ruchów geodynamicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywanie) (Grabowski (red.), 2007); − tereny o du Ŝych spadkach (>10°), wyst ępuj ące w okolicy Iławy, Rudzienic, Gromotów, Papierni oraz Byszwałdu; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − teren rezerwatu przyrody: „Rzeka Drw ęca”; − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalne obszary ochrony siedlisk – „Dolina Drw ęcy” (PLH 280001), „Jezioro Kara ś”” (PLH 280003), „Ostoja Radomno” (PLH 280035), „Aleje Pojezierza Iławskie- go” (PLH 280051), „Ostoja Iławska” (PLH 280053) oraz obszar specjalnej ochrony pta- ków – „Lasy Iławskie” (PLB 280005); − obszar ochronny czwartorz ędowego zbiornika GZWP nr 210 „Zbiornik Iławski” (Lidz- barski i in., 1996), obejmuj ący około 50% powierzchni arkusza (północna, zachodnia i środkowa cz ęść ); − obszar bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego, poło Ŝony pomi ędzy Gierło Ŝą a Pustkami. Obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych, nara Ŝonego na wpływ czynników antropo- genicznych, stwierdzona została na gł ęboko ści 0–5 m (Lidzbarski, 2002).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna zajmuj ą około 20% obszaru arkusza Iława. Preferowane do tego celu s ą jednak obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 7). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Pokrywaj ą one wi ększo ść polodowcowych wysoczyzn pojeziernych i wyst ępuj ą na wi ększo- ści terenu opisywanego arkusza bezpo średnio na powierzchni. Gliny zwałowe stanowi ć mog ą warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Wi ększe, zwarte powierzchnie ich wyst ępowania w granicach wyznaczonych POLS wskazano w rejonie miejscowo ści: Pikus, Gromoty, Ławice, Radomno oraz pomi ędzy Kazanicami

43 i Sampław ą. S ą to gliny mułkowo-ilaste z pojedynczymi Ŝwirami i głazikami, miejscami dwudzielne, do gł ęboko ści kilku metrów br ązowe, ni Ŝej ciemnoszare z lekkim niebieskim odcieniem. Ich mi ąŜ szo ść najcz ęś ciej wynosi od 1,4 do ponad 20,0 m (Gał ązka, 2003, 2009). W granicach wyznaczonych POLS waha si ę ona od 2,5 m w okolicy Frednowych, 5–15 m w rejonie M ątyki, Dziarn i Byszwałdu, do 25 metrów koło Kałdun i Franciszkowa. W rejonie Byszwałdu gliny najmłodsze le Ŝą na glinach starszego stadiału zlodowacenia wisły oraz glinach zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), tworz ąc pakiet o mi ąŜ szo ści od 43 do 93 m. Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery izolacyjnej w tym rejonie znacznie przekracza wymagane dla składowisk odpadów oboj ętnych warto ści, co wskazuje na bardzo dobre zabezpieczenie przed migracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Na niewielkich powierzchniach POLS (rejon: Radomna, Dziarn, Ławic i Lubawy), w miejscach gdzie w stropie osadów tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m, wyznaczono warunki zmiennego wykształcenia warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpa- dów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. W okolicach Radomna (południowa cz ęść obszaru arkusza), pod cienk ą pokryw ą glin zwałowych, wyst ępuje warstwa zwartych mułków i piasków stadiału środkowego zlodowacenia wisły, zwi ązana z lokalnym zbiornikiem zastoiskowym. Osady te równie Ŝ mog ą stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą (o zmiennych warunkach izolacyjno ści) dla składowisk odpadów oboj ętnych. Ich mi ąŜ szo ść nie jest w tym rejonie rozpoznana. W wyznaczonych na mapie obszarach pozbawionych naturalnej bariery geologicznej (zbudowanych z utworów piaszczysto-Ŝwirowych: lodowcowych), wyst ępuj ących na wi ęk- szych i zwartych powierzchniach w rejonie Franciszkowa, Zielkowa, Byszwałdu, Jamielnika i Bagna lokalizacja składowisk jest dopuszczalna pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne, w obr ębie którego wyst ępuj ą dwa poziomy mi ędzymorenowe zwi ązane z piaszczystymi utworami sandru Iławskiego (Lidzbarski, 2002). Pierwszy poziom mi ędzymorenowy wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m. W jego zasi ęgu znajduje si ę wi ększo ść wyznaczonych obszarów POLS. Stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu z reguły jest niski ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę (Gromoty, Frednowy, Kołduny, Dziar- ny, Ławice, Pikus, Jamielnik, Bagno, Radomno, Lubawa, Biała Góra). Drugi mi ędzymoreno- wy poziom wodono śny jako GPU wyst ępuje na gł ęboko ści od 50 do 140 metrów i jest dobrze izolowany od wpływów powierzchniowych. Z tego powodu w rejonie Dołu oraz pomi ędzy

44 Zielkowem a Byszwałdem wskazano bardzo niski stopień jego zagro Ŝenia. Lokalnie w okolicy Jamielnika, Lubawy, Gierło Ŝy oraz Zielkowa obszary preferowane pod składowiska odpa- dów znajduj ą si ę w zasi ęgu wyst ępowania poziomu wodono śnego niewystarczaj ąco izolowa- nego od powierzchni. Z tego wzgl ędu zakwalifikowano je do rejonu o średnim stopniu zagro- Ŝenia GPU. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony przyrody i zwartej zabudowy. Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na aspekty przyrodnicze wyznaczono w zasi ęgu Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Drwę- cy. Wyznaczaj ąc ewentualne miejsce pod składowisko, nale Ŝy tak Ŝe zwróci ć uwag ę na tereny zwartej zabudowy. Ze wzgl ędu na jej blisko ść wyznaczono stref ę o szeroko ści 1 km od obszarów zurbanizowanych miejscowo ści Iława i Lubawa. Wyznaczone obszary POLS maj ą du Ŝe powierzchnie, co umo Ŝliwia wybór miejsca pod ewentualn ą budow ę takiego obiektu jak składowisko odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowy. Wskazane ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowi- ska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza (w okolicy Bagna i Ławic) wyznaczono trzy obszary, potencjalnie spełniaj ące wymagania lokalizacyjne dla składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). Warstw ę izolacyjn ą stanowi ą tu recesyjne iły i mułki zastoiskowe stadiału górnego zlodowacenia wisły o maksymalnej mi ąŜ szo ści 5,0 metrów. Są to iły szaro-niebieskawe oraz mułki i mułki piaszczyste. Osady te w kierunku sp ągu profilu przechodz ą w pylaste, a nast ęp- nie w piaszczyste; s ą one bezstrukturalne, w stropie odwapnione (Gał ązka, 2003, 2009). Ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie ich litologii i wła ściwo ści izolacyjnych, miejsca, w których odsłaniaj ą si ę na powierzchni, wskazano jako obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podło Ŝa. Zlokalizowane s ą one w rejonie wyst ępowania głównego u Ŝytkowego czwartorz ędowego poziomu wodono śnego. Warstwy wodono śne posiadaj ą tu wystarczaj ącą

