1 Celem Programu Sąsiedztwa Litwa – Polska – Federacja Rosyjska (Obwód Kaliningradzki) jest wspieranie współpracy transgranicznej na poziomie podregionów NUTS III w latach 2004-2006. Program jest współfi nansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i TACIS. Zasięg terytorialny programu na Litwie obejmuje powiaty Kłajpeda, Taurogi, Alytus i Marij ampol oraz 21 samorządów terytorialnych w tych powiatach. Polskę w programie reprezentują województwa: pomorskie, warmińsko-mazurskie i podlaskie. Program obejmuje także cały obszar Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej.

Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza Iławskiego i Dorzecza Drwęcy realizuje projekt „Produkt Turystyczny Szansą Aktywizacji Społeczeństw Obszaru Pojezierza Iławskiego, Dorzecza Drwęcy i Regionu Kłajpedy” o wartości całkowitej przekraczającej 214 000 euro. Projekt realizowany jest przy współudziale dziewięciu partnerów z terenu Pojezierza Iławskiego oraz trzech partnerów z rejonu Kłajpedy.

Piesze trasy turystyczno- 3 Malownicza kraina edukacyjne 18

Atrakcje turystyczne, Szlaki rowerowe 4 przyrodnicze i historyczne 20

6 Skarby natury Kultura i sztuka 22

8 Magiczne miejsca Historia i regionu 22

10 Miasta i zabytki Osoby związane z regionem 24

13 Perły architektury Witamy w Kłajpedzie 25

15 Szlaki wodne Baza turystyczna 27

Rajdy konne Mapa 17 Pojezierza Iławskiego 30

2 3 ...... MALOWNICZA KRAINA Pojezierze Iławskie pod względem przyrodniczym należy bez wątpienia do najciekawszych i najpiękniejszych regionów naszego kraju. Bogactwo tutejszej fauny i flory, ciekawa rzeźba terenu i bezmiar wód stanowią o dużej atrakcyjności tego miejsca.

Wyjątkowa malowniczość terenu położonego w zachodniej części Warmii i Mazur, między Wisłą, Osą, Drwęcą i Pasłęką, niewątpliwy urok i dostępność komunikacyjna sprawiły, że Pojezierze Iławskie stało się miejscem wymarzonego wypoczynku dla wielu turystów odwiedzających te strony. Przybywający z zachodu, północy czy południa, w tych powiatu iławskiego, jego pięcioma miastami: Iławą, Lubawą, Kisielicami, Suszem i Zalewem, a także z okolicami Nowego Miasta Lubawskiego i Dzierzgonia oraz prawie setką większych i mniejszych wsi. To właśnie tu, poza ciekawymi obiektami dawnej kultury mieszczańskiej i dworskiej, są też, pamiętające średniowiecze, obiekty sakralne oraz ruiny warowni i pałaców dawnej arystokracji pruskiej. Urozmaicony krajobraz, czyste środowisko, obecność licznych, cennych okolicach po raz pierwszy stykają się z gatunków roślin i zwierząt, duża liczba urokami krainy tysiąca jezior. Tu właśnie jezior, lasów, liczne rezerwaty i pomniki wita turystów jedno z największych przyrody, wydarzenia kulturalne, bogata jezior Polski – Jeziorak. Tędy przepływa przeszłość, cenne zabytki architektury oraz niezwykle urokliwa rzeka Drwęca. miejsca ważnych wydarzeń historycznych to atuty, które zdecydowały o zaliczeniu Tu biegnie znaczna część Kanału regionu do jednego z najpiękniejszych i Elbląskiego. najbardziej interesujących w tej części Położenie Pojezierza Iławskiego Europy. Ale o tym niech on sam opowie, wyznacza od zachodu dolina dolnej bo żadna, nawet najbardziej rozbudowana Wisły, od wschodu Pojezierza Mazurskie, i wyczerpująca charakterystyka tego od północy sąsiaduje ono z Pobrzeżem magicznego miejsca nie zastąpi jego Gdańskim, od południa zaś z Pojezierzem własnej opowieści, z którą z roku na Chełmińsko-Dobrzyńskim. Ze względu rok zapoznają się przybywający tu w na atrakcje turystyczne i tradycje poszukiwaniu ciszy i spokoju amatorzy historyczne oraz kulturowe – utożsamia aktywnego wypoczynku. się je z terytorium administracyjnym 2 3 ...... ATRAKCJE TURYSTYCZNE I PRZYRODNICZE

Pojezierze Iławskie w pełni zasługuje na Jazda konna to, by być znanym w kraju i szeroko poza jego granicami regionem turystycznym. Obecne tutaj liczne stadniny dają Rozsławiają go przede wszystkim możliwość wypożyczenia koni, bryczki z wspaniałe możliwości wypoczynku, końmi, odbycia nauki jazdy konnej oraz uczestniczenia w zajęciach hipoterapii, rozrywki i rekreacji w lasach, na plażach, zimą natomiast w organizowanych tu przystaniach, stanicach wodnych na licznie kuligach. Miłośnicy jazdy konnej szlakach Jezioraka i prawie stu innych jezior. Po prostu warto tu być! Turystyka piesza i rowerowa Żeglarstwo i kajakarstwo Pojezierze Iławskie to niezwykle atrakcyjne tereny dla najbardziej Malowniczo położone jeziora i rzeki zapalonych miłośników pieszych, Pojezierza Iławskiego tworzą wraz z narciarskich i rowerowych wycieczek. Kanałem Elbląskim szeroki system Oferuje przede wszystkim kilkanaście żeglugi śródlądowej, łączącej okoliczne interesujących szlaków dla tych, którzy akweny wodne. Kanał ten umożliwia upodobali sobie te formy turystyki. dopłynięcie z Iławy aż do Bałtyku, co Tysiące kilometrów najróżniejszych tras każdego roku wykorzystują wytrawni ułatwi dotarcie do wielu mało znanych żeglarze i kajakarze, planując swoje wodne i interesujących miejsc na terenie podboje. Popularność wyznaczonych pojezierza i okolic o każdej porze roku. tu tras kajakowych i żeglarskich miała duży wpływ na ulokowanie w okolicach licznych stanic wodnych, obozowisk i pól biwakowych.

odnajdą tu wiele niepowtarzalnych miejsc i interesujących tras do tego typu formy spędzania wolnego czasu. Zwolennicy aktywnego wypoczynku zimą i latem skorzystają z kilkunastu atrakcyjnych szlaków i rajdów konnych.

4 5 Windsurfi ng, kitesurfi ng, bojery i nurkowanie

To właśnie u nas zrealizujesz swoje marzenia, by wzbić się w powietrze, poczuć swobodę obcowania z naturą i urok głębi kilkunastu pobliskich jezior. Wody największego akwenu w regionie – Jezioraka, to najbardziej przyjazne miejsce dla miłośników windsurfi ngu, kitesurfi ngu, nurkowania, zimą natomiast niezwykle tu popularnych bojerów.

Wędkarstwo i myślistwo

Na terenie Pojezierza Iławskiego znajduje się wiele niezwykle uroczych i zacisznych miejsc, stworzonych dla miłośników wędkarstwa i myślistwa. Akweny pojezierza obfi tują w bogactwo i różnorodność gatunków ryb słodkowodnych. Niejeden wędkarz przeżył tu swoją największą wędkarską przygodę – także zimą, korzystając z uroków wędkarstwa podlodowego. Baza turystyczna

Pojezierze Iławskie to nie tylko niezliczone możliwości aktywnego wypoczynku. Na wszystkich, którzy odwiedzą te strony, czeka bardzo dobrze Sporty zimowe przygotowana baza turystyczna, w skład której wchodzą kilkanaście hoteli, Pojezierze Iławskie, obok możliwości pensjonatów, kawiarni, restauracji, aktywnego wypoczynku wiosną i latem, pubów i przystani. stwarza również idealne warunki do uprawiania sportów zimowych. Tutejsze lasy i zamarznięte jeziora to najlepsze miejsce dla miłośników narciarstwa Jeśli należysz do grona osób, które biegowego, skiringu, bojerów, kuligów a stronią od hałasu i zgiełku wielkiego nawet curlingu, nurkowania podlodowego miasta, lub po prostu chcesz obcować czy hokeja na lodzie. z naturą i upajać się ciszą, skorzystaj z bliskości pobliskich jezior i lasów. Pożegluj wodami Jezioraka i innych jezior, zajrzyj na wyspy: Łąkową, Bukowiec i Lipowy Ostrów. Skorzystaj z pełnych uroku dróg łączących wsie, osady, samotne gospodarstwa, pomniki przyrody oraz cmentarze. Poznaj niezwykłą architekturę tutejszych wsi i miasteczek, dawne dwory i pałace. Skorzystaj z ponad tysiąca kilometrów szlaków rowerowych i pieszych. Naprawdę mamy wiele do zaoferowania!

Dziedzictwo kulturowe

Na miłośników pieszych, rowerowych i konnych wycieczek czekają tu niezliczone kilometry szlaków, przedstawiających dorobek materialny i duchowy poprzednich pokoleń, w tym przede wszystkim zabytki architektury, sztuki i elementy kultury oraz miejsca związane z ważnymi wydarzeniami i postaciami. 4 5 ...... SKARBY NATURY Pojezierze Iławskie stanowi cenny Na terenie Parku znajduje się ponad fragment Zielonych Płuc Polski. 60 pomników przyrody ożywionej. Do Występujące tu licznie unikatowe najciekawszych należą: gatunki roślin i zwierząt, a także - Gruba Sosna, obwód 310 cm, znajdująca ciekawe ukształtowanie terenu czynią się na południe od Siemian, przy drodze leśnej, z tego miejsca jeden z najpiękniejszych - „Aleja Napoleona” – kilkadziesiąt sosen zakątków naszego kraju. rosnących wzdłuż drogi z Szymbarka do Iławy, Park Krajobrazowy - Grupa 8 dębów koło Gostyczyna Pojezierza Iławskiego: (Fabianki, stopień wodny na Liwie), - Dąb na rozstajach dróg leśnych koło Utworzony w 1993 roku rozpościera się Doliny (droga w kierunku Jerzwałdu). w centralnej części Pojezierza Iławskiego na powierzchni 20 045 ha. W granicach Rezerwat „Czerwica”: Parku utworzono kilka rezerwatów ptactwa leśnych jezior i torfowisk. Wśród Utworzony został w 1957 roku dla przyrody, chroniących liczne unikalne nich należy wyróżnić rezerwaty: Jezioro fragmenty lasów, terenów lęgowych ochrony kolonii kormorana czarnego, Czerwica – utworzone w celu ochrony który jako gatunek ocalały przed kolonii kormoranów, Jezioro Karaś i wyginięciem został umieszczony w Jezioro Gaudy – chroniące miejsca lęgowe Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. ptactwa wodnego, błotnego i interesujące Kolonia istnieje od 1934 roki i gniazdują zespoły roślinności oraz unikatowe w niej oprócz kormoranów czaple siwe. Jezioro Jasne z przejrzyście czystą wodą. Aktualnie znajduje się tu około 200 Na terenie Parku znajduje się 31 akwenów gniazd w większości zajmowanych wodnych, na czele z najdłuższym jeziorem przez kormorany. Największą liczebność Polski – Jeziorakiem. Stwierdzono tu kormoranów w kolonii obserwowano występowanie 187 gatunków kręgowców, w tym 135 gatunków ptaków (116 chronionych), 32 gatunków ssaków, 11 gatunków płazów i 5 gatunków chronionych gadów. Wśród licznych gatunków objętych ochroną występuje wiele zwierząt zagrożonych wyginięciem w skali kraju, a nawet świata. Do gatunków ptaków zagrożonych globalnie należą występujące na terenie parku: orzeł bielik, derkacz i podgorzałka. Równie ciekawy i bogaty jest świat roślinności. Głównym elementem tutejszej fl ory są duże zbiorowiska leśne i licznie zgromadzona roślinność wodna. Stwierdzono tu 790 taksonów roślin, co stanowi 35% fl ory Polski. 6 7 dwóch zupełnie odmiennych układów przyrodniczych jakim jest ubogie jezioro Jasne i zróżnicowane fl orystycznie jezioro Luba. Rezerwat „Gaudy”:

