De Springstaarten Van Nederland: Het Genus Bilobella, Nieuw Voor De Fauna, En Neanura (Hexapoda: Entognatha: Collembola)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
de springstaarten van nederland: het genus BILOBELLA, nieuw voor de fauna, en NEANURA (hexapoda: entognatha: collembola) Matty Berg Uit Nederland zijn ruim 200 soorten springstaarten bekend, maar er zijn nog veel nieuwe soorten te verwachten. Deze verwachting is vooral gebaseerd op meldingen van springstaarten uit Denemarken, Duitsland en België, in biotopen die ook bij ons te vinden zijn. In de winter van 2007 werd op een ruderaal terrein in Westzaan Bilobella braunerae ontdekt, een nieuwe soort (en nieuw genus) voor ons land. In dit derde artikel in de serie springstaarten van Nederland worden de twee verwante genera Bilobella en Neanura geïntroduceerd, waarbij de nieuwe soort wordt behandeld. Met de determinatiesleutel zijn de Nederlandse soorten uit de subfamilie Neanurinae, plus de verwachte soorten op naam te brengen. inleiding De kleurvariatie in deze groep is groot, van onge- Springstaarten zijn wat hun vorm betreft te ver- kleurde witte dieren tot opvallend gekleurde delen in twee grote groepen. De bolvormige springstaarten met een duidelijke metaalglans. dieren behoren tot de groep Symphypleona, mooi Binnen de Arthropleona neemt de suborde Podu- gekleurde soorten, vaak met een opvallende vlek- romorpha een bijzondere plaats in. Deze groep of streeptekening. Veel soorten uit deze groep is te herkennen aan het gedrongen lichaam, korte leven op de bodem of in de vegetatie. De lang- antennen en korte poten. Vaak is de springvork werpige dieren worden ingedeeld in de Arthro- gereduceerd of zelfs afwezig. Over het algemeen pleona, waartoe de meesten soorten behoren. zijn het trage lopertjes. Figuur . Habitus Bilobella brau- nerae. Foto Theodoor Heijerman. Figure . Habitus Bilobella brau- nerae. Photo Theodoor Heijerman. berg ‒ de springstaarten van nederland: BILOBELLA en NEANURA Figuur . Habitus Neanura musco- rum. Foto Theodoor Heijerman. Figure . Habitus Neanura musco- rum. Photo Theodoor Heijerman. Tijdens het inventariseren van bodemfauna op op het genus Bilobella uit, maar daar staan lang een voormalig houtopslagterrein in Westzaan niet alle Europese soorten in. Aanvankelijk dacht vond ik op 8 februari 7 een flink aantal fel- ik aan B. aurantiaca (Caroli, 9), een soort met oranje springstaartjes onder loszittend schors op een overwegend zuidelijke verspreiding (Dehar- oude, dikke liggende populierenstammen. De veng et al. 7), die dezelfde kleur heeft als de dieren vielen meteen op door hun oranje lichaam, onbekende Bilobella uit Westzaan. Een recent een kleur die andere springstaarten in Nederland artikel van Stomp & Weiner (5) over opmer- niet bezitten, hun gedrongen postuur en hun trage kelijke springstaarten voor Luxemburg, toonde beweging. Bij verstoring sprongen ze niet weg, wat een mooie foto van Bilobella braunerae Dehar- duidde op de afwezigheid van een springvork. Hun veng, 98, gevonden langs de rivier Ernz Noire. gelijkenis met Neanura muscorum (Templeton, Dit was de meest noordelijke vindplaats van 835) was opvallend, maar deze soort is blauw van B. braunerae in Europa tot dan toe. Met de ori- kleur. Thuis met de boeken erbij kon deze fraaie ginele beschrijving van Deharveng (98) ernaast soort inderdaad in de subfamilie Neanurinae kon de identiteit met zekerheid worden vast- ingedeeld worden, waartoe ook N. muscorum