45 izolacj ę od wpływów powierzchniowych, o czym świadczy stabilna jako ść wód, a stopie ń zagro Ŝenia GPU jest niski (Lidzbarski, 2002). Przed przyst ąpieniem do prac w celu lokalizacji składowiska na wskazanych obszarach, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne (maj ące na celu potwierdzenie roz- przestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologiczne oraz geologiczno-in Ŝynierskie. W przypadku stwierdzenia zaburze ń glacitektonicznych budowa składowiska odpadów b ędzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej oraz prawdopodobnie dodatkowych sztucznych zabezpiecze ń dna i ścian skła- dowiska. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa zamkni ęte składowiska odpadów komunalnych: w Iławie i Sampławie.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) najkorzystniejsze są obszary obejmuj ące miejsce wyst ępowania utworów zastoiskowych zlodowacenia wisły w okolicy Bagna i Ławic. Mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wykształconej w postaci iłów i mułków osi ąga tam 5,0 me- trów, a stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako niski. Obszary korzystne do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicy Byszwałdu i Kazanic. Wyznaczone POLS maj ą du Ŝe i zwarte powierzchnie oraz charakteryzuj ą si ę du Ŝą mi ąŜ szo ści ą kompleksu glin zwałowych, wynosz ącą od 43 do około 90 metrów. Wyst ępuj ący tam czwartorz ędowy poziom wodono śny izolowany jest warstw ą utworów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści od kilku do około 100 m (bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia GPU).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano odpowiednimi symbolami trzy wyrobiska po eksploatacji kopalin (kruszywa naturalnego), które z racji pozostawienia niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasi ęg tych wyrobisk mo Ŝe ulega ć zmianom, st ąd zaznaczono je na Planszy B wył ącznie w formie punktowych znaków graficznych. Są to wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą trzech złó Ŝ: „Sampława I”, „Sampława II” i „Sampława III”. Wyrobisko zło Ŝa „Sampława II” zlokalizowane jest na obszarze posiadaj ą-

46 cym naturaln ą izolacj ę, natomiast wyrobiska złó Ŝ: „Sampława I” i „Sampława III” s ą jej po- zbawione. Ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowisko odpadów b ędzie wi ązało si ę z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń dna i skarp wyrobiska przy u Ŝyciu izolacji synte- tycznych lub barier gruntowych. Nale Ŝy wspomnie ć, Ŝe przestrzenny zasi ęg tego wyrobiska mo Ŝe ulega ć zmianom (eksploatacja trwa), co w efekcie przyczyni si ę do powi ększenia potencjalnej powierzchni niszy do składowania odpadów. Wskazane na mapie wyrobiska posiadają ograniczenia warunkowe wynikaj ące z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ oraz bliskiego s ąsiedztwa obiektów zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Iława przedstawiono dla terenów le Ŝą cych poza granicami: złó Ŝ kopalin o powierzchni powy Ŝej 5 ha, parku krajobrazowego, rezerwatów przyrody, terenów le śnych i gleb w klasach I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, obszarów zwartej zabudowy miej- skiej, zabytkowych zespołów architektonicznych. W rezultacie tych ogranicze ń ocenie podle- gał obszar zajmuj ący poni Ŝej 10% powierzchni arkusza. Na mapie wyró Ŝniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Podstaw ą ich wydzielenia były kryteria podane w Instrukcji opracowania MG śP oraz tre ści zawarte na mapie geologicznej (Gał ązka, 2003), w nawi ązaniu do rze źby i hydrografii terenu. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych oraz gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych), na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych i gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Najlepsze warunki podło Ŝa s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów niespoistych średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych. S ą to grunty morenowe oraz wodnolodowcowe z okresu zlodowacenia wisły. Tworz ą one powierzchnie sandrowe i pagórki moren czołowych, zbudo- wane z osadów piaszczysto-Ŝwirowych. Grunty spoiste maj ą z reguły ni Ŝsze warto ści parametrów geotechnicznych, ni Ŝ grunty niespoiste, ale s ą tak Ŝe dobrym podło Ŝem budowlanym. S ą to nieskonsolidowane utwory morenowe zlodowacenia północnopolskiego – wisły, w postaci glin zwałowych twardoplastycznych lub półzwartych, wyst ępuj ące na znacznej cz ęś ci obszaru arkusza, szczególnie w cz ęś ci centralnej, północnej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej. Wyst ępuj ą one tu cz ę- ściej ni Ŝ grunty niespoiste.

47 Wi ększe kompleksy gruntów o korzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich dla budownictwa wyst ępuj ą na wysoczy źnie w cz ęś ci północnej arkusza, mi ędzy Iław ą, Rudzie- nicami i Franciszkowem, w cz ęś ci południowo-wschodniej, mi ędzy Zielkowem, a Sampław ą oraz w rejonie Stradomna i Jamielnika. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych: organicznych i mineralno- organicznych (piaski humusowe, mułki humusowe, namuły dolinne, torfy, gytie) oraz grun- tów spoistych w stanie plastycznym (gliny pylaste, mułki, piaski gliniaste) a nawet mi ękko- plastycznym (niektóre nieskonsolidowane mułki, iły zastoiskowe i jeziorne) z płytko wyst ę- puj ącym poziomem wody gruntowej. Do tej grupy zaliczone s ą równie Ŝ grunty niespoiste – piaski, Ŝwiry, pospółki rzeczne, w których zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Takie grunty wyst ępuj ą w dnach dolin głównych rzek, ich dopływów i mniejszych cieków. Obszary te s ą nara Ŝone na podtopienia i powodzie w sytuacji wysokich stanów wód w rzekach. Warunki niekorzystne lub utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą tak Ŝe na wszystkich terenach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., na obszarach podmokłych i zabagnionych oraz na obszarach zmienionych w wyniku działalno ści człowieka (grunty antropogeniczne, wysypiska, składowiska, stare wyrobiska, itp.). Grunty organiczne – torfy i gytie z okresu holocenu, wyst ępuj ące w lokalnych obni Ŝe- niach terenu i strefach mis jeziornych, charakteryzuj ą si ę znaczn ą odkształcalno ści ą i niewiel- ką no śno ści ą. Poziom wód gruntowych wyst ępuje tu bardzo płytko (od 0,5 do 1,5 m p.p.t.). Wody te mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali z uwagi na obecno ść roz- puszczonych kwasów humusowych. Do obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa zaliczono strefy stromych zboczy m. in. w rejonie Iławy, Byszwałdu i Kałdunów, o nachyleniu powy Ŝej 12%, z którymi jest zwi ązane zagro Ŝenie powierzchniowymi ruchami masowymi – osuwiskami i spełzywa- niem mas ziemnych, niebezpiecznymi głównie w okresie długotrwałych lub ulewnych desz- czów. Obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych ziemi znajduj ą si ę w powiecie iławskim – trzy w Iławie oraz na południe od Rudzienic wzdłu Ŝ wschodniego brzegu rynny jezior Kałdunek Du Ŝy i Kałdun, w Gromotach nad dolin ą Drw ęcy, w Papierni w dolinie Iławki i w powiecie nowomiejskim – na zachód od Byszwałdu. Na obszarze arkusza nie stwierdzono osuwisk (Grabowski i in., 2008). Najwi ększe kompleksy obszarów o warunkach niekorzystnych wyznaczono wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy i Sandeli.