Utworzony został w 1957 roku i obejmuje jezioro Gaudy oraz przylegające do niego od strony wschodniej bagna. Celem ochrony jest zachowanie miejsc lęgowych ptactwa wodno- błotnego oraz zespołów roślinności torfowiskowej. Występują tu takie gatunki jak: bąk, podgorzałka, krakwa, cyranka, żuraw, kropiatka, zielonka, w latach 50., gdy występowało w niej wodnik, strumieniówka, świerszczak, ponad 900 gniazd. Do rezerwatu najlepiej podróżniczek, słowik szary. Jesienią na dotrzeć zostawiając pojazd na parkingu jeziorze gromadzi się do kilku tysięcy przy drodze asfaltowej Jerzwałd – Iława. ptaków wodnych, które znajdują Rowerami lub pieszo można wędrować gęś gęgawa. Ponadto gnieździ się tu tu bezpieczne miejsce żerowania i wiele gatunków dzikich kaczek, m.in. zielonym szlakiem turystycznym odpoczynku. Okoliczne bagna są z kolei (napoleońskim), na końcu którego rzadki płaskonos i krakwa Jest to noclegowiskiem żurawi. Rezerwat jest cenny obiekt ornitologiczny, został on znajduje się punkt widokowy. trudno dostępny ze względu na rozległe objęty Konwencją z Ramsar. i niebezpieczne bagna. Tafl ę jeziora można zobaczyć jedynie od strony wsi Proekologiczna Rudniki i Kamieniec, które znajdują się polityka regionu: na trasie żółtego szlaku przyrodniczo- Władze regionu przykładają historycznego. szczególną wagę do ochrony środowiska naturalnego. Wysiłek ten wspierają również lokalne Rzeka Drwęca organizacje i instytucje samorządowe. Rezerwat wodny obejmujący Drwęcę Owocem wielu działań jest pojawienie od źródeł do ujścia z dopływami: się dużej ilości odważnych projektów i Grabiczka, Dylewka, Pobórska inwestycji mających na celu ochronę Struga, Gizela, Iławka, Elsza, Wel, cennego ekosystemu regionu, m.in. Rypienica i Ruziec oraz J. Ostrowin i J. utworzonego w ramach projektu z Drwęckie. Rezerwat utworzony został programu Interreg IIIA Ośrodka w celu ochrony środowiska wodnego, Edukacji Ekologicznej w Iławie a w szczególności bytujących w nim (www.ekologia.ilawa.pl). ryb: pstrąga, łososia, troci i certy. Jest to najdłuższy rezerwat ichtiologiczny Bird watching w Polsce o powierzchni chronionej Pojezierze Iławskie należy do jednych ponad 444 ha. Drwęca jest prawym z nielicznych regionów w kraju, dopływem Wisły, płynącym z Garbu który stwarza dogodne warunki do Lubawskiego przez Pojezierze obserwacji ptaków wodno-błotnych. Iławskie, dolinę Drwęcy i Kotlinę Okoliczne lasy i jeziora są ostoją Toruńską. W przeszłości zwana była ptaków o randze europejskiej. również Drwięcą lub Drewnaczą. Uzbrojony w lunetę i aparat napotka tu między innymi podgorzałkę i Rezerwat „Jasne”: Jezioro Karaś derkacza. Zlokalizowano tu ponad Rezerwat przyrody Jezioro Karaś 100 gniazd orła bielika, orlika krzykliwego, rybołowa, kani rudej, Utworzony został w 1988 roku i zajmuje powierzchnię ok. 816 ha. Jezioro wraz z otaczającymi je kani czarnej i bociana czarnego. obejmuje jeziora Jasne i Luba, torfowisko bagnami jest miejscem lęgowym Niewiele jest w Polsce, a może i w oraz otaczające drzewostany. Łączna ponad 80 gatunków ptactwa wodnego Europie miejsc, gdzie tak licznie powierzchnia rezerwatu wynosi 106,30 i błotnego. Na szczególną uwagę bytują duże ptaki drapieżne. Tu, ha. Jezioro Jasne, powstałe po wytopieniu zasługuje łabędź niemy, żuraw oraz wśród rozległych lasów i licznych bryły lodu zalegającej w grubych jezior znalazł znakomite warunki warstwach piasku, charakteryzuje się gniazdowania orzeł bielik – symbol wyjątkową przejrzystością wody. Światło naszej państwowości. dociera do 14-15 m. Jest wyjątkowo ubogie, o wysokiej kwasowości wody, co Europejska Sieć Ekologiczna znajduje swoje odbicie w ubóstwie fauny Natura 2000: i fl ory. Dookoła jeziora wyznaczono trasę • Obszar Specjalnej Ochrony spacerową oznaczoną kolorem żółtym. Z Ptaków Lasy Iławskie (PLB280005) kolei w jeziorze Luba rozwija się szerokie • Obszar Specjalnej Ochrony spektrum roślinności torfowiskowej Siedlisk Dolina Drwęcy (PLH280001) począwszy od torfowiska niskiego, przez • Obszar Specjalnej Ochrony przejściowe do fragmentów zubożałej Siedlisk Jezioro Karaś (PLH280003) postaci torfowiska wysokiego. Specyfi ką rezerwatu jest istnienie obok siebie tych

6 7 Kamienny mostkolejowy w okolicach Białej Góry Cmentarz rodu Finckensteinów

...... MAGICZNE MIEJSCA Pojezierze Iławskie to kraina jeszcze kanału dwóch śluz (Miłomłyn i Zielona) nie zdobyta. Na swoich odkrywców oraz pięciu pochylni (Buczyniec, Kąty, ciągle oczekują tu niezwykle urokliwe, Oleśnica, Jelenie, Całuny). Pochylnie magiczne wręcz miejsca. Kryją się w niwelują różnicę poziomów wody o 99 m. zielonych lasach, pośród wzgórz, między Statki pokonują pochylnie na specjalnych srebrzystymi jeziorami i rzekami. wózkach. Z całą pewnością tylko u nas statki „pływają” po trawie! Kanał Elbląski Jezioro Jasne

Wśród wielu atrakcji pięknych i Ten wyjątkowy rezerwat znajduje malowniczych terenów Pojezierza się na terenie Parku Krajobrazowego Iławskiego wyjątkowe miejsce Pojezierza Iławskiego. Obejmuje zajmuje, unikalny w skali światowej, swoim zasięgiem jezioro Jasne i Luba, kanałowy szlak wodny. Jest to jedna z okoliczne torfowiska oraz przylegające najpiękniejszych dróg wodnych Europy. drzewostany. Najbardziej znane licznej Łączy nasze Pojezierze Iławskie z rzeszy turystów jest unikatowe jezioro Zalewem Wiślanym. Łączna długość Jasne. To bezodpływowe jezioro o całego systemu wodnego wynosi 147 niespotykanie czystej i przeźroczystej kilometrów. Wybudowany w latach wodzie jest najchętniej odwiedzanym Turystyczne wsie nad Jeziorakiem 1848-1872 i zaprojektowany przez miejscem na terenie parku. Na temat holenderskiego inżyniera Georga Jakoba jeziora krąży wiele legend i opowieści. oraz rzekomo cudownej i uzdrawiającej Steenke kanał, funkcjonuje do dziś Faktem historycznym jest używanie jego mocy wody. w niezmienionej formie, zadziwiając wody do produkcji piwa przez Niemców. kunsztem XIX-wiecznej wiedzy W świadomości tutejszych mieszkańców Siemiany i Makowo inżynierskiej. Genialne rozwiązanie krążą również niezwykłe opowieści o polegało na wybudowaniu na trasie zatopionej tu bursztynowej komnacie Na zachodnim brzegu Jezioraka, w odległości 20 km od Iławy, na wysokim jeziornym brzegu, leży słynąca ze swych turystycznych atrakcji wieś Siemiany. Otoczona jest ona nieprzebytymi lasami i sycona powietrzem, jakie wiatr przynosi tu z rozległego Jezioraka. Stąd roztacza się niepowtarzalnie piękny widok na wielkie rozlewisko najdłuższego jeziora w Polsce. Siemiany, cała okolica i położone na przeciwnym brzegu Jezioraka Makowo posiadają swoisty mikroklimat, który pomaga w leczeniu chorób układu oddechowego. Czakram Bieli

Niespełna 50 metrów od pałacu w Bałoszycach odkryto czakram bieli. Kanał Elbląski – Śluza Zielona Otoczony jest on pięcioma ponad 8 9 stuletnimi drzewami, które tworzą krąg o średnicy około 15 metrów. Miejsce to Biała Góra posiada bardzo silną pozytywną energię. Nawet krótkie przebywanie w zasięgu Na wysokości Białej Góry, nad rzeką oddziaływania czakramu przynosi uczucie Drwęcą biegnie tor kolejowy. Znajduje odprężenia, może także prowadzić do się on na kamiennym moście o ustąpienia niektórych dolegliwości. konstrukcji łukowej z jednym fi larem. Przeciętny człowiek posiada około 6500 Przyczółki mostu są wzmocnione w skali Bovisa, podczas gdy czakram łupanym kamieniem. Sam most i jego bałoszycki emituje energię o mocy od okolice to niezwykle atrakcyjne miejsce 120 000 do 150 000 jednostek w tej dla miłośników pieszych, rowerowych i skali. kajakowych wędrówek po najdalszych zakątkach Pojezierza Iławskiego. Kamionka Jeziorak i Wielka Żuława We wsi Kamionka, nad jeziorem Silm, Ruiny zamku Kapituły Chełmińskiej w Kurzętniku znajduje się unikalny (jeden z trzech Najdłuższe jezioro w Polsce ze swymi funkcjonujących na świecie) ośrodek nieoczekiwanie otwierającymi się kilka fragmentów murów oraz piwnice szkoleniowy dla kapitanów i pilotów pośród trzcin tajemniczymi zatokami pod dawnym skrzydłem wschodnim. statków. Na jeziorze odtworzono, w i urokliwymi wyspami, umożliwia nie skali 1:24, wybrane porty, kanały, tylko obcowanie z tajemnicą natury, Kurzętnik rzeki i inne miejsca, które mogłyby ale stanowi również wyzwanie dla być uciążliwe przy manewrowaniu. Na poszukiwaczy przygód. Wielka Żuława, o Miejscowość rozsławiają położone akwenach tych pływają wykonane w tej powierzchni 84 ha, jest największą wyspą na pobliskim wzgórzu ruiny zamku samej skali modele statków wyposażone śródlądową Europy. Słynie z tego, iż w Kapituły Chełmińskiej. O przeszłości w symulatory systemów okrętowych, czasach przedkrzyżackich stał na niej Kurzętnika i okolic świadczą również dowodzone przez prawdziwych wilków gród pruskiego władcy plemiennego. inne zabytki: kościół pod wezwaniem morskich. Ćwiczenia kapitanów Marii Magdaleny z 1320 roku, kościół obserwować można z bezpiecznej Cmentarz rodu Finckensteinów pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela z odległości, gdyż sam ośrodek nie jest 1826 roku w Brzoziu Lubawskim, kościół dostępny zainteresowanym. Niedaleko szymbarskiego zamku, na pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła z wzgórzu obok drogi do Ząbrowa znajduje 1780 roku w Mikołajkach oraz kościół się porośnięty lasem, prawie niedostępny pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy cmentarz rodowy szymbarskiej linii z 1945 roku w Tereszewie. von Finckensteinów. Spoczywa na nim czterech w linii prostej Konradów Finck von Finckenstein oraz Getruda i Agnes - matka i córka Finckensteinów. Niewątpliwą atrakcją są porozrzucane nad brzegami jezior, wśród niezliczonych łąk i lasów miasteczka i wsie, w których Przezmark zachowało się wiele zabytków kultury i Ośrodek szkoleniowy dla kapitanów sztuki. Do najciekawszych miejsc należą: w Kamionce Na wzgórzu we wsi Przezmark, przy samej Jerzwałd, Ogrodzieniec, , drodze zobaczyć można pozostałości Prątnica, Zwiniarz, Byszwałd, Matyty, Lipy krzyżackiej warowni otoczonej wodami Starzykowo, Piotrkowo, Półwieś, Sąpy, jeziora Mołtawa Wielka. Zamek główny Śliwa, Szałkowo, Wieprz, Polajny, jest obecnie zarośniętym kopcem, na Witoszewo oraz Olbrachtówko. W miejscu dawnej kaplicy, ufundowanej którym widać resztki bramy wjazdowej, w 1600 roku przez siostry Mortęskie, pośród pól i lasów, wybudowano w 1870 roku neogotycki kościół, który jest dzisiaj miejscem kultu maryjnego Ziemi Lubawskiej i najdalszych zakątków diecezji. Słynąca łaskami fi gurka Matki Boskiej Lipskiej w 1969 została ukoronowana przez Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Obecnie sanktuarium jest funkcjonalnie rozbudowane i może przyjmować wielotysięczne rzesze wiernych.

