1 Edicija: Drugi Svjetski Rat U Pivi U Djelima Revolucionara, Naučnika I Književnika

EDICIJA: DRUGI SVJETSKI RAT U PIVI U DJELIMA REVOLUCIONARA, NAUČNIKA I KNJIŽEVNIKA KNJIGA I

USTANAK, POKOLJ U DOLIMA I DRUGE RATNE PRIČE

PRIREDIO: Radmilo TADIĆ

1 EDICIJA: DRUGI SVJETSKI RAT U PIVI U DJELIMA REVOLUCIONARA, NAUČNIKA I KNJIŽEVNIKA

KNJIGA I

USTANAK, POKOLJ U DOLIMA I DRUGE RATNE PRIČE

NAŠA PIVA DOO, PODGORICA, ULICA 27. MARTA BB IZDAVAČ: „Nositi neprekidno u sebi Crnu Goru znači i dar i prokletstvo. Crna Gora je TEHNIČKA PRIPREMA: Duško MIHAILOVIĆ morska pjena i sniježna prašina, igra kamenih litica i sunovrat potoka, grohot LEKTOR: Goran POPOVIĆ bitaka i pijanstvo ratova. To je zemlja nade i očajanja, jave i snoviđenja... To je zemlja najveće krajnosti – dubokog mraka i raskošne svjetlosti, slobodni PRIREĐIVAČ: Radmilo TADIĆ zatočenik i usužnjena sloboda. To je nikad ne napisana istorija u kojoj su ljudi AVGUST 2020 vjekovima plakali kriomice i svoje i tuđe suze“. Ova knjiga je objavljena uz podršku Ministarstva kulture Crne Gore

2 3 Umjesto uvoda (o djelima i autorima)

U susret osamdesetogodišnjici Trinaestojulskog ustanka, odlučio sam da priredim ediciju „Drugi svjetski rat u Pivi u djelima revolucionara, naučnika i književnika” s ciljem da obnovimo sjećanja na neke događaje i ljude čija su djela imala dalekosežne posljedice na dešavanja u Pivi, Crnoj Gori i Jugo- slaviji. Knjige čije ćemo djelove prezentirati u ediciji danas su veoma rijetke, njihovi autori su u narodu prepoznati kao ličnosti nespornog autoriteta u moralnom, naučnom i svakom drugom smislu. Oni svjedoče i o tome da su Pivljani protiv neprijatelja ustali znatno prije 13. Iz knjiga akademika Obrena Blagojevića („Piva”, Stručna knjiga dd Beograd jula 1941. godine ‒ već početkom juna počele su prve borbe u pograničnim 1996) , Vidoja Žarkovića („Stazama slobode 1941-1945”, „Pobjeda” – Istorijski oblastima prema Gacku, inicirane terorom ustaških jedinica, kao i da su dali institut Crne Gore 2005) Obrada Cicmila (”Durmitorski NOP odred i njego- krupan doprinos NOB-u i u mnogim krajevima van Pive i Crne Gore. vo područje 1941-1945”, Vojnoizdavački zavod Beograd 1966), dr Božidara Tadića („Smriječno selo u Pivi”, Obod 2004) Istoriju pišu pobjednici, ali valja istaći da je većina knjiga o kojima je riječ nastala sa dovoljne istorijske distance i da se stoga uvećava kritički odnos autora prema događajima kojih se sjećaju ili o kojima pišu na osnovu istorijskih izvora. Obren BLAGOJEVIĆ (1912-2001) rođen je u Dulutu U kolektivnom sjećanju Pivljana, Drugi svjetski rat je zabilježen i kao revoluci- u Minesoti, ali ubrzo poslije njegovog rođenja porodica ja, kao podjela na četnike i partizane, koja vuče korijene do današnjih dana, ali se u vrijeme Balkanskih ratova vratila iz SAD u Pivu, i kao dio velikih stradanja ogromnog broja nedužnih ljudi. Stoga će se u prvoj gdje je završio osnovnu školu. Gimnaziju je završio u knjizi edicije naći i tekstovi o stravičnom zločinu u Dolima, kada su fašisti za Nikšiću, a Pravni fakultet u Beogradu. Magistarski rad nekoliko minuta ublili više od 500 ljudi, potom nastavili krvavi pir u Pivi ubijajući odbranio je na Sorboni, a u Francuskoj je pripremao nejač i nedužne ljude. i doktorsku tezu „Sociološko objašnjenje i aktuelni značaj furijerizma”, koju je odbranio u Beogradu 1940. U kolektivnom sjećanju, takođe, ostale su ličnosti koje su se tokom teških godine. Kao sljedbenik komunističkog pokreta bio je iskušenja izdizale iznad ideologije i činili plemenita djela, poštujući vrhovne hapšen prije Drugog svjetskog rata tokom kojeg je moralne principe i shvatajući da je ljudskost univerzalna i važnija od trenutnih kao član Narodnooslobodilačkog pokreta bio organi- ideoloških ili partijskih okolnosti. Takvih velikana bilo je i u partizanskim i u zator ustanka u Pivi i obavljao brojne partijske i vojne četničkim redovima, kao što je u oba pokreta bilo zlikovaca, što brojni autori dužnosti. uzgred pominju ili zaboravljaju. Robijao je i u četničkom kolašinskom zatvoru, a poslije rata bio je pomoćnik Radmilo TADIĆ saveznog ministra fiinansija. Zastupao je Jugoslaviju na godišnjim skupštinama Međunarodne banke za obnovu i razvoj i Međunarodnog monetarnog fonda u Londonu 1947. i Vašingtonu 1948. godine, gdje je uspio da kroz pregov- ore omogući deblokiranje jugoslovenskog zlata čiji je dio Simovićeva Vlada sklonila u SAD. Po povratku iz SAD, odnosno krajem 1948. godine, uhapšen je uz lažne optužbe da je sarađivao sa Informbiroom i na Golom otoku robijao je sve do 1956. godine. Poslije izlaska iz zatvora 1956. godine radio je u Institutu za ekonomiku pol- joprivrede u Beogradu kao naučni savjetnik i načelnik za agrarne odnose i ekonomsku politiku u poljoprivredi. Zbog zdravstvenih razloga, 1965. godine

4 5 je penzionisan. Nekoliko godina kasnije nastavio je da se bavi pedagoškim je veliki doprinos Pivi i cijelom radom kao redovni profesor na Pravno-ekonomskom fakultetu u Nišu. durmitorskom kraju. Tokom antibirokratske revolucije koja Blagojević je za člana SANU izabran 1974. godine, a za člana CANU 1991. je počela 1988. godine mlade godine. snage su ga pokušavale kom- Objavio je niz stručnjih knjiga, među kojima je i kapitalna interdisciplinarna promitovati bestijalnim lažima u studija „Piva”. O tome koliko je bio vezan za svoj kraj i Durmitorce govori i medijima. Uprkos tome, ostao podatak da je u jeku ekonomske krize 1993. godine poklonio 100.000 maraka je omiljen među Pivljanima koji najsiromašnijim žiteljima plužinske, šavničke i žabljačke opštine. su pamtili njegovo zalaganje za rodni kraj. Poslije odlaska U jednom intervjuu, govoreći o paralelnom političkom i naučnom radu, ka- u penziju sa oduševljenjem je zao je: „Naučnik koji želi ozbiljno da se bavi naukom ne bi trebalo da se bavi dočekivan u Pivi, a posebno u politikom. Mislim da je dobro poznavati politiku, političke prilike i odnose, ali Fabrici elektroda na Goranjsku, aktivno se baviti i politikom i naukom istovremeno, po mom mišljenju nije koja je izgrađena i njegovom preporučljivo. Uvijek je jedno na štetu drugog, i to najčešće na štetu nauke. zaslugom. Obično se ljudi u starijem dobu bave politikom i tako reći unište sve ono što su kao naučnici ostvarili. Takav slučaj nije samo sa naučnicima, nego i sa U predgovoru knjige „Staza- književnicima, na primjer. Pri tome mislim na sasvim konkretne ljude”. ma slobode 1941-1945”, prof. dr Đorđe Borozan zapisao je U istom intervjuu („Polis”, 1995. godine) govoreći o ratnim danima i Pivi, kada „Žarković svojim idejnim i zao je: „Moja sjećanja na to vrijeme veoma su prijatna. Čak mi je veoma političkim pregnućem simbolizu- drago što ste me to pitali. Volim to vrijeme oduševljenja i poleta. Svi smo mi je ono najplemenitije u crnogor- tada radili u veoma oskudnim uslovima, materijalnim i svim drugim, ali smo to skom mentalnom i karakternom nadoknađivali svojim entuzijazmom, odlučnošću i radom. Ja sada čitam svoja biću – čojstvo i junaštvo“. uputstva o radu narodnooslobodilačkih odbora na privrednom planu i divim se kako sam ih tada pisao bez ikakve literature. Tako je pisao i Mito Savićević na Riječ je o čovjeku koji je dječačke zdravstvenom sektoru i Radovan Lalić na prosvjetnom planu i svi drugi. Bilo dane proveo učestvujući u goto- je to jedno divno vrijeme, a što se tiče Crne Gore, mene sada pomalo žalosti Spomenik Vidoju Žarkoviću na Nedajnu vo svim značajnim bitkama „od što su neki ljudi iz tog vremena nekako mnogo skrenuli sa puta. Mi smo se veličanstvenog Trinaestojulskog borili i za nacionalno oslobođenje, a ne samo za socijalno. Naš program nije ustanka do završetka vojnih oper- bio samo bolji život čovjeka, nego i veća sloboda naroda, a sada se to pomalo acija za oslobođenje Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije”. zaboravlja”. Borozan je zapisao i da Žarkovićeva životna priča “od seoskog pastira do državnika počinje na Nedajnu, u kanjonu rijeke Sušice, na obroncima Durmi- tora”. Vidoje ŽARKOVIĆ (1927-2020) rođen je na Nedajnu. Kao dječak priključio se narodno-oslobodilačkom pokretu „Odrastao je uz guslarska pripovijedanja o borbama, junaštvima i pogibijama, i ravnopravno sa ostalim borcima učestvovao u mnogim preko kojih je shvatao domaće priče o đedovima – Vidoju, očevom ocu, pogi- bitkama širom Jugoslavije. Nakon rata bio je na raznim nulom u jurišima prilikom zauzimanja Skadra i Milošu Dakiću, đedu po majci, vojnim dužnostima u Jugoslovenskoj mornarici do 1965. pogunulom u komitima 1918. godine. Nakon četvorogodišnjeg školovanja u godine. Obrazovao se na Višoj partijskoj školi, Vojnoj svom selu, put ga je poveo u za njega tada ’dva dana hoda’ daleka Pljevlja, pomorskoj akademiji i Visokoj školi političkih nauka. ’velegrad’, gdje je kako kazuje, prvi put vidio električno osvjetljenje, telefon, Obavljao je niz najvažnjih partijskih i državničkih funk- automobil i trgovačku radnju. Zahvaljujući stipendiji koju je dobio kao najbolji cija u republičkim i saveznim institucijama socijalističke đak, završio je gimnaziju 1941, a potom umjesto daljeg školovanja, započeo države (predsjednik Izvršnog vijeća SR Crne Gore život ratnika”, zapisao je dr Borozan u predgovoru Žarkovićeve knjige. 1967-1969, predsjednik Narodne skupštine Crne Gore 1969-1974, član Predsjedništva SFRJ, predsjednik CK SK CG...). Političku karijeru okončao je 1989. kao predsjednik Predsjedništva CK SKJ. Tokom decenijske političke karijere davao

6 7 Obrad CICMIL (1915-1976) rođen u Božidar TADIĆ (1931-2003) rođen je u Smriječnu selu Pišče, nosilac je Partizanske spo- u Pivi. Osnovno školovanje je prekidao zbog rat- menice 1941. godine, revolucionarista, nih zbivanja, ali je kasnije bio poznat kao briljan- jedan od najaktivnijih članova Društva tan učenik koji je završavao dva razreda za jednu za izučavanje djelatnosti naprednog školsku godinu. Tokom Drugog svjetskog rata, učiteljstva. Bio je siromašnog pori- Tadićeva porodica preživjela je velika stradanja, jekla i borio se sa velikim materijalnim ostao je bez svojih najbližih. Poslije rata školovala poteškoćama dok je pohađao Učiteljsku ga je majka Aranđija, odvajajući od usta. Njegov školu u Sarajevu. Prvu učiteljsku službu otac Milutin i sestra Tomana, koji su stradali u dobio je u Svetom Nikoli. Uporan i mar- ratu, nosioci su partizanske spomenice. ljiv završio je Višu pedagošku školu u Beogradu i odmah je postavljen za direktora Građanske škole u Radovištu u Poslije završene gimnazije u Nikšiću, nastavio Makedoniji. je školovanje na Cetinju gdje je završio Višu pedagošku školu. Bio je nastavnik srpskohrvatsk- U Sarajevu i Beogradu dolazi u dodir sa naprednom omladinom i prihvata og jezika na Goranjsku, potom direktor osnovne ideje marksizma koje je tada širila KPJ. škole i sekretar Opštinskog komiteta SK u Plužinama. U Podgoricu se seli 1966. godine kada - U Radovištu počinje njegova revolucionarna djelatnost. Povezao se sa revo je raspoređen na mjesto savjetnika u Centralnom komitetu SK CG. Prethodno - lucionarima – socijalistima iz ilindenskog perioda, zatim sa naprednim rad je vanredno završio Visoku školu političkih nauka u Sarajevu. Magistrirao je nicima iz Duvanske stanice i studentima Beogradskog unuverziteta. Sa njima na Fakultetu političkih nauka u Beogradu (grupa za političku sociologiju). Dok- - je radio na pravilnom informisanju naroda o svemu što se dešavalo u Jugo torsku tezu na temu „Teorija konvergencije (prožimanje kapitalizma i socijaliz- slaviji i svijetu, kao i o burnim sudbonosnim događajima koji su se približavali. ma)” odbranio je 1976. godine U tom periodu je odabrao najpogodniju formu za takve aktivnosti ‒ formirana na Filozofskom fakultetu u je biblioteka i čitaonica u kojima je Obrad bio nosilac svih akcija; zatim je Zagrebu. Knjiga „Približavaju preko Narodnog univerziteta i usmenih novina širena ideja o nacionalnom i li se socijalizam i kapitalizam“ socijalnom oslobođenju, o potrebi širenja pokreta i pripreme za borbu koja je (Ekonomika, Beograd, 1984. predstojala. godine), priređena na osnovu Poslije aprilskog sloma, Obrad je došao u svoj rodni kraj i slijedeći svoje ideje Tadićeve doktorske teze, tada i aktivnosti odmah se uključuje u pripreme za ustanak protiv okupatora. Vo- je u stručnoj javnosti ocijenje- dio je računa o svim ljudima, ne gledajući na kojoj su strani. Mnogo je učinio na kao izuzetno hrabar kritički da se sačuva taj komšijski i plemenski odnos uz dostojanstvo i oprez. Pored osvrt na socijalistički sistem i ostalog, njegove su jedinice spasile od četničkog pokolja brojni muslimanski njegov razvoj. Tadić je deceni- živalj u Foči. jama bio angažovan na crnogorskom Univerzitetu gdje je Od prvog dana ustanka vršio je mnoge vojne i političke dužnosti. Bio je između stekao zvanje vanrednog pro- ostalog, komandant Durmitorskog partizanskog odreda, član operativnog fesora. Objavio je mnoštvo štaba za istočnu Bosnu, u Petoj ofanzivi komandant Centralne bolnice, a na naučnih radova, udžbenika i Sutjesci je bio i ranjen. Biran je za delegata Antifašističkog vijeća narodnog knjiga iz oblasti sociologije i oslobođenja Crne Gore, a bio je i vijećnik na Drugom zasjedanju AVNOJ-a, političkih nauka. gdje je briljantno govorio bez čitanja teksta. Uporedo sa naukom, de- Pri kraju rata postavljen je na dužnost atašea za saradnju sa savezničkim cenijama se bavio politikom. armijama u Budimpešti. Po oslobođenju je, kao ambasador, predstavljao našu Pored ostalog, bio je član zemlju u Bugarskoj, Pakistanu, Velikoj Britaniji i Kanadi. U penziju je otišao sa predsjedništva Saveza sindi- dužnosti sekretara Prosvetnog savjeta Jugoslavije. kata Jugosavije, potpredsje- - dik Izvršnog vijeća Crne Gore, U knjizi “Durmitorski NOP odred i njegvopodručje 1941-1945” ovaj ratni kom potpredsjednik Skupštine Crne andant i briljantni intelektualac, na osnovu svojih sjećanja i obimne dokument- Gore, a u vrijeme „događanja acije i literature, do detalja je opisao ratna dešavanja i borbe pivskih partizana. Spomenica Milutinu i Tomani Tadić

8 9 naroda”, vršio je dužnost predsjednika crnogorskog parlamenta. Zbog svojih Dr Obren BLAGOJEVIĆ političkih stavova i posebno stava prema bivšim komunističkim prvacima, svojim kolegama i prijateljima koje je štitio od odmazde mladog rukovodstva, bio je kažnjen sklanjanjem sa Univerziteta i prijevremenom penzijom. Pivu je volio znad svega, a tokom političke karijere trudio se da pomogne PIVA svom kraju, posebno kada je riječ o preseljenju Pivskog manastira, izgradnji magistralnog puta Nikšić-Plužine, razvoju drvoprerade na Breznima... Glava I Penzionerske dane najvećim dijelom provodio je na imanju u Smriječnu, a od sredine devedesetih godina prošlog vijeka bio je ponovo angažovan na Univerzitetu Crne Gore (predavao je sociologiju na Filozofskom fakultetu u PIVA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI 1941-1945. Nikšiću). Interdisciplinarnu studiju “Smriječno selo u Pivi”, pisao je posljednjih godina života, a ona je zahvaljujući Tadićevim prijateljima i Udruženju Pivljana KAPITULACIJA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE I STANJE U NARODU iz Podgorice, štampana posthumno 2004. godine.

Gutajući jednu po jednu evropsku državu, hitlerovska Njemačka zajedno sa Musolinijevom fašističkom Italijom, 6. aprila 1941. godine napala je i Jugo- slaviju. Vlada Cvetković-Maček bila je, istina, potpisala u Berlinu pristupan- je Jugoslavije Trojnom paktu, ali je taj akt u narodu izazivao ogromno nezadovoljstvo i proteste, što je omogućilo da grupa‚ odlučnih prozapadnjačkih oficira, na čelu sa generalom Dušanom Simovićem, 27. marta izvrši prevrat, zbaci kraljevsko namjesništvo i za efektivnog kralja Jugoslavije proglasi još maloljetnog Petra II. Obrazovana je vlada od najistaknutijih predstavnika svih građanskih političkih stranaka. No, ta vlada niti je imala dovoljno odlučnosti i jasne perspektive, a ni dovoljno vremena da organizuje otpor protiv očevidno predstojeće fašističke agresije, pa je Jugoslavija, napadnuta sa sjevera, istoka i zapada, ogromnom silom vrlo brzo kapitulirala. Pritom su se veoma jasno ispoljile sve kobne posljedice 23-godišnje vladavine nenarodnih, reakcionarnih režima, međunacionalno nepovjerenje i razjedinjenost, svestrano nezadovoljstvo širokih masa cjelokupnim društveno ekonomskim ustrojstvom starog režima, dezorganizcija i slaba opremljenost vojske, infiltracije špijunskih i di- verzantskih elemenata i u samim vrhovima vojne i političke strukture, odsus- tvo adekvatnih strategijiskih planova odbrane zemlje itd, Razumije se da pod takvim okolnostima nije bilo moguće dati ni iole značajan otpor vojnički odlično oranizovanoj i tehnički visoko opremljenoj fašističkoj ratnoj mašini, pa je taj aprilski rat, ako se tako može nazvati, završen okupacijom čitave zemlje već 17. aprila. Kralj, vlada i njihova okolina, odstupajući prema jugu žurili su da se avionom iz Nikšića sklone na savezničke teritorije, a u zemlji je ostala razbijena i teško razočarane narodne mase, na milost i nemilost njemačkim, italijanskim, mađarskim i bugarskim okupacionim trupama. Još prije ovog kratkotrajnog rata, u toku od nekoliko mjeseci koji su im pretho- dili, vojni obveznici bili su u velikom broju pozivani na vojne vježbe i nalazili su se uglavnom u obližnjim mobilizacionim centrima: Nikšiću, Podgorici, gradovima u Boki i drugdje. Mogli su se vidjeti mobilisani seljaci sa nepotpunom uniformom, išaranom svim ili onim dijelom domaće suknenen odjeće, često bez oružja ili sa puškom bez municije, ishrana je bila slaba, disciplina u vojsci skoro nikakva, sjedelo se po palanačkim kafanama, pilo, o svemu diskutovalo

10 11 i nagađalo, a pravih vojnih vježbi, discipline i vojničke pripreme za borbu bilo je ali je takvih u samoj Pivi bilo veoma malo, suprotno, na primjer, Vasojevićima. ponajmanje. Crnogorske varošice u to doba pružale su šarenu sliku nagomila- nog naroda, deprimiranog i pri takvom stanju stvari neuvjerenog u mogućnost Pivu, kao uostalom i čitav durmotorski kraj, u tim predustaničkim danima i ma kakvog otpora. Samo su komunisti, organozovani članovi Partije i njeni kasnije, u toku čitavog rata, pa ih ovdje još jednom samo ukratko ističemo. aktivniji simpatizeri, imali odlučan stav i jasnu perspektivu o potrebi borbe i Ovaj rejon okupacije i ustanak zatekli tek na početku prodiranje kapitalizma, otpora. Oni su se sami javljali u vojsku i, ukoliko bi ih primili, razvijali su u pa ni klasna diferencijacija nije bila tako oštro izvršena. Stanovništvo je bilo vojničkim masama široku aktivnost, podizali borbeni duh i moral, objašnjavali tako reći isključivo seljačko, stočarsko-zemljoradničko, sa sitnim planinskim političke događaje, razotkrivali pravo lice i naličje reakcionarnih režima, uka- posjedima. Etnički i vjerski potpuno, a i u svakom drugom pogledu skoro isto - zivali na perspektivu borbe, zametali narodna kola i pjesme, stalno šireći svoj tako, ono je bilo homogeno i jedinstveno. Snažna i duboko ukorijenjena slo uticaj i korijen među mobilisanim seljacima. bodarska tradicija, tradicija borbe prvo protiv duge turske vladavine, a zatim i protiv domaćih nenarodnih režima, bila je takođe od veoma velikog značaja. I pored svih veoma nepovoljnih uslova, jedinice jugoslovenske vojske iz Crne Ta tradicija, uz etničko jedinstvo naroda, takođe je činila da se on osjećao Gore već u toku nekoliko prvih dana rata bile su prodrle duboko u albansku dijelom velikog slovenskog stabla, „granom slovenske lipe“, kako se ponekad (italijansku) teritoriju, gdje ih je i zatekla kapitiulacija od 17. aprila. Motorizovane moglo čuti, dok je „Švabe“ i „Lacmane“, naročito poslije austrougarske okupa- italijanske jedinice bile su prodrle iz Primorja i u Podgoricu, Nikšić, Trebinje i cije u toku Prvog svjetskog rata, intimno osjećao kao neprijatelje, skoro isto druge gradove, pa su se mase seljaka povlačile iz Albanije i drugih krajeva onako kao nekada Turke. Prirodno bistar i u političkom životu veoma zain- preko brda i dolina, noseći sobom dragocjene puške i miniciju, pištolje, bombe teresovan i angažovan, taj narod uvijek jer bio u toku svih zbivanja, ne samo i svu ratnu opremu koje su se mogle dokopati. Zaobilazeći drumove kuda su prema unutar zemlje već i u svijetu uopšte, i uvijek imao svoj stav prema svim se kretale italijanske kolone, naoružani pivski seljaci probijali su se svojim političkim događajima. Ogroman uticaj u narodu imala je njegova predratna, planinskim selima, svojim kućama i porodicama, potpuno svjesni zašto je do studentska i školska omladina, koja je, i sama, listom bila zaista i napredna, tako brzog sloma moralo doći i otvoreno govoreći o bjekstvu kralja i vlade, narodna, kako po svom socijalnom porijeklu, tako i po svojim političkim sh- o izdaji naroda, rasulu, korupciji. Preko Pive su tih aprilskih dana prolazile i vatanjima. Ta inteligencija bila je u stvari samo najuzdignutiji dio same mase, mnogobrojne manje ili veće grupe vojnika iz Hercegovine, Bosne, Sandžaka, koja ju je tako i osjećala. „Ljeti kosa i sjekira u ruci, kao i u drugih seljaka, a Srbije, koje su se sporo i umorno kretale takođe svojim domovima. Njima su zimi knjiga i politička borba na univerzitetima i u školama za duboko shvaćene seljaci davali obroke hrane ili prenoćište, pokazivali put, zamjenjivali poderane interese naroda - to su bile osnovne karakteristike te omladine, a ujedno i opanke ili čarape, ukazivali njegu kakvom oboljelom vojniku i slično. Samo osnovno objašnjenje njenog uticaja u masama. Kad se sve to ima u vidu, izuzetno, i pored tog svestranog haosa, bilo je pokušaja da kakav seljak nas- naravno uz ostale opšte političke uslove, nije teško razumjeti ni ogroman uticaj toji jeftino otkupiti neku pušku, do koje mu je bilo toliko stalo, ali je narod i u koji je Komunistička partija preko ove inteligencije imala u pivskim seljačkim tim slučajevima odlučno negodovao, a o takvom pojedincu u selu je ostalo masama. nepopravljivo loše mišljenje. U početku svoje vladavine u Crnoj Gori italijanski okupatori oslanjali su se Ubrzo po kapitulaciji, tokom aprila i maja, u Pivi su izbjegavale i pojedine na najreakcionarnije elemente iz redova vođstva Crnogorske federalističke familije iz Metohije, Vojvodine i drugih krajeva, koje su se tamo bile naselile stranke, vjerujući da će pomoću njih i sa parolama o prijateljskim vezama itali- poslije Prvog svjetskog rata, kao i familije i pojedinci, koji su kao činovnici, janskog i bivšeg crnogorskog dvora preko „ređine Elene“ uspjeti da zavedu oficiri, podoficiri, studenti, živjeli u gradovima širom Jugoslavije. Ekonomski, crnogorski narod. I zaista je izvjestan broj tih ljudi, u slijepoj mržnji prema te izbjeglice bile su većinom u nezavidnom položaju. One familije koje su bile hegemonističkoj vladavini nenarodnih režima stare Jugoslavije, prihvatili čak prodale svoja imanja sklanjale su se negdje kod svojih rođaka u svojim ranijim i stranu fašističku okupaciju i pod njenim okriljem pokušao da ostvari nekakvu selima, živjeli su od njihove pomoći i kakvih uzgrednih zarada. Pojednici, pak „slobodnu“ Crnu Goru. No, ona je i među ovim pristalicama te stranke našla prolazili su bolje. Oni su u svojim familijama nalazili utočište. Imali su svoju podršku samo kod izolovanih pojedinaca, a u širokim slojevima naroda nije kuću, svoj krov nad glavom i hranu. Politički je među njima takođe bili veliki, imala nikakvog oslonca. po pravilu dijametralnih razlika. Studenti, đaci, radnici, seljaci –izbjeglice, pa i većina vojnih i civilnih službenika bili su politički uzdignutiji, svjesniji i kao Kvinslinški, tzv. „Privremeni administrativni komitet“ izdao je niz proglasa u - takvi kasnije aktivni učesnici i organizatori borbe. No, bilo je i nekih izbjeglica kojima je italijanske okupacione trupe nazivao oslobodilačkim i pozivao crno podoficira, oficira, žandarma, činovnika koji su žalili za svojim platama, udob- gorski narod na pokornost, na organizaciju lokalnih organa i slično. Glavni nim gradskim životom i gospodskim navikama, pa je iz tih redova i u Pivi re- eksponent toga komiteta za područje Durmitora, Tomo Kršikapa, pokušao je grutovana osnovna baza kasnijeg četničkog pokreta. Ovoj kategoriji pripadao da neke lokalne organe i formira u Drobnjaku i Uskocima, ali je i sam već - bi i poneki seljak, kolonista u Metohiji ili Vojvodini, nadojen tamo šovinističkim poslije nekoliko dana morao pobjeći. U Pivi ovakvih pokušaja sa strane kvi velikosrpskim duhom i naviknut na privilegije u albanskoj ili mađarskoj sredini, zlinga iz zelenaških redova tako reći nije ni bilo. Zatečeni predsjednici opština uglavnom su se pasivizirali i više se takvim nijesu ni osjećali, pa su u svoje

12 13 kancelarije rijetko i navraćali. Od bivših organa vlasti u Pivi su ostali samo u okolini, pa i u pivskim selima, zlatnike u primorju i slično, plaćajući zaista žandarmerijske stanice i finansijske straže, sa svojim oružjem, primajući svoje „kavaljerski“, jer su i sami naslućivali da se to ogromno bogatstvo u papiru plate i očekujući kakvu bilo vlast, spremni da joj posluže, ali i sami u velikoj u tom obliku neće dugo održati. Novac je, naravno, brzo gubio vrijednost, a mjeri zbunjeni i dezorjentisani. Može se reći da ne samo do dolaska italijan- saopštenje Narodne banke iz Beograda, sa potpisom brojeva tih nevažećih skih posada U Pivu, već i poslije toga, u njoj nije bilo nikakve organizovane hiljadarki, došlo je i suviše kasno, a nije ni široko popularisano. Ipak, oprezni vlasti koja bi se u narodu osjećala. Tim povodom odmah možemo reći da je za seljak dobro se čuvao od toga da svoj malu, živu i stvarnu vrijednost, naročito čitavo vrijeme okupacije Jugoslavije, od 17. aprila 1941. do 9. maja 1945. go- u mutnim ratnim vremenima, daje za bagatelne papire, pa barem u Pivi od toga dine Piva bila stvarno slobodna, izuzev perioda od juna 1942. do aprila 1943. nije bilo druge veće štete do gubitka povjerenja u svaki papirni novac. Izgu- godine kad je u njoj funkcionisala kvinsliška četnička vlast. Ova činjenica imala bili su mnogo samo sitni činovničići i penzioneri, koji su primili, doduše samo je odlučujući značaj za organizaciju i funkcionisanje ustaničke vlasti i davala nekolike plate u ranijim nominalnim iznosima. Italijani su onda naredili da se svoj pečat cjelokupnom životu Pive u toku ovog perioda. sav stari jugoslovenski novac žigoše, što je i učinjeno, ali je i tako žigosan stari dinar, pored italijanske lire, u Pivi uopšte slabo ciirkulisao, jer ga je malo ko i Italijani su došli u Pivu tek početkom juna. Postavili su svoje karabinjerske imao, i to u neznatnim količinama. stanice na Goransku i u Breznima, u Župi, a tek oko 20. juna i u Trsi, na Planini pivskoj. Njihovim dolaskom ne samo što nijesu bile raspuštene stare jugoslov- Ako Italijani u Pivi nijesu činili nikakva nasilja, jesu ustaše u graničnim enske žandarmerijske stanice, već su se one tada osjetile nekako sigurnijim i gatačkim selima. Kao o po drugim krajevima Jugoslavije, ustaše su se i u na čvršćim nogama, a u stvari je trebalo da posluže kao pomoćni organ itali- Gacku brzo organizovali i odmah otpočeli svoja nedjela nad tamošnjim srp- janskih karabinjera. U narodu se, međutim, prisustvo i jednih i drugih tako reći skim stanovništvom. Naročito je široko i u Pivi odjeknuo pokolj velikog broja ni po čemu nije osjećalo. Vrijeme koje je proteklo do ustanka bilo je i suviše stanovništva u Koritima. Kao reakcija na te zločine, izbio je spontan pokret srp- kratko da bi okupator pokazao svoje pravo lice, a osim toga politika okupatora skog življa u cilju samoodbrane, a mnogi seljaci iz pograničnih gatačkih sela u Crnoj Gori u to vrijeme i nastojala je da se oni prikažu kao prijatelji i oslo- bježali su sa svojim familijama i stokom u pivska sela oko Ravnog. Pošto su se bodioci. Tako u tom kratkom periodu postojanja onih italijanskih stanica u Pivi, ustaše iz Gacka spremali da izvrše pokolj svih Srba u selima Lipniku, Jasenku s njihove strane nije bilo nikakvih ispada i nasilja, pa ni vršenja kakvih akata i Samoboru, digli su se seljaci iz tih pograničnih pivskih sela, pa je tako na tom vlasti uopšte. Karabinjeri su uglavnom ostajali u svojim kasarnama, češće graničnom području, već 7. juna, došlo do prvog sukoba sa ustašama, u kome odlazeći u Nikšić, a rjeđe zalazeći u koje susjedno selo. Narod ih je radoznalo je poginulo nekoliko njih i spaljena njihova žandamerijska stanica u Jaseniku. posmatrao, pričao kako su „mali i nečemurni“, prebrojavao koliko ih ima, a oni sa očiglednim strahom i nepovjerenjem, u toj zabačenoj Pivi, među tako viso- Od tada, pa za čitavo vrijeme rata, u mnogobrojnim prilikama dolazilo je do kim i snažnim ljudima, nijesu očekivali nikakvo dobro i nastojali su da preko zajedničkih akcija gatačkih i pivskih ustanika, ne samo na vojnom, već i na „ređine Elene“ nekako ostvare kontakt s tom zagonetnom gorštačkom masom. političkoidejnom i organizacionom planu. Narod i pivskih i gatačkih pograničnih sela bio je u to vrijeme jako uzrujan, u stanju stalne oružane napetosti i sva- Narod je inače radio svoje domaće poslove, uvijek sa brižnom mišlju šta li će kojakih spontanih planova i priprema za odbranu od ustaša i napad na njihova mu donijeti ova teška okupacija i kako li će se moći srušiti ta silna njemačka uporišta u Avtovcu, Metohiji i Fazlagića Kuli. Tako je uglavnom po inicijativi ratna mašina koja je progonila i pokorila skoro čitavu Evropu. Kvinsliška samih masa, došlo do dogovora o jednom širem i brojnijem napadu na sam domaća štampa grmjela je o nezadrživom pohodima, a njemačkih i italijanskih Avtovac i Metohiju, koji je trebalo izvršiti na Vidovdan, 28, juna. Raspoloženje trupa, a do drugih izvora vijesti teško se dolazilo. U čitavoj prostranoj Pivi bila za taj napad, ne samo u gatačkim, već i u obližnjim pivskim selima, bilo je ve- su samo 2-3 radioaparata, pa i oni, na baterije, a akumulatore je bilo teško liko. Bez sumnje, glavni motiv takvog raspoloženja bio je odmazda za ustaške napuniti, jer su električne centrale bile na domaku Italijana. Pa ipak se nekako zločine i likvidiranje njihovih glavnih seljačkih kuća i života njihovih familija. Pri snalazilo, vijesti slušane, hvatane, ma i u malom broju umnožavane i po se- tom je gnjev naroda bio tako veliki da se na sva usta govorilo kako treba ne lima razbacivane. samo sve popaliti, već i sve živo „tursko“ (ustaši iz Gacka bili su skoro isključivo muslimani) pod nož staviti. Uz to je, prirodno, išla i želja da se zauzimanjem Život se bio vratio skoro potpunoj naturalnoj privredi, jer je jugoslovenski papirni tih ustaških varoši, sa ono nekoliko trgovačkih radnji i nekoliko poznatih, bo- novac bio izgubio mnogo od svoje ranije vrijednosti, prvo usljed velikih novih gatijih muslimanskih kuća, dođe do kakva plijena, u tekstilu, kafi, šećeru, soli, emisija u toku aprilskog rata, a još više posebno na području oko Nikšića. brašnu, stoci. Ono nekoliko članova Komunističke partije iz Pive imali su grdne Naime, pred svoj odlazak u inostranstvo, jugoslovenska vlada je namjeravala muke da preko najbližih simpatizera, omladinaca, razvijaju aktivnost u pravcu da uništi ogromne stokove dotle neemitovanih novčanica od 1.000 dinara pa sprečavanja kako pokolja muslimanskog neboračkog stanovništva, tako i svih je to pokušano u velikoj pećini u brdu „Trebjesa“ kraj Nikšića.. Tom prilikom, drugih ekcesa. međutim, mnogi stokovi hiljadarki ostali su netaknuti, narod iz okolnih sela nagrnuo je i razgrabio ga. Mnogi od tih seljaka, naročito iz Ozrinića, preko Napad je određenog dana i izvršen. U njemu je učestvovalo oko 200 noći su postali milioneri, kupovali sve i svašta, ne samo u gradu, već i stoku naoružanih seljaka iz Župe pivske, pored seljaka iz samih gatačkih sela, zatim