gesteld; B. braunerae, een nieuwe soort voor onze behoort. Neanura muscorum is in Nederland alge- fauna (fig. ). meen en tot voor kort de enige vertegenwoordiger uit de subfamilie Neanurinae. Determinatie van naamlijst het oranje springstaartje tot op de soort was niet eenvoudig. In de directe omgeving van ons land De subfamilie Neanurinae is met de genera komt geen feloranje vertegenwoordiger van de Bilobella en Neanura in ons land vertegenwoor- Neanurinae voor. De soort die er nog het meest digd. Wereldwijd zijn er 3 soorten uit het genus op leek is Monobella grassei (Denis, 93), met een Bilobella bekend, die alleen in Europa voorkomen mooie gele kleur, die onder meer bekend is uit (Bellinger et al. 6). Het genus Bilobella is Engeland (Hopkin 7). Maar de determinatie- nieuw voor de fauna, in ons land aanwezig met kenmerken kwamen niet overeen. Met de sleutel de soort B. braunerae (fig. ). Ten zuiden van in Jordana et al. (997) kom je vrij gemakkelijk Nederland leeft nog een Bilobella-soort, namelijk mededelingen 3 ‒ 9 B. aurantiaca, die is gemeld voor Frankrijk, Oos- Di De Dl L tenrijk en Zwitserland en het mediterrane gebied (Deharveng et al. 7). Deze soort komt waar- Thoraxsegment - schijnlijk niet in Nederland voor. Alle andere Thoraxsegment 3 3 3 soorten uit dit genus leven rond de Middellandse Thoraxsegment 3 3 3 3 Zee. Wereldwijd zijn er 4 soorten uit het genus Abdominaalsegment 3 3 Neanura bekend. Hiervan komt ongeveer de helft Abdominaalsegment 3 3 in Europa voor, in totaal 8 soorten (Bellinger et Abdominaalsegment 3 3 3 al. 6). Voor Nederland is één Neanura-soort Abdominaalsegment 4 - 4 - 6 gemeld, die genoemd is in de laatst verschenen Abdominaalsegment 5 - - 7 - - naamlijst (Buitendijk 94) en de handleiding Abdominaalsegment 6 - - 7 - - voor het inventariseren van springstaarten (Berg ): Neanura muscorum (fig. ). In de ons Tabel . Chaetotaxie Bilobella braunerae. Codering en omringende landen komen nog vier soorten voor, positie van de tuberkels of wratachtige uitstulpingen op namelijk N. minuta Gisin, 963, onder andere in de linker- of rechterzijde van het lichaam: Di. dorsaal, binnenkant, De. dorsaal, buitenkant, Dl. dorsolateraal, Frankrijk en Polen, N. pallida Deharveng, 979, L. lateraal. Het getal geeft het aantal macroharen in Frankrijk, N. parva Stach, 95, onder andere (haren) op een tuberkel aan, voor de drie thoracale en in Duitsland, en N. pseudoparva Rusek, 963, in de zes abdominale segmenten. De streepjes geven aan Polen en verder naar het oosten. (Deharveng et al. dat de posities van de macrochaeta op abdominaal- 7). Deze en de overige soorten hebben vooral segment 4-6 niet overeenkomen met de posities Di, De, 98 een oostelijke verspreiding en geen van deze soor- Dl of L. Naar Deharveng ( ). Table . Chaetotaxy Bilobella braunerae. Code and posi- ten wordt voor Nederland verwacht. tion of tubercles or wart like protrusions on the left or right side of the body: Di. Dorsal, inside, De. Dorsal, Orde Collembola outside, Dl. Dorsolateral, L. lateral. De numbers indi- Suborde Poduromorpha cate the number of macrochaeta (hairs) on each tuber- Familie Neanuridae cle, for the three thoracal and six abdominal segments. The stripes indicate that the position of the macro- Subfamilie Neanurinae chaeta on abdominal segment 4-6 are not according to Genus Bilobella Caroli, 9 the positions Di, De, Dl or L. After Deharveng (98). B. braunerae Deharveng, 98 Genus Neanura MacGillivray, 893 