48 Obszary o zmienionych antropogenicznie cechach podło Ŝa wyst ępuj ą na południe od Iławy oraz na północny zachód od Sampławy (wyrobiska po eksploatacji kopalin). Na obszarze arkusza Iława nie ma wi ększego zagro Ŝenia powodziowego dla obszarów zamieszkanych. Pomimo, Ŝe rzeki płyn ą w w ąskich, a miejscami szerokich i rozległych dolinach, ryzyko wyst ąpienia wód z ich koryt jest niewielkie. Wyst ępuj ące wzdłu Ŝ rzek tereny podmokłe i jeziora, mog ą przyj ąć nadmiar płynących wód. Najbardziej nara Ŝone na zalanie mog ą by ć zabudowania poło Ŝone blisko koryta rzeki, głównie na tarasach zalewowych Iławki na odcinku mi ędzy Now ą Wsi ą, a Iław ą oraz Sandeli – mi ędzy Sampław ą i Rodzonymi (No- wicki, red., 2007). W przypadku projektowania zabudowy jest wymagane sporz ądzenie dokumentacji bada ń podło Ŝa, a w przypadku warunków skomplikowanych lub zło Ŝonych – dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Iława ma korzystne warunki dla rozwoju rolnictwa. Na znacznym obszarze, w zwartych kompleksach, wyst ępuj ą gleby chronione klas I–IVa (około 38% powierzchni obszaru arkusza), które rozwin ęły si ę głównie na glinach zwałowych i piaskach gliniastych. S ą to głównie gleby pseudobielicowe, brunatne wyługowane i brunatne wła ściwe, odznaczaj ące si ę korzystnymi warunkami dla upraw ro ślin zbo Ŝowych i okopowych. Stano- wi ą one około 80% cało ści gleb (bez gleb pochodzenia organicznego). Najwi ększe obszary gleb chronionych znajduj ą si ę na wschód i północny wschód od Iławy oraz w cz ęś ci połu- dniowej w rejonie Radomna i południowo-wschodniej, mi ędzy Sampław ą i Kazanicami. Ochronie podlegaj ą równie Ŝ ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące w dolinach rzek i ich rozlewiskach oraz w obni Ŝeniach wytopiskowych. Podło Ŝe ł ąk stanowi ą gleby ł ąkowe, gleby torfowe i torfy niskie. Najwi ększe obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą wzdłu Ŝ dolin rzek Drw ęcy, Iławki, Osy i ich dopływów oraz w rejonie Jamielnik – Radomno i Rudzienice – Frednowy. Gleby pochodzenia organicznego zajmu- ją około 7% powierzchni całego obszaru arkusza. Du Ŝą cz ęść omawianego obszaru, około 30% jego powierzchni, zajmuj ą lasy. Są to głównie lasy sosnowe z domieszk ą grabu, olchy, d ębu, świerka i brzozy. Rozległe, zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą na północny zachód od Iławy – wzdłu Ŝ zachodniego brzegu Je- zioraka oraz na południe i południowy wschód od Iławy, do jeziora Radomno i rzeki Drw ęcy. W wi ększo ści stanowi ą one własno ść Skarbu Pa ństwa i le Ŝą w granicach nadle śnictwa Iława.

49 Lasy pełni ą funkcje gospodarcze, rekreacyjne oraz ochronne (wodochronne, glebochronne, ostoje dla zwierz ąt i ro ślin). Obszar arkusza Iława znajduje si ę w granicach obszaru „Zielone Płuca Polski”, obejmu- jącego północno-wschodni ą cz ęść Polski. Jego celem jest m.in. utrzymanie wysokiego stan- dardu środowiska przyrodniczego i promowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego. W granicach obszaru arkusza znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary chronione: park krajobrazowy, ostoje sieci Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody i uŜytek ekologiczny. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na północ od Iławy, rozci ąga si ę Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego (PKPI) utworzony w 1993 r. Jego całkowita powierzchnia wynosi 25 045 ha. Obejmuje on jezioro Jeziorak oraz przylegaj ący do niego od zachodu kompleks le śny z jeziorami St ęgwica i Gardzie ń. Głównymi gatunkami drzew wyst ępuj ącymi tu s ą: sosna, buk, olsza i brzoza. Dominuj ą drzewostany sosnowe i bukowe. Bory bagienne i lasy olszowe rosn ą w bezodpływowych zagł ębieniach o wysokim poziomie wód gruntowych. Szczególnie wa Ŝny jest udział ro ślinno ści ł ąkowej, bagienno-torfowej i wodnej. Wy- st ępuje tu 790 taksonów ro ślin kwiatowych, z czego całkowitej ochronie podlega 29, a ochronie cz ęś ciowej 13 gatunków. Du Ŝe zró Ŝnicowanie wykazuje równie Ŝ fauna parku. Stwierdzo- no tu 11 gatunków płazów (wszystkie chronione), 5 gatunków chronionych gadów, 135 ga- tunków ptaków w tym 116 chronionych (m. in. derkacz i bielik) oraz 32 gatunki ssaków, w tym 5 chronionych (Matuszek i in., 2005). W celu ochrony parku przed zagro Ŝeniami zewn ętrznymi utworzono otulin ę o powierzchni 16419,1 ha, której granica pokrywa si ę na przewa Ŝaj ącym odcinku z granic ą Obszaru chronionego krajobrazu Pojezierza Iławskiego. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę cz ęści trzech obszarów chronionego krajobrazu. Obszar chronionego krajobrazu Pojezierza Iławskiego (OchkPI) rozci ąga si ę na północ- ny zachód i północ od Iławy do granic arkusza i graniczy tu z PKPI. Jego powierzchnia wynosi 13 031,7 ha. Obszar chronionego krajobrazu Kanału Elbl ąskiego (OchkKE) wchodzi na obszar arkusza niewielkim fragmentem na północ od wsi Frednowy. Całkowita jego powierzchnia wynosi 30 149,8 ha. Na północ od Tynwałdu graniczy z OchkPI wzdłu Ŝ szosy Iława- Zalewo. Obszar chronionego krajobrazu Doliny Dolnej Drw ęcy (OchkDDD) ma powierzchni ę 17 472,4 ha. Obejmuje on tu dolin ę Drw ęcy, Iławki i Sandeli wraz z wieloma jeziorami. Jego maksymalna szeroko ść przekracza 7,5 km mi ędzy Iław ą a Rodzonymi. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę cz ęś ci dwóch rezerwatów przyrody (tabela 8).