14 15 nešto Golijana i Banjana. No, sva ova seljačka masa koja se bila spontano strani te borbe, već takođe i o organizacionoj. Nikakva vojna akcija, nikakva digla kao reakcija na ustaške zločine, bila je slabo organizovana i bez politički politička djelatnost, nikakav akt organa narodne vlasti ili bilo kojih drugih orga- svjesnih snaga, koje bi je pravilno orijentisale. Bio je, istina, formiran jedan nizacija, ne samo u načelu već i u njihovim konkretnijim ostvarenjima, nijesu bataljon od oko 400 ljudi, podijeljen u četiri čete, ali se to vojno rukovođenje bili preduzimani bez prethodne odluke bilo partijske organizacije u dotičnom slabo osjećalo. Ipak je sam Avtovac zauzet i tom je prilikom poginulo oko 15 organu, na dotičnom terenu, ili barem člana Partije koji je za dotičnu aktivnost ustaša, oko 50 ih je ranjeno, a oboren je čak i jedan neprijateljski avion. Od pred njom odgovarao. Ističem ovu, inače opšte poznatu činjenicu, zato što Pivljana su u toj borbi poginuli Jakov Adžić, iz Lisine i Vojin i Gavrilo Doderi, mi se čini da je u nekim radovima o narodnooslobodilačkom ratu ova uloga iz Ravnog. To su ujedno bile i prve žrtve iz Pive, pa i čitave Crne Gore u toku Partije nekako ostala u pozadini i prekrivena bilo čisto vojnim rukovođenjem narodnooslobodilačke borbe. No, odmah poslije zauzeća Avtovca ljudstvo se bilo spontanom akcijom mase, dok je u stvari i svaka vojna akcija i svaka rasturilo i razišlo kućama, a intervenisali su i Italijani iz Bileća. druga aktivnost poticala iz te osnovne partijske žiže. Naravno, čitavo partijsko rukovođenje, vršeno preko konkretnih, živih ljudi, sa svinma njihovim vrlinama Interesantno je kako ovaj narod prikazuje ustaški komandant posade u Gacku, i manama sa ovim ili onim individualnim osobinama, u pogledu hrabrosti, in- - zapovjednik oružanog voda, natporučnik Markus, u svom izvještaju „Hrvats telekta, organizacione sposbnosti, ličnog ugleda i uticaja u narodu i drugih koj oružanoj pukovniji“ u Sarajevu, br. 28. od 15. jula 1941. godine. Tamo se, svojstava pojedinih članova Partije, imalo je velikog uticaja na konkretni način između ostalog, kaže: sprovođenja partijskih direktiva i odluka, pa i na veči ili manji uspjeh konkretnih „... 28. jula t.g. u 4 sata ujutru pobunjenici navaljuju na mjesto Avtovac. Avtovac poduhvata. Osim toga, od umješnosti lokalnih partijskih organizacija i poje- brani 200 vojnika sa vrlo slabim naoružanjima, kao i oko 50 mještana. Sam dinih članova Partije zavisilo je i to koliko će se u sprovođenju opšte partijske napad bio je brižno pripremljen, izvršen je jednovremeno sa tri strane, i to iz linije i izvršenju pojedfinih njenih aspekata moći koristiti bogato vrelo narodnog Lipnika, Jasenika i Miholjača. Napadači su u početku imali nešto uspjeha, jer iskustva, odanosti, borbenosti, vještine, poznavanja lokalnih prilika itd, kako su iznenadno napadali. Međutim, kad su se naši snašli, bili su napadači malo će se najbolje upotrijebiti raznolike sposobnosti najboljih ljudi iz naroda, kako potisnuti i do večeri je tako trajala pozicijska borba. Prema procjeni, napadača će se privuči Partiji najbolji elementi izvan njenog malobrojnog članstva, kako je bilo oko 1.500, od toga oko 1.000 sa puškama. Istoga dana, navečer, oko 11 će se i u kojoj konkretnoj formi, direktiva Partije najbolje prilagoditi lokalnim sati, pod okriljem noći, napali su u masama Avtovac, te ga osvojili. Vojska je se, uslovima narodnog mentaliteta, shvatanja, težnje, terenskih okolnosti i čitavog iz nedostataka municije, morala povući preko polja prema selu Međullikićima niza svakojakih lokalnih uslova. i Ključu. Napadači su sada pristupili pljačkanju i ubijanju civilnog pučanstva Partijska organizacija počivala je na čvrstoj disciplini i najstrožijoj odgovornosti koje se nije prije evakuisalo. Nešto poslije pola noći planulo je u Avtovcu sve partijskih ćelija pred višim partijskim forumima i članova Partije pred svojom što je moglo da izgori... partijskom ćelijom. Svaki član Partije bio je zadužen za ovaj ili onaj sektor rada Obruč oko Gackog stegnuo se još više. Istog dana, to jest 28. lipnja dolazili (politički, organizacioni, vojni, sektor narodne vlasti, rad među omladinom, su naši avioni u dva maha i bombardovali neprijateljska sela. Jedan od aviona među ženama, pa i na pojednim konkretnijim poslovima) i odgovarao je za sve nezgodno se spustio i oštetio tako da je postao neupotrebljiv... što se na tom sektoru događa, bez obzira na to da li je nešto lično skrivio ili ne. Terenske partijske ćelije bile su takođe odgovorne svom partijskom forumu, 29. lipnja t.g. očekujemo svaki čas napadaj na Gacko. Iz Gacka seli sve što u Pivi Rejonskom komitetu odnosno sreskom komitetu na Žabljaku, za sva se može u susjedna sela Fazlagića Kule... Oko 17 sati po podne stiže nam zbivanja na njihovim područjima. Na sastancima ćelija i Rejonskog komiteta pomoć, 100 italijanskih kamiona došlo je u Gacko. Pred Avtovcem pobunjenici svaki član je redovno podnosio izvještaj o stanju i problemima na svom sektoru su otvorili vatru na Italijane, ali kako ih je bila motorizovana divizija, povukli su rada, tražio mišljenje, odluku i pomoć partijske organizacije, kritički se osvrtao se pobunjenici iz Avtovca u Jasenik i Lipnik...“ i na svoje sopstvene greške i propuste. Na sastancinma su proučavane direktive viših foruma, diskutovalo o načinu njihovog izvršenja, donosile odluke o radu po svim sektorima, primani novi članovi i kandidati za ulazak u partijsko 2. ULOGA KOMUNISTIČKE PARTIJE I članstvo. Te diskusije bile su slobodne, otvorene, vrlo kritički i ozbiljne. Od- luke na njima obavezivale su sve partijske članove i na sljedećim sastancima DRUGIH NARODNOOSLOBODILAČKIH ORGANA diskutovalo se o tome da li je nešto izvršeno dobro ili nije. Kakve su greške počinjene i do koga je krivica.

Osnovna političkoorganizaciona karaktetristika ustanka i čitave narodno- Partija je djelovala strogo konspirativno i u narodu se moglo samo nagađati ko oslobodilačke borbe u Crnoj Gori, kao i u svim ostalim krajevima Jugoslavije, jeste a ko nije član Partije ili Skoja. U jednom, nažalost izgubljenom, četničkom svakako je to što je i ustanak organizovala i čitavom daljom borbom rukovo- dokumentu, koji je zaplijenjen u proljeće 1943. godine, u štabu Župo-pivskog dila Komunistička partija Jugoslavije. Nije pri tom riječ samo o političkoidejnoj četničkog bataljona, bio je spisak svih, po četničkom mišljenju, članova Partije

16 17 u Župi pivskoj, sa podacima od kada je ko u Partiji, detaljnim karakteristikama Crnu Goru i Sandžak, mjesni (kasnije sreski) komitet Partije za srez šavnički i odgovarajućim novčanim ucjenama za ubistvo ili hvatanje nekolicine od njih. održao je tokom maja i juna nekoliko savjetovanja, na kojima je, osim orga- Iz tog spiska vidjelo se da čak ni tada, nakon dvije godine borbe, četnički štab nizacionog učvršćenja i proširenja samog komiteta, partijskom članstvu dat nije znao stvarno stanje u tom pogledu: neki članovi Partije nijesu bili u spisku, čitav niz direktiva: o političkom radu u masama, privlačenju u Partiju novih dok su drugi, mnogobrojniji ljudi, u njega bili uvedeni, iako to nijesu bili. kadrova, prikupljanju oružja i municije, osnivanju narodnoslobodilačkog fonda (NOF, formiranju udarnih grupa, i uopšte o pripremama za borbu protiv okupa- - Sekretar partijske ćelije ili Rejonskog komiteta sazivao je sastanke, rukovo tora. U Župi pivskoj bile su formirane 4 udarne grupe: u Bajovom Polju, Selj- dio na njima, primao direktive višeg foruma i uopšte usmjeravao rad partijske anima, Goransku i Smriječnu. One su obrazovane uglavnom od mlađih ljudi, organizacije. Iako je on u načelu bio samo prvi među jednakima, ipak je od predratnih simpatizera Partije i članova ranijih narodnofrontovskih grupa u tim - njegove sposobnosti, karaktera i uopšte ličnih osobina zavisilo mnogo. Sek selima. Na Planini pivskoj organizovno je 5 udarnih grupa: u Crnoj Gori, Neda- - retar je, i kad je bio biran od članstva, u stvari uvijek bio određen od višeg fo jnom, Crkvičkim selima, Boričju-Pišču i u Borkovićima. Za sve ove udarne, ruma, i to prije svega imajući u vidu njegovu odanost, oštrinu i disciplinovanost kasnije nazvane gerilske, grupe u Pivi karakteristično je da su one formirane u sprovođenju direktiva viših foruma, a tek u drugom redu ostale osobine. Pri uglavno u selima u kojima je Partija imala najjačeg oslonca, bilo u nekom članu tom je prema intelektualcima u Partiji pokazivana izvjesna doza skepticizma, bilo u aktivnijem i uticajnijem simpatizeru. Međutim, njihovo postojanje bilo je - pa su za sekretare radije uzimani radnici, siromašniji seljaci, mlađi studen kratkotrajno, jer im se uloga potpuno iscrpila, ukoliko je i došao do izražaja, ti. Mnogi uspjesi i greške u Pivi u toku prvog perioda narodnooslobodilačke već u prvim danima ustanka, koji je svojom masovnošću daleko prevazišao - borbe nose na sebi pečat sekretara Rejonskog komiteta, mladog i veoma ak ove uske formacije i zahtijevao mnogo ozbiljniju i široku vojnu organizaciju. tivnog studenta, odličnog govornika ali za seljačke mase pomalo mladalački prenaglog i preoštrog, Veljka Mićanovića. Iako u samoj Pivi prije rata 3. USTANAK U JULU 1941. GODINE nije postojalo ni partijske ni skojevske oranizacije, već odmah poslije aprilskog sloma Ni onako širok uticaj Komunističke partije u narodnim masama u Crnoj Gori tamo su došli pojedini Pivljani, prije rata, a još manje onako masovan ustanak 1941. godine, ne mogu se i članovi Partije iz drugih mjes- zamisliti bez ogromnog ugleda koji je u crnogorskom narodu imao Sovjetski ta, tako da se već odmah mo- Savez. Nesumnjivo je da je ta činjenica u Crnoj Gori bila jedan od odlučujućih glo formirati osnovno partijsko faktora u toku čitave nariodnooslobodilačke borbe. Još vjekovne veze Crne jezgro. Osim Radoja Dakića, Gore sa Rusijom usadile su u narodu tako duboku privrženost, poštovanje i koji je odmah ušao u viši parti- zahvalnost prema njoj, za mnoge akte podrškei pomoći u teškim momentima jski forum, prvo kao instruktor njegove istorije, i takvo povjerenje u njenu snagu, da se bez njene podrške, u a zatim kao član Pokrajinskog narodu nije moglo ni zamisliti nikakvo ostvarenje nacionalnih ideala. Oktobar- komiteta za Crnu Goru i koji Partizanski ustanici u Crnoj Gori 1941. godine ska revolucija je taj odnos, ta osjećanja i mišljenja samo još daleko ojačala. je kao Pivljanin i tamo stalno Uzaludni su bili svi napori vladajućih slojeva u Jugoslaviji da u narodu ocrne posebno interesovao za situ- boljševičku Rusiju i komunizam. Naprotiv, ljubavi i poštovanju prema velikoj aciju u Pivi, a s vremena na vrijeme i obilazio Reonski komitet i uopšte Pivu, bratskoj Rusiji, sada se u narodu pridružila i misao o jednom poretku u kome je Tamo su se našli članovi partije: Veljko i Milan Mićanovići, Gojko Durutović i zavedena vlast narodnih masa i ekonomska jednakost svih. Siromašnim crno- autor ovog rada, u Župi, a Spasoje Šarac i Radivoje Dakić, na Planini pivskoj. gorskim seljačkim masama to je sve više izgledao jedini put ka boljem životu, Prije ustanka, nas Planini pivskoj u Partiju su primljeni još i Pero Žarković, naročito poslije njegovog dvadesetogodišnjeg razočarenja u staroj Jugoslaviji. Ćetko i Buro Baturani i Milutin Tončić, prvi student iz Nedajnog, a ostali iz sela Crna Gora. Ovi članovi Partije u toku perioda do ustanka razvijali su Zato je napad hitlerovske Njemačke na Sovjetski Savez, 22, juna 1941. go- danonoćno svestranu djelatnost, kako na političkom razjašnjavanju minulih dine, poslije onako munjevitih Hitlerovih šetnji po Evropi, u narodu u stvari pao događaja i pružanje dalje perspektive, tako i, naročito, na privlačenju najak- kao veliko olakšanje, jer se u dubini duše nadao da će moćna Sovjetska Rusi- tivnijih simpatizera, u stvari komunista iz redova inteligencije i seljaka, od kojih ja dohakati i tom, dosad u istoriji najopsanijem neprijatelju, kao što je dohakala se mnogi po svom radu, zalaganju i uticaju u masama nijesu razlikovali od i silnoj Turskoj i Napoleonu. Ovom povjerenju ogromno je doprinosila za čitavo članova Partije, a neki su, osobito po uticaju u masama, prevazilazili i većinu vrijeme između dva rata, iako u strogoj ilegalnosti, Komunistička partija, preko partijskog članstva. svojih članova i simpatizera u selima i gradovima. I zato su narodne mase širom čitave Crne Gore, pa i u Pivi, na taj iznenadni napad na Rusiju, postale Saobrazno direktivama Centralnog komiteta partije i Pokrajinskog komiteta za spremne da se i same late oružja pored svoje daleko jače braće i povežu

18 19 svoju sudbinu sa njihovom. Čitavim tokom narodnooslobodilačke borbe to je kome su takođe izložene gornje ideje, pozvano muslimansko stanovništvo da bila osnovna moralna hrana, kojom su se održavale narodne mase i u Pivi i u ne učestvuje u ustaškim zločinima protiv svoje braće i komšija i ukazivao na cijeloj ostaloj Crnoj Gori. nedogledne posljedice takve bratoubilačke borbe. To je bio prvi u nizu mnogih kasnijih proglasa i apela, koji su upućivani muslimanima u srezu gatačkom, na „O Rusijo zemljo ideala, ovoj, i fočanskom, na drugoj strani Pive. Neka ti je zauvijek hvala. Koliko se sjećam, pisanje ovog proglasa tek smo bili završili kad je stigao Moskvo, grade slobode i pravde, kurir sa pisamcem Veljku, u kojem sreski komitet, nekako očevidno užurbano, nalaže da se „odmah“ imaju napasti i razoružati italijanske stanice na Goran- Sirotinjska utjeho i nado“. sku i Breznima, a ako same ne polože oružje, i žandarmerijske stanice u istim mjestima. Našli smo se u zaista neugodnoj situaciji. Narod se uglavnom već Ova i mnogo drugih pjesama koje su ponikle iz samog naroda, u Pivi i na bio razišao, sa nama je bilo ostalo jedva oko 20 aktivista, do Goranska je bilo čitavom durmitorskom području, orile su se tokom čitavog rata iz snažnih grudi oko 4, a do Brezana i oko 7 sati hoda, trebalo je skupiti ne samo gerilce, već i seoskih momaka i djevojaka, na sijelima sastancima, prilikom polaska u bor- što više drugih boraca, a to je zahtijevalo bar malo objašnjavanja i ubjeđivanja, bu, kao i u najtežim momentima privremenih neuspjeha. jer seljaku nije lako tek odjednom dići pušku na silnu Njemačku i Italiju, koje Na osnovu direktiva Centralnog komiteta Partije, Pokrajinski komitet za Crnu su juče razbile organizovanu državnu silu. S druge strane, partijska direktiva Goru, Boku i Sandžak održao je 10. jula sastanak u Stijeni Piperskoj, na kome bila je jasna, a za nas članove Partije to je bio zakon bez pogovora. Ono je donešena odluka da se otpočne borba protiv okupatora, napadima na kara- „odmah“ moglo je imati nekog dalekosežnog značaja, jer smo, naravno, znali binjerske stanice po selima i varošicama, zasjedima protiv neprijateljskih kolo- da se u cijeloj Crnoj Gori već nekoliko dana vode borbe, pa smo pretpostavili na, rušenjem komunikacija i slično. Preko nižih partijskih foruma ova odluka da upravo neka potreba tamošnje borbe izaziva našu brzu i neodložnu akciju. je saopštena svim partijskim organizacijama odnosno partijskom članstvu, ali Smjesta smo krenuli na put i onako usput saopštili prisutnim drugovima o čemu se njeno izvršenje imalo pripremiti tajno i izvoditi sasvim iznenadno. Sreski se radi i cijelim putem, bez zastoja, dogovarali se kako da se te akcije najbrže komitet Partije za srez šavnički odlučio je da se na teritoriji tog sreza sve itali- i najuspješnije izvedu. Dogovorili smo se da će u toj situaciji najbolje biti ako janske karabinjerske stanice imaju napasti i razoružati do 18. jula. Ova parti- svaki od nas odgovornih članova Partije izvrši akciju na svom terenu, gdje jska direktiva, međutim, saopštena je , po kuriru, tek toga dana i na Planini i u najbolje poznaje i ljude i prilike. Napad na karabinjere trebalo je da se izvrši Župi pivskoj. u toku noći i da najdalje do sjutradan ujutru sve bude svršeno. Tako su Veljko i Milan primili na sebe Goransko, a Gojko i ja Brezna. Njima je bilo više, ali i U Župu je ona stigla na Ravno, 18. jula negdje oko 2 sata po podne. Naime, utoliko teže što je karabinjera i žandarma na Goransku bilo više, ali i utoliko upravo toga dana, gatački reakcionari Marko Perišić i drugi, u dosluhu sa ne- lakše što im je bilo bliže, pa su imali više vremena za organizovanje napada. kim svojim prijateljima iz graničnih pivskih sela, u dosluhu sa nekim svojim U selu Smriječno smo se razdvojili, pa je grupa aktivista sa Veljkom i Milanom prijateljima iz graničnih pivskih sela, bili su zakazali zbor seljaka na Ravnom. otišli na svoju stranu, a mi nekolicina produžili put, stalno se dogovarajući kako Na tom zboru trebalo je da se donese odluka o opštem napadu na musliman- da organizujemo uspješan napad. sko stanovništvo u Gacku, da se izvrši paljevina svih muslimanskih kuća i pokolj muslimanskog življa. Popovići, Perišići i drugi iz ove grupe čak su javno Bio je već mrak kad smo stigli mojoj kući na Zaborje. Nekolicini Brežnjana, na govorili da će na taj napad blagonaklono gledati i italijanske jedinice, pa da i čelu sa starim seljačkim borcem još iz predratnih dana, Jagošem Đurkovićem, sa njima treba sarađivati, jer Italijani tobož pomažu Srbe, a „Turci“ su sluge dali smo bili zadatak da okupi jedno od naših najboljih sela, Gornja Brezna, i Njemaca. U onoj opštoj zbrci i haosu, koristeći se gnjevom naroda na ustaške povede ih u Javorak, gdje će sijekući drveće i najavljujući stijenje na nekoliko pokolje, raspaljujući najniže strstai za paljevinama i pljačkom, ovi ljudi već mjesta zagraditi cestu, koja iz Nikšića vodi za Pivu, i ostati tamo braneći prilaz tada se prikazujući kao borci za slobodu, uspijevali su da zavode i oko sebe Breznima od eventualnog prodora motorizovanih Italijana iz Nikšića. Kasnije okupljaju jedan dio naroda. Partija u Gacku bila je vrlo malobrojna i njen uticaj smo uvidjeli da je to bilo pogrešno, jer smo najbrojnije snage odvojili od glavne se slabo osjećao. Zbog toga su se toga dana, po prethodnom dogovoru tamo akcije, ali tada zaista nijesmo mogli znati, ne prijeti li od Nikšića kakava opas- našli članovi Partije iz Župe pivske, sa povećim brojem aktivista, u namjeri da nost, a ona se s pravom mogla pretpostaviti. U kući moga oca skupili smo 20- osujete takve zločinačke poduhvate i razjasne narodu stvarno stanje. U tome 30 seljaka, isključivo iz sela Bajovo Polje i Zaborje, izložili im o čemu se radi i se potpuno i uspjelo, pa je privremeni plan sasvim propao, narodu razjašnjena zakazali sastanak u 2 ujutru u Jovovića glavicama. Gojko i ja smjesta smo otišli smišljena politika okupatora i ukazano na jedini mogući put-put borbe protiv u Potprisoja, gdje se nalazila žandamerijska stanica. Pokušali smo, naime, da njega i svih njegovih agenata u domaćim redovima, put borbe uz Sovjets- izdaleka, ne odajući o čemu se radi, pridobijemo i neke lokalne žandarme, ali ki Savez, Englesku i Ameriku, protiv jednog istog neprijatelja tamo i ovamo. smo odmah uvidjeli da o tome ne može biti ni riječi, pa smo se vratili u Glavice, Tu, na licu mjesta sačinjen je jedan proglas muslimanima Gacka i okoline, u gdje se već bilo skupilo oko 20-30 naoružanih momaka. Već je svitalo i ispred

20 21 škole se nazirao karabinjer s puškom na straži, a uskoro zatim izašlo je nekoliko karabinjera i pošlo poljem u pravcu sela Miljkovca, gdje se svakodnevno sretala patrola iz Brezana sa onom iz Goranska, radi predaje pošte i drugih akata iz Nikšića. Zato smo i mi morali odvojiti jedno odjeljenje i poslati ga da pretekne ove Italijane, napravi zasjedu negdje na putu i razoruža ih. Nas je ostalo svega 10-15 ljudi, ali ni karabinjera u stanici nije moglo ostati više od 5-6. Glavna teškoća bila je u tome što se već bilo razdanilo, pa više nijesmo mogli neopaženo prići stanici preko otvorenog polja. Zato smo gerilac Jagoš Jovović i ja, bez pušaka, samo sa pištoljima u džepu, pošli otvoreno i lagano preko poljica ka školi, tobož kao neki obližnji seljaci. Prišli smo mirno stražaru i nešto počeli razgovarati i u jednom momentu njegove nepažnje prosto mu strgli pušku sa ramena, a on je s vriskom, u divljem strahu pobjegao unutra. U međuvremenu su idući zaobilazno u trku pristigli i ostali gerilci s Gojkom. Itali- jani su sa gornjih prozora pucali i bacali bombe, kojom je prilikom lakše ranjen gerilac Pero Jovović. No, Italijani su se, videći da su opkoljeni, na naš poziv, ubrzo predali. Na prasak pušaka i bombi okupilo se poviše seljaka, od kojih su poneki izražavali i negodovanje što smo to uradili i „kuće im zapalili“, ali je većini bilo krivo što nijesu bili obaviješteni da i oni učestvuju. Sada sa velikom grupom ljudi pošli smo na žandamerijsku stanicu, pa su neki žandarmi predali oružje, ali su neki već bili pobjegli. Varošica Goransko s početka 20. vijeka Međutim, grupa poslata za onom patrolom stigla ju je tek u selu Miljkovcu, pa je svak zasjeda sada bila nemoguća. Pozvali su Italijane da polože oružje, na stranu naroda. On je izvršio raspored snaga za napad, prema kome su štp su oni odbili , pa se razvila borba u samom selu, u kojoj je jedan Itali- ustanici podijeljeni u tri grupe: jedna najbrojnija, uglavnom iz sela: Smriječno, jan poginuo, a jedan bio ranjen. Italijana je ubio u strančici iznad sela gerilac Zabrđe, Stolac, imala je da napadne od pravca Presjeke, druga, uglavnom Vukola Jovović, iz poveće daljine. Neki seljaci iz Miljkovca, kasnije naklon- iz sela Seljana i zaseoka Sinjac trebalo je da napadne od pravca Ošljak, a jeni četnicima, protestvovali su na sav glas protiv te borbe u samom selu i treća, uglavnom iz Plužina i Goranska, u kojoj su se nalazili Veljko i Vukosav čak nijesu dozvolili da se poginuli Italijan tu sahrani, već ga je gerilac Vilotije iz pravca Orjak. Blagojević prebacio na konja i sahranio u rejonu zaseoka Zaborja. I ovoj grupi Rano ujutru 19. jula italijanska i žandamerijska stanica u varošici Goransku bile usput su se priključili neki naoružani seljaci, pa je u borbi učestvovalo više su opkoljene sa svih strana i, ne videći nikakvog izlaza, predale se skoro bez ljudi. Tako je zadatak u vezi sa karabinjerima i žandarmima u Breznima bio otpora. Zaplijenjeno je oko 40 pušaka, jedan mitraljez i dva puškomitraljeza, izvršen. Zarobljeno je 8 Italijana i zaplijenjeno oko 15 pušaka, nekoliko pištolja a zarobljeno oko 20 Italijana. Na Goransku je uspostavljena neka vrsta prve i ogovarajuća municija. Seljaci iz Gornjih Brezana takođe su itzvršili svoj za- vojne vlasti u vidu komande mjesta, na čelu sa Tadijom Tadićem. Od Muja datak i noću tako onesposobili cestu preko Javorka da bi Italijanima trebalo Sočice dobijen je radio-aparat, tako da je narod i neposredno slušao vijesti, nekoliko dana da je ponovo osposobe. Oni su u smjenama i poslije toga čuvali - ovaj prolaz, sve dok je bilo potrebno. a jedne je na Zaborju hvatala Sulumija Blagojević, umnožavala ih u po neko liko primjeraka i razmišljala po selima. Prvi, pomalo nevješt, i zato ne baš U drobnjačkim selima, preko Komarnice: Dužima, Dubrovsku i Kutnjoj Njivi uspješan, ekonomski akt komande na Goransku bio je maksimiranje cijena u slušali su borbu i saznavši šta je bilo, listom ustali i tražili da se odmah na- jedinoj trgovačkoj radnji, Petra Dobrilovića. padne Šavnik, ali pošto je tamo bila jača posada, drobnjački drugovi su se Goransko i Brezna bile su prve italijanske stanice koje su razoružane u srezu morali temeljnije pripremati, pa je Šavnik zauzet 21. i 22. jula. šavničkom. MI smo se, nesumnjivo, mogli ponositi. Pa ipak, kad danas pomis- Istovremeno se napadom u Breznama, izvršen je i napad i na Goransko. lim na one mnogobrojne turske kordunske postaje po Pivi, na način zauzimanja Imajući nešto više vremena, Veljko je, zajedno sa povećom grupom aktivista, tvrde bezujačke kule, na osvajanje tabora nizama, a da i ne pominjem krvave u kojoj se našao i Milan Gagović, sa Planine, koji jer učetvovao na zboru na bitke na Ravnom i Muratovici, o kojima je pisala evropska štampa i u kojima Ravnom, razaslao kurire po svim okolnim selima, pa se iskupilo oko 200 bora- su naši preci pokazivali čuda od junaštva, krvareći u borbi za oslobođenje od ca pod oružjem. Na tom terenu, u selu Plužinama, nalazio se i bivši jugoslov- vjekovnog ugnjetivača-kad na to pomislim, čini mi se da bi naša generacija enski artiljerijski kapetan, skromni i inteligentni Vukosav Topalović, koji je već trebalo da bude mnogo skromnija, bez imalo uštrba po svoju nesumnjivo hero- od prvog dana, suprotno mnogim bivšim oficirima, odlučno i bez rezerve stao jsku borbu u samom srcu hitlerovskog Novog svijeta.

