P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz IŁAWA (210) Warszawa 2012 Autorzy: Eugeniusz Sztromwasser*, Magdalena Bajor*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Anna W ąsowicz** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (E. Sztromwasser) ........................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Sztromwasser, M. Bajor) .............. 4 III. Budowa geologiczna (E. Sztromwasser, M. Bajor) ................................................... 8 IV. Zło Ŝa kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ............................................................. 13 1. Piaski i Ŝwiry........................................................................................................ 15 2. Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej.................................. 18 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ............................ 18 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (E. Sztromwasser, M. Bajor) ....... 22 VII. Warunki wodne (E. Sztromwasser, M. Bajor) ......................................................... 24 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 24 2. Wody podziemne.................................................................................................. 27 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 32 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 32 2. Osady (I. Bojakowska) ......................................................................................... 34 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 38 IX. Składowanie odpadów (A. W ąsowicz, J. Król) ........................................................ 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Sztromwasser, M. Bajor) ................................. 47 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Sztromwasser, M. Bajor) .................................. 49 XII. Zabytki kultury (E. Sztromwasser, M. Bajor) .......................................................... 56 XIII. Podsumowanie (E. Sztromwasser, M. Bajor, A. W ąsowicz, J. Król) ....................... 59 XIV. Literatura .................................................................................................................. 61 I. Wst ęp Arkusz Iława (210) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) w zakre- sie planszy A został wykonany w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicz- nego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego we Wrocławiu. Przy jej opracowaniu wykorzy- stano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Iława Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym przez GEOKOP Spółka z o.o. z siedzib ą w Katowicach (Heliasz i in., 2007). Map ę wykonano zgodnie z instrukcj ą opraco- wania Mapy geo środowiskowej Polski (Instrukcja..., 2005), na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa przedstawia stan rozpo- znania i eksploatacji złó Ŝ kopalin oraz zasi ęg obszarów perspektywicznych na tle wybranych elementów środowiska przyrodniczego, kulturowego i infrastruktury technicznej. Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą ele- menty wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowa- niu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczysz- czenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są u Ŝyteczne do wskazywania opty- malnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa jest adresowana przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą 3 by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warsza- wie, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, w archiwach Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Warmi ńsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie i Elbl ągu. Wykorzy- stane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach w Iławie, Nowym Mie ście Lubaw- skim i Ostródzie, urz ędach gmin, nadle śnictwie, u u Ŝytkowników złó Ŝ oraz pochodz ące z ba- zy danych Systemu Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS. Zebrane informa- cje zweryfikowano w czasie zwiadu w terenie. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin z obszaru arkusza zamiesz- czono w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych, ści śle powi ązanej z Map ą geo środowiskow ą Polski. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Iława jest ograniczony współrz ędnymi geograficznymi: 19°30’ i 19°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°30’ i 53°40’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie cało ść obszaru arkusza znajduje si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje fragmenty trzech powiatów. Przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru obejmuje powiat iławski z miastem Iława, cz ęś ciami gmin Iława i Lubawa oraz fragmentem miasta Lubawa. Południowo-zachodni ą cz ęść obszaru obejmuje gmina Nowe Miasto Lubawskie z siedzib ą w Mszanowie, w powiecie nowomiejskim. Niewielki fragment we wschodniej cz ęś ci zajmuje gmina Ostróda z powiatu ostródzkiego. Głównymi miejscowo- ściami s ą Iława i Lubawa, b ędące siedzibami gmin oraz Rudzienice, Kazanice, Jamielnik i Byszwałd. Rze źba terenu jest tu urozmaicona, a główny wpływ na nią miało zlodowacenie północ- nopolskie. Czynnikiem rze źbotwórczym był l ądolód wraz z wodami roztopowymi. Śladami po tym s ą m. in.: wzgórza moren czołowych, moren spi ętrzonych i moren martwego lodu, kemy, wysoczyzny morenowe, równiny sandrowe, obszary wytopiskowe i bardzo liczne je- 4 ziora polodowcowe, wypełniaj ące obni Ŝenia polodowcowe. Deniwelacje terenu dochodz ą do 70 m. Maksymalne wysoko ści na wysoczy źnie wynosz ą od około 105 m n.p.m. w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru, w rejonie Starzykowa, do 155 m n.p.m. w południowo-wschodniej jego cz ęś ci, w Byszwałdzie. Wysoko ści wzgl ędne niektórych form dochodz ą do około 30 m. Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru przecina silnie meandruj ąca rzeka Drw ęca, której doli- na bardzo wyra źnie zaznacza si ę w morfologii terenu. Dno doliny Drw ęcy rozci ąga si ę kilka- na ście metrów poni Ŝej otaczaj ącej wysoczyzny i wyst ępuje na wysoko ści 85–95 m n.p.m. Najwi ększe z licznych tu jezior i najdłu Ŝsze w Polsce – Jeziorak, znajduje si ę na obszarze Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 1998) obszar obejmu- jący arkusz Iława znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1). Mezoregion Pojezierze Iławskie, obejmuj ący północn ą i środkow ą cz ęść obszaru arku- sza, jest obszarem wysoczyznowym, rozci ętym licznymi jeziorami rynnowymi. Od południa przylega do niego mezoregion Pojezierze Brodnickie. Na południowy wschód od nich, wzdłu Ŝ rzeki, wąskim pasem