Neogotycki kościół w Lipach pod Lubawą Wyspa Wielka Żuława 8 9 ...... MIASTA I ZABYTKI W sąsiedztwie srebrzystych jezior i błękitnych rzek, pośród bogatych i nieprzebytych kompleksów leśnych, wyrosły miasta, z których każde ma bogatą historię i niepowtarzalny urok. Wszystkie je warto odwiedzić! o usytuowanym w centrum miasta Iława neobarokowym ratuszu, który jest dumą wszystkich iławian i przedmiotem Jest przepięknym, 700-letnim miastem zazdrości innych miast. W sąsiedztwie położonym na południowym krańcu ratusza znajduje się neoklasycystyczna Jezioraka. Jest jednym z największych hala miejska. Spośród innych ocalałych miast województwa warmińsko- z wojennej pożogi zabytków nie można mazurskiego. Pod względem pominąć młyna położonego nad rzeką turystycznym i rekreacyjnym ma Iławką, a także kilku secesyjnych i doskonałe położenie. Przez miasto eklektycznych kamieniczek. W całym przepływa rzeka Iławka, otaczają mieście odnaleźć można ponadto je piękne lasy i jeziora. Świadkami dziesiątki budynków neogotyckich, m.in. historii są liczne zabytki. Najstarszym i dworzec kolejowy, wieże ciśnień oraz najbardziej reprezentatywnym jest XIV- gimnazjum. Koniecznie trzeba zobaczyć wieczny gotycki kościół z rokokowym również cztery XVIII-wieczne rzeźby, ołtarzem. Nie sposób nie wspomnieć przedstawiające mitologiczne postacie.

Lubawa cennych zabytków dzisiejszej Lubawy należy bardzo czytelnie zachowany układ Leży w południowej części powiatu urbanistyczny miasta. Średniowieczna iławskiego, w obrębie Parku sieć ulic zachowała się prawie bez zmian. Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich. Związane są z nią resztki dawnych Przez malowniczo położone miasto fortyfi kacji miejskich. Mury obronne o przepływa rzeczka Sandela, która wraz grubości 2.5 m zachowały się w zarysie z okalającą miasto Elszką wchodzi w fragmentarycznym w wielu częściach skład dorzecza Drwęcy. – dawne starego miasta. Warto również zwrócić miasto biskupie, posiada wiele zabytków, uwagę na ruiny wzniesionego na które stanowią o niewątpliwej atrakcji początku XIV wieku zamku biskupów tego miejsca. Najstarszą budowlą jest chełmińskich. kościół p.w. św. Anny, wzniesiony ok. 1330 roku, kilkakrotnie odbudowywany po pożarach trapiących miasto w XVI wieku. Przy kościele utworzono Muzeum Ziemi Lubawskiej, w którym znajdują się epitafi a, obrazy oraz złotnicze wyroby sakralne. Niedaleko znajduje się kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, wchodzący w skład zespołu poklasztornego franciszkanów, zbudowany na początku XVII wieku oraz pochodzący z lat siedemdziesiątych XVIII wieku barokowy kościół p.w. św. Barbary. Do 10 11 Kisielice są w obrębie Parku Krajobrazowego blaskiem tysiące przybywających tu w Pojezierza Iławskiego i jego otuliny. W poszukiwaniu ciszy i spokoju turystów. Położone są w zachodniej części wyniku działań wojennych w Zalewie Odwiedzając Zalewo nie sposób więc powiatu iławskiego. Czyste i nieskażone zachowało się niewiele obiektów pominąć gotyckiej baszty z XV wieku, środowisko oraz piękne jeziora pamiętających minione stulecia. Te w której znajduje się obecnie Izba Goryńskiego Obszaru Chronionego jednak, które pozostały, cieszą swym Pamięci, XIV-wiecznego kościoła p.w. przyciągają tu wszystkich spragnionych ciszy i spokoju. Miasto i cała Ziemia Kisielicka ma ciekawą i burzliwą historię. Znajduje się tu wiele ciekawych zabytków. Do najważniejszych zaliczyć należy wybudowany w XIV wieku, wielokrotnie palony i przebudowywany kościół. Stara, zabytkowa część miasta uległa zniszczeniu w czasie ostatniej wojny. Kisielice i okolice zaskoczą jednak turystów wieloma ciekawostkami historycznymi, architektonicznymi oraz urokliwymi miejscami. W gminie znajduje się wiele interesujących zabytków, m.in. wybudowany w XVII wieku kościół w Łęgowie, kościół w Goryniu, ruiny pałacu Paula von Hindenburga w Ogrodzieńcu oraz cmentarz rodowy w miejscowości Trupel. Zalewo

Leży w północnej części powiatu iławskiego, nad jeziorem Ewingi. Tereny otaczające miasto położone

św. Jana, XIX-wiecznego cmentarza żydowskiego oraz pozostałości murów obronnych. W samej okolicy miasta warto odwiedzić Boreczno i Dobrzyki z ich XIV-wiecznymi kościołami, barokowy kościół i pałac w Jaśkowie oraz podobne obiekty w pobliskich Bądkach i Gubławkach.

10 11 Susz

Położony jest w północno-zachodniej części powiatu iławskiego. Miasto otoczone jest przepięknym terenem, obfi tującym w jeziora i kompleksy leśne oraz unikatowe walory fauny i fl ory. Goszcząc w Suszu, nie sposób pominąć XIV-wiecznego kościoła p.w. św. Antoniego, w którym znajdują się zabytkowe renesansowe ołtarze. Mimo zniszczeń, miasto zachowało czytelny, nawarstwiający się historyczny układ przestrzenny. Stare miasto, o kolistym kształcie - wynikającym z ukształtowania terenu, z kwadratowym rynkiem po środku (dawniej z ratuszem i ławami kupieckimi) do dziś przyciąga turystę detalami zachowanej architektury. Na obszarze starego miasta trwa obecnie odbudowa. Niebawem rynek zostanie otoczony kamieniczkami, z ciągiem usługowo-handlowym, nawiązującymi do historycznej zabudowy miasta. Do największych atrakcji regionu zaliczyć nabożeństwa dla ewangelików. Na terenie należy ponadto należący niegdyś do Nowego Miasta Lubawskiego w Łąkach rodziny Finckenstein Kamieniec, dworek Bratiańskich znajdują się również ruiny myśliwski w Gostyczynie oraz XVIII- klasztoru OO Reformatów. Do tego wieczny pałac w Bałoszycach. miejsca, gdzie znajdowała się fi gura Matki Boskiej Łąkowskiej, do 1875 roku Nowe Miasto Lubawskie odbywały się wielotysięczne pielgrzymki. W tym też roku decyzją władz pruskich Położone jest między Garbem zamknięto kościół i pobliski klasztor. W Lubawskim a Pojezierzem Iławskim. maju 1882 roku spłonął kościół klasztoru. Usytuowanie miasta w malowniczej Natomiast cudowną fi gurę, która była dolinie Drwęcy stwarza dogodne warunki koronowana papieskimi koronami w do uprawiania sportu i rekreacji oraz 1752 roku, przeniesiono do kościoła w aktywnej turystyki. Do najważniejszych Nowym Mieście Lubawskim. zabytków grodu nad Drwęcą można zaliczyć dwie średniowieczne bramy z II połowy XIV wieku oraz fragmenty murów obronnych. Od strony Lubawy znajduje się brama Lubawsko-Łąkowska, a od strony Brodnicy brama Brodnicko- Kurzętnicka. Pośrodku rynku stoi kościół ewangelicki z połowy XIX wieku, w którym jeszcze do 1945 roku odprawiano

12 13 ...... PERŁY ARCHITEKTURY Prawdziwym bogactwem Pojezierza Iławskiego są obiekty sakralne oraz ruiny warowni i pałaców dawnej arystokracji pruskiej. Na spotkanie z nimi wiodą stare aleje dębowe i lipowe. Goszcząc na tych terenach, nie sposób ich pominąć.

XVII-wieczny kościół w Łęgowie szczególną uwagę zasługuje umieszczona w ołtarzu kopia XVII-wiecznego „Sądu Ostatecznego”.

Wczesnobarokowy kościół w Ząbrowie Goryń, Trupel, Limża, Ogrodzieniec Frednowy, Ząbrowo

Na szczególną uwagę zasługuje zbudowany w 1768 roku barokowy kościół we Frednowych oraz wczesnobarokowy, wybudowany na wzgórzu w pobliżu rzeki Osy, kościół w Ząbrowie.

Laseczno, Ławice, Rudzienice

Wśród okazałych zabytków regionu wyróżniają się również XIV-wieczna wieś Laseczno oraz Ławice, wieś noblisty Ruiny zamku gotyckiego w Szymbarku Emila von Behring z Izbą Pamięci. Uroku całemu regionowi dodaje również IŁAWA niezwykle stara wieś Rudzienice z wybudowanym w XIX wieku kościołem. Kaplica grobowa Albertsów w Truplu Szymbark GMINA KISIELICE Wśród interesujących zabytków regionu Najbogatsza w zabytki wieś powiatu przyciągają także stojący w centrum wsi kościół w Goryniu, cmentarz rodowy ze iławskiego, położona 10 km od Iławy Łęgowo nad jeziorem Szymbarskim. Znajdują się starymi lipowymi i dębowymi alejami w miejscowości Trupel oraz ruiny XIX w niej otoczone starymi drzewami ruiny Warto zobaczyć tu wybudowany na wiecznego dworu w Limży i pałacu Paula drugiego, po Malborku, największego początku XVII wieku kościół z bogatym von Hindenburga w Ogrodzieńcu. zamku gotyckiego. i wysokiej klasy wyposażeniem. Na 12 13 z bramami wjazdowymi i parkiem zakończono w roku 1720. Zbudowany GMINA ZALEWO w stylu francuskiego baroku obiekt Rożental z racji uroku, przepychu i bogatego Boreczno, Dobrzyki wystroju wnętrz oraz wspaniałych ogrodów i parków nazywany był przez lata wschodniopruskim Wersalem. Do historii przeszedł pobyt w rezydencji Finckensteinów Napoleona Bonaparte. Wśród gości kamienieckiego pałacu znaleźli się również bratanek króla Polski, książę Józef Poniatowski oraz Adolf Hitler. Poza ruiną wspaniałego pałacu wśród XVIII-wiecznych zabytków XIV-wieczny kościół gotycki w Borecznie Uwagę przykuwa otoczony murem, XIV- wieczny, gotycki kościół z niezwykle bogatym wyposażeniem. W Dobrzykach znajduje się zbudowany jeszcze we wczesnogotyckim stylu kościół. Budowla XVIII-wieczny kościół w Rożentalu posiada gotycki portal i bardzo cenny XV-wieczny krucyfi ks. Jedną z większych atrakcji Ziemi Lubawskiej jest położony na niewielkim Karnity wzgórzu kościół p.w. św. Wawrzyńca. Drewniana konstrukcja pochodzi z roku 1761 i jest prawdziwą ozdobą tutejszych terenów.