22 23 Razoružanje italijanske stanice na Trsi i žandamerijskih stanica na Pišču i u ustanka u Crnoj Gori, krajem jula i u polovini avgusta, ostala slobodna. Crkvicama izvršeno je 22. jula. Napad je po planu partijskog aktiva sa Planine pivske trebalo izvršiti dva dana ranije, ali je u međuvremenu udarna grupa iz U toku ovog perioda u Pivi je broj članova Partije i Skoja stalno rastao. Osim Crkvica, pod rikovodstvom Uroša Popovića, ne znajući za pripremanje napada onih koji su u Partiji učlanjeni još prije ustanka, tokom avgusta i septembra na Italijane, zapalili neko stovarište drvene građe u dolini Tare, pa se među primljeni su u Župi još i ovi drugovi: Mihailo Bajagić, učitelj koji se zatekao na - narodom pronio glas da to nadiru fočanske ustaše i pale sela u pravcu Pive. radu u Gornjim Breznima, Radomir (Pero) Radojević i Jagoš Ćurković, iz Gorn Nastala je velika uzbuna, i okupljeni seljaci pohrlili su u tom pravcu, pa i sami jih Brezana, Luka Jovović, iz Bajova Polja, Lale Bakrač i Veljko A. Mićanović, Italijani sa Trse. Tek kad se saznalo o čemu se radi mogli su se ustanici ponovo sa Goranska, Radoje Tadić, iz Smriječna. Od ovog članstva obrazovane su okupiti. U međuvremenu su Italijani, saznavši šta je bilo na Goransku i Brezn- dvije partijske ćelije: jedna na Breznima, od 6, i druga na Goransku, od 5 ima, a budući u velikom strahu, iz svoje kasarne prešli u čvrstu kamenu kuću članova. Do kraja godine broj članova Partije povećao se primanjem novih - Jokanovića, Članovi Partije Spasoje Šarac, Radivoje Dakić i Pero Žarković, uz drugova: Radoša Radojevića, iz Gornjih Brezana, Solumije Blagojević, iz Bu - pomoć drugih aktivista iz Brezuja, Nedajnog, Pišča i drugih sela okupili su oko kovca (obje ćelija Brezna), Radojice Mićanovića i Milorada Markovića, sa Go 300 boraca. Vojnički je napad organizovao Obrad Cicmil, kao rezervni oficir, ranska, Janka Cicmila, sa Stoca, i Milorada Tasovca, iz Miloševića, (svi ćelija koji se takođe od prvih dana bio stavio na stranu Partije i naroda. Italijani su Goransko), Tadije, Blagoja (Blaža), Obrena, Janka i Rada Tadića, iz Smriječna, opkoljeni i pozvani na predaju, što su oni, poslije kraćeg kolebanja, i učinili. Jovana, Milorada i Jovice Jovovića, sa Zabrža. Zajedno sa Radojem Tadićem, Razoružano je 12 karabinjera i zaplijenjeno oko 20 pušaka, jedan mitraljez, dotle u ćeliji Goransko, od ovih posljednjih članova organizovana je i treća nekoliko bombi i municija. Žandarmi iz stanice Pišče i Crkvičko Polje razišli su partijska ćelija u Župi pivskoj, ćelija Smriječno sa 9 članova. Tako je krajem se svojim kućama. 1941. godine u Župi bilo ukupno 25 članova Partije, pored nekoliko kandidata (uglavnom kasnijih članova) i većeg broja članova Skoja. Tako je sada čitava Piva bila oslobođena od okupatora, koji je u njoj bio ostao nekoliko dana. Osim još jednog dvodnevnog ispada iz Nikšića i širih ali rela- Slično je tekao razvoj Partije i na Planini pivskoj. Tamo su takođe već u prvim tivno kratkotrajnih borbi u proljeće 1942. i 1943. i u ljeto 1944. godine, koje su mjesecima poslije ustanka u Partiju primljeni: Radovan i Jevrem Dakić, Jovo se vodile na terenu, okupatorska vojska i nije više stupala na pivsko tle tokom Baturan i Jovanka Šiščević, svi iz Crne Gore, Gojkjo, Božo i Aleksa Đarković i čitave okupacije. Zarobljeni Italijani sa kojima se u svakom pogledu postupalo Vojin Šarac, svi iz Nedajnog, Jagoš Radović, iz Crkvica, Petar i Miro Kecojević vrlo lijepo, sprovedeni su iz Brezana na Goransko, a odatle svi u Šavnik. Oni, i Rade Mićanović, svi iz Boričja, Obrad i Vojin Cicmil i Dušan Vuković, svi pak, sa Trse sprovedeni su na Žabljak, a kasnije su svi otpremljeni za Kolašin. iz Pišča, Milun i Vuksan Gagović, iz Brezuja i Petar Delić iz Borkovića. Od svih i ranijih članova Partije i na Planini su formirane tri ćelije: jedna na Crnoj Gori, od 8 članova, jedna na Nedajnom od 7 članova i jedna na Boričju od 9 članova. Tako je krajem 1941. godine na Planini pivskoj bilo 24 člana Partije, 4. SLOBODNA PIVA (JUL 1941-JUN1942) pored izvjesnog broja kandidata i većeg broja članova Skoja. I u Župi i na Planini, jedno vrijeme postojali su opštinski biro i ćelije. No, s a) Jačanje Partije i masovnih organizacija obzirom na veoma nezgodne veze Pive sa Žabljakom, koji je bio sjedište Sreskog komiteta, s obzirom na veliko prostranstvo same Pive i s obzirom na Osnovno pitanje bilo je pitanje organizacije partijskih kadrova i proširenja Partije to što je ona i u staroj Jugoslaviji jedno vrijeme sačinjavala poseban srez, a obuhvatanjem novih članova iz redova omladinaca koji su se u ustanku poka- i kasnije imala sresku ispostavu, Okružni komitet u Nikšiću, u saglasnosti sa zali i dovoljno hrabrim i aktivnim i dovoljno politički uzdignutim i moralno čistim, Pokrajinskim komitetom, još ranije je bio odlučio da se za Pivu formira rejonski da bi mogli odgovoriti onda tako strogim kriterijumima za ulazak u Partiju. Ova komitet Partije, koji će istina biti u nadležnosti sreskog komiteta na Žabljaku, organizaciona djelatnost za čitavo vrijeme rata bila je osnovna briga komu- ali će u stvari biti samostalan i primati sva upustva i direktive neposredno od nista, što je, s obzirom na rukovodeću ulogu Partije u narodnooslobodilačkoj Okružnog komiteta, jer je veza sa njime bila daleko lakša i brža nego ona borbi, bilo sasvim razumljivo. Ona je bila naroćito važna u tim prvim mjesec- zaobilazna preko Šavnika i Žabljaka. Tako je već sredinom novembra formiran ima poslije ustanka, kad se na oružje digao tako reći čitav narod, kad je tre- prvi Rejonski komitet za Pivu, sa sjedištem najprije kod Pivskog manastira, balo ne samo rukovoditi vojnim akcijama protiv neprijatelja, već i organizovati a kasnije na Krscu. Taj prvi rejonski komitet bio je ovog sastava: Veljko B. mnogostrano funkcionisanje nove vlasti i svih vidova narodnog života uopšte. Mićanović, sekretar, Radivoje Dakić, Milan Mićanović i pisac ovih redova. Kas- Sve to zahtijevalo je da Partija, iako i dalje u strogoj konspiraciji, iziđe iz pre- nije je u sastav komiteta, u ovom periodu, ušao i Spasoje Šarac. Na sjedni- dratnih uskih okvira i obuhvati u svoje redove što više aktivnih ljudi, na koje će cama komiteta ponekad je učestvovao i po koji član višeg partijskog rukovod- se u svojim mnogostranim zadacima moći osloniti. U Pivi je taj opšti zadatak stva: Radoje Dakić, Mitra Mitrović, Danilo Bojović, Vojin Đerković. Sastanci su poslije ustanka postao utoliko aktuelnijim što je broj članova Partije bio isuviše održavani prema potrebi, ali po pravilu dva puta mjesečno. mali za takvo veliko prostranstvo i što je ona i poslije italijanske ofanzive protiv

24 25 Tokom 1942. godine, prije uspostavljanja četničke vlasti, Partija je i dalje stal- kao i u ranijoj crnogorskoj vojsci. Ova prva vojna organizacija vršena je odoz- no brojno i organizaciono jačala. U Župi su tih mjeseci u nju primljeni mnogi go, to jest prvo su formirani štabovi bataljona, pa su se tek dijelili na čete i dalje novi članovi, među kojima: Luka Đurković, Blažo Radojević i Minjo Tadić, iz na vodove, dok je za čitav srez formirano vojno rukovodstvo, umjesto ranija Gornjih Brezana, Đurko Blagojević, iz Potprisoja, Vitolije Blagojević, iz Bukov- Durmitorske brigade. ca, Vasilije Pejović, iz Miljkovca, Mijo Adžić, iz Goranska, Vukosav Topalović, iz Plužina, Radosav Bajagić, iz Zukve, Ratko Lješević, iz Goranska i Mihailo Planinskopivski bataljon formiran je krajem jula, prilikom zbora ustanika na Mandić, iz Mratinja. Na Planini su u ovom vremenu u Partiju ušli: Vojin, Spa- Trsi. Za komandanta bataljona određen je Obrad Cicmil, a za „lice za vezu s soje, Milenka i Dušan Tončić i Luka Dakić iz Crne Gore, Milan i Radenko Ko- narodom“- kako se tada zvao politički komesar - Miljan Gagović. Bataljon je privica i Milivoje Šarac, iz Nedajnog, Sreten Kulić, iz Kulića, Miljan, Maksim i podijeljen na čete, koje su se uglavnom teritorijalno poklapale sa podjelom iz Radivoje Gagović, iz Bezuja, Janko Radović, iz Borkovića i možda još neki. vremena prije 1916. godine. Sva pivska omladina bila je obuhvaćena organizacijom Crnogorske narodne Župopivski bataljon formiran je prilikom velikog narodnog zbora na Goransku omladine, a najaktivniji omladinci i omladinke primani su odlukom Partije u 3. avgusta. Do ovog prvog velikog zbora u Pivi poslije ustanka došlo je na SKOJ (Savez komunističke omladine Jugoslavije), koji je bio takoreći desna sljedeći način. Grupa pristalica starog poretka iz redova bivših penzionera, ko- ruka Partije, u čitavom njenom, naročito vojnom i političkom radu. Skojevski oficira i službenika, videći da se ustanak rasplamsao pod rukovodstvom�� - aktiv u početku je bio malobrojan, ali je stalno rastao, tako da je krajem ovog munista, što je za njih bio nekakav bauk, i bojeći se za svoje posljeratne privi perioda u velikom broju sela ili barem njihovih grupa bila lokalna skojevska legije, a uz to znajući za italijansku ofanzivu protiv ustanka u Crnoj Gori, koja organizacija, od po nekoliko članova. Postojala su i opštinska skojevska ruko- je tada bila u jeku, sazvala je na „dogovor“ na Goransku „viđenije ljude“, pod vodstva, u Župi na čelu sa BlagojemTadićem, Sulumijom Blagojević i Milora- izgovorom da se vidi kakvo držanje pleme treba da zauzme u toj situaciji, a u dom Tasovcem, koji su se jedno za drugim smjenjivali, a na Planini na čelu sa stvari da djeluje u pravcu likvidiranja oružane borbe i uspostavi neku saradnju Perom Žarkovićem. Partija je Skojem rukovodila, kao i u drugim organizaci- sa okupatorskim saradnicima iz ostalih krajeva, koji su u to vrijeme već bili digli glave i povezali se sa Italijanima. Na Goransku se tada nalazio i bivši jama, preko svojih članova, ovdje omladinaca, u njegovim opštinskim ruko- vodstvima. ban Zetske banovine, Mujo Sočica, u čijoj se kući bilo skupilo sa raznih strana više ljudi, funkcionera starog jugoslovenskog režima, pa su glavni organizatori Slična je bila i organizacija Antifašističkog fronta žena (AFŽ). Do kraja 1941. ovog sastanka, u stvari Marko Popović, tada već poznati saradnik Italijana, godine već su u svima selima postojali odbori, a takođe i opštinski odbori AFŽ i nekoliko bivših funkcionera iz Pive, mnogo računali na njihov ugled i uticaj za Župu i Planinu pivsku. I ovim organizacijama Partija je rukovodila preko u Pivi i mislili da će se, pod izgovorom reda, mira i čuvanje svojih krovova, pojedinih žena, njenih članova, kandidata ili barem aktivnijih žena uopšte. U lako otarasiti uticaja onih „nekoliko mladih usijanih glava, koje su bacile uga- Župi su u ovom periodu u opštinskom odboru bile: Sofija Jovović, Sulumi- rak u mirni narod“. Kao što uvijek i biva u sličnim situacijama, ti ljudi nijesu ja Blagojević, Stana Tadić i druge, a na Planini: Ljeposava Gagović, Anđa mogli osjetiti istinski puls široke narodne mase, njeno duboko nezadovoljstvo Kecojević i druge. Glavni zadaci ove organizacije bili su: političko organizacioni prema svemu starom, pa su se kao i sve klase na izdisaju grčevito držali svoje rad među ženama, prikupljanje prilogau obući, hrani, odjeći i slično. Međutim, farse o dobrodušnom, mirnom seljaku, koji je, eto samo zavela šačica komu- s obzirom na konzervatizam i patrijahalno gledanje na ulogu i zadatak žene, nista, sa kojima se lako obračunati, naročito u mirnoj, homogenoj i zaostaloj, koja dotle nikada nije učestvovala u političkom i javnom životu, pivske žene, seljačkoj pivskoj sredini. Saznavši za tu, iako vrlo usko planiranu konferen- iako odane narodnooslobodilačkoj borbi, ustručavale su se, stidjele od javnih ciju, od dvadesetak ljudi, ne više, partijska organizacija je, slično zboru na istupanja, pa su i njihova rukovodstva uzimana uglavnom iz redova mlađih, Ravnom, riješila da na nju odgovori sazivanjem velikog opštenarodnog zbora iole slobodnijih članica. Kasnije se i taj konzervatizam postepeno razbijao i sve za isti dan i na istom mjestu. Aktivnošću partijskog članstva i aktivista od svega veći broj žena se javno angažovao. dva dana, na zbor se slegla masa od preko 600 ljudi, uglavnom iz Župe, ali i iz Planine pivske. Masa se okupila na livadi u velikom šljiviku Muja Sočice, pa je b) Teritorijalna vojna i vojnopozadinska organizacija prije početka zbora pozvana na njega i grupa iz Mujove kuće. - Još u toku sastanka, 18. jula, Pokrajinski komitet partije organizovao je Privre Na zboru su govorili: Veljko Mićanović, Obrad Cicmil i ja. I govori i, naročito, menu vrhovnu komandu nacionalnooslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku i veoma impresivna masa od tolikog broja ljudi, od kojih mnogi pod oružjem, Sandžak, na čelu sa Arsom Jovanovićem i Milovanom Đilasom. Kasnije je ona ostavljali su na grupicu iz suprotnog tabora duboki utisak i ona se nije ni živa - prerasla prvo u Štab narodnooslobodilačkih gerilskih odreda, a zatim, u okto čula. Samo je Danilo Radojičić, u tim okolnostima nesumnjivo smjelo, jednom bru, prilikom novog poleta ustanka, u Glavni štab partizanskih odreda za Crnu na sav glas povikao: „Znate li vi da postoji zakoniti kralj i vlada ove zemlje u - Goru i Boku, na čelu sa Ivanom Milutinovićem, članom Vrhovnog štaba i polit Londonu“?. Na to seljak Petar Vuković potegao pušku put njega, ali smo ga biroa CKKPJ. Po instrukcijama tih organa, već odmah poslije ustanka izvršena umirili, dok niko drugi nije ničim reagovao. Govorio je i bivši senator i maršal je vojna organizacija po četama i bataljonima, na bazi teritorijalnog ustrojstva, dvora Žuro Vukotić, inače Mujov šura, ali je i njegov govor bio sasvim kore-

26 27 ktan. Nesumnjivo je glavni uspjeh ovog velikog zbora bio u tome što je gru- dotična akcija. Komandno osoblje u teritorijalnim jedinicima zamjenjivali su za pica reakcionara uvidjela da nema posla sa nekoliko komunista, već sasvim vrijeme tih akcija drugi ljudi. ozbiljno, sa čitavom, protiv starog poretka odavno ogorčenom, siromašnom seljačkom masom. Ako se ne uzme u obzir onih nekoliko dana odmah po ustanku, dakle od 19. jula do 3. avgusta, kad je na Goransku postojalo nešto slično komandi mjesta, Poslije zbora na jednom sastanku aktivista, određen je komandant (Vukosav u Pivi sve do pred kraj marta 1942. godine nije bilo nikakve vojnopozadin- Topalović) komesar (autor ovog rada) Župopivskog bataljona. Zatim je batal- ske vlasti. Svu vojnu vlast, operativnu i vojnopozadinsku, vršili su teritorijalni jon podijeljen na 6 četa: Brezanska, koja je kasnije nazvana četom „Lima Bar- štabovi bataljona, kod Pivskog manastira za Župu, a na Pišću za Planinu piv- jaktara“, Goraždanska, Muratovička, Glasovička, Stabanska i Martinjska. Za sku. Oni su vršili mobilizaciju ljudstva za konkretne vojne akcije, rukovodili svaku četu određeni su komandiri i komesari. Prvi komandiri i komesari ovih tim akcijama, starali se o nabavci oružja i municije i njihovom rasporedu, vo- četa bili su: Pero Radojević i Mihailo Bajagić (brezanska), Milutin Mićanović dili računa i obezbjeđivanju reda na svojoj teritoriji i obavljali sve druge vo- i Lale Bakrač (goraždanska), Radoje Tadić i Janko Cicmil (muratovićka), jne i vojnopozadinske zadatke, uz svakodnevnu, naročito ekonomsku, pomoć Vukašin Šumić i Radosav Bajagić (glasovička) Blagoje Adžić i Milorad Taso- narodnooslobodilačkih odbora. vac (stabanska) i Mileta Ćalasan i Mihailo Mandić (mratinjska). Sve čete su Tek poslije povratka iz Bosne kombinovanog pivskog bataljona „Bajo Pivl- podijeljene na vodove, uglavnom po selima, kao u staroj crnogorskoj vojsci. janin“, formirana je na Krscu jedna komanda mjesta i za Župu i za Planinu piv- Pošto je Piva i poslije jenjavanja ustanka u toku avgusta i septembra, kad su sku. Od tada pa do kraja ovog perioda, u junu 1942. godine, komanda mjesta u ostalim krajevima Crne Gore, pa i u ostalim durmitorskim opštinama, terito- vršila je, u svakodnevnom naslonu na dva opštinska, a preko njih i na seoske rijalne jedinice zamijenjene gerilskim odredima, ostala je u cjelini slobodna, narodnooslobodilačke odbore, sve funkcije vojnopozadinske vlasti, a štabovi ostala je i dalje ovako formirana teritorijalna vojna organizacija, uglavnom sa teritorijalnih bataljona u stvari su sve više odumirali, jer je najveći dio ljudstva istim komandnim kadrom u bataljonima i četama. Prvih dana novembra, kad odlazio u mještovite durmitoske udarne bataljona, na koje teritorijalni štabovi su borbe u čitavoj Crnoj Gori ponovo bile rasplamsane, na partijskom savje- više nijesu imali nikakavog uticaja. Komanda mjesta je vršila mobilizaciju tovanju na Žabljaku obrazovani su ponovo i u drugim durmitorskim krajevi- ljudstva za operativne jedinice i za ove radove u polzadini, obezbjeđivala, ma teritorjalni bataljoni (Drobnjački, Jezero-šaranski i Uskočki). Od njih i od neposredno i preko partizanskih straža, unutrašnju sigurnost protiv „pete ko- postojećih pivskih bataljona, pred napad na Pljevlja, formiran je Durmitorski lone“, organizovala prihvat, smještaj i ishranu ranjenika, održavanje telefon- narodnooslobodilački partizanski odred, na čelu sa komandantom Vojinom skih veza i redovne kurirske službe i tome slično. Naročito su ogromni zadaci Popovićem i komesarom Jovanom Ćorovićem. pred komandom mjesta bili krajem ovog perioda, u maju i početkom juna, kad su u Pivi bila slegla ogromna vojska, koja je tuda uz borbu odstupala za Bosnu Tokom novembra po svim pivskim selima održavane su seoske konferencije i kad su se na teritoriji Pive nalazile sve partizanske bolnice, što će se vidjeti u cilju učvršćivanja i vojne organizacije i narodnooslobodilačkih odbora. Tada iz kasnijeg izlaganja. Samo uz krajnje požrtvovanu pomoć, iako bolešljivog, ali je vršen i izbor vojnih starješina, s tim što su sela birala svoje vodnike, ovi krajnje aktivnog, svog zamjenika na dužnosti komandanta mjesta, pokojnog na četnim sastancima svoje komandire i komesare, a na njihovom sastanku Vukosava Topalovića, i blagodareći odličnom funkcionisanju oba opštinska određeni su štabovi bataljona. U bataljonima i četama uvedene su i dužnosti narodnooslobodilačka odbora i skoro svih seoskih odbora u Pivi, a takođe i zamjenika komandanta odnosno komandira i zamjenika komesara, pa je ovaj blagodareći potpunoj disciplini desetak partizanskih straža i podršci cijelog posljednji vršio i družnost sekretara partijske organizacije u dotičnoj jedinici. stanovništva Pive, bilo mi je tada moguće odgovoriti tim mnogobrojnim za- Naravno, i prilikom tog izbora odozdo, Partija je imala odlučujućeg uticaja i, dacima u Pivi, koja je u bukvalnom smislu čitava predstavljala veliki ratni logor izuzev vodnika, gdje je stvarno uglavnom ostavljano selima na slobodan izbor, i borbeno poprište. ostale vojne starješine u stvari je unaprijed određivala partijska organizacija. Štab Planinopivskog bataljona bio je tada u ovakvom sastavu: komandant Pošto će o toj djelatnosti biti riječi kasnije, u sklopu vojnih i političkih akcija, Obrad Cicmil, politički komesar Spasoje Šarac, zamjenik komandanta Mil- ovdje treba kazati bar samo nešto o partizanskim stražama. Njih je komanda jan Gagović, zamjenik komesara Petar Kecojević. Župopivski bataljon imao mjesta formirala ubrzo po svom početku rada, već krajem marta, i to na svim je štab u ovom sastavu: komandant Vukosav Topalović, komesar autor ovog onim punktovima koje je trebalo obezbijediti sa vojnopozadinskog stanovišta rada, zamjenik komandanta Janko Tadić zamjenik komesara Veljko Mićanović. uopšte, a posebno sa gledišta unutrašnje sigurnosti protiv rovarenja nepri- Ovakav sastav štabova oba bataljona ostao je sve do njihovog stvarnog ras- jatelja. Već u to vrijeme, pa sve do odstupanja za Bosnu, u Pivi je postojalo 10 formiranja pred kraj ovog perioda, kad je ljudstvo uključeno u novoformirane partizanskih straža, od kojih 5 u Župi (Brezna, Pivski manastir, Stabna, Ravno, jedinice, tzv. Udarne bataljone, sastavljene od boraca sa čitavog durmitorskog Mratinje) a 5 na Planini pivskoj (Bezuje, Pišče, Nedajno, Nikovići, Šćepan- područja. Prilikom konkretnih vojnih akcija van Pive, u Hercegovini, istočnoj polje). Pored toga, postojala je posadna četa kod same komande mjesta na Bosni, Sinjajevini, o kojima će biti riječi kasnije, formirani su i konkretni opera- Krscu, koja je brojala oko 60 boraca, sa komandirom Lukom Đurkovićem i tivni štabovi bataljona odnosno komande četa, čija je funkcija trajala dokle i komesarom Radovanom Dakićem. Zamjenik komesara i sekretar ćelije u četi

28 29 bio je Milorad Tasovac. Svaka partizanska straža imala je po 10 do 15 boraca, slučajevima se mobilisalno na tom pitanju brojnije i popularnije članstvo Par- regrutovanih među najodanijim i najaktivnijim borcima, sa komandirom koji tije, koje bi onda u tim selima razvijalo širu i trajniju političku djelatnost. Sjećam je bio ili član odnosno kandidat Partije ili barem istaknut član Skoja. Tako je se, na primjer, da je u Bukovicu na izboru konferenciju bilo došlo malo ljudi, čitava teritorija Pive bila sasvim obezbijeđena i dobro kontrolisana. Komanda da je u Osojnom Orahu ona držana tri puta, da se u udaljenom i odsječenom mjesta, neposredno i preko komande posadne čete, ove je straže redovno Mratinju, od oko 150 samo muških glasača jedva skupljalo njih tridesetak itd. obilazila, instruirala, učvršćivala. Pa ipak, to su bile izuzetne pojave, kojih je brzo nestajalo. Žena je u odboru, po staroj tradiciji, birano malo, tako reći izuzetno. Omladina, angažovana u vojnim akcijama, takođe je u odborima bila slabo zastupljena. Narodnooslobodilački odbori Bili su to uglavnom srednjovječni ili postariji ljudi, tipični predstavnici osnovne Već odmah poslije julskog ustanka počelo se i sa organizacijom građanske seoske mase, koji su dobro poznavali sve svoje seljake, njihove konkretne revolucionarne vlasti u obliku narodnooslobodilačkih odbora. Ranije postojeće osobine, mentalitet, ljudi koji su u selu uživali stvarni ugled i zasta mogli vršiti organizacije NOF-a, zbog malobrojnosti partijskog članstva u Pivi nijesu bile svoje dužnosti i bez ikakve sile za sobom. U prvom redu baš blagodareći došle do nekog krupnog izražaja. U svim selima nijesu postojale, a i u onima u ovakvom posve slobodnom izboru članova narodnooslobodilačkih odbora, kojima su bile organizovane bile su nekako preuske, začaurene, i oslanjale su njihovom odličnom poznavanju stanja u selima i ugledu u njima, bilo je mogće se uglavnom na ovog ili onog aktivnistu. Osim toga, i prikupljanje priloga, što je da narodna vlast u Pivi to bude ne samo po nazivu, već i stvarno, i da ona bilo njihov osnovni zadatak, u Pivi nije imalo nekog velikog značaja. Međutim, čitavim tokom ovog perioda, a posebno u teškoj situaciji s proljeća 1942. sa oslobođenjem čitave pivske teritorije situacija se bitno izmijenila. Bilo je godine, savlada one ogromne zadatke oko ishrane brojne vojske, smještaja i potrebno organizovati ozbiljnu redovnu vlast, koja će svuda imati svoje stalne ishrane onolikih bolnica i sve što je bilo u vezi s time. - organe i vršiti sve one funkcije koje inače vrši civilna vlast, naročito, pod uslovi Seoski odbori sastojali su se od po 3 do 5 ljudi, prema veličini sela, odnos- ma svenarodnog rata protiv okupatora. Organizacija narodnooslobodilačkih no broju stanovništva. Na broj odbornika imala je uticaja i okolnost da li selo odbora, bila je potrebna tim prije što, kao što smo rekli, sve do kraja marta nije ima svojih zaselaka, iz kojih je uvijek biran bar po jedan predstvnik u odboru. bilo nikakve vojnopozadinske vlasti. Seoski odbori, po pravilu, nijesu imali nekih formalnih sastanaka. Oni su bili tu, U početku, tokom avgusta i septembra, nije bilo nekog strogog pravila po kome u stalnom kontaktu, podijelili bi među sobom zadatak koji se postavljao i tako bi se odbori formirali. U većini sela oni su birani na seoskim konferencijama, ga izvršavali. Veliku svakodnevnu pomoć ukazvala im je lokalna omladinska, a negdje su i prosto određivani od strane partijskih aktivista u dogovoru sa naročito skojevska organizacija, čijii su se članovi uvijek nalazili kad je trebalo seljacima dotičnog sela. No, već u oktoburu i novembru u čitavoj Pivi pristupilo sazvati seljake, prikupiti priloge, odnijeti izvještaj i slično. Sličnu pomoć imali se veoma temeljnom i sistematskom poslu oko organizacije odbora u svima su seoski odbori i od organizacije AFŽ, istina skoro isključivo na prikupljanju selima i u obje opštine. Po unaprijed utvrđenom planu partijske organizacije, raznih prilog pletenju čarapa, džempera i slično. u svakom selu ponaosob održavane su u prisustvu ovog ili onog partijskog Prvi opštinski narodnooslobodilački odbori u Pivi formirani su bez naročitog aktiviste, široke seoske konferencije, na kojima je razjašnjavana uloga, značaj izbora, odmah poslije julskog ustanka. Sastajali su se od 10-15 odanijih ljudi i zadaci ovih organa i vršeni njihovi izbori. Ti izbori bili su sasvim slobodni. koji su se povremeno sastajali i rješavali razna pitanja iz svog djelokruga. Partija je doduše nastojala da u seoske odbore uđu što aktivniji ljudi, odani Stalno su u sjedištu odbora bili samo predsjednik, sekretar i ekonom. Partija narodnooslobodilačkoj borbi, ali nikakvu presiju nije vršila, pa se slobodno je radom opštinskih odbora od početka pa tokom čitavog ovog perioda i tokom - može reći da su izabrani odbornici na tu dužnost dolazili voljom svojih sel čitavog rata, rukovodila preko sekretara odbora, koji je morao biti njen član. jaka. Naravno, pod tim uslovima ovdje-ondje se dogodilo da u seoski odbor Za predsjednika je uziman jedan od najuglednijih i najpopopularnijih ljudi u uđe i poneki čovjek ne baš aktivan pristalica borbe koji je, uglavnom po svojoj opštini, pri tom bezuslovno privržen idejama narodnooslobodilačkog pokreta. bolje stojećoj ekonomskoj situaciji, još uvijek držao u materijalnoj i psihološkoj Prvi predsjednik opštinskog narodnooslobodilačkog odbora u Župi pivskoj bio zavisnosi ostale seljake ili imao ugled vazdašnjeg seoskog prvaka, pa su se je Bećko Jovović, sa Zabrđa, prvi sekretar Gojko Durutović, a prvi ekonom teško odlučivali da ga sada zaobiđu. Ali, prvo, ti su slučajevi bili dosta rijetki i u Antonije Pejović, učitelj iz Miljkovaca. U opštini Planinopivskoj prvi predsjed- samom početku, jer su partijski aktivisti imali stvarni uticaj u masama, a drugo, nik bio je pop Jovo Radović, prvi sekretar Spasoje Šarac, (kasnije najduže - oni su u toku kasnijeg rada, kad bi se pokazali slabima, neaktivnim ili čak kole vremena Pero Žarković), a ekonom Jovo Vračar, učiteljh iz Brezuja. Tokom bljivim i naklonjenim starom stanju, na seoskim konferencijama smjenjivani septembra poslije izbora svih seoskih odbora, održani su sastanci svih iz- i birani drugi, aktivniji i odaniji. Bilo je ipak slučajeva otpora u ovom ili onom abranih odbornika, na kojima su, uz odlučujući uticaj Partije, izabrani plenumi obliku. Pod uticajem rovarenja od strane ljudi starog režima neka sela su se opštinskih odbora u koje je ušao po jedan član svakog seoskog odbora, tako - teško okupljala na konferenciju, ili bi dolazio manji broj, ili bi neko uporno osta da su plenumi imali po onoliko članova koliko je bilo sela u dotičnoj opštini (u jao pri kandidaturi očevidno ljudi koji nijesu naklonjeni borbi, i slično. U takvim Župi 30, na Planini20). Plenumi su se sastajali u sjedištu odbora, obično petn-

30 31 aestodnevno, i to uvijek sa određenim dnevnim redom. Sastancima je rukjovo- primljena bez negodovanja i sa osjećanjem i potrebe i pravde. dio predsjednik, uz pomoć sekretara, koji je, međutim, kao mlađi čovjek i član Partije, u stvari obavljao sve konkretne poslove i pred Partijom odgovarao za Drugi primjer odnosi se na magazine. Kod oba opštinska odbora u Pivi, a cjelokupan rad odbora. naročito kod komande mjesta na Krscu, u proljeće 1942. godine postojali su za one prilike veoma bogati, uređeni, strogo inventarisani i svakojakim Narodnooslobodilački odbori u Pivi, kako tokom ovog perioda, tako i tokom potrebama snabdjeveni magazini, koji su dobrodošli u onim teškim vremenima čitavog rata, funkcionisali su zaista besprekorno. Petnaestodnevni sastanci velike neprijateljske ofanzive, naročito za prvu pomoć bolnicama. Bilo je tu žita, opštinskih plenuma bili su, bez fraze, pravi razgovori i pametni dogovori tih soli, pasulja, mnogo duvana, rakije i suvog voća iz Bosne, čarapa, opanaka, uglednih pivskih seljaka o svima, ponekad vrlo teškim zadacima koje je borba municije, pušaka, konjskih potkova i šta sve ne. Neobično uredni i savjesni pred njih postavljala. Dovoljno je bilo da Partija, u početku i neposredno, a ekonomi (Antonije Pejović, kod Manastira, Andrija Pejović, na Krscu, i jedan kasnije uglavnom preko komande mjesta, samo kaže šta je u datoj situaciji za drugim, Jovo Vračar i Stevo Patić, na Pišču) sve su to bili tako uredili da je potrebno uraditi, pa više nije imala šta da brine. Odbori su, na svoj pametan, Moša Pijade, obiklazeći, aprilskih i majskih dana, te magazine bio bukvalno odmjeren seljački način, dobro poznavajući prilike i mentalitet naroda, uvijek iznenađen i oduševljen. nalazili najbolji i narodu najprihvatiljiviji put, da se odluka sprovede, akcija - izvrši. U mnogo koječemu narodnooslobodilački odbori u srezu šavničkom Veliki prihod u žitu imao je opštinski odbor u Župi od ujma iz mlina Pivsk uopšte, a u Pivi zbog stalno slobodne i dugo neometane teritorije naročito, og manastira, koji se, osim potrebnih količina koje su odvajane za ishranu prevazilazili su i preduhitravali čak i odluke viših organa, koje su donošene tek kaluđera i malobrojne manastirske posluge, sav slivao u opštinski magazin. kasnije. To se tiče i same njihove odlične organizacije, i široko demokratskih iz- Osim ishrane partizanskih straža i posadne čete komande mjesta, ishrane bora, i svestrano besprekornog funkcionisanja, u prvom redu. U vrlo značajnoj koja se uglavnom sastojala od rijetke kaše ili rijetke čorbe od krompira, malo mjeri upravo na iskustvima iz rada i organizacije narodnooslobodilačkih hleba i parčeta mesa, sve ostalo iz tih magazina i stočnih rekvizicija odlazilo - odbora u srezu šavničkom, izgrađeni su kasnije i poznati fočanski pro- je dalje, na ishranu vojnih jedinica. Pri tom su i odbori i komandna mjes pisi o narodnooslobodilačkim odborima, kao što su i Uputstva o radu ta imali svoje konje, a u obimnijim slučajevima mobilisani su seljački tovarni narodnooslobodilačkih odbora u Crnoj Gori, iz 1943. godine, u stvari najvećim konji. Nekih prihoda bilo je i od kazni zbog nedavanja rekvizicije ili sličnog dijelom bila samo kodifikacija onog što je u Pivi i srezu šavničkom uopšte, već neispunjenja dužnosti, a u sličnom obimu i od konfiskacije imovine odbjeglih u u ovom periodu bilo sprovođeno u praksi. Odluke Ostroške skupštine, iz feb- četnike ili likvidiranih pojedinaca. I te kazne i konfiskacije vršene su, međutim - ruara 1942. godine, koje su se odnosile na rad narodnooslobodilačkih odbora, sa dužim obzirima prema familijama, kojima je uvijek ostavljen dio za njih bile su tamo, nekoliko mjeseci ranije, ne samo primjenjivane, već u ponečem i ovu ishranu i održavanje. Neugodni ispadi pojedinaca iz partizanskih straža prevazilažene. Kad je, poslije te Skupštine, Božo Ljumović, član pokrajinskog prema familijama prilikom tih konfiskacija bili su rijetki i strogo su kažnjavani. komiteta, zadužen baš po tom pitanju narodne vlasti, došao kod Pivskog ma- Obuća (čarape, gete), džemperi i druga odjeća slivali su se u magazine skoro nastira i prisustvovao plenumu opštinskog narodnooslobodilačkog odbora, u isključivo radom i nastojanjem ženskih organizacija. namjeri da sprovede odluke Ostroške skupštine, bio je ne malo iznenađen i g) Vojne i političke akcije u ovom periodu načinom rada odbora, i ostvarenim rezultatima, i pravilnim shatanjem uloge narodnooslobodilačkih odbora uopšte. Uoči samog ustanka, na Petrovdan 12. jula, održan je na Cetinju, pod rukovodstvom okupatorskog Visokog komesara, grofa Macolinija, tzv. „Crnogor- Navešću samo dva primjera. ski sabor“, sastavljen uglavnom iz redova vođstva Crnogorske federalističke Progresivna rekviziciona skala koju je preporučila, kao primjer Ostroška stranke na čelu sa dr Sekulom Drljevićem, Mihailom Ivanovićem i drugim. Taj skupština, ne samo što je već postojala, nego je bila primijenjena i na jedan kvisliniški sabor od 65 „poslanika“ proglasio je bio „Nezavisnu državu Crnu osobit način. Da bi se izbjeglo često razrezivanje rekvizicije, a time i nepot- Goru u obliku ustavne monarhije“ i od italijanskog kralja Vitorija Emanuela rebno uznemiravanje naroda i često sazivanje plenuma, opštinski odbor bio tražio da joj postavi „jednog regenta“. Međutim, ta „nezavisna „ crnogorska je, na jednom sastanku svih seoskih odbornika, dakle proširenom plenumu, kraljevina pod okupatorskom čizmom italijanskog fašizma nije trajala ni 24 a na osnovu prethodno prikupljenih tačnih podataka o brojnom stanju stoke sata, jer su je –kao što je poznato- već sjutradan, 13. jula, zbrisale crnogorske svakog domaćina ponaosob, razrezao progresivnu rekviziciju u povećem bro- narodne mase svojim oružanim ustankom, pod rukovodstvom Komunističke partije. ju grla stoke. Ta rekvizicija je bila uslovna: svaki domaćin je odmah znao da za potrebe vojske, ishranu sirotinje, bolnice i drugo, duguje određen broj grla Za vrijeme tog, 13-julskog ustanka u Crnoj Gori najveći dio njene teritiorije bio i smartao je da to više nije njegova stoka. Ona, međutim, nije oduzimana odje oslobođen u toku od svega petnaestak dana. Ne samo što su gotovo sve mah, već je ostajala kod seljaka, s tim da on iz tog broja predaje odboru kad i okupatorske stanice po selima bile razoružane, već je masovnim napadima koliko bude potrebno. Rekvizicija je bila pravično i ravnomjerno raspoređena, ustanika oslobođen i veliki broj crnogorskih varoši i varošica: Šavnik, Žabljak, pa je i pored nesumnjivo velikih izdataka, koji nijesu lako padali, u narodu Kolašin, Mojkovac , Šahovići, Bijelo Polje, Andrijevica, Berane, Lijeva Rijeka,