50 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Rok Nr obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwierdze na mapie ochrony (powierzchnia ha) Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Iława L – „Buczyna na Łaniochu” 1 R Sarnówek * iławski (241,5) Iława, Lubawa, Ostróda, Rodzone, Nowe Miasto Lubawskie W – „Rzeka Drw ęca” 2 R 1961 Gromoty, Gierło Ŝ iławski, ostródzki, (1344,87) nowomiejski Iława Fn – „Jezioro Kara ś” 3 R Kara ś 1958 iławski (815,5) Nadl. Iława, Iława PŜ – aleja drzew od Szymbarku na 4 P 2007 pomnikowych: lipy, klony, E, od szosy Iława – iławski jesiony, dęby, osika Susz do oddz. 180 Iława PŜ – aleja drzew Nadl. Iława, pomnikowych: klony, lipy, od szosy Iława- 5 P 2007 dęby, wierzby, jesiony, Susz w kierunku iławski wi ązy, kasztanowce, olsze, NW do Szymbarku graby, topola Le śn. Gardyny, Iława PŜ – aleja drzew od oddz. 94 na NW 6 P 2007 pomnikowych: lipy, klony, do szosy Iława- iławski olsze, d ęby Susz Gardzie ń, Iława Leśn. Gardyny, PŜ – aleja drzew 7 P droga z Gardzienia 2007 pomnikowych: lipy, graby, iławski do Szymbarku, dęby, olsze do oddz. 94A Iława PŜ – grupa drzew, 8 P Gardzie ń 2001 12 lip, 2 klony iławski (fragment dawnej alei) Gardzie ń, Iława 9 P 1992 PŜ – d ąb szypułkowy grunty wsi iławski Gardzie ń, Iława PŜ – grupa 8 drzew: 10 P rów w zachodniej 2001 3 d ęby, 2 lipy, 2 brzozy, iławski cz ęś ci wsi 1 klon Gardzie ń, Iława PŜ – grupa 6 drzew, 11 P 2001 centrum wsi iławski 2 lipy, 2 buki, 2 klony Gardzie ń, Iława PŜ – aleja drzew 12 P Le śn. Starkowo, 2001 pomnikowych: iławski oddz. 33r 26 lip, 2 d ęby Le śn. Gardyny, Iława 13 P 1984 PŜ – buk oddz. 66f iławski Le śn. Gardyny, Iława 14 P 1984 PŜ – 2 buki oddz. 79a iławski Sarnówko, Iława 15 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l

51 1 2 3 4 5 6 Sarnówko, Iława 16 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l- Sarnówko, Iława 17 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l Sarnówko, Iława 18 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l Sarnówko, Iława 19 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l Sarnówko, Iława 20 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – dąb szypułkowy iławski oddz. 74l Sarnówko, Iława 21 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – d ąb szypułkowy iławski oddz. 74l Sarnówko, Iława 22 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – grab zwyczajny iławski oddz. 74j Sarnówko, Iława 23 P Le śn. Gardyny, 2007 PŜ – lipa drobnolistna iławski oddz. 74k Sarnówko, Iława PŜ – jesion wyniosły 24 P Le śn. Gardyny, 2007 iławski „Jesion Toeppena” oddz. 73k Iława 25 P Szałkowo 36 1995 PŜ – jesion wyniosły iławski Rudzienice, Iława 26 P park podworski, 1984 PŜ – 3 buki iławski oddz. 230m Le śn. Radomno, Iława 27 P 1952 PŜ – 2 d ęby oddz. 69g iławski Le śn. Radomno, Iława 28 P 1952 PŜ – 2 d ęby oddz. 54f iławski Le śn. Radomno, Iława 29 P 1952 PŜ – d ąb oddz. 127c iławski Le śn. Smolniki, Iława 30 P 1952 PŜ – 2 sosny oddz. 144a iławski Le śn. Smolniki, Iława 31 P 1952 PŜ – 2 d ęby oddz. 145l iławski Le śn. Biała Góra, Iława 32 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 302a iławski Le śn. Papiernia, Iława 33 P 1952 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 274a iławski Le śn. Smolniki Iława „Jezioro Łajskie” 34 U 2009 oddz. 100 iławski (8,83) Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, L – le śny, W – wodny; – rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej.