Byszwałd, Sampława, Kazanice, Prątnica

Na szczególną uwagę zasługują XV- Klasycystyczny kościół w Kamieńcu wieczny, gotycki kościół, jego XVIII- dzisiejszego Kamieńca należy wymienić: wieczna dzwonnica, gotycki dzwon, kościół klasycystyczny, barokowe ofi cyny chaty wiejskie z połowy XIX wieku i i stajnie oraz spichrze i kuźnie. Neogotycki pałac dworski w Karnitach dwie murowane kapliczki przydrożne z początku XX wieku. Warto również Bałoszyce Jedną z większych atrakcji regionu jest odwiedzić XIV-wieczne kościoły ukończony w 1856 roku neogotycki gotyckie w Sampławie, Kazanicach i Znajduje się tu wspaniały pałac, pałac dworski, będący przed laty siedzibą Prątnicy. przebudowany według projektu architekta rodową rodziny von Albedyll, a od wieku Luisa Runge na wzór pałacu Babelsberg. XX rodu Günherów. Budowla położona Mortęgi, Złotowo Pochodząca z XVIII wieku budowla jest w otoczeniu malowniczych lasów otoczona została rozległym parkiem. nad jeziorem Kocioł. Obecnie w gminie Swoim urokiem zachwycają również Pałac został zniszczony po 1945 roku. Miłomłyn. Mortęgi z XIX-wiecznym pałacem oraz Obecny neogotycki kształt zawdzięcza Złotowo z wybudowanym w 1725 roku, kompleksowej przebudowie, po której Gubławki, Jaśkowo, Bądki, Pozorty drewnianym kościołem p.w. św. Barbary. pełni funkcje reprezentacyjnego hotelu. Koniecznie trzeba odwiedzić znajdujący Grabowo się w położonych u wód Jezioraka dwór Finckensteinów w Gubławkach, W trakcie wypraw po Ziemi Lubawskiej położony w pięknym starym parku pałac nie można pominąć Grabowa z ruinami barokowy, XVIII-wieczny kościół z klasycystycznego pałacyku oraz bogatym wyposażeniem, zachwycającymi zaprojektowanego w rzadko stosowanym witrażami i XIX-wieczne chaty fornali stylu XIX-wiecznego kościoła p.w. w Jaśkowie oraz pałace w Bądkach i Wniebowstąpienia Najświętszej Pozortach. Marii Panny z zabytkową dzwonnicą, ogrodzeniem, plebanią oraz przydrożną kaplicą. XVIII-wieczny pałac w Bałoszycach GMINA SUSZ Januszewo

Kamieniec Położona 12 km od Susza, niezwykle urokliwa wieś z równie interesującymi Prawdziwa perła dawnych Prus ruinami wielokrotnie przebudowywanego, Wschodnich - majątek ziemski owianego licznymi tajemnicami, XVII- szlachty pruskiej, położony 7 km od wiecznego pałacu. Susza. Budowę zespołu pałacowego Pałac w Pozortach 14 15 ...... NA TURYSTYCZNYM SZLAKU

Na miłośników turystyki pieszej, w lewo omijamy wyspy Gierczak z prawej rowerowej, samochodowej, wodnej strony. Dalej przepływamy między dwoma i narciarstwa biegowego oczekują tu wyspami: Lipowy Ostrów z lewej, z prawej liczne szlaki turystyczne. Przebiegają wyspa Bukowiec. Z lewej strony wieś one w najbardziej atrakcyjnych pod turystyczna Siemiany, z prawej miejscowość względem krajoznawczym częściach Wieprz. Omijamy wysepki Rybackie Kępy Pojezierza Iławskiego. My wybieramy i i leśniczówkę Jeziorno. Płyniemy dalej w kierunku północno-zachodnim, tu obowiązuje opisujemy dla Państwa te najciekawsze. strefa ciszy. Płynąc dalej zbliżamy się do A jest to przecież tylko znikoma część zwężenia zwanego Bramką Płaską. Nad tego, co mamy do zaoferowania: cieśniną na wysokości 10 m biegnie linia wysokiego napięcia. Przepływamy przesmyk i wpływamy na wody Jeziora Płaskiego. SZLAKI WODNE Szlak kończymy w Jerzwałdzie.

Szlak jezior: Jeziorak i Płaskie Warto zobaczyć: Park Krajobrazowy Pojezierza szlak żeglarski i kajakowy Iławskiego, wsie turystyczne: Szałkowo, Iława, Szałkowo, Jażdżówki, Makowo, Makowo, Siemiany, wieś Jezierzyce, w Siemiany, Jerzwałd której gościł biskup Karol Wojtyła, grobla Wieprz-Bukowiec, Jerzwałd – wieś Zbigniewa Dystans: 27 km Nienackiego, autora „Pana Samochodzika Trudność: łatwa i Templariuszy”, magiczne zatoki i wyspy Jezioraka. Opis szlaku: Szlak rozpoczyna się w Iławie. Z prawej strony mijamy wypływającą z jeziora rzekę Iławkę, będącą dopływem Szlak Kanału Iławskiego, Elbląskiego Drwęcy, z lewej natomiast wyspę Wielka prawej stronie jeziora wejście do Kanału i rzeki Drwęcy Żuława. Na wysokości 2,6 km, po lewej Iławskiego. Za Jeziorem Karnickim kanał stronie znajduje się półwysep Krzywy szlak żeglarski kajakowy gwałtownie skręca w prawo na południe. Róg. Na 5 km szlak zmienia kierunek na Dopływamy do wsi Dębinka. Na 32 km północny, następnie na północno-wschodni. Dystans: 52 km Miłomłyn i rozwidlenie kanału. Za śluzą Po prawej stronie wieś wypoczynkowa Trudność: nieco trudna skręcamy w prawo. 37 km – Śluza Zielona, Szałkowo. Na 10 km miejscowość Jażdżówki, na 42 km wejście do Jeziora Drwęckiego. następnie Jezierzyce i Makowo. Zbliżamy Opis szlaku: Trasa szlaku pokrywa się do 15 Stąd, skręcając w lewo, można dopłynąć do się do wysp Mały i Duży Gierczak, tutaj km ze szlakiem jezior Jeziorak i Płaskiego. Ostródy i dalej poprzez śluzę Ostróda do następuje rozgałęzienie Jezioraka, płynąc Dalej, płynąc w prawo omijamy wyspy Gierczak jeziora Pauzeńskiego i Kanału Ostródzkiego, lekko w prawo dopłyniemy do Zatoki Kraga, z lewej strony. Kierując się na północny wiodącego do jeziora Szeląg. Skręcając skręcając w lewo popłyniemy w kierunku wschód dopływamy do Zatoki Kraga. Most w prawo, wpływamy w jedną z odnóg Siemian, Zalewa i Jeziora Płaskiego. Płynąc i krótki kanał przed jeziorem Dauby. Po jeziora Drwęckiego. Wypływ rzeki Drwęcy 14 15 Warto zobaczyć: Park Krajobrazowy Pojezierza wypływa z Jezioraka. Na wysokości 1,5 Iławskiego, wsie turystyczne: Szałkowo, km most drogowy, dalej jaz piętrzący Makowo, Siemiany, wieś Jezierzyce, w – konieczność przeniesienia kajaka. której gościł biskup Karol Wojtyła, miasta Wpływamy na jezioro Iławskie, na jego Iława i Zalewo, pruskie wsie: Pomielin, wschodnim brzegu znajduje się wieś Dół. Na 7 km wieś Dziarny, dalej Dziarnówko. Polajny i Matyty, wieś Dobrzyki Na rozwidleniu rzeki należy kierować się w lewo. Przed mostem jaz – konieczność przeniesienia kajaka. Most drogowy we Szlak rzeki Iławki i Drwęcy wsi Mały Bór i leśniczówka Papiernia na szlak kajakowy wysokości 16,5 km, dalej ujście do Drwęcy – skręcamy w prawo. Dystans: 21 km Trudność: łatwa Warto zobaczyć: most kolejowy w Iławie, wieś Dziarny i położone nieopodal Ławice Opis szlaku: Wyprawę rozpoczynamy – wieś noblisty Emila von Behring w Iławie, w miejscu, w którym Iławka

z jeziora w kierunku południowo-wschodnim. Drwęcą płyniemy aż do granic Pojezierza Iławskiego.

Warto zobaczyć: Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, wsie turystyczne: Szałkowo, Makowo, Siemiany, wieś Jezierzyce, w której gościł biskup Karol Wojtyła, wieś Gubławki, Mózgowo, zamek w Karnitach, miasta Iława, Miłomłyn i Ostróda, zabytkowe mosty

Szlak jezior: Jeziorak i Ewingi szlak żeglarski

Iława, Siemiany, Matyty, Dobrzyki, Zalewo

Dystans: 33 km Trudność: łatwa

Opis szlaku: Trasa szlaku pokrywa się do 20 km ze szlakiem jezior Jeziorak i Płaskiego. Po pokonaniu Płaskiej Bramki mijamy Zatokę Bukowiec. Na 22 km cypel Ostry Róg. Z prawej strony wejście do Zatoki Rudnia, później wyspa Czaplak. Płynąc dalej dopływamy do Cieśniny Matyckiej. Za wsią Matyty, kierując się na północny wschód, następuje zwężenie jeziora, wpływamy w 1 Szlak Kanału Iławskiego, Elbląskiego 3 Szlak jezior: Jeziorak i Płaskie Kanał Dobrzycki (długość 2475 m). Przez i rzeki Drwęcy wąską bramkę wchodzimy na jezioro Ewingi. Dopływamy do Zalewa. 2 Szlak rzeki Iławki i Drwęcy 4 Szlak jezior: Jeziorak i Ewingi

16 17 RAJDY KONNE

Weekend w siodle Czas trwania rajdu: 3 dni

Weekend w siodle skierowany jest do wszystkich miłośników jazdy konnej, którzy zmęczeni zgiełkiem dnia codziennego, chcą odpocząć na łonie natury. Podczas weekendowej przygody poznacie najpiękniejsze zakątki naszej okolicy. Trasy wiodą lasami, pośród malowniczych leśnych jezior i zakątków o historycznym znaczeniu.