32 33 Danilovgrad, Spuž, Bioče, Rijeka Crnojevića, Petrovac na moru. U stvari, osim ustanak, sve će biti porušeno“. U stvari, bombardovanje Goranska Italijani su Primorja i gradova Nikšić, Podgorica i Cetinje, sva ostala crnogorska terito- bili preduzeli u sklopu svoje tadašnje opšte ofanzive protiv ustanka na području rija bila je sasvim očišćena od okupatora. U ustanku su pod rukovodstvom Durmitora, a nesumnjivo je da su bili obaviješteni i o velikom narodnom zboru, Komunističke partije uzele učešća tako reći listom nariodne mase. Do razbi- održanom tu, nekoliko dana ranije, zboru pri tom na kome su prisustvovale janja tog svenarodnog jedinstva i pojave četničkog pokreta došlo je tek kas- nekolike vrlo ugledne ličnosti, kao što su: bivši ban, bivši maršal dvora, bivši nije, pod dejstvom okupatora u Crnoj Gori i četničkog pokreta iz Srbije i Bosne. narodni poslanik i drugi, pa su možda tih prvih dana pretpostavljali da je Goransko i centar kakvog šireg pokreta. Međutim, videći da se ustanak rasplamsao I drugi poduhvat Italijana u Pivi bio je povezan sa njihovim širim pokretima na i osjećajući se krajnje durmitorskom području. Naime, kad je polovinom oktobra došlo do ponovnih nesigurnim i u samim borbi i raspirivanja ustanka u Crnoj Gori, Italijani su se morali povlačiti sa svojih većim gradovima, koje izolovanih položaja u Žabljaku i Šavniku, koji su u toku nastupajuće zime mogli su ustanici takođe biti snijegom odsječeni i ostavljeni na milost i nemilost pobunjenog naroda. Da bili sveli na najuže, bi obezbijedili ovo povlačenje svojih jedinica, Italijani su iz Nikšića poslali u međusobno izolovane, Pivu jedan bataljon pješadije, koji jer došao preko Javorka i Brezana do sela gradske teritorije, Itali- Miljkovca i tu se ulogorio.. Ne znajući pravi zadatak ove neprijateljske vojske, jani su dovukli iz Pri- partijsko rukovodstvo, koje se u tom momentu jednim dijelom bilo zateklo u za- morja i Albanije ve- seoku Zaborje, bilo je odlučilo da se Italijani opkole i napadnu. Poslati su kuriri like vojničke snage da obavijeste komandanta bataljona, Topalovića, i da se izvrši mobilizacija, ali i odmah započeli su se Italijani već sjutradan, rano u zoru. 17. oktobra opet povukli iz Nikšića. svoju ofanzivu na Tek kad se shvatilo da su se iste noći povukli i iz Šavnika, postalo je jasno oslobođenu teritoriju. zašto su dolazili na tako kratko vrijeme. Krajem jula i početkom avgusta oni su povra- Pošto je sama Piva u čitavom svom periodu bila slobodna od okupatora, ak- tili i ponovo zaposjeli cije njenih vojnih jedinica vršene su van njene teritorije. Od tih akcija bile su najvažnije one u Hercegovini, oko Gacka, akcija prilikom napada na Pljevlja, Podgorica sva veća mjesta, pa su pravcom od Nikšića, akcije u istočnoj Bosni, akcije protiv četnika na Sinjajevini i akcije za odbranu već 7. avgusta, ušli i u Šavnik, a 16. avgusta pravcem od Pljevalja i u Žabljak. Pive prilikom same italijanske ofanzive u junu 1942. godine. Za odbranu na ovom sektoru bio je mobilisan i Planinskopivski bataljon, koji je bio posjeo položaje oko sela Komarnice, ali je poslije odluke da se od borbe odustane i on vraćen u Pivu. Poslije ove italijanske ofanzive, pa do početka oktobra, kad je nastala ponovna plima ustanka, borba je u Crnoj Gori osjetno jenjavala i sužavala se, pa se u to vrijeme, po direktivama Partije, bilo prešlo sa teritorijalnih bataljona iz manje gerilske odrede. Pošto su i u Šavniku i na Žabljaku Italijani ostali takođe do polovine oktobra, i tamo su mjesto teritorijalnih bataljona funkcionisali pokretljiviji, manji gerilski odredi. Čitava ta vojnopolitička situacija u Crnoj Gori morala je, naravno, imati izvjesnog odražaja i na situaciju u Pivi, iako nju Italijani za vrijeme ove svoje ofanzive nijesu zaposjeli. Prije svega, oni su 8. avgusta sa tri aviona bombardovali malu varošicu Goransko, i to punih 6 sati sa više letova. Bombe, čak i većeg kalibra, ne samo što su razorile ili oštetile skoro sve kuće na Goransku, već su padale i na širem prostoru, po župskim selima i gudurama. Tom prilkom ranjena su tri lica, a poginuo je mjesni trgovac Petar Dobrilović i jedan finans. Bilo je to veliko iznenađenje, koje je za momenat izazvalo izvjesnu pometnju među stanovništvom, pošto niko nije mogao očekivati da će se neprijatelj tako žestoko okomiti na jedno malo naselje, od svega nekoliko kuća. Reakcionarni elementi počeli su bili dizati glave i govoriti: „Eto, do čega nas dovede prerani

34 35 Vidoje ŽARKOVIĆ Hrabro i nepokolebljivo se uključio u naš pokret od prvog dana ustanka. Poginuo je na Zelengori 1943. godine. Po zadatku Partije, iz moga sela su ostali na ilegalnom radu i pozadini komunisti Pero i Božo Žarković i Spasoje Šarac, a kao teški invalid legalizovan je

STAZAMA SLOBODE 1941-1945 Milan Koprivica. Svi ostali borci iz Nedajnog, među kojima i nekoliko članova KPJ, vratili su se svojevoljno svojim kućama. Pored nas petorice Nedajaca, tu na Tjentišu bilo je još svega petnaest boraca II U Četvrtoj crnogorskoj proleterskoj brigadi iz Pive: Petar Bratić, Rade Blečić, Jevrem Dakić, Miljan Gagović Milija Gašić Mihailo Kulić, Uroš Popović, Jagoš Radović, Obren Rović, Jovanka Šipčić, Milorad Tončić, Milenka Tončić, Vuko Vračar i Risto Vračar. Poznato je da je Tito, koji se tih dana nalazio, zajedno sa Vrhovnim štabom, U nezaboravnom sjećanju su mi ostala trojica Crkvičana (iz sela Polje u selu Plužine u Pivi, donio odluku o formiranju tri nove proleterske brigade: Crkovičko): Jagoš Radović, Uroš Popović i Obren Rović. Jagoš je bio Četvrtu i Petu crnogorske i Treću sandžačku. Te su se jedinice, zajedno sa dvadesetogodišnjak, gimnazijalac. Isticao se ne samo hrabrošću i drugarst- Prvom i Drugom proleterskom brigadom i preostalim hercegovačkim partizan- vom već i svojom inteligencijom i obrazovanjem. Bio je jedan od najistaknutijih skim jedinicama, poslije višemjesečnih borbi u Crnoj Gori, u kojima su dali sve organizatora kulturno-prosvjetnog i političkog rada u našem ataljonu. Poginuo što je bilo u ljudskoj moći, početkom juna povukle, pred naletom višestruko je na Ozrenu u julu 1943. Uroš Popović je bio podoficir u bišoj jugoslovenskoj brojnijih četničkih i italijanskih snaga, sa teritorije Crne Gore u dolinu Sutjeske vojsci. Bio je od nas ostalih stariji i u vojničkom smilsu mnogo zreliji. Svaki i u rejon planine Zelengore. slobodni trenutak je koristio da nas mlađe nauči kako da budemo hrabri, a Ostaci našeg 3. bataljona odstupali su u zaštitnici preko sela Stabna da ne poginemo. Ali, nažalost, i on je poginuo u ljeto 1943. godine. Obren Trnovačkog jezera na Volujaku, kanjonom rječice Suhe, do Tjentišta u dolini Rović, Jagošev vršnjak i takođe gimnazijlac, isticao se ljepotom, dobrotom i rijeke Sutjeske. Odstupali smo vodeći stalne brobe sa Italijanima i četnicima hrabrošću. I on je poginuo u ljeto 1944. koji su nas u stopu gonili. Naročito žestok okršaj imali smo na brdu Lebršnik. Nikada neću zaoraviti ni dva Bezujanina (iz pivskog sela Bezuja): Vuka i Rista Dolina Sutjeske u prvim danima juna izgleda prekrasno. Sva je u zelenilu – a Vračara. Vuko je bio, po našim tadašnjim kriterijumima, stariji – imao je 36 go- rijeka Sutjeska bistra kao oko predstavlja njen najljepši ukras. Ali tužno su dina. Po zanimanju je bio radnik – šofer. Uvijek ozbiljan, smiren, pažljiv prema štrčale popaljene kuće u Tjentištu u selu Krekovi, na Popovom Mostu i drugim nama mlađima i među prvim dobrovoljcima za najteže zadatke. Poginuo je okolnim selima svjedočeći o divljenju ustaša i četnika na tim prostorima. kao desetar moje desetine u junu 1943. u čuvenoj bici na Tisovu Brdu, u dolini rječice Hrčavke. Risto je bio dvadeseogodišnji mladić, seljak, povučen, pošten U blizini sela Popov Most našli smo se sa ostacima ostalih bataljona Durmitor- i veoma hrabar. Poginuo je u proljeće 1943. kod Nevesinja. skog odreda. Od pet bataljona koliko je do tada imao naš odred, ovdje nas je bilo svega 190. Svi smo ušli u sastav 5. bataljona tek formirane Četvrte crno- Savo Vuković je bo mladić iz sela Pišča. Mršav, osrednjeg rasta, skorman, gorske proleterske brigade. veoma izdržljiv i hrabar. Poginuo je marta 1943. na Jablanici. Iz mog sela, pored Gojka, Milorada i mene, tu su još bili moj stric Stevan i Petar Bratić, zemljoradnik iz sela Smriječna, bio je jedan od najstarijih boraca Mirko Baturan. u bataljonu. Imao je 47 godina. Sjećam se sa koliko je očinske brige nastojao da u bilo čemu pomogne nama mlađima – da nas naučokako treba naložiti va- Stevan je bio teško ranjen u borbama na Sinjajevini. Metak mu je bio prošao tru, spremiti večernji bivak, uzeti zaklon, čuvati hranu, štedjeti municiju, voditi kroz stomak. Niko nije vjerovao da će preživjeti. Kada smo odstupali preko računa o obući i odjeći, čuvati se od pogibije. Ali se sam od toga nije sačuvao Pive, njemu su nudili da ostane kod kuće, ali on nije htio. Sa ranjenicima je – poginuio je u februaru 1943. na planini Prenju. prebačen u selo Izgori ispod Volujaka. Četnici su upali iznenada u to selo i pobili naše ranjenike. Mi smo bili čuli da je i Stevan tu nastradao. Ali, on je, iako Od 190 boraca koji su sačinjavali 5. durmitorski bataljon 4. crnogorske proleter- težak ranjenik, uspio sa još 2-3 ranjenika da se nekako izvuče. Kada smo ga ske brigade, njih 60 su bili intelektualci (23 đaka gimnazijalca, 6 studenata, 5 vidjeli živa i skoro prezdravljena, našoj radosti nije bilo kraja. učitelja, 12 diplomiranih pravnika, 1 ljekar, 1 profesor, 1 sveštenik i 8 oficira i podoficira bivše jugoslovenske vojske). Zemljoradnika je bilo 71. Manje od 20 Mirko Baturan je bio iz jedne od najsiromašnijih porodica u Nedajnom – poro- godina imala su 43 borca, a 6 od njih su imali manje od 17 godina. Ja sam sa dice koja je samo poštenja imala u izobilju. Rano je ostao siroče, bez oca i ma- 15 godina bio najmlađi. Starijih od 40 godina bilo je svega 11. jke, i rano postao tuđi najamnik. Bio je mali rastom i izmučen teškim životom. Komandant našeg bataljona bio je Momčilo Poleksić, vojni službenik, a politički

36 37 komesar Mijuško Šibalić, diplomirani pravnik sa Žabljaka. menit, human i pravičan čovjek. Nije slučajno što je poslije rata bio dugogodišnji sudija Vrhovnog suda Jugoslavije. Žena mu je umrla negdje pred sam početak Moje poznanstvo i prijateljstvo sa Mijuškom trajalo je sve do njegove smrti ustanka. Ostavio je kod kuće stare roditelje, malog brata i sestru i svoje dvoje u februaru 1995. godine. Poslije rata smo dugo zajedno radili na visokim tek rožene djece, a on je bez kolebanja pošao među prvima na ustanak. Josif političkim i državnim funkcijama u Crnoj Gori i federaciji. Od njega sam 1967. je bio stari komunista koji je pred rat zbog našeg sektaštva isključen iz KPJ. - godine preuzeo dužnost predsjednika Izvršnog vijeća Crne Gore. Nad njegov Bio je na službi u Pljevljima kada je u taj grad protjeran od strane policije Simo - im grobom oprostio sam se sa njim u ime njegovih ratnih drugova. Sa pono Marković, nekadašnji generalni sekretar KPJ, koji je bio isključen iz KPJ i bo- som sam istakao da su njegovu ličnost krasile najljepše ljudske vrline. „Bio je jkotovan od svojih dojučerašnjih prijatelja – komunista. Sam je šetao po Pljev- oličenje poštenja, plemenitosti, skromnosti, humanosti, jednostavnosti i vjere ljima- niko mu nije prilazio. Josif je odlučio da mu priđe, da sa njim popije kao u ljude. Prezirao je birokratsku nadmenost i bezdušnost, kao i neiskrenost u čovjek kafu. Prišao je Simu, predstavio mu se i zamolio za dozvolu da sjedne međuljudskim odnosima. Bio je prvi zatočenik istine. Duboko je preziro laž i kod njega. Simo je rekao da on zna ko je on, da zna da je član KPJ i da treba svaku vrstu nasilja nad ljudima i narodima“. Istakao sam da je u teškim i slavnim da poštuje stav partije o bojkotu. Josif je, uprkos tom upozorenju, sjeo i popio - danima NOB-a išao na sve teže i odgovornije dužnosti i zadatke širom Jugo kafu sa Simom. To je bilo dovoljno da ga njegovi drugo isključe iz KPJ. To što slavije – svud gdje su ga slali Vrhovni štab i CK KPJ. I svuda je, zahvaljujući nije ni tada bio vraćen u partiju mislim da je bio razlog zbog kojega on nije bio - svojim divnim ljudskim osobinama i ličnim sposobnostima, sticao iskrene pri na nekoj većoj funkciji u našoj brigadi. jatelje i duboko poštovanje svojih saboraca i naroda u svim krajevima, kao istinski sljedbenik plemenite i duboko humane ideje bratstva i jedinstva i pune Kada me u Dobrom Dolu vidio onako malog, kao borca svoje čete, smrkao se nacionalne ravnopravnosti jugoslovenskih naroda... Za Mijuška se s pravom i rekao mi je: „E moj Vidojica, nijesi ti još stasao za ovakve poslove. Bilo bi mi može reći da je bio čovjek sa kojim su se ponosili njegovi Durmitorci i Crna mnogo milije da ti pođeš kući. Ali, pošto čujem da nečeš, čuvaćemo te i paziti Gora“. koliko budemo mogli“. I sa tim dragim i divnim čovjekom bio sam prisni prijatelj više od 30 godina – sve do njegove smrti. Kada je umro, drugovi su tražili Zamjenik komandanta bataljona bio je Veljko Žižić, dotadašnji komandant da se ja kao njegov saborac i tadašnji član Predsjedništva SFRJ oprostim 3. udarnog bataljona durmitorskog odreda. I on je bio diplomirani pravnik, iz od njega nad nejgovim grobom, u ime ratnih drugova- Ja sam zamolio Peka Drobnjaka. To je sin Jovana Žižića, oficira crnogorske vojske i poznatog junka Dapčevića, našeg zajedničkog komandanta brigade da on govori, jer on može iz mnogih bitaka – naročito iz bitke na Mojkovcu. Veljko je zračio vedrinom i najkompetentnije da ocijeni Josifa kao borca i starješinu. Peko je u govoru - optimizmom i u najtežim trenucima. Sa svim borcima je bio prisan, nikada usk rekao da je Josif bio najhrabriji komandir u čitavoj našoj brigadi koja je dala ogrud i sitničav. Ljudi su ga ne samo cijenili već i iskreno voljeli. U orbama je više narodnih heroja. Te Pekove riječi bile su neka vrsta satisfakcije Josifovoj bio hladnokrvan starješina, nepokolebljiv i istinski hrabar. Brzo je napredovao: porodici i nama borcima njegove čete, pošto, nažalost, ne znam zbog čije već u jesen 1943. postao je komandant 6. crnogorske udarne brigade. 1948. greške on nije proglašen za narodnog heroja, mada je to zasluživao više od godine je kao generalmajor i predsjednik Vrhovnog vojnog suda, uhapšen kao mnogih koji su to zvanje dobili. informbirovac i upućen na Goli otok, gdje je prošao kroz najteže patnje. Koliko sam saznao, uhapšen je i mučen ni kriv ni dužan – on nije bio informirovac. Komandir moga voda bio je Mijat Lopušina, zemljoradnik iz Uskoka. On je ubrzo zamijenio Josifa na dužnosti komandira čete i na toj dužnosti je i poginuo U štabu bataljona bio je i diplomirani pravnik iz Drobnjaka Vojin Jauković. U na Ozrenu u avgustu 1943. Imao je 35 godina, bio je zrio čovjek, postojan i - početku je bio bez ikakve rukovododeće dužnosti jer je bio zbog nečega par veoma hrabar. Svi smo ga duboko poštovali i voljeli. tijski kažnjen. Ali, kazna mu je brzo skinuta i on je već u avgustu 1942. zamijenio Mijuška na dužnosti političkog kolmesara bataljona, a ubrzo zaim je kao U 2. četi se nalazio i Mićun Jauković, diplomirani pravnik iz okoline Šavnika. kadar upućen na rukovodeće dužnosti u krajiške jedinice. Ostavljao je utisak, Iako je bio vrsni intelektualac i stari komunista – jedan od oganizatora ustanka za one koji ga bolje nije poznavali, hladnog čovjeka zato jer je bio veoma u našem srezu – na dan formiranja naše brigade nije imao nikakvu funkciju. šutljiv i povučen. A u suštini, on je bio čovjek veoma toplog srca i veoma dobar Izgleda da je i on bio pod nekom partijskom kaznom koja je brzo skinuta, a i drug. I sa njim sam u poslijeratnom perodu ostvario dugogodišnjj saradnju i on je otišao na visoke vojne i političke dužnosti, gdje mu je i bilo mjesto Isticao prijateljstvo – naročito u periodu 1969 – 1974. godine kada sam bio predsjed- se, između ostalog, i visinom i gromkim glasom. I kada je najobičnije razgo- nik Skupštine Crne Gore, a on potpredsjednik. varao, govorio je kao da viče. Smijao se grohotom i iskreno kao dijete. Bio je neposredan, otvoren, bez dlake na jeziku. Volio je ljude i bio prisan sa njima. Ja sam postao borac Druge čete 5. bataljona. Komandir mi je bio Josif Malović Nije se libio ni od kakvih teških poslova, uvijek prvi u jurišima. Prema meni se koji mi je bio komandir čete i u 3. udarnom bataljonu. Politički komesar čete odnosio kao prema dječaku – zvao me „mali“. Potražio bi me poslije nekog na- bio je Gojko Žarković, dotadašnji politički komesar 3. bataljona. Josif Malović pornog marša ili borbe da vidi kako sam, „mogu li izdržati“. Prijateljstvo sa tim je bio sudija iz okoline Šavnika, iz sela Duži. Već tada je bio čuven po svome dragim čovjekom koje se začelo u 2. četi učvršćeno je kasnije u 7. omladinskoj - junaštvu i mudrosti. Cijenjen je tada i do kraja njegovog života kao veoma ple brigadi u kojoj je Mićun bio komesar, a ja rukovodilac SKOJ-a.

38 39 Komandir 1. čete bio je Jevrem Grbović, učitelj iz Virka kod Žabljaka. Bio je borbe“. vršnjak Mijata Lopušine i poginuo je nepun mjesec dana prije Mijata. To je bio jedan od najhrabrijih starješina i s pravom je proglašen za narodnog heroja. Tito je odao priznanje borcima zato što su sa uspjehom izdržali sve dotadašnje napore i teškoće, ali je otvoreno naglasio i da teškoćama i naporima nije kraj. Komandir 3. čete bio je Stojan Žugić, student iz Novakovića kod Žabljaka. I on Podsjetio je da ćemo odavde poći onamo kuda bude naredio Vrhovni štab, da se isticao izuzetnom hrabrošću, postojanošću i hladnokrvnošću i u najtežim uništavamo neprijatelje i oslobađamo narod. Govorio je i o tome da će naša situacijama. Bio je poznat po brizi o ljudima – naročito po brizi da njegova borba biti teška, da ćemo često biti bez hrane, često bez municije ali se mora- četa izvrši zadatak a da što manje drugova pogine ili bude ranjeno. Bio je mali mo pripremiti da junački sve izdržimo... Govorio je i o tome što se posljednjih rastom, uvijek oran za šalu, uvijek spreman da pomogne, da ohrabri. Ljudi su mjeseci zbio u Crnoj Gori. Osudio je izdajničku politiku četnika, ali je rekao ga voljeli i veoma poštovali. Sa njim je u bataljonu bilo još sedam Žugića. Pret- i to da svi oni koji nijesu ovdje sa nama nijesu za fašiste, nijesu postali naši postavljam da nije proglašen za narodnog heroja, iako je to po svim mjerilima neprijatelji. I nastavio: zasluživao, zato što je to zvanje dobio njegov brat Batrić, koji je poginuo na Sinjajevini, i njegov bliski rođak Komnen, borac 1. proleterske brigade, pa su „Crnogorski narod je na našoj strani. Naši neprijatelji neće u Crnoj Gori dugo valjda oni koji su odlučivali smatrali da su dva ordena Heroja dosta za malo likovati. Uskoro ćemo se vratiti u Crnu Goru kao oslobodioci... Nije istina da bratstvo Žugića. smo opkoljeni na ovom uskom prostoru gdje se nalazi naših pet brigada, jer se širom Jugoslavije vode borbe a slobodne teritorije postoje u Sloveniji, Hrvats- Sakupljeni tu u dolini Sutjeske, bili smo veoma iznureni, umorni i gladni. Bili koj i zapadnoj Bosni“. smo puni tuge zbog toga što smo morali da napustimo Crnu Goru na onakav Bili smo ponosni što se nalazimo u stroju proletera pred Titom u tom teškom način. Bili smo prepuni ogorčenja na četnike kao vjerne sluge okupatora. Bez njihove svesrdne i masovne podrške Italijani ne bi uspjeli da nas potisnu iz trenutku – u stroju naše 4. crnogorske proleterske brigade, koja je toga dana krenula na svoj dugi i slavni borbeni put širom Jugoslavnije. Ja sam posebno Crne Gore. Bili smo prepuni gorčine i prema onima našim drugovima koji su - nas napustili Iznad svega, mučila nas je neizvjesnost kuda ćemo odatle da bio radostan i zato što sam toga dana prvi put vidio našeg Vrhovnog koman danta Tita. krenemo. Znali smo da nazad u Crnu Goru ne možemo jer je tamo nestalo naše slobodne teritorije, a uspostavljena je četničko-italijanska strahovlada. Tu u dolini Sutjeske i na padinama Zelengore stvorena je jaka udarna grupa Znali smo da slobodne teritorije nema ni u našem neposrednom okurženju – u proleterskih brigada sa kojima su Vrhovni štab i Tito krenuli u veliku ofanzivu Hercegovinu i istočnoj Bosni. Pa kuda ćemo krenuti odavde? To nas je pitanje poznatu kao „Pohod na Zapadnu Bosnu“, s ciljem da se težište borbenih de- zaokupljalo, a odgovor nijesmo znali. jstava prenese u Bosansku Krajinu gdje je naš pokret bio u punom zamahu. - Na sva ta i slična pitanja odgvor smo dobili 17. juna u selu Ljubinju gdje je toga Od 25 bataljona u koloni te grupe 14 ih je bilo sastavljeno od crnogorskih par dana zvanično prvi put postrojena naša 4. crnogorska proleterska brigada, i to tizana. Morali su da napuste Crnu Goru, ali su ostali neporaženi. od Vrhovnog komandanta Tita, koji je govorio pred njenim strojem. Na taj marš samo krenuli 24. juna preko planine Zelengore, zatim pored kali- Prvi i Drugi bataljon naše brigade sačinjavali su borci iz Lovćenskog parti- novika i preko planine Treskavice. zanskog odreda, 3. bataljon borci iz Zetskog odreda, 4. bataljon iz Komskog U Gvoznom Polju podno Treskavice naša brigada se odmorila dan-dva. Odatle odreda i 5. bataljon iz Durmitorskog odreda. Komandant brigade je bio Peko nas je jedne noći samovoljno napustila grupa od 17 boraca iz našeg bataljona. Dapčević, dotadašnji komandant Glavnog štaba za Crnu Goru, a politički Vratili su se nazad u Crnu Goru. komesar Mitar Bakić, dotadašnji politički komesar Glavnog štaba. Pred početak marša uz Treskavicu dobili smo za jelo kuvani ovas. Bez toga, Tito je govorio kao da je znao i naša najintimnija razmišljanja. Kroz kratko izla- mada veoma neprijatnog obroka, vjerujem da ni ja, a vjerujem ni mnogi drugi ganje, veoma neposredno i otvoreno dao nam je odgovor na sva ona pitanja drugovi ne bi izdržali penjanje uz vrleti te planine. o kojima smo tih dana mnogo razmišljali. Na jednom zastanku, premoreni i očiju uprtih u vrhove iznad nas preko kojih Svjestan teških napora kroz koje smo prošli, Tito nije zaboravio da nam oda vodi naša staza, razgovarali smo o članovima Vrhovnog štaba pored kojih priznanje riječima: smo prošli tog jutra u podnožju Treskavice. Vidjeli smo ih sve okupljene oko „Ja sam ponosan što stojim na čelu vašeg Vrhovnog štaba, ja se divim našim rasplamsale vatre. Pušo Kovačić, osamnaestogodišnji mladić iz Nikšića je u borcima. Prošao sam kroz 1. svjetsi rat, vidio sam Crvenu armiju, sibirske tom razgovoru rekao: „Jeđahu hljeb i suvo meso. Gdje li su to nabavili?“ Na to stepe i borbe sovjetskih partizana, ali vam kažem da je rijetko naći većih ju- je komesar čete Gojko reagovao: „Pa šta ako su jeli? Koliko su tereta i muka naka nego što ih vi imate u svojim redovima. Budite, dakle, ponosni... Vaš put do sada preturili preko glave u svom dugogodišnjem revolucionarnom radu i od početka ustanka dovde je slavan i ostaće kao svijetao trag u istoriji naše na teškim robijama“.

40 41 Pušo je odmah odgovorio:“Zašto se ljutiš Gojko? Ti si me očito pogrešno ra- torija na prostoru između Une, Sane, Jajca, Ključa, Mrkonjić Grada, Bugojna, zumio. Ja ih nijesam kritikovao niti im nešto zamjerao, već sam samo kon- Rame i Dinare. statovao jednu činjenicu. A što se muka i tereta tiče, ne vjerujem da su ih u mojim godinama imali ovoliko koliko ih ja imam i koliko ću ih vjerovatno imati Na jednom od tih marševa u pravcu Kreševa, preko nekih šumovitih brežuljaka, narednih mjeseci i godina“. nas trojica smo bili u tzv. „desnokrilnoj patroli pobočnici“. Krećući se stotinak metara sa strane kolone obezbjeđivali smo desni bok našeg bataljona. Nažalost, ubrzo se pokazalo da je Pušo bio u pravu. Desetak dana kasnije izgubio je nogu u borbi na Bugojnu. Bez jedne noge prešao je bitke na Neretvi Verući se tako kroz šipražje naletjeli smo na jednog starca sa fesom na glavi i u Sutjesci i poginuo na obroncima Majevice u ljeto 1943. sa troje njegove unučadi – djece ispod deset godina starosti. Bili su šćućureni u jednom grmu, daleko od staze, vjerujući da su na sigurnom mjestu. Kad eto, Noćili smo ispod samog vrha planine. Cijelu noć je padala jaka kiša, a povre- na njihovo zaprepaščenje, pravo na njih nabasa naša patrola „pobočnica“. meno i susnježica. Bilo je to na Vidovdan 1942. Gasile su nam se vatre, smrza- vali smo se, od spavanja nije bilo ništa. Starac je imao preko osamdeset godina. Držao je ispod pazuha veliki kukuru- zni hljeb – to je sve što je uspio da ponese iz kuće kada se kroz njegovo selo Ali ja sam imao neki dugi žandarmerijski šinjel koji mi je dosezao do peta zbog pronio glas da ide neka vojska i kada su se svi dali u bjekstvo kud koji. Pod čega su se na moj račun često šalili moji drugo. Dobio sam ga još u Gornjem uticajem propagande, a i svoga dotadašnjega nesrećnog iskustva, seljaci iz Polju i uprkos navaljivanju drugova nijesam dao da mi ga skrate. Zamotao muslimanskih sela bježali su daleko od staza kojima su se kretale naše kolone sam se u taj šinjel i zaspao u jednoj od stvorenih barica. Probudio me Mićun u tom centralnom dijelu Bosne. Jauković svojim galamdžijskim glasom: „Ljudi moji ovaj mladić će da nam se potpuno smrzne u ovoj lokvi. Napravite mu mjesto pored te vatrice da se bar Nikada neću zaboraviti strah i zaprepaštenje koji su se čitali iz starčevih očiju malo ugrije“. kada nas je ugledao pred sobom. Klekno je, i kroz suze – drhteći od straha – ponudio nam hljeb koji je držao. Zakleo nas je alahom da mu ne ubijamo Tako promrzli i neispavani spustili smo se u sela između Treskavice i Bjelašnice uničiće. A dječica su se bila zbila uz svoga nesrećnoga djeda i sama drhteći – Dumoviće, Lediće, Dejčiće... Naišli smo na slab otpor muslimanske milicije. od straha. U tim selima smo, prvi put poslije tri mjeseca, dobili pravi obrok: po kilogram hljeba i toliko mesa. Gladnim i željnim očima gledao sam toliki hljeb u ruci kao Prišli smo mu, podigli ga, vratili mu hljeb i rekli da smo mi crnogorski partizani najveću dragocjenost pošto poodavno hljeba nijesmo imali. – vojska koja ne ubija starce i djecu i koja ne pali kuće. Da smo vojska koja se bori za slobodu i bolji život svih – i Crnogoraca, i Srba, i Muslimana, i Hrvata... Popeli smo se na prelijepi i gustom šumom okićeni Igman.Iznad nas su vrhovi Rekli smo mu da ide slobodno kući, a da hljeb sačuva za djecu. Jedan od nas Bjelašnice, a sa druge, istočne strane se vidi Sarajevo. Tu smo se sreli sa par- mu je dao da zapali cigar duvana. tiznaima iz Kalinovačkog odreda. Starac je tek tada briznuo u grozan plač, govoreći u grču:“ Je li moguće, djeco, Odatle je udarna grupa, podijeljena u dvije grupe: sjverenu (1. proleterska i da postoji neka vojska koja ne ubija i ne pali nas nesrećne Bosance? Neka 3. sandžačka bigada) i sjverenu (2. i 4. proleterska brigada), krenula u veliku bog poživi tu vojsku i vas braćo Crnogorci“! akciju. Napala je sve željezničke stanice od Hadžića do Konjića, onesposobila prugu Sarajevo – Mostar na dužini od 70 km i razorila 11 željezničkih stanica. Kasnije, ratujući duže po Bosni, nagledao sam se dosta popaljenih sela i poklanih porodica, uključujući i tek rođene bebe Ustaše su palile i klale po Naša brigada je dobila zadatak da zauzme Hadžiće, a naš bataljon je bio na srpskim selima, a četnici po muslimanskim i hrvatskim. Tek tada sam razumio obezbjeđenju iz pravca Sarajeva. U borbi za Hadžiće poginulo je 6 drugova iz onaj užasni strah u očima starca koga smo sreli, sakrivenog u grmu, sa svojim naše brigade, a jedan je ranjen. unučićima. Gledajući sve to pitao sam se da li ćemo ikada uspjeti, uz sve naše napore, da stvorimo uslove da ovi nesrećni ljudi, poslije svih ovih stravičnih Nastavili smo marš u pravcu Kreševa, koga je naša brigada zauzela, i vodili iskustava, žive zajedno u miru i slozi, bez obzira koje su vjere i nacije? borbe na komunikadciji Kreševo – Kiseljak, pa zatim preko Zec – planine i planine Vranice. Noću između 11. i 12. jula spustili smo se u gornji dio pitome Ali kasnije sam se uvjerio da se svi Crnogorci koji su tokom ovog rata dola- doline rijeke Vrbas, oslobodili Gornji Vakuf i uputili se put Bugojna. zili u Bosnu nijesu ponašali kao braća i da neke od njih Bosanci – naročito Muslimani i Hrvati – nijesu dočekivali sa radošću i zahvalnošću, kao što je Istovremeno su jedinice 1. i 3. proleterske brigade oslobodile Prozor i Šćit, a nas ispratio ovaj starac Jer, u Bosnu su dolazile dvije vrste Crnogoraca: crno- nedugo zatim i Šujicu, Duvno i Livno. gorski partizani i crnogorski četnici. I jedni i drugi su nosili kape crnogorske i Tako su se krajem jula 1942. godine proelterske brigade povezale sa partizan- ista odijela, pjevali iste crnogorske pjesme, naročito onu „Oj svjetla majska skim snagama u Bosanskoj Krajini i Dalmaciji. Stvorena je velika slobodna eri- zoro...“, citirali Njegoša... Ali su po svemu drugom oni bili dva različita svijeta!