52 Rezerwat „Rzeka Drw ęca” utworzono w 1961 r. na całej długo ści rzeki oraz na odcin- kach rzek Iławki i Gizeli. Obejmuje on koryto rzeki z pasami przybrze Ŝnymi o szeroko ści 5 m. Jest to rezerwat wodny. Ochronie podlegaj ą tu gatunki ryb, jak certa, łoso ś, pstr ąg i tro ć wędrowna. Jego powierzchnia wynosi obecnie 1344,87 ha i jest to najdłu Ŝszy ichtiologiczny rezerwat w Polsce. Rezerwat „Jezioro Kara ś” przylega do zachodniej granicy arkusza. Jest to rezerwat faunistyczny, powołany w 1958 roku. Obejmuje rozległy kompleks torfowiskowo-bagienno- jeziorny o powierzchni 815,5 ha. Wyst ępuje tu ponad 150 gatunków ptaków, w tym orzeł bielik, bocian czarny, czapla biała i Ŝuraw, czego znaczna cz ęść zakłada gniazda. Jest to szczególnie wa Ŝny rezerwat dla ochrony ptactwa wodnego i błotnego. Projektowany rezerwat le śny „Buczyna na Łaniochu” znajduje si ę w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Obejmuje on dwa zespoły – buczyny Ŝyznej i buczyny kwa śnej z ponad 300 gatunkami flory naczyniowej. UŜytek ekologiczny o powierzchni 8,83 ha ustanowiono w roku 2009 dla Jeziora Łaj- skiego (inna nazwa – Gł ębokie). Znajduje si ę on na południe od Iławy, w obr ębie kompleksu le śnego. Jezioro Gł ębokie jest jeziorem oligotroficznym. Ponadto ochron ą konserwatorsk ą s ą obj ęte pomniki przyrody Ŝywej (tabela 8). Są to po- jedyncze drzewa, grupy drzew i aleje drzew pomnikowych. Najwi ększe skupiska drzew pomnikowych znajduj ą si ę w rejonie wsi Gardzie ń – 5 alei, 3 grupy drzew pomnikowych oraz pojedynczy d ąb. Innym du Ŝym skupiskiem drzew pomnikowych jest Sarnówko nad jeziorem Jeziorak. Ochronie podlega tu 7 d ębów szypułkowych oraz lipa drobnolistna, grab zwyczajny i jesion wyniosły. Zgodnie z systemem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na obszarze arkusza Iława wyznaczono jeden obszar specjalnej ochrony ptaków i pi ęć obszarów specjalnej ochrony siedlisk (tabela 9, serwis internetowy: http://natura2000.gdos.gov.pl/). Obszar specjalnej ochrony ptaków Lasy Iławskie (PLH280005) o powierzchni całkowi- tej 25 218,5 ha obejmuje kompleks le śny z terenami bagiennymi i jeziorami (31) o zró Ŝnico- wanej wielko ści. Wyst ępuje tu bogate zbiorowisko ro ślinno ści le śnej, wodnej, bagiennej i tor- fowiskowej. Na terenie ostoi dominuj ą drzewostany bukowe i sosnowe. Aleje Pojezierza Iławskiego (PLH280051) o powierzchni 377,2 ha obejmuj ą 6 przy- dro Ŝnych alei drzew pomnikowych i zadrzewie ń, w tym parków wiejskich w okolicach wsi Gardzie ń i na zachód od niej w kierunku Szymbarku i Kamie ńca, ju Ŝ poza obszarem tego arkusza. Cz ęść alei jest pozostało ści ą historycznej drogi Via Regia – szczególnie odcinki ł ą- cz ące dawne maj ątki ziemskie.

53 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod punktu obszaru w granicach arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Lasy Iławskie PL621 warmi ńsko- 1 A PLB280005 E 19°31’47” N 53°37’56” 25 218,5 iławski Iława, m. Iława (P) PL635 mazurskie Aleje Pojezierza warmi ńsko- 2 K PLH280051 Iławskiego E 19°24’26” N 53°40’50” 377,2 PL621 iławski Iława mazurskie (S) Ostoja Iławska PL621 warmi ńsko- 3 K PLH280053 E 19°31’45” N 53°37’53” 21 029,4 iławski Iława, m. Iława (S) PL635 mazurskie iławski Iława, Lubawa Dolina Drw ęcy PL621 warmi ńsko- 4 K PLH280001 E 19°26’34” N 53°15’52” 12 561,5 nowomiejski Nowe Miasto Lubawskie 54 54 (S) PL622 mazurskie ostródzki Ostróda Jezioro Kara ś warmi ńsko- 5 B PLH280003 E 19°18’37” N 53°33’37” 814,8 PL621 iławski Iława (S) mazurskie Ostoja Radomno warmi ńsko- iławski Iława 6 B PLH280035 E 19°34’43” N 53°32’30” 929,4 PL621 (S) mazurskie nowomiejski Nowe Miasto Lubawskie

Rubryka 2: A – wydzielone OSO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; B – wydzielone SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: w nawiasie numer i symbol obszaru na mapie P – obszar specjalny ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Ostoja Iławska (PLH280053) o całkowitej powierzchni 21 029,4 ha znajduje si ę w granicach Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Stanowi ona zbiór zró Ŝnicowanych siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy zwierz ąt rzadkich i obj ętych ochron ą oraz gatunków z Za- łącznika II Dyrektywy poddanych ochronie. Wyst ępuje tu 31 jezior o zró Ŝnicowanej wielko- ści. Na terenie ostoi dominuj ą drzewostany bukowe i sosnowe oraz bory bagienne i lasy olszowe. Ostoja Iławska pokrywa si ę cz ęś ciowo z Lasami Iławskimi. Dolina Drw ęcy (PLH280001) w granicach obszaru arkusza obejmuje teren rezerwatu „Rzeka Drw ęca” oraz znaczny odcinek doliny Iławki i Gizeli. Jej całkowita powierzchnia wynosi 12 561,5 ha. Dolina Drw ęcy stanowi zbiór 22 rodzajów zró Ŝnicowanych siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy zwierz ąt rzadkich i obj ętych ochron ą, a zwi ązanych głównie ze środowiskiem wodnym. Wyst ępuje tu 27 gatunków z Zał ącznika II Dyrektywy poddanych ochronie, w tym 7 gatunków ryb w ędrownych i pr ądolubnych i 11 gatunków ptaków. Rzeka Drw ęca i jej dorzecze s ą obj ęte krajowym programem restytucji ryb w ędrownych. Jezioro Kara ś (PLH280003) o całkowitej powierzchni 814,8 ha prawie w cało ści znajduje si ę na obszarze s ąsiaduj ącego od zachodu arkusza Kisielice. Stanowi ona kompleks torfowiskowo-bagienno-jeziorny z intensywnym procesem osadzania si ę materii organicznej. Ostoja Radomno (PLH280035) o powierzchni 929,4 ha rozci ąga si ę 3 km na południe od Iławy i w cało ści znajduje si ę w granicach tego arkusza. Z grupy cennych siedlisk przyrodniczych podlegaj ących ochronie, wyst ępuj ą tu gr ądy subatlantyckie, kwa śne buczyny, ł ęgi jesionowo-olszowe, bory i brzeziny bagienne. Charakterystycznym jej elementem kulturo- wym jest długi drewniany most, ł ącz ący Ostrów (le śniczówka) ze wsi ą Radomno. W pobli Ŝu na jeziorze jest wyspa, na której znajduje si ę grodzisko wczesno średniowieczne. Według systemu krajowej sieci ekologicznej – ECONET (Liro, red., 1998) prawie cały obszar arkusza Iława znajduje się w granicach obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynaro- dowym – Zachodniomazurski (fig. 5). Niewielki, południowo-zachodni skrawek obszaru arkusza obejmuje korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym – Pojezierza Iławskie- go. Na obszarze arkusza znaleziono niewiele głazów narzutowych o średnicy >1,5 m, nie- będących pomnikami przyrody. Znajduj ą si ę one w rejonie miejscowo ści: Szałkowo, Rudzie- nice, Karłowo, Nowa Wie ś, Radomnno i Rodzone.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Iława na tle systemów ECONET (Liro, red. 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodnioma- zurski, 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 8K – Obszar Pojezierza Cheł- mi ńsko-Dobrzy ńskiego, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6m – Kory- tarz Pojezierza Iławskiego, 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 20k – Korytarz Górnej Wkry, 5 – jeziora