Opis rajdu: I etap – Naszą konną przygodę rozpoczynamy wyjeżdżając z Bałoszyc do Jerzwałdu (38 km). Trasa wiedzie przez Szymbark, Gardzień oraz Solniki. W Szymbarku zwiedzamy ruiny zamku poznacie historię oraz tajemnicze podania gotyckiego, w Solnikach natomiast Raz do roku w wielkim lesie i legendy, związane z odwiedzanymi pozostałości starej huty szkła. Ostatni Czas trwania rajdu: 5 dni miejscami. odcinek pierwszego dnia rajdu wiedzie do Jerzwałdu. II etap – Dzień rozpoczynamy Rajd skierowany jest do wszystkich Opis rajdu: wyprawą do Bałoszyc. Trasa przebiega miłośników jazdy konnej oraz literatury. I etap – Rajd rozpoczynamy przejazdem przez Fabianki (pałac myśliwski), Zieleń, Podczas tego rajdu zapoznacie się z Bałoszyc do Jerzwałdu (45 km). Trasa Merynos i Ulnowo. Weekend w siodle to z pięknym krajobrazem Pojezierza przebiega przez Ulnowo i Januszewo. niezwykle atrakcyjna forma spędzania Iławskiego, który często opisywał pisarz Szlak wiedzie nad jeziorem Czerwica, wolnego czasu dla miłośników jazdy i Zbigniew Nienacki. Przebywając w domu gdzie znajduje się rezerwat kormoranów. turystyki konnej. pisarza poznacie bliżej jego twórczość i Z Jerzwałdu wracamy do Bałoszyc. II etap życiorys. Podczas rajdu odwiedzimy – Wyjazd do Przezmarku przez Witoszewo Szlakiem zamków krzyżackich historyczne zakątki oraz rezerwaty (30 km). W Przezmarku zwiedzamy ruiny przyrody. i pałaców pruskich zamku wójta krzyżackiego. III etap Czas trwania rajdu: 7 dni - Z Danielówki udajemy się do Starego Opis rajdu: Dzierzgonia (38 km) przez górę Pacankę. I etap – Konną przygodę rozpoczynamy Rajd skierowany jest do miłośników koni IV etap - Wyjazd na ostatni odcinek rajdu, przejazdem z Bałoszyc do Jerzwałdu. i historii. Zwiedzicie podczas niego zamki wiodący do Bałoszyc (45 km). Jedziemy Trasa przebiega przez Ulnowo i krzyżackie, znajdujące się nad brzegami przez Kamieniec, gdzie podziwiamy ruiny Januszewo. Z Januszewa jedziemy jezior i wśród gęstych lasów Pojezierza miejscowego pałacu Finckensteinów. przepięknym lasem do Jerzwałdu. Szlak Iławskiego. Wieczorami, przy ognisku, Starymi lipowymi drogami udajemy się wiedzie nad jeziorem Czerwica, gdzie do Bałoszyc. znajduje się rezerwat kormoranów. II etap – Trasa wiedzie z Jerzwałdu

16 17 przez Gardzień do wsi Szymbark. Stąd kierunku Jeziora Radomno, a następnie kierujemy się w stronę Solnik, następnie wsi Smolniki i Byszwałd. III etap - do Jerzwałdu. III etap - Wyjazd do Jedziemy przez Wzgórza Dylewskie. Bałoszyc (35km). Trasa przebiega przez Mijamy Złotowo, , Klonowo, Fabianki, Zieleń, Merynos i Ulnowo. Tułodziad, docieramy w końcu Szlakiem Grunwaldzkim na pola Grunwaldu. IV, V Rajd na pola Grunwaldu i VI etap – Po pobycie w Grunwaldzie Czas trwania rajdu: 8dni i okolicach, wracamy najpierw do Karasia. Następnego dnia udajemy się starym traktem do Jerzwałdu, poznając Rajd na pola Grunwaldu wiedzie po drodze uroki Jeziora Jasnego. Ostatni historycznymi zakątkami Pojezierza dzień rajdu to zwiedzanie okolic. Iławskiego i Ziemi Lubawskiej. Miejscem docelowym wyprawy są pola Grunwaldu, tętniące historią przez cały Organizatorem rajdów konnych jest rok. To niezwykła okazja, by zapoznać Stajnia „Niesamowity Dwór” się z dziejami tych ziem i poznać ich najbardziej urodziwe zakątki. Stajnia „Niesamowity Dwór” 14-233 Jerzwałd 51 Opis rajdu: 0-503-170-509 I etap – Rajd rozpoczynamy wyprawą 0-508-194-439 do Karasia, przez Szymbark. Dalej 0-663-891-439 podążamy starą trasą wzdłuż Jeziora Szymbarskiego i Jeziora Silm, w E-mail: [email protected] kierunku Iławy. Następnie jedziemy do Karasia. II etap - Z Karasia udajemy się w

Szymbarskiego. Kiedy wejdziemy między drzewa parkowego lasu, krótkim odcinkiem drogi nad doliną rzeki Osy dotrzemy do szosy łączącej Szymbark z Ząbrowem. Niedaleko stąd znajduje się rodowy cmentarz Finckensteinów. Po powrocie na szosę, cofniemy się w lewo i przez most na Osie powędrujemy do Szymbarka. Spod zamku trasa powiedzie nas do ruin dawnego folwarku Friedrichshof, do miejsca znanego przez okolicznych mieszkańców pod nazwą Stawki. Od skrzyżowania w Stawkach pójdziemy w lewo, aleją dębowo- brzozową, wiodącą do Starzykowa. Ze PIESZE TRASY Starzykowa pomaszerujemy w stronę TURYSTYCZNO-EDUKACYJNE Gardzienia. Z Gardzienia do Iławy wracamy autobusem. Na staropruskich i krzyżackich szlakach Warto zobaczyć: ścieżka dydaktyczna Iława – Kamionka – Szymbark nad jeziorem Silm, prastara wieś – Starzykowo - Gardzień Kamionka, grodzisko Kesselberg, Kopiec Napoleoński, rodowy cmentarz Dystans: 16 km Finckensteinów, ruiny zamku w Trudność: łatwa Szymbarku, wsie Gardzień i Starzykowo Małe, miejsca interesujące z punktu Opis szlaku: Wędrówkę rozpoczynamy widzenia archeologii i historii w Iławie, na rozwidleniu dróg do Kwidzyna i Grudziądza. Wchodzimy w W drodze do Golbetina las, skąd asfaltowa ścieżka poprowadzi nas do jeziora Silm. Docieramy do Iława – Kamień Duży – Windyki – Wola południowego brzegu jeziora Silm. Kamieńska – Tynwałd – Wilczany – Nasza wędrówka powiedzie wzdłuż Tynwałd - Makowo jego zachodniego brzegu, w kierunku Kamionki. Po przejściu wsi, zagłębiamy się w las i po pięciu minutach stajemy u Dystans: 16 km podnóża wałów jednego z najciekawszych Trudność: łatwa założeń obronnych w powiecie iławskim. Następnie powędrujemy wzdłuż Opis szlaku: Wędrówka rozpoczyna zachodniego brzegu pobliskiego jeziora się koło iławskiego ratusza. Ruszamy 18 19 W stronę Gryźli i dalej do Pietrzwałdu, Wysokiej Wsi i Klonowa, zakończy się nasza wędrówka. Byszwałd – Kazanice – – Gierłoż Aby wrócić do domu, można cofnąć się Polska do Napromu, albo też, dotarłszy do drogi krajowej Toruń-, skręcić w prawo Dystans: 10 km i dojść do odległego o 1 km Smykówka. Z Trudność: łatwa obu miejscowości kursują autobusy PKS do Ostródy i Lubawy. Opis szlaku: Wędrówka rozpoczyna się w Byszwałdzie. Trasa wędrówki prowadzi Warto zobaczyć: miejsca interesujące z w stronę Kazanic, drogą w prawo przed punktu widzenia archeologii i historii byszwałdzkim kościołem. Z Kazanic wędrujemy do Zielkowa. dochodzimy Leśne ścieżki dydaktyczne do rozwidlenia dróg. W lewo szosa prowadzi do mostu na Drwęcy, a potem Iława – Jezioro Silm - Iława przez Gramoty, Kałduny i Julin do szosy Iława-Ostróda. My pójdziemy prosto – do Dystans: 1,5 km Gierłoży Polskiej, w kierunku Gryźli. Trudność: łatwa Skręcamy w lewo i zagłębiamy się w las, gdy dotrzemy na jego skraj, odsłoni Opis ścieżki: Na rozjeździe dróg w się przed nami wieś Gierłoż Polska. Stąd kierunku na Grudziądz i Susz musimy niedaleko już do Gryźli. Nad Gryźlą skręcić w leśną asfaltową drogę, gdzie kończy się dzisiejsza wędrówka. Aby znajduje się tablica z planem przebiegu powrócić do Iławy, trzeba cofnąć się do trasy. Oprócz tablicy głównej na trasie Zielkowa i stamtąd pojechać autobusem. ustawionych jest 21 tablic informacyjnych przybliżających pracę leśników oraz Warto zobaczyć: Góra Zamkowa, kościoły procesy życiowe zachodzące w lesie. prosto przed siebie, ul. Dąbrowskiego, i cmentarze w Byszwałdzie i Kazanicach, Ścieżka biegnie lasami gospodarczymi docieramy do rozdroża. Powędrujemy dolina Drwęcy, miejscowe i przydrożne kompleksu Lasów Iławskich oraz nad wzdłuż szosy do Zalewa. W Kamieniu kapliczki, zabudowania wiejskie, jeziorem Silm. Wiata zbudowana z myślą Dużym skręcamy w stronę jeziora Łabędź. miejsca interesujące z punktu widzenia o turystach zachęca do odpoczynku i Od Kamienia Dużego poprowadzi archeologii i historii relaksu. nas w lewo droga do osady Windyki. Opuszczamy Windyki i leśną drogą docieramy do szosy. Dochodzimy do Zimowa wyprawa szlakiem starej kolei Jeziorno – Jezioro Jasne – Jezioro Czarne Woli Kamieńskiej, później do Tynwałdu. – Jeziorno Kiedy miniemy budynek tynwałdzkiej szkoły, po lewej stronie zobaczymy polną Dystans: 7 km drogę wiodącą w stronę Jezioraka. Nieco Trudność: łatwa Dystans: 4,5 km dalej w prawo od szosy odbija inna polna Trudność: łatwa droga, która prowadzi do osady Wilczany. Opis szlaku: Trasa rozpoczyna się w I tą drogą teraz podążymy – na leśne Zajączkach, koło wiaduktu dawnej kolei Opis ścieżki: Trasa ma swój wzgórze. Stąd niedaleko już do Wilczan. Samborowo-Turza Wielka. Schodzimy początek na parkingu przy drodze Z Wilczan można pomaszerować w lewo w dół i pod kamiennym łukiem tunelu Iława - Jerzwałd. Ścieżka jest do szosy i dalej w kierunku Makowa. wychodzimy na szosę biegnącą w tak zaprojektowana, by spełniać My pójdziemy jednak leśną drogą u kierunku Lipowa. Powędrujemy teraz wymagania turystów o różnych podnóża Mittelwaldu, cofając się w ten wzdłuż szlaku byłej kolei. Śnieżysta możliwościach. Dla najmłodszych sposób do starego cmentarza w lesie, droga do Lipowa nagle rozwidla i początkujących jest szlak żółty o na krańcu Tynwałdu. Polna droga w się: w lewo biegnie szosa do wsi, w długości około 3 km, dla bardziej kierunku Jezioraka poprowadzi nas do prawo zaś aleja grabowa do Nowego zaawansowanych szlak czerwony (4,5 skrzyżowania dróg. Kiedy zbliżymy Folwarku, którą wybieramy. Przed nami km), z dodatkową trasą wokół jeziora się do Jezioraka, znajdziemy się w zabudowania Nowego Folwarku. Kiedy Jasne, dla wytrawnych piechurów strefi e dużego kompleksu wczasowo- staniemy wreszcie między drzewami polecane jest odwiedzenie rezerwatu wypoczynkowego w Makowie. Około szosy wiodącej w kierunku Napromu kormoranów nad jeziorem Czerwica 800 metrów za Makowem szosa krzyżuje się z polną drogą. I tu kończy się nasza wędrówka. Możemy teraz cofnąć się do Makowa lub Tynwałdu i autobusem PKS wrócić do Iławy.