N. muscorum (Templeton, 835) = Achorutes muscorum Tempelton, 835 om schimmeldraden te vermalen is daarom ook afwezig. Soorten uit de subfamilie Neanurinae De naamgeving volgt Deharveng et al. (7). zijn ,5 tot 3,5 mm lang. Het lichaam is kort en Voor een uitvoerige beschrijving van het genus gedrongen, met duidelijk afgetekende lichaams- Bilobella en Neanura wordt verwezen naar Jordana segmenten en draagt geen anaaldoornen op de et al. (997) en Stach (95). achterlijfspunt. Het lichaam is bezet met opval- lende, wratachtige bultjes, waarop lange haren staan. De kop heeft + of 3+3 ocellen, het tabel postantenaalorgaan is afwezig. De antennen zijn De familie Neanuridae wordt gekenmerkt door kort en dik en bestaat uit vier segmenten. De een sterke modificatie van de monddelen. De springvork is afwezig. Zie voor een uitleg van de mandibel en de maxille zijn sterk verlengd en morfologische termen de tekening in Berg (7). eindigen in een priemvormige of kleine, getande top. De monddelen zijn zeer geschikt voor het Met de tabel zijn alle Neanurinae-soorten op aanprikken van schimmeldraden. De kauwplaat naam te brengen die in Nederland voorkomen berg ‒ de springstaarten van nederland: BILOBELLA en NEANURA 3 a b c d Figuur 3. Habitus Monobella grassei, Engeland. Foto Figuur 4. Ocellen, rechterkant kop, a. drie ocellen, Jonathan Michaelson. b-d. twee ocellen. Alle tekeningen Matty Berg. Figure 3. Habitus Monobella grassei, UK. Photo Figure 4. Ocelli, right side of head, a. three ocelli, Jonathan Michaelson. b-d. two ocelli. All drawings Matty Berg. I II IV III V a a I II IV III V b b Figuur 5. Macrochaeta op rechterkant abdominaalseg- Figuur 6. Abdominaalsegment 4-5, a. tuberkel op ment -3, a. haren ongeveer zo lang als lengte segment, midden van segment 5, b. + tuberkels op midden van b. haren ongeveer × zo lang als lengte segment. segment 5. Figure 5. Macrochaeta right side abdominal segment Figure 6. Abdominal segment 4-5, a. tubercle on mid- -3, a. hairs about as long as length of segment, b. hairs dle segment 5, b. + tubercles on middle segment 5. about × as long as length segment. 4 mededelingen 3 ‒ 9 , mm , mm , mm a b c Figuur 7. Bilobella braunerae. a. oog, rechterkant, b. macrochaeta, op abdominaalsegment 5, c. abdominaal- segment 5-6, door ophelderen van het materiaal is segment 6 van bovenaf zichtbaar geworden. Figure 7. Bilobella braunerae. a. eye, right side, b. macrochaeta, on abdominal segment 5, c. abdominal segment 5-6, segment 6 now visible due to clearing of material. of te verwachten zijn. In het zuiden van Engeland - De lange haren op de bovenkant van de komen twee soorten voor die in dezelfde sub- abdominale segmenten -3 zijn ongeveer even familie als Bilobella en Neanura zijn ingedeeld, lang als de lengte van abdominaalsegment Monobella grassei (Denis, 93) (fig. 3) en Lathrio- (fig. 5a). De kleur van het lichaam is geelwit pyga longiseta (Caroli, 9) (Hopkin 7). Deze of helder oranje . 3 laatste soort is ook voor Duitsland vastgesteld (Deharveng et al. 7). Beide soorten leven 3 De bovenkant van abdominaalsegment 5 heeft onder gevallen boomstammen in loofbossen, twee naast elkaar gelegen wratachtige uitstul- waarbij L. longiseta ook synantroop in een tuin- pingen (fig. 6b). De kleur van het lichaam is centrum is waargenomen, en zouden in ons land helder oranje (fig. ) … Bilobella braunerae aanwezig kunnen zijn. Voor een uitvoerige - De bovenkant van abdominaalsegment 5 heeft beschrijving van B.