42 43 Crnogorski partizani su štitili nejač ne gledajući koje je ona nacionalnosti i vjere. potisne ustaše, ali nije uspio. Ubrzo je stiglo i naređenje da se povlačimo. Oni nijesu palili kuće,nijesu pljačkai. Okupljali su oko sebe stanovnike sela i gradića u koje su dolazili govoreći im o bratstvu i jedinstvu, o boljem životu za U ovom neuspješnom napadu na Bugojno iz naše brigade su poginula 24 sve poslije njihove pobjede. Bili su skromni, veseli, jednostavni. Čitavim svojim borca, a ranjeno ih je 23. držanjem manifestovali su prave crngoorske vrijednosti – čojstvo i junaštvo. Drugi napad na Bugojno izvršen je noću između 20. i 21. jula. Pored naše Crnogorski četnici su bili sušta suprotnost svemu tome. Tiranski su se ponašali brigade, u tom napadu učestvovala su i tri bataljona iz 1. proleterske brigade. u muslimanskim i hrvatskim selima – a i u srpskim ukoliko su bila partizanska! Nažalost, ni taj napad nije uspio, a žrtve su bile velike – 6 poginulih i 9 ranjenih Palili su kuće, pljačkali, ubijali, silovali. Sa prezirom su nipodaštavali i stare i boraca. mlade. Svoju crnogorsku „superiornost“ su dokazivali na najvulgarniji način: Iz našeg bataljona u borbama za Bugojno poginula su 4 druga, a ranjeno ih drekom psovanjima, bahatošću. Narod ih je mrzio, plašio ih se i bježao od njih je više. glavom bez obzira. Ovi napadi nijesu uspjeli očito zbog toga što mi nijesmo imali skoro nikakvo U tim teškim danima u glavi mi se rodila misao, za koju sam mnogo kasniej iskustvo u borbama za oslobođenje utvrđenih gradova. Uz to, bila je i veoma saznao da je marksistička, da ni jedan narod nije homogena cjelina i da u slaba procjena jačine i rasporeda snaga branioca kao i veoma loša koordi- svakom narodu postoje najmanje dva dijametralno suprotna poimanja nacio- nacija naših jedinica koje su učestvovale u napadu. nalnih interesa, bez obzira na isto etničko porijeklo, jezik i običaje. Da ljude ne povezuje i ne dijeli samo etničko porijeklo, jezik, običaji religijska ubjeđenja i Poslije našeg drugog poraza u borbi za Bugojno, ustaše su izvršile kontrana- sl, sveć isto tako snažno – a možda i snažnije – povezuje ih ili dijeli ideologija pad i za par dana su nas potisnuli iz doline Vrbasa. i politika, a umnogome i lična kultura svakog pojedinca. U tim teškim danima i Novi položaj našeg bataljona bili su na prevoj Makljen. Štitili smo dolinu Rame nama mladim borcima bilo je jasno kao na dlanu da je identifikacija ljudi samo iz pravca planine Bitovnje i Zec-planine. na osnovi „krvi i tla“, na osnovu etnosa, najgrublja manipulacija na njima. Nastupilo je desetodnevno zatišje, koje smo iskoristili za odmor koji nam je bio Gradovi Bugojno i Kupres su se bili uklinili n našu novostvorenu slobodnu neophodan. Hrana je bila dobra. Svakodnoevno smo održavali neke konferen- teritoriju slabeći njenu kompaktnost. Zbog toga je Vrhovni štab donio odluku cije sa mjesnim stanovništvom, na kojima su im naši komesari tumačili ciljeve da te gradove treba osloboditi. Naša 4. crnogorska proleterska brigada, za- naše borbe i pozivali ih da nam se priključe. jedno sa više drugih naših jedinica, vodila je skoro puna dva mjeseca borbu sa ustašama oko tih gradova. Izvršeno je i nekoliko napada na te gradove, ali Ali, izgleda, Vrhovom štabu Kupres nije davao mira. To ustaško uporište toliko nažalost neuspješnih i uz naše velike žrtve. je štrčalo u našoj slobodnoj teritoriji da se to više nije moglo trpjeti. Tim prije što su ustaše vršile svakodnevne ispade iz Kupresa i palile okolna srpska Prvi napad na Bugojno izvršila je noću 16/17. jula sama naša brigada. Grad je sela, ubijajući koga god stignu od njihovih stanovnika. Donijeta je odluka da branilo oko 900 ustaša. se Kupres mora zuzeti. Naš bataljon je napadao duž komunikacije Gornji Vakuf – Bugojno. Potisuli Na tom zadatku je angažovana i naša brigada. Ona je 8. i 9. avgusta napustila smo neprijatelja iz nekih sela i probili se do sela Jakolića koje se nalazilo na položaje u rejonu Makljena i Raduše planine i prebacila se u Kupreško Polje samoj periferiji grada. – u sela Gornje i Donje Vakuvsko i Riliće. Preživjeli stanovnici tih popaljenih Noć je bila mračna. Pucalo se sa svih strana. Skoro da se nije znalo gdje se i opustošenih sela dočekali su nas sa najvećom radošću. Klicali su „Živjela nalaze naši a gdje ustaše. braća Crnogorci!“, a omladina je pjevala: „Ko ne žali za slobodu mreti, nek se javi u bataljon peti!“ U selu Jaklić je komandir našeg voda poslao Milku Janković i mene u izvid- nicu. Trebalo je da, verući se ispred naših položaja, ustanovimo gdje se tačno Poznato je da se prvi napad na Kupres, u kojem je učestvovala i naša brigada, nalaze položaji ustaša. izvršen noću između 11. i 12. avgusta. Pored naše brigade, 10. hercegovačka brigada, dva bataljona iz 3. sandžačke brigade, dva bataljona iz 3. krajiškog Našli smo se nad dvoje sami na „ničijoj zemlji“. Puzili smo naprijed drhteći od odreda – ukupno 13 bataljona. Grad je branilo oko 1.500 ustaša. straha. Od svakog žbuna su nam se priviđale ustaše. Nikada se, čini mi se, u životu nijesam uplašio koliko te noći na tom zadatku. Bili smo u iskušenju da se Naša brigada je napadala sa istočne i jugoistočne strane grada – sa linije Ve- od straha vratimo nazad – ali, od sramote to nijesmo mogli da učinimo. Poslije liki Stožer – Rilići. nekoliko stotina metara koje smo prepuzali začuli smo tihi žamor ustaša. Bili su Naš 5. bataljon je bio u rezervi brigade na Velikom Stožeru, gdje se nalazio i postavili mitraljesko gnijezdo u jednom šancu poviše propusta na cesti... Vratili štab brigade. smo se neopaženo, puzeći, u naš streljački stroj. Vod je pokušao da jurišem

44 45 Na prilazu gradu naše bataljone koji su pošli u napad dočekala je uragan- su bili gubici koji su nas sve duboko potresli. ska vatra iz pripremljenih bunkera, iz silosa, iz iskopanih šančeva... U ravnici Kupreškog Polja nije bilo zaklona. Došlo je do povlačenja naših jedinica i to u Ja sam u Kupres „ušao“ prvi i jedini put petnaestak godina poslije rata. Imao - prilično neredu i ovoga puta je izostalo neophodno potrebno sadejstvo jedinica sam tada završenu Višu vojno-pomorsku akademiju, pa sam kao vojnički ob u napadu. Neprijatelj je prešao u kontranapad, u gonjenje naših jedinica koje razovan oficir razgledao nekadašnje bojno polje na kome je palo toliko mojih su bježale. drugova. Dašao sam do zaključka: sa naoružanjem koje smo imali Kupres nijesmo mogli zauzeti i da nas je bilo deset puta više! Gradić je bio opas- Te noći je iz naše brigade poginulo 5 boraca, a ranjenih je bilo 6. Tada su pogi- an bunkerima. Ustaše su imale dosta municije, minobacača i mitraljeza, a nuli i proslavljeni komandanti krajiških partizana Simo Šolaja i Dušan Metlić. u ravnom Kupreškom Polju naši borci nijesu imali zaklona. U tom napadu junaštvo nije moglo da bude odlučujuće. Morali smo imati, da bismo uspjeli, Vrhovni štab se nije pomiro sa tim neuspjehom – izdao je naređenje da se više topova, minobacača i ručnih bombi da bismo razbili snažno utvrđene va- Kupres ponovo napad ne noću izmešu 13. i 14. avgusta, i da ovoga puta „mora trene tačke protivnika. A mi topova i minibacača nijesmo imali, a ručnih bombi biti zauzet“. Traženo je da se sa takvim naređenjem Vrhovnog štaba upozna imali smo veoma malo. svaki borac. I u napadu na Kupres, i ovoga puta, se pokazalo da je bila vrlo slaba naša Za ovaj napad angažovane su 2. i 4. proleterska brigada, 1. krajiška brigada, procjena snaga branilaca grada, da je bilo slabo sadejstvo naših jedinica, da 10. hercegovačka brigada, dva bataljona 3. sandžačke brigade, dijelovi 3. smo još nevični u borbama za ovakvo utvrđene gradove. krajiškog odreda. Ukupno 16 bataljona sa 2.400 boraca. Poslije ovog neuspješnog i poraznog napada brigada se zadržala u rejonu Naša brigada je opet napadala sa istočne i jugoistočne strane. Iz pijeteta prema Kupresa skoro još mjesec dana vodeći svakodnevne borbe sa ustašama koji poginulim komandantima znaci raspoznavanja su te noći bili „Metlo – Šolaja“. su vršili ispade iz Kupresa paleći okolna sela, i težeći da se probiju ka Šujicima Noć je bila mračna, pljuštala je kiša. Vezu između naših jedinica bilo je veoma i Livnu. teško održavati i ona je bila slaba. 11. septembra brigada je zamijenjena na položajima kod kupresa i krenula Naš 5. bataljon je imao zadatak da zauzme Mali Stožer. Taj zadatak je uspješno pravcem Janj – Mrkonjić Grad radi učešća u borbama oko Jajca i na prilazima izvršen sa dijelom snaga bataljona uz jednog poginulog i 4 ranjena druga. Banjaluci. Dijelovi bataljona su se zadržali na Velikom Stožeru gdje je bio i štab brigade. Jedne noći pred zoru, između prvog i drugog napada na Kupres, bio sam na Ja sam bio na Velikom Stožeru u neposrednoj blizini štaba brigade. straži u podnožju Velikog Stožera. Padala je kiša kao iz kabla. Bio sam do I ovoga puta su naše bataljone koji su jurišali na rad ustaše dočekale žestokom kože mokar. vatrom iz svojih utvrđenih uporišta. Naš 2. bataljon se, sa dijelom svojih snaga, U samo svitanje naišli su komandant i komesar naše brigade u pratnji nekoliko probio u grad, ali se morao povući poslije teških gubitaka. kurira. Vidjevši me onako mokrog i od studeni šćućurenog, vjerovatno sam Ponovo je napad na Kupres završen našim teškim porazom. im izgledao još manji nego što sam inače bio. Pitali su me kako se zovem, iz koje sam jedinice, odakle sam, koliko imam godina i sl. Kada su malo odmakli U samo svitanje ustaše su prošle u gonjenje naših razbijenih jedinica, dotucajući čuo sam komesara Mitra Bakića da kaže Peku: „Ovaj mali Žarković nam je naše ranjene drugove koje nijesmo uspjeli da iznesemo. najmlađi borac u brigadi. Treba da ga uzmemo za kurira štaba brigde - tamo će mu ipak biti malo bolje i lakše“. Peko se složio. Komandant naše brigade Peko Dapčević je sve to osmatrao sa Velikog Stožera, blijed i bespomoćan. Sa nosila mu je raportirao smrtno ranjeni komesar 4. bataljona Vojo Mašković da je 4. bataljon teško izginuo, da je poginuo i zamjenik komesara bataljona Boško Rašović... Raportirao mu je i ranjeni komandant Noge su mi se posjekle kada sam čuo ovaj njihov razgovor. Nikako nijesam 2. bataljona Mileta Đukić o teškim žrtvama i toga bataljona. želio da idem iz svoje čete i svoga bataljona, gdje me svi poznaju i vole, u nepoznatu sredinu, pa makar to bio i štab brigade. Slušajući takve raporte i posmatrajući divljanje ustaša nad našim ranjenicima, Peko je postajao sve bleđi. U jednom trenutku je jurnuo niz Veliki Stožer u Nadao sam se, poslije tuge koja je pritisla našu brigadu zbog velikih žrtava u susret ustašama. Presrio ga je komesar Mitar Bakić zatraživši od njega „u ime drugom napadu na Kupres, da će Mitar i Peko zaboraviti ovaj kratki susret i Partije“ da to ne čini. svoju namjeru da me uzmu za kurira svoga štaba. Ali, prevario sam se. Mitar je, poslije nekoliko dana, posjetio naš bataljon u Donjem Vukovsku i zatražio Ukupni gubici naših snaga u ovom napadu bili su 98 poginulh i 141 ranjeni od komesara bataljona Mijuška Šibalica da me nađe, da sa njim pođem u štab borac! Od toga, samo iz naše brigade bilo je 73 poginula i 51 ranjeni drug! To brigade. Mijušku se Mitrov zahtjev veoma svidio jer se i on nadao da ću tamo

46 47 biti bezbjedniji. Moja molba da me ostave u mojoj četi nije pomogla. Sa tugom Od kurira koje sam upoznao, došavši u štab brigade u nezaboravnom sjećanju sam se oprostio od svojih drugova, koje sam bio zavolio kao svoju porodicu, i su mi posebno ostala dvojica: Milika Šišović i Radosav – Puco Jovović. pošao sam sa Mitrom. Postao sam tako kurir štaba 4. crnogorske proleterske brigade. Milika Šišović je bio dvadesetogodišnji mladić iz Gornje Morače Postao je kurir štaba brigade neposredno poslije borbe na Bugojnu. Od prvog dana je U štabu brigade su me veoma toplo primili. Peko je odmah počeo da se šali izvršavao i najteže kurirske zadatke. Nosio je poštu u Vrhovni štab, krstario na moj račun. Njegova tetka Velika Dapčević, koja je bila glavna domaćica sa položaja na položaj naših bataljona i tokom najžešćih borbi... U Kupresu je u štabu, zagrila me kao majka i odmah ponudila da nešto pojedem. Stana bio zajedno sa Špirom Mugošom i ostalim kuririma koji su tu poginuli. U samu Tomašević, član politodjela brigade, zadužena za omladinu, i Jurica Ribar, zoru, pred njihovu pogibiju, Špiro ga je – kao jednog od najmlađih, reakvši mu: rukovodilac SKOJ-a u brigadi, koji su me poznavali kao člana SKOJ-a u 5. „Ti treba da ostaneš živ“ – poslao da se povuče na Veliki Stožer i tamo iznese bataljonu, prihvatili su me kao starog znanca. jednog ranjenog kurira.sa suzama u očima rastao se od drugova koji su toga jutra svi do jednog poginuli, i kroz kišu kuršuma iznio na svojim nejakim leđima Svoje „kolege“ kurire šaba do tada nijesam poznavao. Sve su to bili momci ranjenika u brigadno previjalište na Velikom Stožeru, a onda je nastavio da malo stariji od mene – veseli, otresiti veoma bistri. Primili su me kao najmlađeg jeca što nije i on ostao da pogine sa svojim drugovima. Postao je jedan od brata. najboljih brigadnih i kasnije divizijskih kurira. Povjeravni su mu najteži zadaci; Ubrzo sam se uvjerio da je kurirski posao u partizanima i veoma težak i veoma mnogo puta je iz svojih ruku predavao izvještaje i drugi poštu poslatu iz štaba značajan. brigade i divizije u ruke članova Vrhovnog štaba, pa i Tita lično. I u našem narodnooslobodilačkom ratu služba veze je često bila od odlučujećg Početkom septembra 1943. naše jedinice su oslobodile Foču i odmah je na- značaja. Međutim, naša materijalna sredstva veza bila su, naročito u prvim go- pustile produživši u pravcu Trnova. Četničke bande su ušle u Foču čim su je dinama rata, vrlo slaba. Nije bilo ni specijalno obučenih jedinica službe veze. naše jedinice napustile. Milika Šišović je, zajedno sa obavještajnim oficirom Kuriri su zamjenjivali i specijalno obučene jedinice i materijalna sredstva veze. divizije Radom Bombom, bio na nekom specijalnom zadatku istočno od Foče. Oni su, pješačeći danonoćno preko planina polja, slobodne i neprijateljske Ne znajući da su naši napustili grad i da su u njemu četnici, pošli su bezbrižno teritorije, često nailazeći na neprijateljske zasjede, obezbjeđivali vezu između u Foču. Dočekala ih je četnička zasjeda sa namjerom da ih žive uhvate. Išli su sadejstvujućih jedinica, komandi, fronta i pozadine. bezbrižno, zadovoljni izvršenim zadatkom, kada su – odjednom i iznenada – na njih uperene sa svih strana puške pedesetorice četnika. U mnogim borbama naše brigade kuriri su dali značajan doprinos njihovom pobjedonosnom završetku. U štabovima bataljona i u štabu brigade u toku Pozvali su ih da se predaju. Ali, poziv je uzalud upućen: iz ruku Milike i Rada rata se izmijenilo mnogo kurira – neki su ginuli a neki odlazili na rukovodeće poletjele su bombe na četnike a rafali njihovi mašinki pokosili su nekoliko dužnosti. Za kurire su odabirani mladi, zdravi i hrabri ljudi. Kuriri su u 4. proleter- četničkih bandita. No i sami su pali izrešetani snopom neprijateljskih kuršuma. skoj tokom rata bili: Radosav – Puco Jovović, Dimitrije Mijač, Daro Raičević, Tako je mladi Šišović i u u posljednjem trenutku svoga života ostao vjeran Aco Krstajić, Tomaš Jauković, Gile Živković, Milika Šišović, koji su izvršavajući zavještanju kurira proleterskih brigada da ni po koju cijenu ne padnu živi u kurirske zadatke ili na čelu svojih jedinica junački poginuli. Većina kurira 4. ruke neprijatelja! crnogorske brigade je poginula u ratu. Samo one stravične noći između 3. i Sekretar skojevskog aktiva kurira štaba brigade bio je Radosav Puco Jovović 14. avgusta 1942. godine u napadu na Kupres, četrnaest kurira je poginulo On je stalno podsjećao svoje mlađe drugove da kurirske zadatke treba zajedno sa zamjenikom komandanta brigade Špirom Mugošom. izvršavati časno i hrabro jer od kurira često zavisi da li će neka naša jedi- Jedno vrijeme je, u počeku, kurir štaba brigade bio i Danilo Grbović jedan od nica postići uspjeh ili poraz u borbi. I skoro uvijek je ponavljao: „Kurir nikada najhrabrijih boraca 5. bataljoa, koji je među prvima iz brigade proglašen za ne smije pasti živ u ruke neprijatelja“. Nama se činilo čudnim zašto to uvijek narodnog heroja. Danilo je rodom iz Virka kod Žabljaka. Bio je visok, suvonjav, naglašava kada se takav slučaj nije nikada desio. Ali, te svoje riječi i on je u odmjeren, veoma pošten i pravičan čovjek. Divili smo mu se zbog njegove jednoj teškoj situaciji potvrdio svojim djelom! neustrašivosti. I njegova dva brata su takođe bili borci proleterskih brigada – Puco je bio ozbiljan, staložen. Ostavljao je utisak da je stariji, iako je i on bio Milutin je od teških rana ostao doživotni invalid, a Dragutin je poginuio u cvijetu dvadesetogodišnjak. U slobodnim trenucima uvijek se trudio da kuriri ne traće svoje mladosti. vrijeme već da nešto čitaju. Sprijateljio se sa svima nama i svi smo ga voljeli. Zahvaljujući intenzivnom vaspitnom radu drugova iz štaba i politodjela, od Član SKOJ-a je postao uoči rata u podgoričkoj gimnaziji, a za člana KPJ mladića kurira brzo su izrastali članovi KPJ i ljudi kojima su povjeravane čete, primljen je početkom ustanka. Za kurira štaba brigade došao je poslije borbi bataljoni pa i brigade. Mnogi od preživjelih kurirara u poslijeratnom periodu su oko Bugojna i odmah je izabran za sekretara skojevskog aktiva. postali visoki vojni, politički i državni rukovodioci.

48 49 Štab brigade je, po pravilu, najteže zadatke povjeravo Pucu. U mnogim teškim u Jajce, Mrkonjićgrad i Šipovo. Težište borbi je prenijeto u dolinu rijeke Janja borbama na Manjači, oko Jajca, po Dalmaciji, Puco je sa poštom štaba krstario i Plive. sa položaja na položaj naših jedinica. U takvoj situaciji bolnica u kojoj sam se nalazio – a to je bila bolnica nekih Pred sam početak 5. neprijateljske ofanzive, u maju 1943. godine poslat je u krajiških jedinica – morala je na brzinu da se evakuiše iz Mrkonjića negdje u svoj 3. bataljon 4. crnoorske proleterske brigade za zamjenika komesara 3. planinske predjele u pravcu Glamoča i u sam gradić Glamoč. U Glamoču smo čete. Teško je ranjen u jednoj od mnogobrojnih borbi na Zelengori. Četa nije se zadržali nekoliko dana. Ali, ubrzo smo i odatle morali da se selimo, jer je dozvolila da joj komesar ranjen padne u ruke Nijemcima – iznijela ga je pod i Glamoč bio ugrožen. Naime, sredinom oktobra su Italijani i četnici iz Sinja veoma teškim okolnostima. Na nosilima je dočekao proboj posljednjeg obruča, i Aržanog krenuli u napad u pravcu Livna, a ustaše i domobrani iz Kupresa, a onda je prebačen, sa grupom naših težih ranjenika u neku improvizovanu Šujica i Duvna u pravcu Livna i Glamoča. Nijemci su pritiskali dolinom rijeke bolnicu na Bišinu na Majevci. Janje. Zbog toga je naša bolnica morala da se evakuiše iz Glamoča, opet u planinske predjele u pravcu Oštrelja, Mliništa i Bosanskog Petrovca. Teška rana ga je bila iscprila do te mjere da ga je malo ko mogao da prepozna. Usljed neredovnog previjanja i nedostatka lijekova stanje rana se pogoršavalo; Prema tome, prvih četrdeset dana bolovanja te teške bolesti proveo sam skoro bio je stalno nepokretan. Ali, niko od njega nije nikada čuo jauke. Ležao je u stalnom seljakanju i bježanju naše bolnice ispred neprijateljskih snaga koje mirno kao da je prilegao da se malo odmori poslije nekog kurirskog zadatka, su sa svih strana nadirale. i kod svakog ko bi mu mogao dati bilo kakvo obavještenje ineresovao se za Gdje je bilo uslova za to vukli su nas na volujskim kolima. A kada to na planins- svoju brigadu. Pištolj i bomba su uvijek bili uz njega – nikome nje dozvoljavao da mu ih oduzme. kim stazama nije bilo moguće, stavljali su nas, iako teško bolesne i sa visokom temperaturom od oko 40 stepeni, na konje. Razumije se, nijesmo mogli da se Početkom avgusta 1943. u bolnici na brdu Bišini nalazilo se više naših teških održavamo na sedlu ili na samaru, pa nas je pridržavao i sa jedne i sa druge ranjenika. Nijemci iz Vražije divizije – koja je tih dana primjenjivala našu parti- strane po jedan zdravi drug – najčešće omladinac ili omladinka iz sela kroz zansku taktiku iznenadnih napada iz pozadine – poslali su jednu svoju jedinicu koja smo prolazili. Morali su tako da nas evakuišu jer nije bilo dovoljno ljudi da da se neopaženo ubaci u pozadinu i unište našu bolnicu na Bišini. I jednog nas nose na nosilima. Noćivali smo, najčešće, u planinskim kolibama – jer su dana u samu zoru opkolili su naše nepomične ranjenike. Obezbjeđenje bol- izbjegavali da nas tifusne bolesnike smještaju u naseljena mjesta, da se ne bi nice bilo je malo. Junački se borilo i uspjelo da izvuče nekoliko ranjenika. Ali, širila zaraza. ostao je jedan broj nepomičnih drugova, a među njima i Puco. Uvidjevši kakva je situacija, odšarafio je bombu i čekao da mu se primaknu neprijateljski vo- Bilo je veoma malo medicinskog osoblja – čini mi se da je bio samo jedan jnici, a onda je odjeknula Pucova „kragujevka“. Ni teško ranjen i nepomičan ljekar. Sjećam ga se: bio je mlad, neumoran i očajan što mu svaki čas po neko Puco nije pao živ u ruke neprijatelju, već se i sa nosila dobro zamijenio! umire, a on ne može da mu pomogne! Nije imao skoro nikakvih ljekova. Imena mu se, nažalost, ne sjećam. Nažalost, nijesam dugo ostao na dužnosti kurira štaba 4. crnogorske proleterske brigade – nešto malo više od mjesec dana – zato što sam se u drugoj po- Zbog neprijateljske ofanzive i sve žešćih borbi, u našu „putujuću“ bolnicu počeli lovini septembra 1942. u Mrkonjićgradu, gdje se nalazio tih dana štab brigade, su u sve većem broju da pristižu i ranjenici. To je našeg doktora dovodilo u razbolio od trbušnog tifusa. nemoguću situaciju, nije znao kako da spriječi da tifusari ne zaraze ranjenike kad su se često u tim gužvama na stazama miješali. I kako da pomogne i Po dolasku udarne grupe proleterskih brigada u Bosansku Krajinu, dosta njen- jednima i drugima kad je za pomoć bilo prije svega neophodno mirno ležanje ih boraca se razboljelo od trbušnog tifusa. Iscrpljeni od višemjesečne gladi u u postelji a ne lomatanje po planinskim stazama. I kad su bili potrebni lijekovi Crnoj Gori i od dugog i napornog marša, mnogi od njih nijesu preživjeli tu tešku kojih on nije imao! bolest. Izgleda da sam mu ja bio najmlađi pacijent i uz to skoro jedini Crnogorac. To Kada sam se i ja, 24. septembra u Mrkonjićgradu, razbolio od te opake bolesti, sam zaključio po njegovoj posebnoj brizi za mene. Koristio je svaku priliku da moji drugovi su me sa tugom otpisali; vjerovali su da, onako slabašan, nemam dođe do mene, da me, brižno i tužno pogleda, da me pomiluje. Jednom pri- skoro nikakve šanse da preživim. Uz to, nažalost, nije postojala mogućnost da likom sam primijeti i suze u njegovim očima. bolujem ležeći u postelji. Upravo tih dana je otpočela zajednička operacija Ni- jemaca, Italijana, ustaša i četnika na našu slobodnu teritoriju. Njemačke jedinice Jedne večeri – upravo u vrijeme kada je moja bolest bila na vrhuncu, kada sam su već krajem septembra zazele Ključ i Sitnicu i prodirale ka Mrkonjićgradu. se nalazio u tzv. tifusnoj krizi u kojoj su bolesnici najčešće umirali – donijeli Nijemci su, zajedno sa ustašama, nadirali i u pravcu Jajca i Janja, Italijani, su nas pred školu u nekom od tih planinskih sela. Ranjenike su nabili kao zajedno sa četnicima, prešli su u napad iz doline Neretve prema Prozoru, konzerve u malu učionicu, a nas tifusare su ostavili napolju.Bilo je hladno u Šćitu i Šujici. Neprijatelj je, poslije žestokih borbi sa našim jedinicama, prodro toj oktobarskoj planinskoj noći. Doktor je, rizikujući mnogo da time ne ugrozi

50 51 ranjenike, mene smjestio u hodnik škole, u kome je škiljila mala petrolejka. bi bolni muk; ja sam razmišljao: koga li će sjutra iznijeti! Trčao je naš nesrećni doktor od ranjenika do ranjenika previjajući im teške Pošto sam ubrzo po dolasku u Smoljane prebrodio krizu i počeo da se osjećam rane i hrabreći ih da izdrže, i vraćao se do tifusara da vidi je li još ko umro. bolje, premijestili su me u predsoblje. Tu smo bili mi koji smo se izgleda izvukli! Pošto je znao da sam te noći i ja u krizi, vrlo često je navraćao i do mene. Moj doktor me uvijek sa radošču pozdravljao kada dođe u obilazak. „Imao si veoma jako durmitorsko srce, ono te spasilo. Ali, plašim se da ga bolest nije Te večeri je u našu bolnicu došla jedna seljanka iz obližnjeg sela. Pitala je da oštetila.“ I bilo je: više godina poslije rata bolovao sam od oštećenja srčanog li možda među ranjenicima i bolesnicima nema neki iz Crne Gore. I ona je bila mišića. Ja sam mu zabrinuto pokazivao na kosu koja mi je opadala. On bi rodom otuda. Udala se odmah poslije Prvog svjetskog rata za nekog šumskog samo na to odmahnuo rukom: „Ne boj se, porašće. A i ako ostaneš ćelav, vrlo radnika iz ovih krajea i više nikada nije odlazila u Crnu Goru. Doveli su je do važno – ti si lijep mladić“. mene. Kada je čula da sam rodom i Pive, zaplakala je, jer je i ona bila otuda. „Šta ćeš, rano moja, da ti donesem; hoćeš li mlijeka hljeba i meda?“ Ja sam Poslije prebolovanog trbušnog tifusa oporavak traje duže vremena. Osnovno odbio. A kada me zapitala: „Hoćeš li možda malo rakije“, potvrdno sam klim- je imati dobru hranu jer se apetit otvori do nevjerovatnih razmjera. U Smolj- nuo glavom. Ubrzo se vratila sa flašom rakije, koju sam ja goreći do tempera- anima smo imali dosta hljeba, druge hrane nije bilo. Ja sam pojedinih dana ture grčevito počeo da sasipam u grlo. jeo i po pet hljebova! Sjedeći uz ognjište, pojedinu parčad hljeba bih grijao i prepijecao pa onda pravio sendivč sa kriškama hladnog hljeba. Sjećam se da je baš u tom trenutku naišao doktor i zapitao seljanku ko mi je dao vode da pijem. Ona mu je odgovorila da to nije voda već rakija. Ne sjećam Ubrzo su nas nekoliko koji smo bili prezdravili prebacili iz bolnice u koju su pris- se šta je dalje bilo – pao sam u komu što od visoke temperature, što od rakije. tizali novi bolesnici, na oporavak u selo Veliki Stjenjani, koje se nalazi preko puta Martin Broda u Lici. U toj grupi je bio i Ljubo Laketić, brkajlija iz Gornje Kada sam došao svijesti, pored mene je klečao doktor, jer sam ležao na podu. Morače, borac 4. bataljona naše brigade. On je bio dosta stariji, iskusniji. O Bio je skinuo sve sa mene, zavio me u neki čaršav i masirao. Seljanka je meni se očinski brinuo. stajala pored njega i plakala, a dokor joj je govorio: „Ako umre, ja ću te svojom rukom strijeljati. Kako si smjela da mu daješ rakiju?“ Ona je kroz suze odgo- Ali, u tom našem „oporavilištu“ nije bilo ni u kom pogledu bolje nego u Smolj- varala da je htjela da mi pomogne, a ne da mi naškodi. anima. Čak je bilo manje hljeba nego tamo. Zato smo Ljubo i ja krajem novembra krenuli da tražimo našu brigadu. Kad je doktor vidio da sam došao svijesti radosno je zavikao „Zadavitiću te za tu tvoju žgoljavu šijicu! Kako si smio da tražiš rakiju? Zar nam nije i previše Prilikom evakuacije bolnice iz Drinića u Smoljane – a to je bilo početkom no- smrti ovih dana?“ Izmjerio mi je temperatru, i na njegovo i moje iznenađenje, vembra – zadržali smo se dva dana u Bosanskom Petrovcu. Ja sam već bio ona je bila pala sa 40 na 37,5 stepeni. Od te noći meni je krenulo nabolje. prebrodio krizu, pomalo sam ustajao i sve više tugovao zbog odvojenosti od moje brigade. Ubrzo smo se evakuisali u selo Driniće, a potom u selo Smoljani kod Bosan- skog Petrovca. Drugog dana boravka u Petrovcu, ujutru, začula se gromoglasna pjesma „Crna Goro zavičaju, najmiliji sveta kraju...“ Sav srećan, potrčao sam prozoru misleći Nikada neću zaboraviti dobrotu naroda ovog dijela Bosanske Krajine ispoljenu da je to u Petrovac stigla moja brigada. Suznih očiju, tužno sam naslonio glavu kroz bratsku brigu o nama bolesnicima od opake zarazne bolesti. Omladinci na staklo kada su mi rekli da to nije moja brigada već 1 crnogorski bataljon su se dobrovoljno javljali da nas nose, voze na volujskim kolima, ili pridržavaju iz 1. proleterske brigade. Vidjevši me takvog, nježno mi se obratio sa željom na konjima, prilikom našeg pentranja po vrletnim planinskim stazama sa em- da se upoznamo, jer smo iz iste brigade, jedan bolesnik koji je prije par dana peraturo od 40 stepeni. Nijesu se plašili da će se i sami zaraziti od nas. donijet u bolnicu i koji je sve vrijeme nepomično ležao i ćutao. U selu Smoljani, istočno od Bosanskog Petrovca u pravcu doline rječice Sane, Bio je to Stanko Žarić, diplomirani pravnik iz okoline Danilovgrada, stari ko- smjestili su nas u jednu kolibu u strani iznad sela. Seljacima je rečeno da ne munista. Bio je teško ranjen i sa svježim ranama razbolio se i od tifusa. Kako treba da na posjećuju da se zaraza ne bi širila. Ali, žene i djevojke – starice i sam ubrzo saznao, bo je to najteži bolesnik u našoj bolnici. Kada smo stigli u omladinke – nijesu hjele ni da čuju za tu zabranu. Govorile su: „Ko će o njima Smoljane tražio je da me smjeste kraj njega. Iako je bio vidno da s naporom brinuti, ako to ne budemo činile mi. Njihove majke i sestre su daleko“. Dolazile izgovara svaku riječ, želio je da razogvara sa mnom, da me tješi i ohrabri. Jer, su svaki dan i donosile svoje ponude – po malo mlijeka, sira i hljeba... vidio je u Petrovcu moju tugu i moje suze. A iscrpljen od teške bolesti i gladi, Koliba u kojoj sam bio smještan imala je predsoblje i sobicu. U predsoblju je izgledao sam mu, kako mi je rekao, kao pravo dijete. bilo ognjište. Ni predsoblje ni soba nijesu imale patosa. Spavali smo na zem- „Izgleda da si se mnogo zaželio Crne Gore“ – zapitao me je... „Vratićemo se mi ljanom podu prekrivenom slamom, zbijeni kao sardine. Skoro svake noći je uskoro tamo, budi siguran. Formiraćemo nove brigade i razbiti četničke bande poneki od bolesnika iz naše sobe umirao. Kada bi ga ujutru iznosili zavladao koje su nas proljetos otuda potisnule... I sigurno ćemo u ovoj našoj teškoj bobi