Warto zobaczyć: pozostałości dwóch grodów obronnych w Windykach, leśne wzgórze Mittelwald, jeziora Łabędź i Tynwałdzkie, klepaszyzna i inne miejsca interesujące z punktu widzenia archeologii i historii, turystyczna wieś Makowo

18 19 SZLAKI ROWEROWE Dystans: 42 km, 80% asfaltem Trudność: łatwa Iława - Kamieniec Czas przejazdu: 3h

Iława – Szczepkowo – Starzykowo Opis szlaku: Wyprawa rozpoczyna się w Miasta Lubawskiego. Tu kierujemy – Piotrkowo – Januszewo – Brusiny Iławie, na ulicy Stacyjnej. Przejeżdżamy się w stronę nowomiejskiej starówki. – Olbrachtówko – Olbrachtowo przez lasek miejski, na rozwidleniu Przekraczamy Drwęcę i jedziemy wprost do – Kamieniec – Susz – Ulnowo dróg skręcamy w lewo, w kierunku Kurzętnika. Po zapoznaniu się z atrakcjami – Chełmżyca - Iława Grudziądza. Przed nami Stradomno, miejsca, wracamy w stronę Nowego Miasta Laseczno, Jędrychowo i cel naszej podroży Lubawskiego. Przez Łąki Bratiańskie – Trupel. Wzdłuż jeziora poruszamy się Dystans: 60 km, 85% asfaltem jedziemy w stronę miejscowości Bratian. w stronę Szwarcenowa. Stąd, pokonując Tu na skrzyżowaniu skręcamy w prawo. Trudność: łatwa oznakowane skrzyżowania, jedziemy do Przez Chrośle i Radomno wracamy do Czas przejazdu: 4h wsi Wonna. Przejeżdżamy przez most nad Iławy. rzeką Gać, na skrzyżowaniu skręcamy w Opis szlaku: Wyprawę rozpoczynamy lewo. Dojeżdżamy do Szeplerzyzny w Iławie, na skwerze przy ulicy Warto zobaczyć: schron na drodze do a następnie, kierując się znakami, do Radomna, wyspa, most drewniany, Niepodległości. Bulwarem Jana Pawła Radomka. Stąd krętymi drogami leśnymi kościół i budynek dworca kolejowego II kierujemy się w stronę ul. Konstytucji niedaleko już do Iławy. 3 Maja, następnie ul. Sienkiewicza. w Radomnie, ruiny zamków w Bratianie Na rozwidleniu za Iławą skręcamy w Warto zobaczyć: kościół w Lasecznie, i Kurzętniku, muzeum, rynek i bazylika kierunku Kwidzyna. Przejeżdżamy przez kaplica grobowa Albertów w Truplu, w Nowym Mieście Lubawskim, ruiny Szczepkowo. Na skrzyżowaniu skręcamy jeziora Trupel i Popówko, kościół w klasztoru w Łąkach Bratiańskich, kościół w prawo. Dojeżdżamy do wsi Starzykowo, w Kurzętniku następnie poruszamy się w stronę Szwarcenowie, rezerwat przyrodniczy Januszewa, Brusin i Olbrachtowa. W oddali Jeziora Karaś widać już wieżę kościoła w Kamieńcu. Po Wokół Rezerwatu Jeziora Karaś zapoznaniu się z miejscowymi atrakcjami wracamy drogą w kierunku Susza. Po Iława - Kurzętnik zwiedzeniu miasta jedziemy w stronę Iława – Wikielec – Karaś – Wonna – Iławy. Po drodze Ulnowo, Falknowo, Iława – Radomno – Nowy Dwór – Wielka Wółka – Skarszewo – Wikielec Chełmżyca, niedaleko Szymbark, ponownie Nowe Miasto Lubawskie – Kurzętnik - Iława Szczepkowo i Iława. – Nowe Miasto Lubawskie – Bratian – Nowy Dwór – Radomno - Iława Dystans: 26 km, 80% asfaltem Warto zobaczyć: neobarokowe rzeźby Trudność: łatwa w Iławie, ruiny pobliskiego zamku w Dystans: 52 km, 100% asfaltem Czas przejazdu: 2h Szymbarku, pałac w Januszewie, kościół w Trudność: łatwa Opis szlaku: Kolejną rowerową wyprawę Olbrachtowie, kościół i pałac w Kamieńcu, Czas przejazdu: 3,5h kościół w Suszu, pomniki przyrody i miejsca rozpoczynamy przy wieży ciśnień, na ulicy 1 Maja w Iławie. Dojeżdżamy do ciekawe z punktu widzenia archeologii i Opis szlaku: Wyprawę rozpoczynamy lasu i jadąc utwardzoną betonową drogą historii na południowych krańcach Iławy, przy i, skręcając w prawo, drogą piaszczystą dzisiejszej parowozowni. Stąd kierujemy kierujemy się w stronę Wikielca. Iława - Trupel się w stronę Radomna, mijając po drodze Dojeżdżamy do drogi asfaltowej Iława Katarzynki. Kilka kilometrów dalej – Karaś. Dojeżdżamy do wsi Karaś. Za Iława – Stradomio – Laseczno – wjeżdżamy do wsi Chrośle, później miejscowym sklepem skręcamy w prawo, do Nowego Dworu, z pobliskich Łąk Jędrychowo – Trupel – Szwarcenowo w polną drogę. W drodze powrotnej Bratiańskich niedaleko już do Nowego – Wonna – Radomek - Iława odwiedzimy Szeplerzyznę, wieś Wonna i 20 21 Wielka Wółka, Skarszewo oraz Stradomno. Przez Wikielec wracamy do Iławy.

Pętla Iławsko-Ostródzka

Iława – Lubawa – Marwałd – Frygnowo – Stębark – Pola Bitwy Grunwaldzkiej – Gierzwałd – „Plattówka” – Durąg – Lichtajny – Ostróda – Samborowo – Iława

Dystans: 120 km, 92% asfaltem Trudność: łatwa Czas przejazdu: 8h

Opis szlaku: Szlak rozpoczyna się w Iławie. Miejskimi drogami rowerowymi dojeżdżamy do ul. Lubawskiej. Stąd podążamy do granic miasta i dalej w kierunku Sampławy, później Lubawy. Po zapoznaniu się z zabytkami miasta, kierujemy się na Lipy, dalej na Złotowo i Marwałd. Stąd, przez Tułodziad i Marcinkowo, jedziemy do Frygnowa i dalej, do Stębarka, skąd niedaleko już na pola grunwaldzkie. Z Grunwaldu wracamy do Frygnowa, dalej do Gierzwałdu. Kierujemy się w stronę Domkowa. Po lewej stronie mijamy „Plattówkę”, przejeżdżamy przez Domkowo, Pancerzyn, Durąg, Lichtajny, Kajkowo. Dojeżdżamy do Ostródy. Po zapoznaniu się z atrakcjami miasta, wracamy przez Samborowo do Iławy.

Warto zobaczyć: zabytki Iławy, schron przy drodze leśnej do Dziarn, jezioro Zielone, rzeka Drwęca, zabytki Lubawy, kościoły w Lipach i Złotowie, Muzeum Bitwy Grunwaldzkiej, zabytki Ostródy

1 Iława - Kamieniec 2 Iława - Trupel

20 21 ...... KULTURA I SZTUKA

Miasta, miasteczka i wsie Pojezierza Iławskiego, obok swoich niezaprzeczalnych walorów przyrodniczych i wypoczynkowych mają do zaoferowania mnóstwo atrakcji kulturalnych. Szeroki wachlarz odbywających się tu imprez, obecność wielu instytucji zrzeszających ludzi kultury i sztuki oraz bogata tradycja czynią z regionu kulturalne centrum Warmii i Mazur. Każdy znajdzie tu coś dla siebie. Wielbiciele szant wielką zabawę odnajdą w Iławie i licznych wsiach nad pobliskimi jeziorami. Melomanów jazzu tradycyjnego przyciąga coroczna „Złota Tarka”. Inne wydarzenia kulturalne dla mieszkańców regionu i jego gości to liczne festiwale muzyczne, turnieje tańca, wybory miss, spotkania i przeglądy poetyckie oraz regaty żeglarskie i mecze piłkarskie. Na uwagę zasługują również liczne działania lokalnych artystów, które istotnie kształtują kulturalny charakter regionu.