XII. Zabytki kultury

Dziedzictwo kulturowe ziem le Ŝą cych na terenie arkusza Iława rozgranicza rzeka Drwę- ca na dwa obszary geograficzne: Ziemi ę Lubawsk ą, le Ŝą cą na południe od rzeki i obszar rozci ągaj ący si ę na północ od rzeki. Ziemia Lubawska nale Ŝą ca przez znaczny okres ostatnich stuleci do Rzeczpospolitej charakteryzuje si ę tradycj ą polsk ą. Natomiast ziemie na północ od Drw ęcy do 1945 roku były zwi ązane z pa ństwowo ści ą niemieck ą. Iława jest miastem le Ŝą cym na styku dawnych ziem pruskich Pomezanów, Pogezanów i Sasinów. Otaczaj ą j ą wody najdłu Ŝszego w Polsce jeziora – Jezioraka (27,5 km), na którym znajduje si ę najwi ększa wyspa śródl ądowa Europy, czyli „Wielka śuława”. Pod wzgl ędem etymologicznym nazwa miasta jest zwi ązana z bagnist ą okolic ą lub z czarnym kolorem tafli

56 Jezioraka i wywodzi si ę od pruskiego słowa ilis , oznaczaj ący czarny. To samo słowo w j ęzy- ku łotewskim oznacza błoto lub bagno. Miasto zostało zało Ŝone w roku 1305 na mocy przy- wileju komtura z Dzierzgonia Siegharda von Schwartzburga w celu kolonizacji i obrony ziem regionu Iławy. Iława była miastem granicznym, poło Ŝonym na szlaku ł ącz ącym j ą z Malbor- kiem, który od 1309 roku stanowił siedzib ę wielkiego mistrza krzy Ŝackiego i stolic ę pa ństwa zakonnego. Po ostatniej wojnie polsko-krzy Ŝackiej, do Iławy zacz ęli przybywa ć Polacy z s ą- siednich ziem: chełmi ńskiej, michałowskiej i dobrzy ńskiej. Po pokoju toru ńskim (1466 r.) miasto pozostało w granicach pa ństwa zakonnego, a od 1525 r. w Prusach Ksi ąŜęcych. Do 1808 r. Iława była siedzib ą starostwa tzw. dziedzicznego (starostami w Iławie byli przedsta- wiciele wielkich pruskich rodów magnackich). W XVIII w. Iława stała si ę o środkiem garni- zonowym, w którym władze pruskie zacz ęły umieszcza ć swe jednostki wojskowe. Zbudowa- no kanał ł ącz ący Jeziorak z Jeziorem Drw ęckim. Po rozbudowie kolei toru ńsko-wystruckiej w 1872 r., linia kolejowa z Torunia przez Iław ę dotarła do Olsztyna. W Iławie zbudowano wówczas dworzec kolejowy, a cztery lata pó źniej, po oddaniu do u Ŝytku odcinka Iława- Malbork, wybudowano drugi dworzec kolejowy – Iława Miasto. Po I wojnie światowej Iława znalazła si ę w granicach Niemiec. W okresie II wojny światowej w mie ście powstał obóz pra- cy dla m ęŜ czyzn i kobiet. W 1945 roku do miasta wkroczyły wojska armii radzieckiej, które w 75% zniszczyły miasto. Władz ę nad opustoszałym miastem przej ęła komendantura sowiec- ka. Iława została wł ączona w granice pa ństwa polskiego i stopniowo zacz ęli przybywa ć do niej polscy osadnicy z Pomorza, Mazowsza, regionu lubelskiego i kieleckiego. Do roku 1998 Iława nale Ŝała do województwa olszty ńskiego, a od reformy administracyjnej w 1999 r. jest miastem powiatowym w województwie warmi ńsko-mazurskim. Do zabytków kultury znajduj ących si ę na obszarze arkusza Iława nale Ŝą : stanowiska archeologiczne, zabytkowe obiekty sakralne, architektoniczne i techniczne, pomniki lub histo- ryczne miejsca pami ęci oraz parki podworskie. Rozwój osadnictwa na tym obszarze, który datowany jest od epoki kamienia, poprzez neolit, epok ę Ŝelaza do wczesnego średniowiecza i czasów nowo Ŝytnych, dokumentuj ą bardzo liczne stanowiska archeologiczne, obj ęte ochron ą konserwatorsk ą (Archeologiczne..., 2011). Na mapie zaznaczono te stanowiska, które posiadaj ą w karcie ewidencyjnej wpis „du- Ŝa warto ść poznawcza”. Do najciekawszych stanowisk nale Ŝą : osady wczesno średniowieczne z XI – XII w. w Kazanicach, Lubawie, Gramotach i Iławie, cmentarzysko w Kazanicach, śla- dy osadnictwa z epoki kamienia w Studzie oraz wpisane do rejestru zabytków archeologicz- nych grodziska średniowieczne na wyspie Ostrów (Wielka śuława) w południowej cz ęś ci