52 53 pobijediti. Sigurno.... ti si mlad i ti ćeš, nadam se, to doživjeti... Potrudi se da naša brigada samo po imenu, od tada, ostala crnogorska. Sada je postala u malo ojačaš i pođi što prije u našu brigadu, tamo ćeš se najprije oporaviti... pravom smislu proleterska i jugoslovenska. A kada pobijedimo, Crnu Goru ćemo tako izgraditi da je neće niko moći da prepozna... Neće ona više biti onako besputna. Izgradićemo svuda asfaltne Druga novina – 1. novembra je formirana 2. proleterska divizija u koju je, uz 2. proletersku sprsku i 2. proletersku dalmatinsku brigadu, ušla i naša brigada. puteve. Izgradićemo i prugu od Beograda do Bara. Podići ćemo industriju, - stvoriti radničku klasu... U Primorju ćemo graditi hotele – dolaziće tamo ljudi iz Vrhovni štab je za komandanta i komesara 2. divizije postavio dotadašnje ru - čitavog svijeta da se odmaraju. A bogami će Durmitor sa svojim ljepotama biti kovodioce naše brigade – Peka Dapčevića i Mitra Bakića. U brigadi su ih za pun turista i ljeti i zimi... Podići ćemo bolnice škole... otvorićemo i fakultete da mijenili Radvan Vukanović i Niko Pavić. se i tamo mogu da školuju vrhunski stručnjaci...“ Počekom decembra 2. divizija je dobila zadatak da se iz Dalmacije prebaci preko Dinare i oslobodi Livno. Pričao je Stanko sve to tihim glasom teško bolesnog čovjeka, sa zanosom. Oči su mu pritom sijale nekim čudnim sjajem. Ja sam ga nijemo slušao misleći da Naša brigada je prešla preko Dinare noću 2/3. decembra u selo Peulje u on to bunca savladan visokom temperaturom. Livanjanskom polju, a odatle je 3. decembra stigla u sela Čelebić i Stupnica, U toku noći on je nečujno umro. Niko nije osjetio kada. To smo ujutru vidjeli na istočnoj strani polja. kada su nam bolničarke donijele po šolju mlijeka. Ljubo Laketić i ja smo krajem novembra krenuli iz Velikih Stjenjana da tražimo Mnogo godina kasnije, nalazeći se na odgovornim političkim i državnim našu brigadu. Rečeno nam je da idemo u Drvar i da ćemo tamo dobiti tačna obavještenja gdje se brigada nalazi. dužnostima u Crnoj Gori, posebno kada sam bio na dužnosti predsjednika Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore, često sam se sjećao Stanka i Krenuli smo preko Petrovačkog polja, tih prvih zimskih dana. Padao je snijeg, njegovih posljednjih riječi. Jer, crnogorsko društvo je tih godina, uz pomoć a seljaci su klali svinje za zimnicu. Onako gladni poslije tifusa, nijesmo razmi- jugoslovenske zajednice, svim silama radilo na izgradnji modernih putnih nuli skoro ni jedno selo, a da od predsjednika narodnooslobodilačkog odbora saobraćajnica, pruge Beograd – Bar, luke Bar novih industrijskih kapacieta, nijesmo zatražili da nam obezbijedi da nešto jedemo. Predsjednik bi nekoga turističkih objekata, bolnica... Privodila se kraju priprema za otvaranje Univer- od prisutnih zapitao „ko danas u selu kolje svinju“ i uputio bi nas tamo na pravu ziteta u Titogradu... Ostvarivalo se sve ono o čemu je Stanko sa nezaboravnim „svinjsku daću“. Domaćini u čije smo kuće stizali dočekivali su nas sa radošću uvjerenjem i zanosom govorio na svom samrtnom ležaju (postelje nije bilo)... i pravom prijateljskom toplinom. Bilo nas je stid koliko smo pojeli za svakom Sjećajući se Stanka razmišljao sam i razmišljam kolika je sreća za našu Partiju trpezom za koju smo sjeli! i našu Revoluciju bila što je u svojim redovima imala takvih zrelih vizionara kao U Drvaru su nam u nekom štabu rekli da je brigada u Dalmaciji, ali će se brzo što je bio on. Šta bi bez njih mi mogli da uradimo uprkos ogromnom patriots- prebaciti u Livanjsko polje i da je najbolje da joj se priključimo negdje u Livan- kom entuzijazmu koji je ovladao širokim narodnim masama i mladim borcima jskom polju. koji su sačinjavali naše jedinice? Ja sam bio čvrsto riješio da se ne vraćam u štab brigade odakle sam kao kurir Stanko je bio čovjek koji je, eto i u to najtežem trenutku, znao kuda idemo, šta pošao u bolnicu, već da idem u svoj 5. bataljon. Rezonovao sam: štab se i hoćemo, šta ćemo učiniti. Vizionarski je sagledavao našu budućnost. Umirući, onako promijenio, došli su novi ljudi u njega pa je možda i normalno da ja sada hrabrio je mlađeg druga ispoljavajući toplinu starijeg brata. idem u svoj bataljon. U periodu moga dvomjesečnog bolovanja, naša brigada je prvo vodila borbe U selu Čelebići, u Livanjskom polju, sreo sam 3. decembra 1942. kolonu svo- sa Nijemcima, ustašama, domobranima i četnicima, oko Jajca, Donjeg Vakufa ga bataljona. i Travnika, a zatim u dolini rijeka Janja i Plive. Poslije je prebačena u rejon Glamoča radi odbrane toga gradića od nadiranja ustaša, Italijana i četnika iz Suze su mi tekle od radosti dok sam stajao kraj puta i dok su me starješine i pravca Kupresa i Livna. Iza toga je prebačena u Dalmaciju gdje je, zajedno sa borci dočekali kao uskrsloga iz mrtvih. Znali su da sam se razbolio od tifusa i dalmatinskim partizanima, učestvovala u stvaranju slobodne teritorije između bili su čvrsto uvjereni da sam umro negdje u seljakanju bolnice po bosanskim Knina, Drniša, Vrlike i Sinja, boreći se protivu četnika popa Đujića, italijanske vrletima. Nailazeći pored mene svaki od starih boraca bataljona me je zagrlio, divizije „Sasari“, ustaša i domobrana. podigao u vis i od radosti, ljubeći me, zavrtio oko sebe. U tom vremenu su se desile i dvije veoma značajne novine u brigadi. Brzo se duž kolone pronijela vijest da sam se pojavio živ i zdrav! Pritrčali su mi komandir i komesar moje 2. čete Josif Malović i Gojko Žarković. Gojko nije Prva – brigada je sredinom septembra dobila u popunu 175 mladića iz Kor- krio suze od radosti, kao što ih nijesu krili ni Jevrem Dakić, moj stric Stevan, duna, 180 iz Bosanske Krajine i oko 200 iz Dalmacije. Sredinom oktobra u Miljan Gagović i mnogi drugi. brigadu je došlo još 270 boraca iz Dalmacije, od kojih 50 drugarica. Tako je

54 55 Novi borci u bataljonu: Dalmatinci, Kordunaši, Krajišnici, koji me nijesu ite Gojku Žarkoviću. Meni pomoći nema, uzaludu se trudite“. Gojko Žarković poznavali, takođe su mi prilazili da se upoznamo, da me zagrle. je odmah evakuisan za Glamoč gdje se nalazila divizijska bolnica i hirurška ekipa. Teško me pogodilo Gojkovo ranjavanje, im više što je bilo neizvjesno da Novi je bio i komandant bataljona Boško Janković, koji je na tu dužnost došao li će preživjeti, a i ako preživi da li će ostati bez noge. iz našeg 4. bataljona. Stigla je i vijest da je toga dana poginuo i Đedo Perunović, diplomirani pravnik Zanoćili smo u selu. Pripremljena je bogata večera – kačamak zasmočen sa iz okoline Nikšića, komesar čete u našem bataljonu, kao i Radosav Duković, puno masla! Ja sam jeo kao ala, a drugovi su se utrkivali da mi daju što više. mladić iz okoline Žabljaka. Taj 3. decembar 1942. godine, kada sam ponovo postao borac moje 2. čete 5. I tada , i kasnije poslije rata, kada sam kao školovani oficir dolazio na položaje bataljona 4. crnogorske proleterske brigade, bio mi je jedan od najradosnijih naših jedinica u brbama za Livno, nije mi bilo jasno zašto je napad morao tako dana u životu! žurno da se izvodi? Naše jedinice su prije napada bile nekoliko dana u napro- Ujutru 4. decembra prebacili smo se u jugoistočni dio Glamočkog polja, u selo nom maršu iz Dalmacije do Cincara. I mjesto da se koji dan odmore i pripreme Dolac, a već sjutradan bataljon je pošao u napad na Livno. za napad, naređeno je da se takoreći bez ikakvog odmora i pripreme krene na tako utvrđeni grad. Livno je branilo oko 1.500 ustaša i domobrana. Tamo je bila i zloglasna Crna legija Jure Bobana. Osim toga, od seljaka iz okolnih sela u gradu se nalazio To je izgleda zaključilo i naše rukovodstvo, pa je sljedeći napad pripremalo oko 800 naoružanih milicionara. Ustaše su u Livnu imale topove, minobacače, daleko više i daleko bolje. Jedinicama je ostavljeno osam dana da se odmore borna kola. Grad je bio veoma dobro organizovan za odbranu: na prilazima da analiziraju uzroke poraza u prvom napadu i da se pripreme za drugi. gradu nalazile su se dobro utvrđene vatrene tačke, međusobno povezane Sjećam se da su u svim četama održavane konferencije na kojima je - vatrom, a sistemom saobraćajnica povezane sa centrom grada; u sistem od objašnjavano zašto se Livno mora zauzeti. Čitano je i Titovo kratko i jasno - brane uključene su sve kuće od tvrdog materijala. Pojedini prilazi gradu i va naređenje 2. proleterskoj diviziji koja glasi: „Livno mora pasti“. trenim tačkama bili su zaštićeni bodljikavom žicom. Čitavo Livno je, u stvari bilo jedan dobro utvrđeni rejon! Drugi napad na Livno izveden je noću 14/15. decembra. Napad na sam grad planiran je da se izvede noću 5/6. decembra. Ali već u Naša brigada je opet napadala sa sjeveroistočne strane grada. Osim naše zoru 5. decembra jedinice naše brigade pošle su na polazne položaje. Naša brigade, u napadu su učestvovale i druge dvije brigade naše divizije. brigada je napadala sa sjeveroistočne strane. Naš bataljon je dobio zadatak da postavi zasjedu na položajima Smrčani – Peti bataljon je bio dobio zadatak da presiječe saobraćajnicu Livno-Šujice i Drenova Međa, tj. na pravcu koji iz Livna vodi za Duvno jer je procijenjeno da onemogući pristizanje pomoći braniocima grada iz Kupresa i Šujica. će neprijatelj tuda odstupati. Meni nijesu dozvolili da idem u taj napad – ostavili su me sa bataljonskim sani- Ovoga puta i ja sam pošao u napad sa svojom četom. Za ovih desetak dana tetom i komorom u selu Dolac. od kada sam u brigadi, zahvaljujući dobroj hrani, već sam se bio oporavio i ojačao, pa sam bio spreman da se vratim u borbeni stroj. Nažalost, napad na Livno, ovoga puta, bio je vrlo slabo organizovan. Sve jedinice nijesu u isto vrijeme krenule u napad. Veza između njih bila je vrlo sla- Naš bataljon se probio do položaja gdje je trebao da po naređenju štaba bri- ba. Zbog toga su se sve naše jedinice počele da povlače u priličnom neredu gade postavi zasjedu. Naš vod je neprimijećeno zaposjeo Drenovu Među, i na polazne položaje i prema planini Cincar. Ustaše su ih gonile u stopu. tu skoro čitavu noć i skoro čitav sjutrašnji dan, prikriven, čekao eventualno odstupanje ustaša. Poslije toga neuspješnog napada, brigada se prebacila u Glamočko polje. Nažalost, naš 1, 3. i 4. bataljon nijesu u toku noći uspjeli da razbiju ustašku od- U toku dana u Dolac su donijeli dvojicu teških ranjenika: Gojka Žarkovića, branu na svome sektoru napada, pa su se u zoru povukli na polazne položaje. komesara naše čete, i Gojka Lalovića, komandira voda. Gojku Žarkoviću je To se isto desilo sa 2. proleterskom srpskom i 2. proleterskom dalmatinskom metak prošao kroz koljeno. Svi smo mislili da će noga morati da mu se am- brigadom. putira. Držao se prisebno i hrabro. Gojku Laloviću, učitelju iz Žabljaka, metak je prošao kroz butinu. Mi laici smo mislili da je on lakši ranjenik od Gojka. Ali, Samo je 2. bataljon naše brigade slomio otpor branilaca na položajima spoljne on je bio smrtno ranjen – pokidana mu je bila arterija, i on je brzo iskrvario odbrane i prodro u grad. Neprijatelj je veoma brzo zatvorio brešu koju je i umro. I on je veoma hrabro trpio teške rane. Bio je svejstan da su rane napravio 2. bataljon, pa su se tako naši našli sami okruženi usred grada. Op- smrtonosne pošto u blizini nema hirurga. Kada su se naše bolničarke trudile koljeni 2. bataljon je zaposjeo nekoliko zgrrada od tvrdog materijala i organi- da mu poboljšaju zavoj i da ga malo pridržavaju rekao im je: „Idite pomoz- zovao odbranu, očekujući napad ostalih jedinica 2. divizije.

56 57 Poslije povlačenja ostalih naših snaga na polazne položaje, neprijatelj je svom napustile položaje i pobjegle iz Duvna u pravcu Posušja. Naši gubici su bili snagom jurnuo na opkoljeni 2. bataljon, čiji je položaj postajao sve teži. Ali, mali. borci toga bataljona ispoljili su neviđeni heroizam, zadajući i iz tako nezavidne pozicije strahovite udarce neprijatelju. Goneći ustaše preko duvanjskog polja naletjeli smo na jedan bataljon iz 2. proleterske srpske brigade koji je tu bo u zasjedi. U toj mrkloj noći, ustaše Saznavši za situaciju našeg 2. bataljona, čitava naša divizija je sa više su nekako zaobišle njegove položaje, a mi smo na njih naletjeli. Prisebnošću odlučnosti pošla u napad. Borci su željeli da spasu 2.bataljon ili da izginu – u naših starješina, nije došlo do međusobnog sukoba, u zabuni. Znaci raspozna- pitanju je bila njihova čast! vanja te noći su bili: „Livno – slobodno“! Mi so vikuli „Livno“ a odgovoreno nam je gromoglasno „Slobodno“. A mi smo onda, vidjevši da su to naši drugovi, Uvidjevši da ih u nastupajućoj noći očekuje ponovni napad naše 2. divizije na dodali: „Slobodno je i Duvno“! Nastalo je pravo veselje u redovima srpskih grad, ustaše nijesu smjele da čekaju noć, već su predveče počeli da bježe iz proletera. Grlili su nas kličući „Živjela braća Crnogorci“ i čudili se kad smo prije Livna u pravcu Duvna. Bježali su pravo na zasjedu u kojoj ih je čekao naš 5. oslobodili grad. bataljon! Najviše ih je odstupalo u pravcu Drenove Međe, gdje se nalazio moj vod. Dočekali smo ih žestokom vatrom i ručnim bombama, nanijeli im mnogo I u Duvnu je neprijatelj imao teške gubitke: 45 mrtvih, 70 ranjenih i 100 zaro- žrtava i potpuno ih razbili i zbunili. Nastavili su da bježe kao obična rulja, a mi bljenih. Naša brigada je imala 6 mrtvih i 11 ranjenih drugova. smo ih gonili u stopu. Po oslobođenju Duvna brigada je usmjerena prema Posušju. Naš bataljon je U bici oko Livna koja je vožena 14. i 15. decembra neprijatelj je pretrpio teške upućen prema selu Petrovići, jakom ustaškom uporištu. gubitke: oko 100 mrtvih, 60 ranjenih i 200 nestalih ustaša. Zarobljeno je oko 500 milicionara. Mi smo zarobili i veliki ratni plijen: 1 bateriju topova, 2 baterije Prije napada na Petroviće imali smo 3-4 dana predaha. Kao i obično, koristili - minobacača, 2 borna kola, 25 mitraljeza, mnogo pušaka i municije i ručnih smo ga za razne sastanke, za konferencije sa mještanima, za pranje i trije bombi. bljenje vašiju. Naš brigada je u borbama oko Livna 14. i 15. decembra imala oko 40 mrtvih i Na sastanku partijske ćelije našeg bataljona odlučeno je da se naš komandir 70 ranjenih. čete Josif Malović vrati u Partiju. Svi su o njemu govorili biranim riječima – da je veoma hrabar, da je izvanredan čovjek i sl. Mi koji nijesmo bili članovi KP Poslije oslobođenja Livna naša brigada je krenula u borbu za oslobođenje znali smo šta je na dnevnom redu i vesilili smo se zbog komandira koga smo Duvna i za potiskivanje neprijatelja u pravcu Posušja i Aržanog. voljeli. Tok sastanka, i ovoga puta kao i ranije prepričali su nam naši drugovi članovi KP. Već sjutradan, 17. decembra, napali smo i oslobodili Duvno! Saslušavši te lijepe riječi o sebi, Josif je, na iznenađenje prisutnjih, izjavio da Znali smo da je odbrana Duvna jaka i da je sada ojačana i sa ustašama koji će ući u Partiju tek kada u se izvinu zbog toga što su ga toliko vremena, ni su pobjegli iz Livna. U toku popodneva smo se malo odmorili, a zatim su nam kriva ni dužna, nedrugarski davili držeći ga van Partije. Na to mu je ljutito od- starješine objasnili u detalje naš zadatak. Dobili smo i dobru večeru. govoreno: „KPJ se neće nikome izvinjavati“! Josif je uzvratio da on i ne traži U svakoj od borbi kao što je ova koja nas večeras očekuje iz čete su ginula izvinjenje KPJ već njih nekolicine ovdje prisutnih – o njima je riječ, a ne o Partiji najmanje 2-3 druga. Uvijek sam uoči bitke za večerom pažljivo posmatrao jer Partija njega nije nedrugarski tretirala već oni. Prozvani su odbili da se iz- svoje drugove, da bih sjutradan mogao da zaključim da li se i po čemu moglo vinu, i stvar je sa Josifovim povratkom u Partiju, toga dana, propala. predvidjeti da će da poginu baš ti drugovi koji su poginuli. Jesu li bili zabrinutiji Odmah po završenom sastanku pošli smo u napad na ustaško uporište selo i zamišljeniji? Interesantno je da nikada nijesam pomislio da ću možda ja biti Petrovići. Četa je nastupala u zbijenijem streljačkom stroju. Josif je trčao da jedan od njih. I za vrijeme večere pred napad na Duvno posmatrao sam svoje među prvima izbije na neprijateljske šančeve na brdašcu ispred nas. Mi koji drug ove. Umornih lica, slatko su jeli i šailili se kao da se pripremaju za igranku. smo u bili bliže čuli smo da da kroz svoje guste crne brkove za sebe, mrmlja: Puzeći smo podišli ustaškim rovovima na obodu Duvna jer unakrsna mitraljes- „Niko više neće mene zavitlavati, dosta je sa tim“! Procjenili smo da je riješio ka vatra u toj mrkloj noći nije nam dala da podignemo glavu. Na pedesetak da u jurišu pogine. Zato su borci čete munjevito trčali da budu ispred svoga metara od rovova zastali smo čekajući nareženje za juriš. To čekanje mi se komandira. Kada su ustaše vidjele tu suludu trku ka njihovim položajima, dali učinilo dugim kao vječnost, iako se radilo o svega nekoliko minuta; strah se su se u bjekstvo uz minimalan otpor. pojačavao sve dok se nije čula komanda „juriš“! Sjutradan je ponovo održan sastanak ćelije KP. Drugovi koje je prozvao Josif U silovitom naletu, naš bataljon je slomio neprijateljski otpor na spoljnoj od- izvinili su mu se priznavši da je stvarno bilo besmisleno da on toliko dugo bude brani – na brdašcu Kolo, i jurišajući se prosto sručio u grad. Ustaše su panično van Partije. Tako je Josif vraćen u KPJ.

58 59 I meni je toga dana saopštena radosna vijest da sam kandidovan za člana Sredinom januara naša brigada je dobila naređenje da se iz rejona Duvna KPJ, ali da će me primiti tek kada navršim šesnaest godina, a to znači tek kroz prebaci u zapadni dio Livanjskog polja, da bi se spriječila namjere Italijana i pola godine. To me rastužilo jer nikako nijesam mogao da shvatim zbog čega četnika da preko Dinare i Bosanskog Grahova prodru u Glamoč i Livno. sam ja, skoro jedini od starih boraca, još uvijek van Partije. Rezonovao sam ovako: po čemu sam ja gori od ostalih! Boljelo me kada su moji stari drugovi 17. januara smo stigli u rejon sela Sajkovići i Peulje, i na tom prostoru smo se odlazili na sastanak ćelije, koji je tobože bio ilegalan, i kada se poneki od njih zadržali nedelju dana. A onda su 2. proleterska srpska i naša 4. brigada dobila - našalio na moj račun: „Ti mali treba još da sazriš da bi bio sa nama“. I zašto zadatak da ponovo krenu u Kninsku krajinu, gdje su poslije teških brobi oslo sada moram da čekam još pola godine? Ali, ništa nijesam mogao da promijen- bodile strmnicu, Golubić i Plavno, uz teške žrtve. Na tom prostoru su te dvije im – proći će i to pola godine, pa neće ni mene više moći da na ovakav način brigade naše divizije ostale do 30. januara. tretiraju. Kao i Josifovo, riješiće se jednoga dana i moje pitanje!

Tih dana su ustaše iz Posušja izvršile napad na naše položaje s ciljem da III U pratećoj četi štaba Druge proleterske divizije povrate Petroviće i Donji i Gornji Brišnik i probiju se u Duvno, jer su se, navodno, zakleli Poglavniku da će do Nove godine Duvno opet biti u njihovim rukama. Ali, poslije borbi koje su trajale 2-3 dana, morali su da se 31. decembra, Za vrijeme našeg zadržavanja u Sajkovićima i Peuljama, jedne večeri je naš uoči Nove godine, povuku u Posušje neobavljenoga posla. I u tim borbama bataljon davao priredbu za naše borce i mještane tih sela. Ja sam učestvovao neprijatelj je imao dosta gubitaka, a iz naše brigade izbačeno je iz stroja 15 u programu sa jednom recitacijom. boraca. Iz našeg bataljona poginula su dva stara borca: Toma Rajković, zemljoradnik iz Bijele kod Šavnika, naš najstariji borac (rođen 1890) i Ilija Stanić, Na priredbu je došao i Mitar Bakić, komesar naše divizije Iznenadio se kad me diplomirani pravnik iz Bara u Uskocima, jedan od najagilnijih organizatora vidio na bini. Po završetku priredbe pozvao me k sebi i zagrlio. Rekao je da zabavno-kulturnog života u bataljonu. I sada se sjećam njegove parodije na nije znao da sam preživio tifus i da me bio „otpisao“. A onda me zapitao zašto jednoj našoj priredbi, kada je zapjevao umjesto „Volim zvjezdu volim svaku, al poslije izlaska iz bolnice nijesam otišao u štab brigade za kurira, jer sam odatle najviše petokraku“ – „Volim puru volim svaku, al najviše na kajmaku“! pošao u blnicu, već u 5. bataljon. Moje obrazloženje nije prihvatio. Naredio mi je da se spremim i da ujutru sa njim pođem za borca prateće čete štaba divizije U Duvanjskom polju, u selima Donji i Gornji Brišnik, dočekali smo i Novu 1943. i ujedno kurira štaba. Tako sam ponovo morao da napustim svoj 5. bataljon. godinu i zadržali se do sredine januara. To su siromašna sela u dalmatinskom Sa komesarom Mitrom i njegovom pratnjom sam, na nekim sankama, pošao kamenjaru. Prije rata su mladići masovno odlazili u svijet „trbuhom za kruhom“ preko snijego zavijenog Livanjskog polja u štab 2. proleterske divizije. jer na toj posnoj zemlji nijesu imali od čega da žive. Tamo su ih vrbovali ustaše – emigranti, tako da je u ovom ratu to bilo čisto ustaško selo. U tom selu tih Štab je imao neveliku prateću četu koja ga je obezbjeđivala i nekoliko kurira. I dana se desio jedan grozan slučaj. Prikrivene ustaše su uhvatile jednog našeg borci praeće čete su vršili takođe kurirske zadatke. kurira i zaklale ga. Nekoliko dana nijesmo znali šta je bilo sa njim, ali je ipak pronašen njegov obezglavljeni leš. Zavladaao je strah u selu da će sada usli- Komandir prateće čete bio je Božo Nedić, zemljoradnik iz okoline Gornjeg jediti odmazda sa naše strane nad starcima, ženama i djecom. Ali, naravno, Milanovca, koji je na tu dužnost došao iz 2. srpske proleterske brigade. Kom- odmazde nije bilo. Seljacima smo rekli da se mi razlikujemo od ustaške bande andir kurira je bio Petar Vojvodić iz naše brigade. i po tome što mi ne vršio odmazde nad nedužnom nejači pa i kada je ona iz U pratećoj četi i među kuririma našo sam tri stara poznanika – nekadašnje kuri- ustaških porodica. re štaba 4. brigade Miliku Šišovića i Puca Jovovića, kao i Milana Vuksanovića Tih dana sam bolje upoznao nove borce koji su popunili naš bataljon dok sam koji je na ovu dužnost nedavno došao iz našeg bataljona. ja bio u bolnici. Bili su to divni mladići i djevojke. Obožavaju nas „stare borce“ Milan je bio šegrt, rodom iz Boke. Iako je imao 20 godina, ličio je na dječaka. Crnogorce. Vrlo brzo su se stopili sa nama u jednu monolitnu cjelinu, u kole- Mršav, nevelikog rasta, svijetlih plavih očiju. Zadivljavao nas je svojom bistri- ktiv u kome se nije vodilo računa ko je odakle. U kome su svi bili spremni da nom i duhovitošću. Bio je kurir Glavnog štaba za Crnu Goru. Peko i Mitar su daju život jedan za drugoga. Pjevali smo zajedno i naše crnogorske i njihove ga cijenili i voljeli zbog njegovih divnih osobina i njegove hrabrosti, pa su ga na dalmatinske i krajiške pjesme. Zavolio sam meki dalmatisnki govor i njihove dan formiranja brigade uzeli za kurira štaba. Poslije borbe na Bugojnu pošao pjesme. Sjećam se i danas jedne njihove šaljive pjesme koju smo rado pjevali: je jedno kratko vrijeme u naš 5. bataljon, gdje smo se i u poznali ali su ga Peko „Pivaj Stipe, pivaj Mate, neka dica pismu pamte. Mi smo mladi Dalmatinci, mi i Mitar uzeli za kurira štaba divizije odmah po njenom formiranju. Radosno me pivamo kao pivci“. Posebno sam zavolio moga druga u vodu – Dušana Krnetu, dočekao „kao kolegu“. Od toga dana razvilo se divno prijateljstvo između nas mladića iz Kninske krajine koji je tek bio stigao u našu brigadu, i sa kojim će dvojice, koje i danas traje. me vezati još dosta nezaboravnih uspomena sve do njegove pogibije. U pratećoj četi sam upoznao i Blagoja Stašića, opančarskog kalfu iz okoline