...... HISTORIA REGIONU

Obszar Pojezierza Iławskiego słynie arystokracji pruskiej. - 550 lat p.n.e.) jest dość słabo czytelne. nie tylko z doskonałych warunków Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Jedyny wyraźniejszy ślad stanowi tu turystycznych. Dodatkową atrakcją jest Pojezierza Iławskiego datowane są na stanowisko archeologiczne w Kamionce bogata historia regionu i związane z nią epokę schyłkowego mezolitu i paleolitu koło Iławy. Wczesna epoka żelaza (od zabytki. Znajdziemy tu ciekawe obiekty (ok. 5.500 lat p.n.e.). Brak jednak śladów ok. 550 lat p.n.e. do początku n.e.) jest dawnej kultury mieszczańskiej, pamiętające kultur typowo rolniczych z okresu neolitu już na terenie pojezierza reprezentowana średniowiecze kościoły gotyckie i ruiny (ok. 3.700 do 1.700 lat p.n.e.). Również dość obficie. Ludność tej epoki, uważana warowni krzyżackich oraz pałace dawnej osadnictwo epoki brązu (ok. 1700 lat p.n.e. powszechnie za bezpośrednich przodków 22 23 funkcje ważnych ośrodków miejskich, Lubawa oraz ówczesny powiat lubawski administracyjnych i militarnych. Dalszy stał się znaczącym ośrodkiem polskiego rozwój sieci osadniczej na tych terenach ruchu narodowego w zaborze pruskim. następuje w wieku XIV. Wówczas Stąd też wywodzili się ochotnicy do ukształtowane zostają zasadnicze jej oddziałów powstańczych w 1863 roku, elementy, które przetrwały do dziś. tworząc tzw. kompanię lubawską. Okres ten Założono większość wsi, w tym niemal przyniósł też Ziemi Lubawskiej ponowny wszystkie wsie kościelne. Po Pokoju wzrost gospodarczy. Na mocy traktatu Toruńskim zadłużony Zakon został wersalskiego powiat lubawski powrócił zmuszony do oddawania ziemi i majątków do Polski. Dnia 19 stycznia 1920 roku w zastaw za zobowiązania niewypłacone do Lubawy wkroczyły entuzjastycznie wobec zaciężnego rycerstwa. Dały one witane oddziały polskie armii generała początek wielkiej własności ziemskiej. Józefa Hallera. Rozpoczął się nowy okres Osiadły tu wówczas rody: Dohnów, w dziejach miasta – okres międzywojenny, Schoneichów, Sacków, Eulenburgów, w którym Lubawa utrzymała nadal swój Schliebenów, Finckensteinów. Również charakter zaplecza usługowego dla miasta na tym terenie przechodzą różne rolnictwa. Okupacja hitlerowska przyniosła Prusów, prowadziła gospodarkę rolniczo- koleje losu. Teren Pojezierza Iławskiego nie wzmożoną eksterminację ludności polskiej. hodowlaną, zamieszkiwała w dosyć został w znaczniejszym stopniu dotknięty Na terenie Lubawy zlokalizowany długotrwałych osadach otwartych, ale przez działania wielkiej wojny. Druga był obóz karny dla nieletnich. Wraz z budowała również osady obronne, tak wojna światowa również nie spowodowała wyzwoleniem miasto popadło w ruinę. o charakterze grodów jak i nawodne. większych zniszczeń. Zniszczenia Zniszczenia wojenne po przejściu II Kontynuacją rozwojową tej tradycji okolicznych majątków i miast zostały Frontu Białoruskiego sięgały około 80% kulturowej jest osadnictwo okresu wpływów spowodowane w większości już po ustaniu budynków. Mimo ogromnych zniszczeń rzymskich (od ok. roku 20 n.e. do 350 r. działań wojennych, a nawet w okresie kilku n.e.). Mimo dość słabego stanu badań nad do kilkunastu lat po wojnie. wczesnym średniowieczem (od ok. 350 r. n.e. do ok. 1200 r. n. e.), odkryta dotychczas Zupełnie inaczej kształtowały się dzieje liczba stanowisk z tego okresu jest dość historycznej Ziemi Lubawskiej. Pierwsza znaczna. Ślady te związane są najpewniej wzmianka na jej temat, mówiąca o istnieniu z osadnictwem pruskim (Gostyczyn, grodu w Lubawie, pochodzi z 1216 roku. Kamionka, Przezmark, Szymbark i Świadczy o tym dokument podpisany Wieprz). Nasilające się konflikty, oraz przez papieża Innocentego III, w którym ambicje polityczne Książąt Mazowieckich, potwierdził Chrystianowi - biskupowi spowodowały na początku XIII wieku pruskiemu – posiadanie Ziemi Lubawskiej. sprowadzenie na te tereny Zakonu Od 1257 roku Lubawa i okolice przeszły na Rycerskiego Szpitala Najświętszej Maryi własność biskupów chełmińskich, którzy Panny Domu Niemieckiego. Pierwszym utworzyli tutaj jednostkę terytorialną, ocalały obiekty architektury sakralnej terytorium podporządkowanym przez tzw. „biskupi klucz lubawski”. Biskupi stanowiące dziś chlubę miasta. Krzyżaków była Pomezania. Równocześnie wybudowali w Lubawie wspaniały zamek Krzyżacy rozpoczęli budowę własnej sieci będący ich stałą rezydencją. W 1260 roku Wszystko to znajduje swoje administracyjnej, militarnej i osadniczej, miejscowość była już znacznym centrum o odzwierciedlenie w licznych podaniach oraz budowę sieci parafialnej. Powstaje charakterze miejskim i obronnym. W roku z obszaru Pojezierza Iławskiego i zamek w Starym Dzierzgoniu, następnie 1269 Lubawa została zburzona w czasie dorzecza Drwęcy, z których zachwycają zamki w Przezmarku i Dzierzgoniu, najazdów Prusów z plemienia Sudowów. te najciekawsze: Zemsta kobiety z lasu, a kapituła pomezańska wznosi zamek Po roku 1326 Lubawa rozwijała się w Czerwona karczma, Zatopiony pałac a w Szymbarku. Miasta Iława i Zalewo oparciu o zasady prawa chełmińskiego. W w szczególności: Smok z Scholtenbergu, założone na początku XIV wieku pełniły 1440 roku miasto przystąpiło do Związku Dzwon z Zalewa, Opowieść o księdzu Pruskiego. Od pokoju toruńskiego Lubawa Weichslu i Dzikie polowanie. Warto wraz z okolicą należała do Polski aż do choćby na chwilę do nich sięgnąć, aby I rozbioru w 1772 roku. Na ten okres przekonać się, jak wielką wartość w sobie przypada najintensywniejszy rozkwit zawierają. miasta. Szczególnie rozwinął się handel i rzemiosło. Od 1772 roku w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Lubawa przeszła pod panowanie króla pruskiego. W 1774 roku w Lubawie stanął garnizon pruski. Jednocześnie nowe władze rozpoczęły akcję kolonizacyjną, ściągając na ziemię lubawską osadników niemieckich. Na mocy traktatu tylżyckiego z 1807 roku, Ziemia Lubawska weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Zniszczenia spowodowane wojnami napoleońskimi pogorszyły sytuację miasta. Mimo napływu dużej liczby ludności niemieckiej, Ziemia Lubawska zachowała swój polski charakter. W mieście umacniały się tendencje patriotyczne. W II połowie XIX wieku

22 23 W 1269 roku w okolicach Lubawy doszło wiek, kiedy tereny te znajdowały się pod roku nie zachował się ze względu na znaczne do bitwy pruskiego plemienia z armią wpływami rzymskimi. Znaleziono w nim zniszczenia wojenne i późniejsze rozbiórki. krzyżacką mistrza krajowego Helmericha liczne ozdoby oraz pięknie zdobioną wazę Główna ulica rozdzielała się na północnym von Rechenberga. W bitwie poległ wódz typu sigillata terra, importowaną z Galii, krańcu miasta na dwa ramiona, między Krzyżaków i wielu rycerzy zakonnych. która była wówczas jedną z rzymskich którymi znajdował się trójkątny rynek o prowincji. wymiarach 94x28x10m. Przy południowej W 1991 roku w Zalewie został odnaleziony pierzei rynku znajdował się kościół. skarb złotych fl orenów. Monety pochodzą z W 1974 roku na wyspie Wielka Żuława lat 1252 - 1334. Zostały prawdopodobnie nagrywano fi lm "Gniazdo" w reżyserii Jana Zanim przystąpiono do budowy Susza, ukryte w fundamentach jednej z kamienic. Rybkowskiego, opowiadający o pierwszych istniał tu prastary gród pruski o nazwie Przypuszcza się, że mogło być ich ok. 200 latach państwa polskiego. W fi lmie udział Susse, pobudowany na niewielkim sztuk i mogły należeć do bogatego kupca, brali m.in. Wojciech Pszoniak jako Mieszko wzniesieniu, otoczonym przez niedostępne dostojnika kościelnego lub dygnitarza. I, Wanda Neumann jako Dobrawa oraz bagna i jezioro. Ślady starego grodziska Franciszek Pieczka jako Mrokowa. kryją się w niewielkich dwóch wzgórzach Jeszcze przed II wojną światową na terenie na terenie parku miejskiego nad jeziorem Iławy natrafi ono na tzw. "grób księżniczki". Unikalny układ urbanistyczny starego Suskim. Wiek znaleziska datowany jest na I – IV miasta w Kisielicach wytyczony w 1331

...... OSOBY ZWIĄZANE Z REGIONEM Napoleon Bonaparte to bez wątpienia organizowanego na terenie Pojezierza w Olsztynku. Słynny i utalentowany jeden z najwybitniejszych wodzów w Iławskiego „Ogólnopolskiego Rajdu bakteriolog, był m.in. asystentem Roberta dziejach świata. Do historii przeszedł Szlakiem Pana Samochodzika”. Kocha. W 1895 roku został profesorem pobyt Napoleona w pałacu w Kamieńcu i na uniwersytetu w Halle oraz Instytutu Terapii zamku w Szymbarku. Stąd cesarz dyktował Stefan Żeromski wraz z Janem Doświadczalnej w Marburgu. Jest uważany swoje orędzia do senatu francuskiego i Kasprowiczem i Władysławem Kozickim również za twórcę immunologii. W roku administrował obejmującym niemal pół w ramach udziału w akcji plebiscytowej 1901 został pierwszym laureatem Nagrody Europy Cesarstwem. Legendą owiana uczestniczyli w wiecach i spotkaniach, Nobla w dziedzinie medycyny. W Ławicach jest historia domniemanego zamachu na przekonując mieszkańców Iławy i Susza znajduje się dziś Izba Pamięci Emila von cesarza w Zalewie. do głosowania w plebiscycie z 1920 roku Behringa. za przyłączeniem tych ziem do Polski. Aby Jan Paweł II – wielki papież Polak. Gościł upamiętnić pobyt pisarza, wybudowano w Na zamku biskupim w Lubawie, w latach dwa razy nad Jeziorakiem i w Iławie – w Iławie pomnik na jego cześć. 1535-1539, czterokrotnie przebywał 1959 roku jako biskup krakowski i w 1973 Mikołaj Kopernik. Lubawa zasłynęła nie jako kardynał. W 1999 roku dla uczczenia Emil Adolf von Behring urodził się w tylko z tego, że przebywał w niej słynny pobytu papieża w regionie, otwarto Ławicach koło Iławy w wielodzietnej astronom, ale także z Biblii Gutenberga, kajakowy szlak wodny. Jego trasa wiedzie rodzinie nauczyciela. Gimnazjum ukończył zwanej też Biblią Pelplińską. Zakupił ją z Ostródy, przez Miłomłyn, Siemiany, dla zamku biskupów chełmińskich biskup Gizerek do Iławy. Wybudowano również Chrapicki. kaplicę na Gizerku, która dokumentuje pobyt Jana Pawła II w regionie. Jenny von Gustedt, córka znanej arystokratki Diany von Papenheim We wsi Jerzwałd mieszkał i tworzył prozaik była owocem gorącego i głośnego i dramatopisarz Zbigniew Nienacki. W romansu swej matki z królem Westfalii swojej pracowni z oknami wychodzącymi Hieronimem Bonaparte, bratem cesarza na szeroką płaszczyznę wód jeziora Napoleona. Młodziutka Jenny była też Płaskiego stworzył między innymi „Pana ulubienicą przyjaciół swej matki – wielkich Samochodzika i templariuszy”. Dzisiaj niemieckich poetów: Johanna W. Goethe i pamiątki po Nienackim można zobaczyć Friedricha Schillera. Część swego barwnego w utworzonej w jego jerzwałdzkim domu życia spędziła w wybudowanym niedaleko Izbie Pamięci a przygody bohaterów z Iławy pałacu w Gardzieniu. wielu jego książek przeżywać możemy raz jeszcze – tym razem podczas

24 25 ...... WITAMY W REJONIE KŁAJPEDY!

Rejon Kłajpedy pod względem pierwszą wojnę światową. Największy historycznym, przyrodniczym i kulturowym rozwój Gargždai przypadł jednak na okres należy do najciekawszych regionów po 1945 roku. Dziś miasto i okolice znane w tej części Europy. Rozsławiają go są jako centrum turystyczne, kulturalne i przede wszystkim wspaniałe możliwości sportowe. wypoczynku, rozrywki i rekreacji. To Rezerwat Rzeki Minija niezwykle popularne miejsce wśród wielu turystów odwiedzających Litwę. Minija – prawy dopływ Niemna, to jedna z najpiękniejszych rzek Litwy. Jej Gargždai początkiem jest jezioro Didonas, długość rzeki to ponad 200 km. W celu ochrony Gargždai jest administracyjnym centrum unikatowego środowiska wodnego regionu, położonym zaledwie 15 km od utworzono tu rezerwat, włączony w samej Kłajpedy i zamieszkiwanym przez Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. niewiele ponad 15 tysięcy mieszkańców. Rzeka ma przebieg silnie meandrujący, W historycznych źródłach występuje jako uwagę przyciąga piękno tutejszych Garisda. Prawa miejskie i herb (szpada krajobrazów, rozmaitość ukształtowania otaczana przez laur) nadane zostały terenu. Odcinek od Gargždai do Šernai Gargždai w 1792 roku. Intensywny jest rezerwatem ichtiologicznym. rozkwit miasta zahamowany został przez Unikalne fragmenty lasów, tereny lęgowe

24 25 ptactwa, różnorodność występujących tu ryb oraz ciekawa rzeźba terenu sprawiły, że na Miniji coraz bardziej popularne stają się sporty wodne. W 2005 tutejsze samorządu otrzymały z programu Phare dofinansowanie do projektu, mającego na celu rozwinięcie infrastruktury i usług turystycznych, co pozwoli w przyszłości na przekształcenie rzeki w główną trasę wodną w regionie. Wydarzenia kulturalne

Rejon Kłajpedy ma do zaoferowania mnóstwo atrakcji kulturalnych. Wydarzenia kulturalne dla mieszkańców regionu i jego licznych gości to festiwale muzyczne, taneczne i imprezy sportowe. Na uwagę zasługują w szczególności odbywająca się w maju Międzynarodowa Noc Muzeów, czerwcowy Dzień Dziecka, Festiwal w Priekule i Dnia Jana w Gargždai i Agluonėnai, odbywające się w lipcu obchody rocznicy koronacji króla Mendoga, Dni teatru w Agluonėnai, spływ rzeką Manija, Festiwal rybacki w Drevernie oraz festiwale w Dovilai, Veiviržėnai, Veiviržėnai i sierpniowe Dni Gargždai.