57 Jezioraka i na wyspie jeziora Radomno oraz grodzisko z pradziejów na półwyspie jeziora Silm koło Kamionki. Poni Ŝej przedstawiono zabytkowe obiekty sakralne, wpisane do rejestru zabytków z obszaru arkusza: − w Iławie – ko ściół pw. Niepokalanego Pocz ęcia NMP z 1933 r., ko ściół parafialny pw. Przemienienia Pa ńskiego z pierwszej połowy XIV w., plebania z lat 1902–03, − w Byszwałdzie – ko ściół filialny pw. św. Andrzeja Apostoła z XIV w., dzwonnica drewniana z XVIII w., cmentarz przyko ścielny, kaplica cmentarna z drugiej poł. XIX w., − we Frednowych – ko ściół pw. Świ ętej Trójcy z 1768 r. i cmentarz przyko ścielny, − w Rudzienicach – kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki pw. Matki Bo- skiej Królowej Polski z lat 1857–1860, − w Kazanicach – ko ściół gotycki pw. św. Jakuba z 1350 r. (przebudowany w pierwszej połowie XX w.), plebania z 1881 r. i cmentarz przyko ścielny. Zabytki sakralne Lubawy, w tym m. in. ko ściół pw. św. Anny z 1330 r., drewniany ko- ściół pw. św. Barbary z 1673 r. i zespół klasztorny bernardynów z XIV, XVII – XVIII w., znajduj ą si ę w granicach sąsiaduj ącego od wschodu arkusza Lubawa. Zabytkowe obiekty architektury świeckiej obejmuj ą w wymienionych miejscowo ściach: − Iława – układ urbanistyczny z kamienicami z XIX w., pozostało ści murów obronnych z pierwszej połowy XV w., ratusz z ko ńca XIX w., budynek administracyjny dawnej rze źni z 1905 r., stajnia-wozownia z ko ńca XIX w., dawny budynek produk- cyjny gazowni z 1899 r., szkoła z 1899 r., hala miejska, obecnie Kinoteatr „Pasja” z XIX w., − Kazanice – kilkana ście domów drewnianych z XIX w. i pocz ątku XX w., − Lubawa – układ urbanistyczny z fragmentem murów obronnych, zespół szpitala miejskiego pw. św. Jerzego z drugiej połowy XIX w. Do zabytkowych obiektów technicznych nale Ŝą znajduj ące si ę w Iławie: dworzec kolejowy z 1900 – 1905 r., budynek administracyjny Stacji Uzdatniania Wody z 1903 r., wodoci ągowe wie Ŝe ci śnie ń, w tym kolejowa z 1905 r. w stylu neogotyckim oraz z 1915 i 1942 r., młyn z ko ńca XIX w., obecnie budynek usługowo-magazynowy. Park podworski z XIX w. znajduje si ę w miejscowo ści Jamielnik-Studa, a park pałaco- wy z ko ńca XVIII i drugiej połowy XIX w. we wsi Gardzie ń.

58 W Lubawie przy ul. Grunwaldzkiej znajduje si ę pomnik pami ęci bohaterów Armii Czerwonej poległych w 1945 r. W lesie Boreckim, na północny zachód od Lubawy, mieszka ńcy Lubawy wznie śli pomnik ku pami ęci mieszka ńców pomordowanych przez hitlerow- ców w latach okupacji. W Gry źlinach jest pomnik ku czci ofiar – 23 mieszka ńców okolicz- nych wsi, zamordowanych przez hitlerowców w pa ździerniku 1939 roku. Mała elektrownia wodna, niewpisana do rejestru zabytków znajduje si ę w Dziarnówku. Natomiast w Ławicach zwiedzi ć mo Ŝna Izb ę Pami ęci Emila von Behringa – pierwszego lau- reata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny za wynalezienie surowicy przeciwbłonniczej (opracował on równie Ŝ szczepionk ę przeciwt ęŜ cow ą).

XIII. Podsumowanie

Arkusz Iława obejmuje obszar poło Ŝony w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego. Wi ększo ść obszaru zajmuj ą grunty rolne (ponad 50%), w tym znaczn ą ich cz ęść stanowi ą gleby chronione. Lasy obejmuj ą około 30% powierzchni omawianego obszaru, a ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – 7%. Du Ŝą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą wody powierzchniowe jezior, w tym najwi ększe – Jeziorak. Dominuj ącą rol ę w gospodarce pełni tu rolnictwo, hodowla zwierz ąt, le śnictwo, prze- mysł rolno-spo Ŝywczy i wydobywczy oraz usługi. Głównym o środkiem administracyjnym, gospodarczym i usługowo-handlowym jest Iława. Jest tu udokumentowanych 9 złó Ŝ, w tym 8 złó Ŝ kruszywa – piasków ze Ŝwirami i pia- sków i 1 – piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Cztery zło Ŝa są aktualnie eksploatowane. Na obszarze arkusza wyznaczono obszary perspektywiczne dla piasków i piasków ze- Ŝwirami (dawniej kruszywa naturalnego), na których jest mo Ŝliwe udokumentowanie niewielkich złó Ŝ, m.in. na południe od Iławy oraz w rejonie miejscowo ści Radomno, Pustki, Zielkowo. Głównym eksploatacyjnym poziomem wodono śnym na tym obszarze jest poziom czwartorz ędowy, jedynie w Iławie u Ŝytkowany jest równie Ŝ poziom paleoge ński i palege ń- sko-kredowy. Studnie o najwi ększych wydajno ściach znajduj ą si ę w Iławie, Ławicy i Luba- wie. W granicach arkusza Iława wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania za- równo składowisk odpadów oboj ętnych jak i komunalnych.

59 Na mapie dominuj ą rejony wskazane jako preferowane do składowania odpadów obo- jętnych, wyznaczone w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych i (lokalnie) mułków zlodowacenia wisły. W okolicach Bagna i Ławic wydzielono równie Ŝ obszary, na których mo Ŝliwe jest skła- dowanie odpadów komunalnych. Naturaln ą warstwę izoluj ącą stanowi ą tam osady słabo przepuszczalne: czwartorz ędowe mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 5,0 m. W granicach ich przypowierzchniowego wyst ępowania nale Ŝy spodziewa ć si ę najkorzystniejszych warun- ków dla składowania odpadów, zarówno komunalnych, jak i oboj ętnych, co wpływa na bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wyst ępuj ą na znacznym obszarze arkusza i wynikaj ą one z ochrony zabudowy mieszkaniowej, aspektów przyrodniczych oraz wyst ępowania złó Ŝ kopalin. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin i osadów ilastych, ich mi ąŜ szo ść, rozprzestrzenienie, jak i potencjaln ą mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód głów- nego poziomu u Ŝytkowego przez składowisko. Obszar arkusza jest bardzo bogaty w przyrodnicze obszary chronione, w śród których s ą m.in. park krajobrazowy, dwa rezerwaty, trzy obszary chronionego krajobrazu i liczne pomniki przyrody Ŝywej. Wyznaczono tu sze ść obszarów Natura 2000: Lasy Iławskie, Aleje Pojezierza Iławskiego, Ostoja Iławska, Dolina Drw ęcy, Jezioro Kara ś i Ostoja Radomno. Du- Ŝe skupisko pomników przyrody o Ŝywionej jest w rejonie wsi Gardzie ń. Dalszy rozwój gospodarczy rejonu powinien słu Ŝyć wła ściwemu wykorzystaniu walo- rów przyrodniczych, krajobrazowych i klimatycznych, w tym lasów i licznych jezior dla rozwoju turystyki, sportów wodnych i rekreacji oraz doliny Drw ęcy dla rozwoju rolnictwa. Atrakcj ą regionu s ą bardzo dobre warunki do uprawiania Ŝeglarstwa i sportów wodnych na jeziorze Jeziorak, który poprzez poł ączenie kanałem Elbl ąskim z Ostród ą i Elbl ągiem daje mo Ŝliwo ść odbywania rejsów a Ŝ do Gda ńska. Dobre warunki komunikacyjne pozwalaj ą rów- nie Ŝ na zwiedzanie wa Ŝnych dla historii Polski miejsc, poło Ŝonych niedaleko, jak pole bitwy pod Grunwaldem. Na obszarach urodzajnych gleb nale Ŝy rozwija ć produkcj ę roln ą i hodow- lan ą i jak najcz ęś ciej w technologiach przyjaznych środowisku.