60 61 Ivanjice, borca 2. srpske proleterske brigade koji će takođe postati jedan od Sanskog Mosta. mojih najmilijih i najboljih prijatelja koje sam stekao u ratu. Blagoje je bio vrlo hrabar. Do tada je bio već 4 puta ranjavan. Kao kurir je bio veoma pouzdan i Takođe je dobro poznato da je Tito donio odluku, u Duvnu, početkom februara, neustrašiv, a kao prijatelj iskren i do kraja odan. Nikada nije žalio da i posljed- da se grupom divizija preže u kontraofanzivu prema Hercegovini, Crnoj Gori nje parče hljeba podijeli sa drugovima. Bio je uvijek spreman da prijatelja za- i Južnoj Srbiji, u cilju stvaranja nove slobodne teritorije i širenja NOP-a u tim - mijeni na najtežim dužnostima i zadacima. Sa njim ću kasnije biti na mnogim krajevima. U tom cilju je naređeno da se što prije napadnu i zauzmu nepri jateljska uporišta u dolini Neretve. kurirskim zadacima po Bosni i Crnoj Gori. Među prvim proizvedenim oficirima naše NOV bio je i Blagoje Stašić. Poginuo je na sremskom frontu kao koman- Naša dvizija je dobila zadatak da prvo zauzme Posušje i Imotski, a da onda dir čete. očisti dolinu Neretve između Mostara i Jablanice. Posušje i Imotski su za- Upoznao sam takođe i Cvetka Jovanovića, mladića iz okoline Kosjerića, borca uzeti 9. februara, noću 16/17. februara zauzete su željezničke stanice u dolini - 2. proleterske brigade, sa kojim ću kasnije mnogo puta biti zajedno na kurirs- Neretve, Drežnica i Grabovica, a 22. februara 4. crnogorska brigada je oslo kim zadacima. bodila Jablanicu, u kojoj je zarobila oko 800 italijanskih vojnika. Tih dana sam, zajedno sa Milanom Vukasovićem pošao na svoj prvi kurirski Pred nadiranjem brojnih njemačkih, italijanskih i ustaških snaga sa sjevera i zadatak u diviziji. Nosili smo nekoj jedinici poštu negdje u okoljni Glamoča. Bili svjeverozapada, prema dolini Neretve se povlačila i kolona naših ranjenika smo gladni i Milan je predložio da svratimo u jednu kuću i zatražimo nešto da i bolesnika, kao i kolona brojnih izbjeglica. Ranjenika i bolesnika je bilo oko jedemo, iako je bilo zabranjeno da to kuriri čine U kući je bila jedna starica. Mi- 3.500, ali je njihov broj ubrzo narastao na preko 4.000. lan je ljubazno pozdravio, porazgovarao malo sa bakom i onda joj rekao: „Nas Istočnu obalu Neretve – od Konjica do blizu Mostara – zaposjele su veoma jake dvojica bismo htjeli da kupimo nešto za jelo – veoma smo gladni. Platićemo italijanske i četničke snage sa zadatkom da spriječe prodor našim jedinicama pošteno i to ne ovim kunama koje ništa ne vrijede, već novcem koji ima zlatnu na istok, i da tu, u dolini Neretve. Zajedno sa nadirućim njemačkim i ustaškim podlogu. To su italijanske lire“. Baka je bila pohlepna na novac „sa zlatnom snagama sa sjevera i sjeverozapada, unište naše snage. Draža Mihailović je podlogom“ i dala nam je malo hljeba i sira. Kada smo se najeli, Milan je zapitao za tu operaciju angažovao oko 18.000 četnika. Italijani su ih naoružali, snabdi- koliko to košta: „Reci ti bako u kunama, a ja ću to preračunati u lire“. Kad je čuo jevali municijom i hranom i svojim kamionima prebacili iz Crne Gore, Sandžaka cifru, Milan je izvadio olovku i papir i počeo „po svom kursu“ da pretvara kune i Hercegovine u dolinu Neretve. Četnici su u Konjicu držali položaje zajedno sa u lire. Rekao je: „To košta 48 lira“ i izvadio je novčanicu od 500 lira, koju je Njemcima, a ostale položaje zajedno sa Italijanima. ponio još iz Boke, zamolivši staricu da mu kusur vrati u lirama. Pošto baka nije imala lira jer su u Bosni bile u opticaju kune, Milan se tobož sjekirao kako da Situacija je postala do kraja dramatična kada je iz pravca Bugojna i G. Vakufa razriješe taj problem i rekao: „Bako, postupi po svojoj svjesti – da li je pravilnie uvedena u borbu 717. njemačka divizija, koja je ubrzano prodirala ka Prozoru da ja tebi ostanem dužan 48 lira ili ti meni 452 lire“. Baka je, naravno, rekla da i dolini Neretve! on njoj ostane dužan. Naše jedinice, zajedno sa nekoliko hiljada ranjenika i bolesnika, bile su sabi- Kad smo otišli, šalio sam se na Milanov račun, na račun njegovog trika i njego- jene u uske kanjonske doline Rame i Neretve. Na tom prostoru ih je nepri- vog preračunavanja kurseva. Ali, kada je Milan sa tim trikom nastavio da se jateljska avijacija neprekidno bombardovala nanoseći im ogromne žrtve. Na ponavlja po Bosni, naljutio sam se na njega. „Nijesi se ljutio kada si jeo, lako ti sve strane se u tom uskom prostoru širila tutnjava bombi – vrilo je kao u kotlu! je da se sada sit ljutiš“, odgovorio mi je. Napad na Konjic – preko koga je trebalo da se sa tolikim ranjenicima izvlačimo Štab divizije, sa svojom pratnjom, pošto je zajedno sa brigadama u Kninsku iz obruča – nije uspio! Neizvjesnost je bila veoma velika za sve nas, pogotovu krajinu da rukovodi borbama za oslobođenje Strmnice Golubića i Plavnog. za hiljade naših ranjenika i bolesnih drgova. Poznato e da je krajem 1942. postojala na područu Zapadne Bosne i Hrvatske Naša 2. divizija je prebacila dio svojih snaga iz doline Neretve da pojača od- naša velike slobodna teritorija: od rijeke Bosne i Neretve do Senja i Zagreba! branu od nadiruće 717. njemačke divizije. Četvrta proleterska brigada je 2. marta vodila herojsku bitku protivu Nijemaca na Vilića Guvnu – na prevoju Zbog toga je njemačka Vrhovna komanda riješila da preduzme veliku zimsku između G. Vakufa Prozora, i zajedno sa drugim jedinicama koje su dejstvova- ofanzivu protivu naše slobodne teritorije i naših snaga u Bosni i Hrvatskoj. To le na tom pravcu spriječila prodor Nijemaca u dolinu Rame i Neretve... A onda je poznata 4. neprijateljska ofaniva – jedna od najtežih na naše snage. je 2. divizija izvršila užurbani manevar: prešla je u napad na četničke položaje Ofaniva je počela 20. januara. U njoj su učestvovale dvije njemačke i dvije itali- na istočnoj obali Neretve. Munjevito je razbila četničke i italijanske snage na janske divizije, zajedno sa brojni ustaškim, domobranskim i četničkim snaga- tim položajima, i preko vrletnih strmina Prenja – jer smo se tim putem morali ma. Ofanziva je započela nadiranjem njemačkih divizija iz pravca Karlovca i probijati na istok, pošto Konjic nije zauzet – izbila u rejon Boračkog jezera, razbila četničke snage kod Glavatičeva i Kalinovika i izbila na lijevu obalu

62 63 Drine. Šestog aprila su jedinice 2. divizije prešle Drinu, razbile četnike kod komandirom kurira naše divizije. I on je bio donio poštu u Vrhovni štab i spre- sela Čelebića, prešle rijeku Taru kod Tepaca, u naletu oslobodile Žabljak, a mao se za povratak u Jablanicu. Kada me vidio onako iznurenog i umornog, do 24. aprila i Šavnik i Boan! Već 1. maja su dijelovi naše divizije razbili jaku rekao je: „Pođi sa mnom da nađemo nešto da jedemo“. Na moje pitanje gdje neprijateljsku grupaciju na Javorku, a zatim smo se usmjerili ka Kolašinu. to možemo naći u ovom razrušenom gradiću, prepunom naše vojske i ranjenika, odgovorio je: „Pa tamo, gdje mora da ima – u Vrhovnom štabu“. Ja sam U tim teškim danonoćnim borbama naše divizije, od Knina preko Imotskog, odmah pomoslio na Tita i čanove Vrhovnog štaba, pa sam rekao Petru da je Jablanice, Vilića Guvna, Glavatičeva, Kalinovika, Foče i Čelebića, pa do neozbiljan, kako možemo ići da od njih tražimo hranu. Petar mi je odgovo- Žabljaka, Šavnika i Javorka kod Nikšića, bilo je veoma mnogo posla i za kurire rio: „Nećeo tražiti od nih već od njihovih kuvara“. I poveo me Petar u kuhinju štaba divizije. Vrhovnog štaba koja je bila u prizmelju jedne kuće pokraj ceste koja je iz Pro- Pratili smo članove štaba koji su išli sa položaja na položaj naših brigada u zora vodi dolinom Rame ka Jablanici, kojom su se kretali kamioni sa našim toku najžešćih borbi. I danju i noću smo putem straže i drugih mjera bezbjed- ranjenicima. Petar je poznavao osoblje u kuhinji i odmah je, galamdžijski kako nosti štitili štab divizije. Nosili smo poštu koju je štab slao našim brigadama, je obično govorio, rekao: „Dajte ovom malom nešto da jede, vidite li da jedva susjednim divizijama i Vrhovnom štabu. ide od gladi. Ovo je kurir štaba naše divizije“. Tu su mene i Petra zaista dobro ugostili. Čim sam se najeo predložio sam Petru da odmah krenemo za Jab- Početkom februara 1942. godine najavljeno je da lanicu: „Ako odmah krenemo, stići ćemo u štab divizije do zore“. Petar se nas- će u posjetu štabu naše divizije, koji se nalazio u mijao i rekao: „U štab ćemo da stignemo do zore. Ali, odmah nećemo krenuti Duvnu, doći Vrhovni komandant Tito. Svi u štabu već ćemo malo i da odspavamo“. Zamolio je komandira straže da nas poslije divizije – od komandanta Peka, pa do nas kurira ponoći probudi i da zaustavi jedan od kamiona koji prevoze ranjenike da se – su se trudili da sve funkcioniše u redu, da druga nas dvojica ukrcamo na njega, da ne idemo pješke na tako dalek put. Tita dočekamo vojnički i što ljepše. Pred zoru je zaustavljen jedan kamion: Petar je stao na parapet, a ja sam Dan je bio hladan, zemlja je pucala od mraza. se popeo na karoseriju. Onako u mraku, povrijedio sam ranjenika, koji je na mene zagalamio, dozivajući komesara ranjeničkog ešalona, koji je sjedio u Neko se sjetio da Vrhovnog komandanta, kada kabini, da mi naredi da siđem sa kamiona. Komesar se zagalamio, a ja sam, stigne u štab, između ostalog, treba da dočeka i prepoznavši njegov glas, od sreće skočio sa kamiona i potrčao put kabine da počasni stražar! zagrlim komesara. Bio je to moj rođak i moj komesar čete Gojko Žarković, U momentu kada je Tito stigao u štab, ja sam koji je ranjen u brobi za Livno. Moja radost je bila neizmjerna zato što smo bili bio na počasnoj straži. Pozdravio sam propisno dobili glas da je on poginuo od bombardovanja u nekoj ranjeničkoj koloni. A Tita. On me pogledao, vidio da sam se od studeni on, evo, živ i zdrav! i uzbuđenja sav zacrvenio i rekao: „Šta ti radiš Nastala je radost i među ranjenicima kada su saznali da su se tako slučajno ovde, na ovoj hladonoći?“ Rekao sam da sam ja počasni stražar u njegovu sreli dva rođaka i kada sam im ja rekao da smo bili obaviješteni da je Gojko čast. mrtav. Tito se nasmijao i rekao:“Kakav si ti počasni stražar kada si sav pomodrio od Gojko je već bi prezdravio. Noga mu nije amputirana. Spremao se da se što studeni?“ Rukovao se sa mnom, pitao me koliko imam godina, odakle sam, od kada sam u partizanima. I onda je, u šali, rekao Peku, komandantu naše prije rati u našu brigadu kada ona stigne u Jablanicu. divizije: „Povuci ovog počasnog stražara da se negdje ugrije, vidiš da se sav Gojka sam volio i kao rođaka i kao komesara. On je bio jedinac u majke – otac smrzao“. mu je nesrećnim slučajem poginuo kada je Gojko imao godinu dana. Majka Stanica se nije preudavla – školovala je svoga jedinca. Gimnaziju je završio u Jednoga dana me štab divizije, koji se nalazio u Jablanici, poslao da pone- Nikšiću, a u Sarajevu je strudirao šumarsko-poljoprivredni fakultet. Pred rat je sem poštu štabu 7. banijske divizije, koji se nalazio na položajima negdje oko postao komunista. Organizator je ustanka u našem kraju. Bio je blage naravi, obronaka planine Raduše i prevoja Makljen. To je bio veoma dalek put za iznemoglog i gladnog kurira. izuzetno pošten. Bio je i veoma hrabar. Na Bugojnu je bio među prvima u jurišu na ustaško utvrđenje na brdašcu Gorici, gdje je i lakše ranjen. U borbi Dolinom Rame, kuda sam išao, kuljale su kolone naših ranjenika i bolesnika za Mali Stožer, opet je bio prvi u jurišu. Ljudi u bataljonu su ga voljeli i cijenili ka Neretvi. Neprijateljska avijacija je stalno dejstvovala – ubijajući naše ran- kao komesara. jene drugove i ranjavajući zdrave. Poslije dvadesetak dana, nas dvojica kurira štaba 2. proleterske divizije smo Vraćajući se iz štaba 7. divizije, u Prozoru sam se srio sa Petrom Vojvodićem, sa Glavatičeva poslati da ponesemo poštu 7. banijskoj diviziji koja se nalazila na planini Prenj, u zaštitnici. Vraćajući se sa Prenja, pored Boračkog jezera, vi-

64 65 djeli smo jednog usamljenog ranjenika na konju, koji se jedva održavao u sed- zadaću. Za ovo besprimjerno herojstvo borcima 4. crnogorske proleterske bri- lu. Naših jedinica nije bilo u blizini. Kada smo mu prišli, na moje zaprepaštenje gade, a naročito njenom 2. bataljonu, izražavam priznanje i duboku zahval- vidio sam da je to Gojko. On je onog jutra kada smo se rastali u Jablanici nost“. teško ranjen od bombi koje su čitav dan sasipali neprijateljski avioni. Preko Prenja je nekako prenijet na nosilima, a onda, pošto nije bilo dovoljno ljudstva Četvrta crnogorska proleterske brigada se, opet, ubrzano prebacila u dolinu za nosila, stavljen na konja. I nekim slučajem je ostao sam. Poveli smo ga do Neretve da među prvim našim jedinicama učesvuje u proboju obruča radi Glavatičeva i smjestili u bolnicu. prodora naših jedinica ka Hercegovini i Crnoj Gori. Nije bilo vremena ni za najmanji predah, a kamoli odmor. A ja sam se vratio u štab 2. proleterske On je uskoro evakuisan za Crnu Goru. Bio je na kratkom oporavku kod svo- divizije, umoran, neispavan i gladan, ali veoma ponosan na svoju brigadu i je majke. I onda krenu na Žabljak da se priključi brigadi koja se nalazila na njenog komandanta. I uvijeren da više nikakva sila neće moći spriječiti naše položajima prema Kolašinu. Nažalost, toga dana su njemački avioni bombar- jedinice da ostvare plan Vrhonog štaba. dovali Žabljak i Gojko je ponovo veoma teško ranjen. Od te rane ostao je doživotni invalid. Jednog aprilskog dana 1943. godine kolona prateće čete štaba 2. proleterske divizije spuštala se uskom kozjom stazom sa obronaka Ljubišnje u selo Tepca Dok su se krajem februara vodile borbe oko Konjica i u dolini Neretve radi u kanjonu Tare. Odatle ćemo sa jedinicama 7. krajiške brigade produžiti za proboja naših jedinica ka Hercegovini i Crnoj Gori, jake njemačke snage su Žabljak. krenule iz doline Vrbasa radi proboja ka prevoju Makljen koji dominira prozor- skom kotlinom. U Šćitu i Prozoru se nalazio najveći dio ranjenika i bolesnika Iako umoran i veoma iscrpljen bio sam srećan, jer tokom marša od Čelebića iz naše Centralne bolnice. A od Prozora, dolinom Rame, kretale su se kolone preko Vranovine ka Tepcima, posmatram kao na dlanu svoj zavičaj – Durmitor naših jedinica ka Jablanici. Nadvila se smrtna opasnost nad Centralnom bol- i Pivsku planinu! Dani su bili sunčani, vidljivost izvanredna, pa su mi se dragi nicom i jedinicama u dolini Rame i Neretve. Ako Nijemci uspiju u ovoj svojoj i dobro poznati vrhovi Durmitora činili tako blizu – na dohvat ruke. Obasjani namjeri, dovešće se u pitanje čitav plan o proboju ka Hercegovini. Zbog toga suncem, a još uvije prekriveni sniježnim prekrivačem, ti vrhovi su mi ovoga puta izgledali ljepšim nego ikada prije i poslije. Jer, evo, skoro godinu dana, i je Vrhovni štab vratio dio jedinica 1. i 2. proleterske divizije iz doline Neretve da, zajedno sa jedinicama 7. divizije, spriječe ovaj prodor i odbace njemačke ja i mnogi moji drugoi smo čeznuli za danom kada ćemo im se opet vratiti. jedinice nazad ka Bugojnu. Iz sela Vranovine, na desnom boku kanjona Tare, mogao sam, iako iz velike Četvrta crnogorska proleterska brigada je prebačena iz rejona Konjica i daljine, da vidim i svoje selo Nedajno. Nadao sam se da ću sa Žabljaka moći u pokretu se 2. marta susrela na Vilića Guvnu sa njemačkim jedinicama – dan-dva da pođem tamo da se vidim sa svojima, o kojima već godinu dana ništa ne znam. 717. divizijom, na pravcu njenog glavnog udara. Nastala je jedna od najtežih bitaka ove slavne brigade. Uz velike žrtve njemačke jedinice su zaustavljene Sa čela kolone stigla je poruka da odmah dođem tamo. Kolona je bila zastala, i natjerane na povlačenje. Cijena je bila velika: 44 poginula naša borca i 30 i drugo koji su bili na njenom čelu okupili su se oko jedne male, postarije žene ranjenih! u crnini. Mojoj radost i iznenađenju nije bilo kraja kada sam vidio da je to moja Po kurirskom zadatku nalazio sam se, u jeku najžešćih borbi na Vilića Gu- majka Ljubica! vnu, kod štaba 4. proleterske brigade. Njen komandant, Radovan Vukanović, Ona je u selu čula vijest da partizanska vojska dolazi iz Bosne u Crnu Goru stajao je, kao od mermera isklesan, na osmatračnici i pratio tok borbi. Stajao i to iz dva pravca: preko Heregovine i preko Foče i Ljubišnje. Dogovorila se je smiren i odlučan. Dolazili su mu kuriri iz bataljona sa izvještajima o velikim sa svojom majkom, mojom bakom Milosavom Dakić, da pođu u susret tim gubicima. Radovan je hladno odgovarao: „Mi moramo izvršiti ovaj zadatak pa kolonama – jedna jednoj, a druga drugoj koloni – da nešto saznaju o meni i makar svi izginuli. Moramo spriječiti Nijemce da se probiju u prozorsku kotlinu njihovom sinu i bratu Jevremu Dakiću. i unište Centralnu bolnicu i jedinice u dolini Rame. Prenesite to svojim komandantima“. Oko njega su padale granate i zviždali meci, a on je hladnokrvno Kada me ugledala zanijemila je dok su joj se suze slijevale niz lice. I, kao u stajao prenoseći svoju smirenost, hrabrost i odlučnost na svoj štab, kurire i bunilu ponavljala je: „Živ si, živ si, blago meni!“ A kada sam joj rekao da je i jedinice. Posmatrao sam ga i divio mu se. To je jedan od primjera kako se Jevrem živ i da je u jedinicama koje idu preko Hercegovine, ponavljala je kao hrabrost i odlučnost komandanta stapa sa hrabrošću i odlučnošću njegovih sumanuta: „Ima pravde, ima sreće“! boraca. Sirota moja majka izgledala je kao starica iako nije imala ni 40 godina. Sit- Tito je sjutradan, 3. marta, svojom posebnom naredbom pohvalio 4. crnogor- na rastom, izgledala je još manjom. Mršava, blijeda, očiju ispijenih od suza i sku proletersku brigadu. U toj se naredbi, pored ostalog, kaže: „Svjesni svoje neprospavanih noći. Ova godina dana za nju je bila veoma teška: nije ništa velike odgovornosti i ljubavi prema ranjenim borcima, naši borci 4. crnogorske znala za svoja dva brata i sina, partizane – čak ni to da li su živi. A četnici su je, proleterske brigade svojom krvlju i svojim životima, ispunili su slavno svoju kao sestru sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru Radoja Dakića,

66 67 zatvarali i maltretirali! U durmitorskom kraju narod je sa oduševljenjem dočekao jedinice naše Op- erativne grupe. Poslije našeg prošlogodišnjeg povlačenja iz Crne Gore, ostala Kada se malo pribrala, ispričala nam je priču koja je mene pokosila kao bomba su na terenu, u ilegali, partijska rukovodstva i nekoliko stotina partizana i par- i koja mi je pomutila svu radost i sreću zbog povratka u Crnu Goru i ovog izne- tijski aktivista. Oni su pod izuzetno teškim uslovima nastavili borbu i upornu - nadnog susreta sa njom. Rekla je da su prije nekolika dana sahranili moga go političku aktivnost na razobličavanju četničke izdaje i održavanju borbenog dinu dana mlađeg brata Luku. Umro je od trbušnog tifusa – nije bilo ni doktora duha u narodu. niti kakvih lijekova. Moj najmlađi brat Dragoje je takođe bolestan od te opake bolesti – još nije sigurna da li će je preživjeti. „Bojala sam se da ni ti nijesi živ, U periodu italijansko-četničke strahovlade u Crnoj Gori – od proljeća prošle do da si poginuo ili umro od napora... Kada sam sa Lukina groba krenula da te proljeća ove, 1943. godine – na crnogorski narod su se sručili teror i okrenute tržim bila sam najsrećnija žena – imala sam tri sina i evo, bojala sam se da ću represije. ostati bez ijednoga... Strepila sam od crnog glasa da si i ti mrtav. A ti, evo živ! Uprkos teškom bolu za Lukom, ja sam danas srećna žena!“ Organizovane su danonoćne hajke protivu partizanskih ilegalaca. Većina njih je – naročito u sjverenoj Crnoj Gori, u kojoj su hajke organizovane sa prvim Prišli su joj moji drugovi Milan Vukasović, Blagoje Stašić i svi drugi redom, da snijegom – junački poginule. je zagrle, da joj izjave saučešće. U durmitorskom kraju su se svi ilegalci sačuvali jedino u planinopivskoj opštini. A ja se nijesam ni trudio da pred drugovima sakrijem suze i jecaje. Sa Lukom I to ponajviše zahvaljujući seljacima partizanskog sela Nedajno, u kome se sam odrastao. Zajedno smo se igrali, zajedno čuvali jaganjce, zajedno išli nije našao ni jedan četničko-italijanski špijun koji bi otkrio skorvišta ilegalaca il u školu... Bio je oličenje blagosti i dobrote. Bio je najbolji đak u našoj školi predvodio četničke hajke protivu njih po gudurama kanjon Sušice i vrletima Dur- i najomiljeniji dječak u selu. I nestalo ga je u petnaestoj godini života. On je mitora. U ostalim opštinama durmistorkog kraja partizani – ilegalci su najvećim bolovao trbušni tifus ležeći u postelji, uz njegu babe i majke, i nije ga prebolio. dijelom poginuli ili pali u ruke četnika i završili u zloglasnom kolašinskom za- A ja sam ga bolovao lomatajući se po planinskim vrletima Zapadne Bosne – i tvoru i na stratištima širom Crne Gore. Najtragičniju sudbinu je imao sreski ostao živ! komitet KPJ, koji je izginuo krajem 1942. godine na čelu sa političkim i organizacionim sekretarom, narodnim herojima Jovanom Ćorovićem i Bogda- Sa Žabljaka sam sa majkom pošao u Nedajno. nom Kotlicom. Tragična je i sudbina sekretara rejonskog komiteta KPJ u Pivi, Čim smo ušli u kuću majka je skinula crnu maramu sa glave moje mlađe sestre mladog Veljka Mićanovića, koga su zajedno sa njegovim rođakom komunis- Milke. „Ti si ustvari žalila dva brata. Danas ti je jedan iznenada došao živ i tom Milanom Mićanovićem, opkolili pivski četnici u stijenama kanjona Pive. zdrav. Zato crnu maramu odmah zamijeni bijelom“. Oni su se, tako opkoljeni, borili do zadnjeg metka, a onda su se, da ne bi pali živi u ruke četnicima, strmoglavili niz stijene. Dragoje je tih dana, to se vidjelo, prebrodio krizu i nalazio se na putu oz- dravjenja. To i moj dolazak umanjili su tugu u našoj kući. Četnici su podvrgli strahovitom teroru i represalijama partizanske porodice i saradnike partizana ilegalaca. Zatvarali su ih, mujčili po zatvorima, ubijali ih, Ali, toga istog dana uveče moja tuga i neseća su se udvostručili! plijenili im imovinu. Vratila se baba Milosava – rekli su joj da je Jevrem sa vojskom koja ide preko Ali uprkos svemu tome, duh otpora u narodu nije slomljen. To se vidjelo Ljubišnje. Pošto sam znao da to nije tačno, posumnjao sam u najcrnje. Tu naročito po izbijanju naših jedinica na granice Crne Gore. Narod je, organi- moju sumnju je potvrdila Jovana, majka Milorada Žarkovića, koja je takođe zovan od preostalih komunista ilegalaca, poveo borbu protivu četničkih grupa išla pred vojsku u Hercegovinu da sazna nešto o svom sinu jedincu. Tamo su koje su bježale ispred naših jedinica. Seljaci koji su bili prisilno mobilisani u joj, Milorad i drugovi iz našeg 5. bataljona, rekli da je Jevrem iznenada dobio četnike, masovno su se predavali našim jedinicama od Neretve do Pive. Neki splet crijeva, i pošto nije bilo hirurga, istog dana umro. Baka Milosava je došla od njih su odmah stupili u naše jedinice, a ostali su vraćeni kućama. Oni su u bataljon da ga traži upravo u trenutku kada su se drugovi vraćali sa groblja se pokazali kao vrlo uspješni propagatori, govorili su narodu o snazi partizan- sa Jevremove sahrane. Niko od njih nije u tom trenutku smogao snage da joj ske vojske koja se približava Crnoj Gori, o humanosti u junaštvu partizana, o kaže tu tužnu istinu. strahovitim porazima četnika, Italijana i Nijemaca u bitkama u dolini Neretve... Mislio sam da ću presvisnuti od suza i bola kada sam saznao za Jevremovu U srezu durmitorskom narod je sam, pod rukovodstvom preostalih komunista smrt. U dva dana sam saznao da su mrtve meni dvije najdraže osobe. Ni ja – ilegalaca oslobodio varošice Žabljak, Šavnik i Boan i tako dočekao naše nijesam imao snage da majci i babi kažem tu poraznu vijest o Jevremu. Vratio jedinice. sam se u svoju jedinicu, a njih ostavio u lažnoj nadi da će on svakog časa izbiti da se vidi sa njima. Sa područja duritorskog sreza oko 1.000 mladića i djevojaka stupilo je u redove naših divizija. Razvila se široka mreža narodne vlasti. Četnička vlast je

68 69 Pive! Naglasio je da su se obrukali i Durmitorci! I pozvao ih je da operu obraz tako što će stupiti u redove njegove divizije. Nekoliko stotina mladića i djevojaka odmah su se, na završetku zbora, odazvali Pekovom pozivu. Iza Peka je govorio Marko Vujačić, stari političar, senator i prvak Zemljoradničke stranke. On nije bio sa nama u Bosni već je živio polulegalno pod četničkom vlašću, ali joj nije služio. Kada je počeo da govori narod ga je ljutito prekidao povicima: „Šta ti imaš da govoriš; zar i Ti nijesi bio zajedno sa nama pod četnicima?“ Marko je smireno odgovorio: „Priznajem, braćo, da sam bio u džamiji, ali nijesam klanjao“. Na ove riječi starog i iskusnog političara nastao je opšti smijeh, i Markov govor je poslije toga pažljivo saslušan do kraja. Tokom skoro jednomjesečnog boravka naše divizije na području Durmito- ra, Sinjajvine i Javorka – do početka tzv. 5. neprijateljske ofanzive (bitka na Sutjesci) – ona je vodila mnoge borbe sa Italijanima i četnicima na prilazima Mojkovcu, Kolašinu, Nikšiću i Podgorici. Pripremala se da, zajedno sa 1. proleterskom divizijom, oslobodi Mojkovac, Kolašin, Berane i Andrijevicu, i da na taj način stvori pogodinu operacijsku osnovicu za prodor na Kosovo, Metohiju i južnu Srbiju, u skladu sa planom Vrhovnog komandanta. Jedinice naše divizije su ostvarile veličanstvene pobjede naročito u bojevima razbijena, a četnici su, zajedno sa Italijanima, poslije teških gubitaka, morali na Javorku i oko Bioča. opet da bježe u okupatorske garnizone. Radi sprečavanja prodora naših jedinica u pravcu Nikšića i doline Zete, Italijani Tako je, prodorom Operativne grupe divizija Vrhovnog štaba do sredine maja i četnici su sa jakim snagama zaposjeli pravce Nikšić – Piva i Nikšić – Šavnik. ponovo u Crnoj Gori i Sandžaku stvorena prostrana slobodna teritorija. Tada Na tim položajima se nalazilo skoro 1.500 italijanskih vojnika iz divizije „Fer- su na tom području dejstvovale Prva i Druga proleterska divizija i Treća i Sed- ara“ i oko 500 četnika iz nikšićkog četničkog odreda. Podržavani su masovno ma udarna divizija. Tada je ponovo od 8. maja do 5. juna, u ovom dijelu Crne avijacijom i tenkovima. Gore – u Kruševu, Đurđevića Tari, Žabljaku, Nedajnom, u kanjonu Pive i Mrat- Jedinice naše divizije napale su neprijatelja na njegovim utvrđenim položajima inju – boravio Tito sa članovima Vrhovnog štaba, Centralnog komiteta KPJ i na Javorku. Poslije dvodnevnih borbi, koje su vođene 1. i 2. maja, neprijatelj AVNOJ-a. Sva su ova mjesta ušla u istoriju našeg NOP-a, jer je u njima Tito je do nogu potučen. Italijani i četnici su imali skoro 700 mrtvih i oko 800 zaro- donio više odluka koje su imale veliki značaj za razvoj NOVJ i NOP u cjelini bljenih vojnika i starješina. Zaplijenjeno je 7, a uništeno 6 tenkova, zaplijenjena (odluka o uvođenju oficirskih činova; ukaz o unapređenju prvih oficira NOVJ; su 4 topa, veći broj mitraljeza i veoma mnogo municije granata i ručnih bombi! odgovor Politbiroa CK KPJ u vezi sa raspuštanjem Kominterne; dolazak prve Samo je manji broj Italijana i četnika uspio da se izvuče i pobjegne u Nikšić. savezničke vojne misije i sl). Na ovom terenu je tih dana održano više savjetovanja i sasanaka Vrhovnog štaba i donijeto više odluka istorijskog značaja Štab naše divizije je formirao udarnu grupu od tri bataljona iz 4. i 5. proleterske o operacijama naših jedinica. U selu Lijećevini je, od 21. aprila do 22. maja, brigade i uputio je da prodre u rejon Pipera i Bioča, na prilazima Podgorici. radio viši partijski kurs pri CK KPJ, a u selu Kruševu prvi radio – telegrafski Borci iz te grupe su noću 12/13. maja razbili grupaciju od oko 4.000 četnika u kurs pri Vrhovnom štabu. rejonu Gostilja i Kopilja, a 17. maja su uništili u rejonu Bioča glavninu snaga italijanskog 383. puka. Oko 340 vojnika iz tog puka je poginulo, a oko 400 Na terenu durmitorskog područja tih dana su održavani i brojni zborovi zarobljeno. građana. U posebnom sjećanju mi je ostao veliki narodni zbor u Žabljaku koji je održan odmah po njegovom oslobođenju. Na taj zbor su Durmitorci došli Ostale jedinice 2. poleterske divizije su za to vrijeme čistile područje Gornje i masovno da čuju komandante 2. proleterske divizije Peka Dapčevića koji je Donje Morače i Sinjajevine od neprijateljskih vojnika, stvarajući uslove za dalji već tada bio legenda. prodor na istok, u skladu sa planom Vrhovnog štaba. Sjećam se da je Peko govorio vrlo oštro. Rekao je da su se Crnogorci ob- Štab divizije, i sa njim naša prateća četa, nalazio se u vrijeme borbi na Javorku rukali zato što su masovno učestvovali u četničkim jedinicama koje su se, u selu Mokro, a potom su prešli u Boan i Krnju Jelu. zajedno sa Nijemcima i Italijanima, borile protivu svoje braće – boraca slavne narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, u dolini Neretve i od Neretve do Za nas kurire štaba divizije u tim veoma dinamičnim danima bilo je takođe

70 71 mnogo posla. Krstarili smo Sinjajevinom, Gornjom i Donjom Moračom, Krno- ovaj spor: komunisti će podržati mene jer sam ih korumpirao sa onim zaloga- vom, Vojnikom i Javorkom, noseći naređenja štaba diviije našim jedinicama. jem pršute, a Boljević će svoj bijes iskaliti tako što će predložiti da tvoj prijem u Partiju odložimo za naredni sastanak, zbog toga što me nijesi demantovao Za vrijeme boravka štaba divizije i njegove prateće čete u selu Krnjoj Jeli na kada sam mu referisao. Radi kompromisa, mi ćeo se sa tim složiti. A pravo da Sinjajevini, rekao mi je jednog jutra komesar čete Mihailo Boljević – koji je u ti kažem to je i pravilna odluka jer si danas u štali dokazao da nijesi zrio za ime partijske organizacije bio i veza sa mnom kao sa kandidatom za člana Partiju – nećeš da se ugledaš na članove KP već im popuješ kao kandidat“. I KP – da će se toga dana uveče održati sastanak partijske ćelije čete i da ću, smijući se još više završio: „Sazrij još malo, mali!“ najvjerovatnije na tom sastanku biti primljen za člana KPJ. Dodao je da sam to kao kandidat i ranije po svemu zasluživao, ali čekali su da navršim šesnaest Na moju žalost sve se i svršilo tako kako je Milan u šali predvidio. Na predlog godina, a taj uslov će biti ispunjen za koji dan. Boljevića rasprava o odluci da se primim u KP odložena je za naredni sastanak. Obradovao sam se toj vijesti i odmah požurio da je saopštim mom prijatelju Milanu Vukasoviću. I on se tome obradovao, ali nije mogao a da se i ovog puta Kada mi je to Boljević saopštio, od ljutnje su mi navrle suze. Bijesno sam mu ne našali na moj račun, kako je to inače često činio. „Očito te dobro ne poznaju odgovorio: „Ako se cijeni po današnjem postupku, zreliji sam za Partiju od kad su tako odlučili“ – rekao je Vukasović. tebe i od Milana Vukasovića. Ružno je što vi svoje grijehe okajavate preko mojih leđa!“ Prije podne toga dana komesar čete je, sa Milanom i još četvoricom nas boraca pošao, postupajući po nalogu mjesnog NO odbora, da konfiskuje nešto Započela je 5. neprijateljska ofanziva i taj „naredni“ sastanak morao sam da hrane za jednicu u jednoj kući iz koje su njih trojica bili u četnicima. čekam skoro tri mjeseca. Komesar je sa dvojicom boraca ostao u kući da razgovara sa domaćinom i da je, ako zatreba, pretrese, a Milana, mene i Diku Živkovića, borca iz 2. proleterske brigade, poslao je da pretresamo štalu koja se nalazila malo podalje od kuće. U štali smo našli načet i dopola pojeden pršut. Milan je rekao: „Ovo se nema šta prijavljivati. To ćemo pojesti nas trojica“. Ja sam reagovao da se to mora prijaviti. Milan mi je na to, u svom šaljivom tonu, odgovorio: „Ti to tražiš vjerovatno zato što si kandidat. A time dokazuješ da još nijesi zrio za Partiju, jer kandidatu je dužnost da se ugleda na članove Partije. Ti umjesto da se i ovoga puta ugledaš na mene i Diku koji smo članovi Partije, ovdje nas učiš kako treba da radimo. Kako ćeš nam tek soliti pamet kada te primimo u KP. Treba ti, mali, još da sazriš za Partiju“. Pršut naravno nijesmo pojeli nas trojica, pošli smo u kuću sa namjerom da ga prijavimo. Tamo smo zatekli komesara da nešto, sa onom dvojicom drugova, jede. Nama nije bio ništa ostavio. Ugledavši nas smijući se rekao je: „A mi na vas zaboravili“. Milan mu je na to cinički odgovorio: „Izgleda , komesare, da ti je slabo pamćenje kada sjediš da jedeš“. I dodao je da u štali nijesmo ništa našli, gledajući pri tom mene u oči, bojeći se da ga ne demantujem. Ja sam prešutio, očito i pod neprijatnim utiskom komesarovog postupka. Kada smo došli u četu, Milan je ono malo pršute koju smo našli u štali izrezao na parčiće – za svakog borca po zalogaj, osim za komesara i onu dvojicu koji su sa njim jeli u kući. Kada je to vidio komesar, naljutio se i optužio Milana da m je lažno referisao da u štali nije nađeno ništa i zatražio da se o tome raspravlja na partijskom sastanku. Pred sam sastanak Milan mi je, šaleći se opet, rekao: „Evo kako će se završiti