26 27 ...... BAZA TURYSTYCZNA

CZEKAMY NA ŻEGLARZY COŚ NA ZĄB PIZZERIA-GRILL BAR „NIL” ul. Sobieskiego 55, 14-200 Iława „POD OMEGĄ” RESTAURACJA „IMD” tel. (089) 648 84 77 ul. Sienkiewicza 24, 14-200 Iława EUROPA CENTER [email protected] tel. (089) 648 40 93, ul. Ostródzka 54, 14-200 Iława fax (089) 648 63 62 tel./fax. (089) 649 12 24 RESTAURACJA „LEŚNA” [email protected] [email protected] ul. Sienkiewicza 9, 14-200 Iława www.podomega.pl tel. (089) 648 81 88 RESTAURACJA [email protected], „SMOCZA JAMA” www.lesna-ilawa.pl PRZYSTAŃ „SKARBEK” ul. Sobieskiego 1D, 14-200 Iława ul. Wańkowicza 12, 14-200 Iława, tel. (089) 648 62 58 , tel./fax. (089) 648 64 40, tel. kom. 0 603 388 637 tel. kom. 0 601 666 539 www.smocza-jama.pl WYPOCZNIJ AKTYWNIE [email protected] [email protected] www.przystanskarbek.pl STAJNIA „NIESAMOWITY RESTAURACJA DWÓR” STOWARZYSZENIE SPORTÓW „STARY TARTAK” 14-233 Jerzwałd 51 ul. Biskupska 5, 14-200 Iława WODNYCH, MIĘDZYSZKOLNY tel. 0 503 170 509, 0 508 194 439, tel./fax (089) 648 66 33, 0 663 891 439 OŚRODEK SPORTOWY tel. kom. 0 603 522 588 ul. Karola Chodkiewicza 5, [email protected] www.starytartak.com.pl www.niesamowitydwor.pl 14-200 Iława [email protected] tel. (089) 648-25-96, organizacja rajdów konnych fax (089) 648 21 47 BAR RESTAURACYJNY BISTRO [email protected] „GASTRO” S.C. FIRMA MARKETINGOWA www.zagle.ilawa.pl ul. Niepodległości 1I, 14-200 Iława „OZZY” tel./fax. (089) 648 69 59 Hala Sportowo-Widowiskowa, ul. PENSJONAT „BARAKUDA” Niepodległości 11, 14-200 Iława ul. Chodkiewicza 12, tel.(089) 648 62 81, “POD OMEGĄ” 14-200 Iława (089) 644 85 36, ul. Sienkiewicza 24, 14-200 Iława tel. kom. 0 600 894 701 tel./fax (089) 644 81 50, tel. (089) 648 40 93, tel. kom. 0 501 029 879 [email protected] fax (089) 648 63 62 www.ozzy.ilawa.pl [email protected] [email protected] rowery, siłownia, sauna, aerobic, www.barakuda.com.pl www.podomega.pl indor cycling, organizacja KLUB FATAMORGANA imprez rekreacyjnych ul. Grunwaldzka 13, 14-200 Iława i sportowych, rowerowe imprezy [email protected] integracyjne dla fi rm

26 27 INSTRUKTOR SURVIVALU PAŁAC BAŁOSZYCE PENSJONAT „BARAKUDA” Bałoszyce 25, 14-240 Susz Maciej Kucharski, tel. 0 601 512 989, ul. Chodkiewicza 12, 14-200 Iława tel. (055) 278 07 40, (055) 278 07 tel./fax (089) 644 81 50, tel. kom. 0 [email protected] www.viet-nam.pl 42, fax (055) 278 07 41 501 029 879 survival, paintball, gry linowe, festyn, [email protected] [email protected] eksploracja, integracja www.palacbaloszyce.com www.barakuda.com.pl

„RANCZO WINDYKI” Windyki 2, 14-200 Iława, tel. (089) 648 50 15, tel. kom. 0 607 50 25 25 "POD OMEGĄ" PAŁAC POZORTY [email protected] ul. Sienkiewicza 24, 14-200 Iława 12-230 Zalewo, Pozorty 4 www.ranczowindyki.com.pl tel. (089) 648 40 93, tel./fax (089) 758 40 36, fax (089) 648 63 62 tel. kom. 0 602 220 409 jazda konna i kuligi, wynajem bryczki, [email protected] [email protected] www.pozorty.pl wędkowanie www.podomega.pl

MIĘDZYSZKOLNY KLUB SPORTOWY „ZRYW-VOLLEY” ul. Mierosławskiego 10, 14-200 Iława GOSPODARSTWO tel. (089) 644 83 68, fax (089) 644 83 67, GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE AGROTURYSTYCZNE tel. kom. 0 601 309 697 "PRZYSTAŃ" „DOM POD LASEM” [email protected] Matyty 8, 14-230 Zalewo Radomek 11A, 14-200 Iława www.zryw-volley.com tel./fax (089) 758 83 90, tel. (089) 640 12 49, szkółka piłki siatkowej dziewcząt tel. kom. 0 603 867 616 tel. kom. 0 665 369 511 [email protected] i chłopców [email protected] www.dompodlasem.com PPHU ADAM KOPICZYŃSKI ul. Narutowicza 10, 13-300 Nowe Miasto Lubawskie GOSPODARSTWO tel. (056) 474 20 95, AGROTURYSTYCZNE „TĘCZA” tel. kom. 0 604 507 012 OŚRODEK WYPOCZYNKOWY ul. Kwiatowa 10, 14-204 Rudzienice [email protected] „LEŚNA” ul. Sienkiewicza 9, 14-200 Iława tel. (089) 640 22 05, www.splywydrweca.pl tel. (089) 648 81 88 tel. kom. 0 512 467 588, kajaki, canoe- wynajem, transport, [email protected], [email protected] organizacja spływów kajakowych www.lesna-ilawa.pl www.tecza.ilawa.pl

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „PRZYSTAŃ” GOSPODARSTWO Matyty 8, 14-230 Zalewo EKOLOGICZNE AGROTURYSTYCZNE tel./fax (089) 758 83 90, GOSPODARSTWO ROLNE „WOJCIECHÓWKA” tel. kom. 0 603 867 616 „PLATTÓWKA” Wieprz 27, 14-230 Zalewo [email protected] 14-107 Gierzwałd 45, tel./fax (089) 758 38 35, www.przystan-matyty.emeteor.pl tel./fax (089) 647 20 82 tel. kom. 0 605 472 768 [email protected] jazda konna, skiring i kuligi, [email protected] www.wojciechowka.pl żeglarstwo, wypożyczalnia sprzętu www.platte.pl wodnego, rowery

WYPOCZYNEK GOŚCINIEC „POMEZANIA” GOSPODARSTWO DOM GOŚCINNY „AGATA” Różnowo 11B, 14-240 Susz AGROTURYSTYCZNE “AZYL” tel. (055) 278 69 01, Szałkowo 11, 14-204 Iława ul. Owocowa 15A, 14-200 Iława tel. kom. 0 504 03 74 47 tel. 089 648 37 89 tel. (089) 648 39 94, 0 606 487 819 [email protected] [email protected] [email protected] www.pomezania.emeteor.pl www.eholiday.pl/noclegi-4412.html www.agatailawa.emeteor.pl

28 29 GOSPODARSTWO OBJAŚNIENIA PUNKTY INFORMACJI, BIURA AGROTURYSTYCZNE „EDEN” PODRÓŻY I INNE Skitławki 3, 14-230 Zalewo PIKTOGRAMÓW tel. kom. 0 608 514 585 BIURO TURYSTYCZNE – [email protected] SPRZĘT WODNY HALINA LISTKOWSKA ul. Niepodległości 10/21, 14-200 Iława tel. (089) 648 33 30, 648 91 01, STANICA WODNA fax (089) 648 91 00 [email protected] OŚRODEK WYPOCZYNKOWY turystyka krajowa i zagraniczna, bilety „PERKOZ” PLAC ZABAW lotnicze i promowe ul. Konstytucji 3-go Maja 7, 14-200 Iława PAUMAR SNOW HOLIDAYS tel. 089 677 33 17, OGNISKO ul. 1 Maja 16/8, 14-200 Iława tel./fax (089) 648 23 35 tel. (089) 648 87 02, [email protected] tel. kom. 0 605 446 569 www.naturatour.pl POKOJE [email protected] www.snowholidays.pl OŚRODEK spędź z nami wakacje we WYPOCZYNKOWY włoskich Alpach

GOSPODARSTWO GOSPODARSTWO INFORMACJA TURYSTYCZNA AGROTURYSTYCZNE AGROTURYSTYCZNE ul. Niepodległości 13, 14-200 Iława „U MARZENY” tel. (089) 648 58 00, Chelmżyca 13, 14-240 Susz PENSJONAT fax (089) 648 82 48 tel./fax (089) 648 15 39, [email protected], tel. kom. 0 509 450 877 www.it.ilawa.pl [email protected] INFORMACJA www.agrochelmzyca.pl INTERNETOWE SERWISY INFORMACYJNE TELEFON www.ilawa.net.pl, www.e2012.travel.pl www.kanalelblaski.com, BAR STAJNIA www.mazury-zachodnie.eu "NIESAMOWITY DWÓR" [email protected] 14-233 Jerzwałd 51 TV reklama internetowa, kampanie tel. 0 503 170 509, 0 508 194 439, internetowe 0 663 891 439 DOSTĘP DO INTERNETU [email protected] DRUMEDIA www.niesamowitydwor.pl ul. Dąbrowskiego 48C, 14-200 Iława WĘDKOWANIE tel. (089) 648 66 84, tel. kom. 0 604 176 747 UDOGODNIENIA DLA OSÓB [email protected] www.drumedia.pl NIEPEŁNOSPRAWNYCH druk, reklama, pełna poligrafi a "RANCZO WINDYKI" Windyki 2, 14-200 Iława PARKING GLAMOUR STUDIO tel. (089) 648 50 15, ul. Sobieskiego 1/1i, 14-200 Iława tel. kom. 0 607 50 25 25 MOŻLIWOŚĆ PRZYJAZDU tel. (089) 648 69 39, tel. kom. [email protected] ZE ZWIERZENTAMI 0 500 530 360 pielęgnacja dłoni, przedłużanie www.ranczowindyki.com.pl PŁATNOŚĆ KARTĄ i wymodelowanie paznokci metodą żelową i akrylową, makijaż dzienny i okolicznościowy, kolczykowanie DOSTEP DO FAKSU ciala – body piercing, pielęgnacja stóp, solarium PENSJONAT „HAIDYSÓWKA” Szałkowo 20A, 14-200 Iława TOALETY OŚRODEK EDUKACJI tel. (089) 648 56 62, EKOLOGICZNEJ fax (089) 649 32 24 JAZDA KONNA ul. Niepodległości 13, 14-200 Iława [email protected] tel. (089) 648 58 00, www.haidysowka.pl fax (089) 648 82 48 BASEN [email protected] www.ekologia.ilawa.pl

POSIŁKI

28 29 30 31 30 31 32