60 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. Archeologiczne zdj ęcie Polski [AZP] w skali 1 : 25 000, 2011 – Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie i Elbl ągu. BAUTREL-MI ĘTKIEWICZ B., SOLCZAK E., 1980 – Dodatek do dokumentacji geologicz-

nej aktualizuj ący zasoby zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako- ści kopaliny w kat. B „Kazanice”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa . BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35.

BOBEL T., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Dziarnówko” w kat. C 1 i C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. BOBEL T., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku i piasku ze Ŝwi-

rem „Byszwałd” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Ba- dawczy. Warszawa. BOBEL T., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „Dziarnówko”

w kat. C 1 i C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. War- szawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych wo- jewództwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów środowiska, gmina Lubawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.

61 DŁUGASZEK M., 1983 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa w rejonie Franciszko- wa w gminie Iława. Arch. Geol. Urz. Marszałk. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego. Olsztyn. DZI ĘGIELEWSKA A., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Sampława III”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GAŁ ĄZKA D., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Iława (210). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. GAŁ ĄZKA D., 2009 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Iława (210). Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. GIEDWOYN S., 1954 – Dokumentacja zasobowa zło Ŝa piasku dla cegielni Iława. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER K.M. AND PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2008 – System osło- ny przeciwosuwiskowej, etap I. Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. HELIASZ Z., CHYBIORZ R., LEWANDOWSKI J., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Iława. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa Ŝwirowo-piaskowego „Sam-

pława” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.

62 JASIE ŃSKA J., 1988 – Inwentaryzacja kopalin stałych w gminie Nowe Miasto Lubawskie woj. toru ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. War- szawa.

JÓRCZAK W., 1967 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. War- szawa.

KARCZEWSKA I., 1970 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. KASPRZYK. S., 1997 – Stan udokumentowania i perspektywy wyst ępowania złó Ŝ kruszywa naturalnego grubego we wschodniej cz ęś ci województwa toru ńskiego na terenie gminy: Bobrowo, Brodnica i Nowe Miasto Lubawskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1 : 500 000. AGH. Kraków. KOKOCI ŃSKI M., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zielkowo” dla potrzeb budownictwa. Arch. Geol. Urz. Marszałk. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego. Olsztyn. KOKOCI ŃSKI M., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku i piasku ze Ŝwirem „By- szwałd” w kat. C-1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe utwory w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Arch. Przeds. Geol. „POLGEOL”. Warszawa. LIDZBARSKI M., BIAŁACH I., ODOJ M., ORŁOWSKI R., ROEDING E., 1996 – Doku- mentacja hydrogeologiczna Głównych Zbiorników Wód Podziemnych nr 209 – Kar- nicki, nr 210 – Iławski, nr 211 – Samborowski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. LIDZBARSKI M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Iława (210). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363 – 383.

63 LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej koncepcji sieci ekologicznej ECONET- Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153-166, 2005. LIWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w dolinie rzeki Drw ęcy i obszarze do niej przyległym, gm. Lubawa, Iława, Ostróda, Miłomłyn, Grunwald, Łukta, woj. olszty ńskie oraz w południowej część woj. elbl ą- skiego gm. Dzierzgo ń, Sztum, Stary Targ, Rychliki, Kwidzy ń, Prabuty, Ryjewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. LIWSKA H., 1993 – Inwentaryzacja surowców mineralnych na obszarze gminy Iława woj. olszty ńskie. Arch. Geol. Urz. Marsz. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego. Olsztyn. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MAKOWSKA A., 1979 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Iława, wyd. A. Instytut Geologiczny. Warszawa. MAKOWSKA A., 1980 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, ark. Iława. Instytut. Geologiczny. Warszawa. MARCINIAK A., 1984 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w pro- mieniu 15 km od m. Tyliczki k/Nowego Miasta Lub. woj. toru ńskie, ciechanowskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MATUSZEK M., RODZIEWICZ M., SOKOŁOWSKI J., 2005 – Park Krajobrazowy Pojezie- rza Iławskiego. Zespół Parków Krajobrazowych w Jerzwałdzie. MAZUR M. J., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa Ŝwirowo-piaskowego „Sampława II”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.

64 MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NARWOJSZ A., NARWOJSZ M., ODOJ M., ORŁOWSKI R., RABEK W., 2011 – Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne w zwi ąz- ku z ustanawianiem Obszarów Ochronnych Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 210 – Iława. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. War- szawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OLIK J., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice III”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.

OLIK J., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 ze zbadaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. OLIK J., 2006b – Dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego w zło Ŝu „Kazanice IV”

w kat. C 1+C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. War- szawa. OLIK J., 2007 – Dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem) w zło-

Ŝu „Sampława I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Ba- dawczy. Warszawa. OLIK J., 2008a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej kruszywa naturalnego w zło Ŝu

„Kazanice III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Ba- dawczy. Warszawa.

OLIK J., 2008b – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 ze zbadaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.

65 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Wyd. PAE SA. Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. T. 1. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2007. Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2008. Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2009. Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010. Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2011. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

66 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych dla okre ślenia wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w Dolinie Drw ęcy w woj. toru ńskim, 1985; w: Jasie ńska, 1988. SROCZY ŃSKA A., KOCISZEWSKI R., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego w m. Iława, woj. olszty ńskie. Arch. Geol. Urz. Marszałk. Woj. War- mi ńsko-Mazurskiego. Olsztyn.

STEFANIAK K., 1986 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kazanice II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

67 SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R., FAVARGER P., HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WOJTKIEWICZ J., 1983 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej obiektu Iława II. Arch. Geol. Urz. Marszałk. Woj. Warmi ńsko-Mazurskiego. Olsztyn. WOJTKIEWICZ J., DOWNAR L., 1967 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej obiektu „Iława II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., OLECH S., 2006 – Ocena zasobów energii geotermalnej i mo Ŝliwo ści jej wykorzystania w województwie warmi ńsko-mazurskim. Warmi ńsko-Mazurskie Biu- ro Planowania Przestrzennego. Olsztyn. ZDROJEWSKA E., 1995 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ kopalin pospolitych, woj. olszty ńskie. Pa ństw. Inst. Geol.-Pa ństw. Inst. Badawczy. Warszawa.