72 73 OBRAD CICMIL Predeo oko Durmitora je područje srednjovekovnih župa i starih plemena. Imena, granice i izvesne individualnosti Pive, Drobnjaka, Uskoka, Jezera i Šaranaca čuvani su i održavani kroz vrlo dugi period, ponegdje i u po nečem sve do naših dana. Tako su dugo čuvane tradicije iz daleke istorijske prošlosti DURMITORSKI NOB ODRED (srednjeg veka), a posebno živo predanje o drogađajima iz perioda turske valdavine – o oslobodilačkim pokretima i bunama u XVII, XVIII i XIX veku – kad se ovde i odavde hajdrukovalo i vodila politika, organizovale zavere i I NJEGOVO PODRUČJE 1941 – 1945. dizali ustanci protiv ugnjetača, pravili široki planovi o obnovi velike države na slovenskom jugu i dr. Posebno su žive tradicije iz perioda borbi s Turcima (na Pivi, ustanak u Srbiji i nekoliko ustanaka u Hercegovini, naročito onaj iz 1875.) Ti ustanci i borbe u narodnim bunama po Hercegovini bili su ne samo usko UVOD povezani sa ovim krajem, nego su dobrim delom na ovom području vođeni i pripremani. Istorijska tradicija, samoodbrana, inicijativa za akciju i kult epike, bitne su Durmitorski kraj, odnosno područje Durmitorskog narodnooslobodilačkog karakterisike u mentalitetu ljudi ovoga kraja. U odnosu na celu našu etničku partizanskog odreda, obuhvata dosta prostran i u mnogo čemu veoma - teritoriju, ovo je tipično područje narodnih tradicija, epike, gusala i tužbalica. karakterističan deo Crne Gore, odnosno stare Hercegovine. Geografsko-topo Osnovni motivi su borba za slobodu, mržnja prema ugnjetaču i neminovnost grafski to je prostrana oblast visokih pošumljenih planina i visoravni, bogatih patnji i žrtava. Nacionalna prošlost, svest i nacionalni amaneti ovde su snažno livadama i pašnjacima, bez odlika ljutog krša stare Crne Gore i južne Herce- kultivirani, a potom transponovani u bogatu narodnu poeziju, odakle su se govine, ali sa izvesnim izrazitim terenskim karakteristikama kakvih nema u ponovo vraćali i preko gusala vaspitavali generacije. kroz duge vekove rob- drugim krajevima Jugoslavije. Od njih su najtipičniji duboki kanjoni Tare, Pive, - ovanja priželjkivana je sloboda, za nju se rađalo, borilo i umiralo. Više puta Komarnice, Bukovice, Sušice i drugih manjih rečica, usljed kojih je ovaj pros ljudi su oduševljeno „ustajali za opštu stvar“ a isto tako mnogo puta paljeni i trani kraj tako razbijen i teško prohodan. Njegove granice idu: na severu, to- robljeni. kom reke Tare od sela Dobrilovine do njenog sastava s Pivom kod Šćepan Polja; na zapadu od Šćepan Polja, između sela Donjeg i Gornjeg Kruševa, Posle ustanka od 1875. godine u Berlinskog kongresa, celo ovo područje prvi preko Vučeva do vrha Maglića (k 2368), zapadno od Trnovačkog jezera, preko put ulazi i formalno-pravno u sastav države Crne Gore. Ali, mnoga nadanja i Volujaka (k 2294. do k 2337), planinom Vlasuljom, preko Katina kuka na Rav- ovoga puta ostala su prazna. Vladavina knjaza Nikole ubrzo je izazvala reak- no (Kovioc k 1517), do blizu sela Kazanaca; na jugu planinama Golijom, Ja- ciju među ljudima ovog kraja, koji su se mahom našli u redovima opozicije vorkom i Vojnikom, preko visoravni Krnova, do platoa Javorja i Semolja; na zbog knjaževog samovlašća. A kad su počeli da vode borbu i oružjem novoga istoku prelezi reku Tušinju između sela Sirovca i Krnje Jele, lomi se preko vremena – politikom – otišli su u „klubaše“. planine Sinjajevine i zatvara krug na Tari kod Dobrilovine. Ideja o ujedinjenju sa Srbijom imaja je na ovome području poodavno korena Ceo ovaj prostor liči na nepravilan paralelogram, sa dužom dijagonalom (Do- i široke osnove u dobro sačuvanoj i živoj tradiciji o starim državama, u on- brilovina – Ravno) nešto preko 60, a kraćom (Krnovo – Šćepan Polje) oko 50 ome kultu starih nacionalnih amaneta i drugih borbi za oslobođenje, u želji za km. Prema administativnoj podeli stare Jugoslavije ova teritorija je sačinjavala životom u slobodnoj i velikoj državi i, uopšte, za životom u slobodi bez stal- šavnički srez, površine oko 1950 kvadratnih kilometara. noga straha od noža, ugarka i gladi. Vremenom, ove osnove poprimale su i sve konkretnije političke sadržaje.2 Pema popisu stanovništva od 31. marta 1931. godine šavnički srez je imao 21.547 stanovnika.� Uzimajući u obzir kretanje stanovništva prema statisti- Ovo besputno planinsko područje, je siromašno, sa visokim natalitetom, i kama stare Jugoslavije, na početku rata 1941. godine moglo je biti oko 24.000 zdravim i vitalnim potomstvom. Zbog toga je kroz dugi vremenski period bilo stanovnika1 u oko statinu i pedeset relativno malih sela i zaselaka, grupisanih jedno od snažnih izvorišta migracija u druga, pitomija i za život pogodnija u šest opština: župo-pivskoj (Goransko), planino-pivskoj (Trsa), drobnjačkoj 2 U statistikama nema podataka o broju stanovnika na ovome području u danima izbijanja (Šavnik), uskočkoj (Boan), durmitorskoj (Žabljak) i šaranskoj (Njegovuđa). Ova rata, početkom 1941. godine. Međutim, iz podataka Statističkog godišnjaka Kraljevine Jugoslavije za podela na šest opština koja je izvršena na bazi slične administrativne i vojno- 1937. vidi se da je godišnji priraštaj za teritoriju Zetske banovine iznosio prosečno 17,35 na 1.000 teritorijalne podele iz vremena Crne Gore kao samostalne države, zadržana stanovnika, što bi na 21.547 stanovnika šavničkog sreza za deset godina iznosilo 3.640. Prema tome je, uglavnom i u periodu narodnooslobodilačkog rata. Na takvoj teritorijalnoj izlazi da je početkom 1941. ovde moglo biti ukupno 25.187 staovnika. No, ako se uzme u obzir osnovi vršena je mobilizacija, formiranje teritorijalnih bataljona, organizovanje neprekidan odliv stanovništva ovog područja (odseljavanje, službovanje u drugim krajevima, mobil- narodnooslobodilačkih odbora i komandi mesta. isani koji se nisu vratili i dr.) može se približno realno uzeti da je u početku rata ovde bilo oko 24.000 1 Almanah kraljevine Jugosavije – Banovina zetska, IV jubilarna sveska, Cetinje 1931. stanovnika. 74 75 područja, a najviše u Bosnu i Srbiju. A početkom ovoga veka, naročito posle glasova datih u Crnoj Gori za Komunističku partiju.3 Ako se uzme u ozbir da je 1907. godine, priličan broj je otišao na rad u Ameriku. Neki od njih, pošto su se za tzv. neopredeljenu listu, koja je tada u ovome kraju takođe značila opoziciju susretali sa mnogim oblicima buržoaske demokratije, čiji je poredak u svakom režimu, glasalo 1.035 birača, onda se vidi da su se Durmitorci još od prvih pogledu bio napredniji od onog koji su ostavili u „starom kraju“, i pošto su uz izbora u staroj Jugoslaviji svrstali u opoziciju. to tamo iskusili i teške uslove rada i života, vraćali su se kao nosioci izvesne sindikalne i socijalne borbe za bolji život. Tako su ovi „Amerikanci“ donosii Posle „Obznane“ situacija se komplikovala i dalja afirmacija Partije i njen - prve azbuke sindikalnog pokreta iz raznih sindikalnih organizacija „Junija“, u politički uticaj bili su otežani. Glavne stranke starog režima – Radikalna i De koje su poneki od njih bili uključivani. oni su ujedno i prvi radnici iz ovog kraja, mokratska – nisu u ovom kraju imale ni solidne organizacije ni značajniji broj naravno nekvalifikovani. stalnih pristalica. Radikalna, koja je najduže bila na vlasti, imala je na svojoj strani samo policijski aparat, žandarmeriju i nešto penzionera, dok se u ime Po završetku Prvog svetskog rata, Durmitorci su masovno, sa malim izuzeci- Demokratske stranke pojavljivao poneki, inače pošten čovek sa neznatnim ma, bili za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, očekujući od toga zadovoljenje brojem pristalica, mahom intelektualaca. Međutim, treća stranka iz toga peri- starih snova o slobodi i životu u velikoj i bogatoj državi u kojoj će imati i više oda, Savez zemljoradnika, imala je posle donošenja „Obznane“ sve do 1929. rada i više hleba. godine, najviše pristalica, pa i nešto uticaja. No, zbog političkog stava prema šestojanuarskoj diktaturi i držanja nekih njenih predstavnika, i ona je mnogo izgubila. Što se tiče crnogorske federalističke stranke, ona je ovde uvek bila beznačajna, bez političkog uticaja. Ukratko, Durmitorci su u staroj Juguslaviji bili stalno tuđi vladajućim političkim strankama i za sve vreme ostali u opoziciji režima. Iako se posle „Obznane“ ne može govoriti o organizovanom radu „Komunističke partije i njenom stalnom i planskom uticaju, ipak je, preko ljudi koji su u ovom kraju od ranije bili nosioci njenih ideja i misli, očuvan i posle „Obznane“ (sve do ponovnog aktiviranja rada Partije.4 S druge strane, neosporna je činjenica da stanovništvo ovoga kraja nije u staroj Jugoslaviji u stvari dobilo ništa što bi ma i u najskromnijojoj meri poboljšalo njegovo stanje. Jedino od čega se osetila izvesna korist bilo je dovršenje ranije započetkog kolskog puta Nikšić – Šavnik – Pljevlja, čime je deo ovog kraja dobio skromnu vezu sa ostalim delovima zemlje. Pored glasanja za opozicione stranke, Durmitorci su svoje nerapoloženje i nezadovoljstvo manifestovali i na druge načine, naročito od 1930. godine kada se stanje sve više pogoršavalo i zaoštravalo. Tako, na primjer, kada je kralj Aleksandar, koji je 1932. godine posetio Žabljak, odlučio da kod Crnog jezera podigne letnjikovac i zbog toga nastojao da prisvoji kompleks okolnih šuma, narod je odlučio i demonstrativno reagovao. Na Žabljaku su se iskupile mase Međutim, stanje u Crnoj Gori, posle Podgoričke skupštine koja je izglasala seljaka, ne samo iz okolnih sela već iz gotovo celog sreza, i javno kazale ujedinjenje, razočarava i ljude ovih krajeva i ubrzo ih dovodi u opoziciju prema da kralju ne daju ni šumu, ni zemljište. To je vreme kada počinje sve življa predstavnicima novog režima, koji odmah počinju da rade suprotno nadama i politička gibanja i nove orjentacije i okupljanja masa, koje su od „Obznane“, očekivanjima narodnih masa. Ovo razočarenje, odjeci velike oktobarske revo- a naročito od šestojanuarskog udara, bile izložene velikom pristiku diktature. lucije i, uopšte, posleratna gibanja i zbivanja nalaze ubrzo i ovde svoj politički 3 Treba imati na umu da na ovo raspoloženje za ujedinjenje sa Srbijom ovde nije imala odraz. Ogorčeni na režim kraljevske Jugoslavije, Durmitorci se vrlo brzo i s nikakvog stvarnog uticaja ona grupica Crnogoraca-agenata srpske vlade, kao što su Svetozar Tomić, njim razilaze i snažno vezuju za opoziciju, i to u početku za Komunističku par- Janko Spasojević, Milosav Raičević – koji su u cilju vrbovanja ljudi za stav ondašnje srpske vlade u tiju, a posle „Obznane“ za Savez zemljoradnika. pogledu ujedinjenja 1918. i 1919. direktno podelili prilične sume novca pojedinim krajevima i ljudima – i to po vrlo subjektivnom kriterijumu. Pored napred navedenog, želja za ujedinjenjem bila je u znat- Na izborima za Ustavotvornu skupštinu, od 28. novembra 1920. godine, noj meri i odraz starog spora s Cetinjem, koji su ovi krajevi vodili od ranije, a naročito od „bombaške Komunistička partija dobija apsolutnu većinu u dva tadašnja sreza ovoga afere“ (hapšenje i klubaštvo vojvode Lazara Sočice, trovanje na Cetinju Miloša Šaulića, tadašnjeg područja. Od ukupno 4.620 upisanih glasača na birališta je izašlo 2.670, a ministra pravde, veze sa grupom oko Marka Dakovića i dr.) od toga za Komunističku partiju glasalo 1.341. To je iznosilo 12,35% od svih 4 Statistički pregled izbora za Ustavotvornu skupštinu, održanih 28. novembra 1920. izdanje Ustavotvorne skupštine, Beograd, 1921. godine. 76 77 Aktiviranje i političko okupljanje ljudi ovoga kraja počinje otada, a naročito od njima rukovode komunisti. Ekonomsko stanje bilo je sve teže. Jeftini seljački izbora 1935, da se sve određenije manifestuje. Opšti razvoj događaja u svetu proizvodi, stalni porast seljačkih dugova i kamatne stope zelenaša i banaka, uoči Drugog svetskog rata, naročito borba u Etiopiji i Španiji, ideja i stvaranje pritiskivali su kao mora. Izgleda za poboljšanje nije bilo.7 narodnog fromnta u Francuskoj, češka kriza i dr. živo se odražavaju i u Jugo- - slaviji. A objašnjenja o tim zbivanjeima koja daje KPJ, čija reorganizacija i ob- KPJ (na primer, kada bi se povela reč o prošlosti kraja, o potrebi organizova nova pada baš u to vreme, prodiru i u mase ovog kraja. Njih, u stvari političku ja zadrugarstva ili o opštoj političkoj situaciji, najezdi fašizma itd.) Za to su liniju Partije, prenosi u prvom redu napredna omladina – studenti i đaci, napre- kroišćeni skupovi na crkvenim saborima, slavama i slično. Ovakvih zborova dni intelektualci, i po koji radnik-komunista rodom sa ovog područja. To se vrši bilo je više. Oni su, po pravilu, improvizovani među već okupljenom masom, na najraznovrsnije načine, počev od ličnog kontakta, preko pisama, letaka i bez traženja dozvile od vlasti. Najmasovniji su bili na žabljaku 19. avgusta napredne literature, do zborova i agitacije na izletima, mobama, u čitaonicima 1935. godine (govorili Miloš Žugić i Veljko Tomić), kod Pivskog manastira i na crkvenim saborima. Činjenica da su mladi ljudi, većinom studnti, glavni 28. avgusta 1935. (govorio Obren Blagojević), na Trsi 2. avgusta 1937. tučami ove politike dovodi do toga da se u ovom kraju otada počinje da smatra (govorili Mihailo Delić i Obrad Cicmil), na Njegovuđi 28. juna 1938. (govorio da je omladina nosilac naprednih shvatanja i svega što je progresivno. Branko Perović), kod Pivskog manastira, 28. avgusta 1939. (govorio Dušan T. Obradović), u Novokovićima 14. oktobra 1940. godine (govorio Miloš Ova politička gibanja, naročito od izbora 1935. godine, sve jače inspiriše i us- Žugić). Inicijativa za ove zaborove dolazila je od Partije preko komunista, merava Partija, koja se u tom kraju ponovo organizuje. Prema nekim podacima, mahom studenata, koji su ih pripremali. Radi boljeg obaveštenja javnosti i na ovom terenu postojala je još pre 1936. godine jedna partijska ćelija, koja je prenošenja partijske linije na mase, pokušalo se i sa izdavanjem i rasturan- zbog provale, koja je ubrzo usledila, prestala da radi. Međutim, polet političke jem šapirografisanih biltena. Takav je, na primer, bio „Mladi Borac“, koji su i revolucionarne aktivnosti omladine, sve življe političko gibanje širokih narod- 1939. godine u Drobnjaku izdavali studenti-komunisti. nih masa i sve veće ispoljavanje nezavodoljstva prema tadašnjem režimu više se nisu mogli zaustaviti. U takvim uslovima nastavljen je, u periodu od 1937. Negde krajem maja ili početkom juna 1940. godine, održana je u selu Kovačka do 1940, organizovani rad oko oformljenja KPJ u šavničkom srezu – počev od Dolina – u kući Zelena Kovačevića – prva sreska konferencija KPJ za šavnički prvih ćelija do formiranja Mesnog komiteta na Žabljaku.5 srez. U ime PK Crne gore konferenciji je prisustvovao Savo Brković. Tada je izabran i prvi Mesni komitet, koji su sačinjavali David Laušević, sekretar, Od tih prvih političkih gibanja pa do kapitulacije bivše jugoslovenske vojske i Milivoje Durković, organizacioni sekretar, i članovi Vojin K. Jauković, Milovan raspada države 1941. godine, postojao je govoto neprekidan niz aktivnosti i Danilović, Vojin Đerković i Pavle Pekić. time je dovrđšeno oformljenje sreske manifestacija koje su nesumnjivo odraz organizovanog političkog rada i uticaja portijske organizacije. KPJ na ovom pdručju. Posebno značajno na ovom području bilo je šire okupljanje omladine. Tako je Karakteristično je veliko učešće ljudi, oko 600 iz šavničkog sreza u razbi- u leto 1940. godine na planini Ivici održana konferencija SKOJ-a, kojoj je u ime janju režimskog manifestaciono-propagandnog zbora, u Nikšiću 11. septem- PK prisustvovala Đina Vrbica. Poredskojevaca i njima bliskih omladinaca na bra 1938. godine, prilikom svečanog puštanja u saobraćaj novosagrađene konfrenciju je bio pozvat i veći broj ostale omladine. železničke pruge Bileća Nikšić.6 Sve ove forme rada predstavljale su šire povezivanje Partije s masama i Tih godina na ovom području – u Javorku, Šarancima, Sušici i Mratinju – vrši omogućavale da se sve sistematskije prenose njeni stavovi o najvažnijim pi- se eksploatacija šuma i izvoz drveta. Kapitalistička preduzeća, s jedne strane, tanjima spoljne i unutrašnje politike. To je doprinelo da je stvarni uticaj Par- nemilosrdno iskorišćavaju nezaštićenu radnu snagu, a s druge neracionalnom tije na mase rastao znatno brže nego što je išlo s organizovanim stvaranjem sečom pretvaraju šumske komplekse u goleti. Zbog toga među seljacima- mreže partijskih ćelija na čitavom području šavničkog sreza. šumskim radnicima izbijaju štrajkovi (u Javorku 1936, u Šarancima 1938. i 1939.) što prisiljava poslodavce na izvesno poboljšanje nadnica. Štrajkove, koji unekoliko znače prava saznanja o snazi kolektivnog istupanja i predstav- FAŠISTIČKA OKUPACIJA ZEMLJE I ljaju na ovom terenu prva povezivanja masa sa partojom u akciji, organizuju i 5 Među one koju su na izvestan način takav kontinuitet održavali, mogu se ubrojati Drago POČETAK NARODNOOSLOBODILAČKE BORBE Obradović, Jakov Ostojić Magrić, Jevrem Krstajić, Milovan Laušević i još neki. A kasnije, posle šestojanuarskog udara, bilo je i drugih mlađih ljudi. 6 Još nije napisana istorija o prvom periodu obnove i rada KPJ u ovome kraju. O tome nema 7 Tog dana u Nikšiću je došao i predsednik Vlade Milan Stojadinović i njegove pristalice su pisanih dokumenata, a najveći broj učesnika i nosilaca te aktivnosti izginuo je u toku NOR-a. Nešto nameravale da održe agitacioni zbor. Međutim, nezadovoljne mase iz okolnih srezova – nikšićkog, materijala i iskaza preživelih učesnika prikupili su i objavili Batrić Jovanović i Branko Perović. (Batrić danilovgradskog i šavničkog, koje su organizovali komunisti, pretvorile su ovaj režimski zbor u veliki Jovanović: „KPJ u Crnoj gori 1919 – 1941“, Vojno delo“, Beograd 1959, str. 111, 121, 204, 281 i 302; antirežimski narodni miting koji je, pored niza drugih akcija širom zemlje, znatno doprinio i brzom Branko Perović: „Vojnoistorijski glasnik“, br. 2, Beograd, april, 1952.) padu Stojadinovićeve Vlade. 78 79 KAPITULACIJA I RASPADANJE STARE VLASTI stanje: iznenađenje, razočarenje, depresija! Mnogobrojni i zahuktali događaji u proleće 1941. godine prohujali su i durmi- U drugoj polovini aprila 1941. godine durmitorskim krajem prolazilo je u torskim krajem i na njemu ostavili vidne tragove. Neobjavljena mobilizacija svim pravcima mnogo ovako napuštenih vojnika iz Bosne i hercegovine, iz zamenjena je 1941. godine pozivima na vojne vežbe. Međutim, kada se veliki Sandžaka, iz užičkog i drugih krajeva. Isto tako, bio je i veliki broj civilnog broj vojnih obveznika slio u označena mesta i javio svojim komandama, naišao stanovništva, koje je pred prvim naletom neprijatelja pobeglo iz Beograda i je na neku čudnu situaciju i neuobičajeno držanje, nejasno mnogim iskusnim drugih centara. ovi ljudi su redovno prihvatani na prenoćište i snabdevani sa borcima. Naime, umesto da ih organizovano prihvate, rasporede po jedini- nešto hrane, zahvaljujući ustaljenom gorštačkom gostoprimstvu kao i izvjesnoj cama, obuku, naoružaju i odmah počnu sa svojničkom obukom i vežbama, organizovanoj akciji koja je sprovođena na inicijativu komunista i drugih na- oni su ih držali kao neorganizovanu masu. Neki su dobili stare pohabane uni- prednih ljudi. ovakvo stanje trajalo je oko dvadesetak dana, sve do prvih dana forme, a neki ostajali u svojim dostrajalim seljačkim odelima. S oružjem je išlo maja. još gore. Ono ili nije uopšte izdavano mobilisanima ili je to učinjeno u posljednjem momentu – pred sam dolazak okupatorske vojske. U mnogo slučajeva oružje je davano bez bojeve municije. Magazini su bili čvrsto zatvoreni a hrana PRIBIRANJE SNAGA I PRVE AKCIJE PRE USTANKA škrto deljena. Ukratko, mobilisano ljudstvo ili je držano po kasarnama bez jas- nog cilja, ili je vršilo naporne pokrete da bi pronašlo svoje jedinice. Drugom polovinom aprila i prvih dana maja na ovaj teren su počeli da pristižu, pored seljaka koji su ranije bili mobilisani, još i mnogi domoroci koji su radili U međuvremenu, nastao je brzi razvoj događaja koji se odrazio i na ovo i živeli u drugim mestima i krajevima Jugoslavije. Bili su to, u prvom redu, in- područje. I ovde je 27. mart obeležen narodnim zborom na Žabljaku, na kome telektualci, službenici, đaci, studenti i poneki radnik. Sem toga, ovde se našlo je govorio Vuk Knežević. Obrazložio je liniju Partije. Geslo „Branićemo zemlje i više pridošlica od porodica koloniziranih na Kosovou i Metohiji, koje su pro- naše...“ koje su još od ranije doneli komunisti, šireno je pesmom. mnogi om- terali Šiptari nakon okupacije zemlje. Bilo je i drugih izbeglica koje su se usled ladinci su tih dana odlazili i bez poziva u Vojni okrug u Nikšiću i tražili da ih kao vihora događaja našle oko Durmitora – bežeći pred naletom okupatora. dobrovoljce rasporede u vojne jedinice. Idi ti mladiću kući, a kada bude trebalo mi ćemo te pozvati8 - glasio je obično odgovor oficira na službi. Kad ih nisu Ova izbeglička masa bila je u svakom pogledu prilično raznovrsna. Bilo je tu i hteli u vojsku, omladinci su samoinicijativno išli na dobrovoljne radove. Neki su članova KPJ i SKOJ-a, kao i znatan broj naprednih i poštenih patriota i komu- čistili snegom zavejani put preko Krnova da bi olakšali saobraćaj. nista po ubeđenju, koji dotada nisu bili obuhvaćeni partijskom organizacijom. No, pored njih, na teren je došlo i više režimskih ljudi koji su u činovničkoj hi- Izuzev dva puka koji su pošli prema Albaniji i Skadru, ostale jedinice jugo- jerarhiji stare Jugoslavije imali bolje položaje. slovenske vojske u kojima su se našli i Durmitorci nisu uzele učešća u brobi u aprilskom ratu. Kapitulacija i rasulo za ove vojnike došli su iznenada. Oni su Kapitulacija i raspad države i vojske nisu iznenadili samo narod, nego se i stara posle, a neki i pre 17. aprila, krenuli kućama kako su znali – u većim ili man- vlast potpuno dezorijentisala. Prošlo je više od mesec dana posle potpisivanja jim grupama. Neki su poneli i oružje i tako delimično naoružani, gladni, loše kapitulacije, a fašistički okupatori još nisu bili zaposeli šavnički srez. Kad je pot- odeveni i obuveni morali su se probijati do svojih kuća. Jedni su išli stazama pisana kapatiulacija, iz Sreskog načelstva javili su opštinama da je zaključeno i stramputicama preko planina, drugi uz drumove, već prema tome gde je primirje. Svi predsednici opština pozvani su krajem aprila u Šavnik, gdje im koga zatekla kapitulacija i rasulo. Mnoge vojnike-seljake iz durmitorskog kraja je naređeno da ostanu na svojim družnostima, da vlast i dalje funkcioniše po zetekla je uspostava ustaške vlasti još u Mostaru. starom. Kasnije je naređeno da se po opštinama pripreme spiskovi vojnih obveznika, kao i neobezbeđenog stanovništva, po kojima će se deliti hrana onim U Nikšiću se saznalo da je Vlada s kraljem pobegla avionom sa improvizova- porodicama koje oskudevaju. Kratko posle toga, predsednici opština ponovo nog aerodroma u Kapinu polju i da nije uspela da odnese, pa čak ni da potpu- su pozvani u Šavnik, ali ovog puta nisu se odazvali pozivu. Većina se više no spali novčanice koje je dovezla do Nikšića. Govorilo se o velikim količinama nije interesovala za naređenja iz Sreskog načelstva, niti je obavljala poslove zlata ostavljenog u manastiru Ostrogu. Počeli su da kruže glasovi o „milionima u opštini.9 iz pećine u Trebjesi“, koje razvlače seljaci okolnih sela. Sresko načelstvo nije više predstavljalo nikakavu vlast. Kad se saznalo za ka- Događaji su se nizali suviše brzo. Vojnici iz šavničkog sreza, kao i drugi ljudi pitulaciju, u Šavniku se skupilo više seljaka. Sreski načelnik se negdje sakrio, širom Jugoslavije, vratili su se kao očevici da je zemlja nebranjena predata ne- pošto je prethodno naredio da se obezbede i zaključaju magacini. Međutim, prijatelju. Rat, koji tako reći nije ni počeo, završen je. Zemlja je bila okupirana, seljaci su u toku iste noći obili magacine i počeli odnositi brašno i drugi namir- ali okupatorske vojske ni vlasti na području Durmitora još nije bilo. Upravo, nije nice. Sutradan su se u Šavniku pojavili neki komunisti i upozorili da se iz bilo nikakve vlasti, jer sad ni stara nije funkcionisala. Nastalo je neko mučno magacina uzme i sve oružje i skloni na sigurna mesta. Spiskovi obveznika, 8 Oskudica u novcu duhovito je predstavljena tvrdnjom da „kada bi neko ponudio da proda matične knjige i druga dokumenta koja bi mogla poslužiti nerijatelju, skrivana hiljadarku za pet stotina dinara – niko mu je ne bi mogao kupiti“. 9 Arhiva Vojnoistorijskog instituta (dalje: VII), reg. br. 1-1/6 K. 2004 A. 80 81 su, a negde i spaljivana. Tako je na Njegovuđi grupa komunista uzela ključeve tojanja naprednih pojedinaca i grupa bila su još uvek nepovezana, neorga- od opštinske zgrade, pokupila i sklonila spiskove obveznika i matične knjige, nizovana i bez efekta. Svim ovim rascepkanim snagama i nastojanjima bio dok je opštinska arhiva na Žabljaku sa svim spiskovima spaljena. Ovim su je potreban organizator, koji će ih povezati i usmeravati. A tih dana na ovom opštine još više dezorganizvane i stvarno prestale da rade. području postojala je jedina stvarna i organizovana snaga, Komunistička partija, koja je upravo počela da deluje, da usmerava gibanje masa u ovoj teškoj Ovakvo stanje bez ma kakave vlasti trajalo je nekoliko dana. Jedino su po i neizvesnoj situaciji. stanicama još ostali žandarmi koji, čekajući odnekud naređenja, u to vreme nisu ništa radili niti su se kuda kretali. Stalne posade okupatora počele su da Prema podacima preživelih učesnika i organizatora ustanka u tom kraju11, zaposedaju ovaj srez tek krajem maja. Istina, prvi neprijateljski vojnici i četiri stanje partijskih organizacija od 14 članova za durmitorsku opštinu sa sedištem tenka stigli su iz Pljevalja na durmitorsko područje još 23. aprila 1941.. Pošto na Žabljaku; skojevska organizacija u Jezerima od oko 70 članova, čiji je uti- je kod Ramova ždrijela, između Njegovuđe i Žabljaka, naišla na smetove i caj na ostalu odmladinu u tome kraju bio odlučujući; partijska organizacija u neprohodan put, ova nemačka tenkovska patrola se ponovo vratila u Pljevlja.10 Šarancima od 10 članova i skojevska od oko 15 članova; u Uskocima je bilo 5 članova KPJ i 20 članova SKOJ-a12 drobnjačka partijska organizacija od 10 - Prva italijanska patrola – grupa motociklista – došla je iz Nikšića u Šavnik neg članova i nešto više od 20 članova SKOJ-a. dje krajem aprila. Dočekali su je samo žandarmi, a nešto kasnije pojavio se i sreski načelnik. Posle kraćeg vremena patrola se istim putem vratila u Nikšić. Do kapitulacije stare Jugoslavije u Pivi nije postojala partijska organizacija, jer do tada na čitavom ovom terenu nije bilo članova Partije koji su tu stalno Italijani su tek krajem maja u Šavnik doveli stalnu vojničku posadu od oko živeli i radili. Nekoliko Pivljana koji su se kao službenici, studenti, industrijski 70 karabinijera. Ubrzo iza toga stigle su slične, samo nešto manje grupe, na radnici ili zanatlije nalazili u drugim mestima i tamo postali članovi Partije, Žabljak i Goransko. U Breznama je postavljena stanica od 15 karabinijera i povremeno su dolazili na ovaj teren i delovali politički. Među njima su bili Ra- jugoslovenskih žandarma, dok je na Trsu stigla slična posada tek 20. juna. doje Dakić Brko, Veljko Mićanović, Gojko Durutović, Radivoje Dakić, Borislav Ovim su Italijani završili posedanje šavničkog sreza. Uporedo sa dovođenjem Mitić, Marko Kulić, Obren Blagojević, Milan Mićanović, N. Balandžić i još neki. - karabinijera zadržali su se i sve zatočene žandarmerijske stanice bivše Jugo Posle kapitulacije, neki od ovih komunista našli su se u Pivi. Sem toga, Mesni slavije i stavili ih u svoju službu. komitet na Žabljaku je još od 1937. godine preduzimao izvesne mere za rad U međuvremenu i stranka crngoorskih federalista pokušava da se aktivira s omladinom u Pivi. Tako je na Planini Pivskoj bila okupljena grupa omladina- preko nekih svojih ljudi. Tih dana stigao je s Cetinja u Uskoke, odakle je bio ca (Dušan P. Vuković, Petar Kecojević, Petar Delić, Ćetko Baturan, Radovan rodom, Tomo Kršikapa, pripadnik federalista. Posle nekoliko dana boravka u Dakić, Gojko Žarković, Milan Koprivica i drugi) koja je bila vezana za MK na Uskocima, Kršikapa je došao u Šavnik i počeo da prikuplja pristalice i imenuje Žabljaku. I u Župi Pivskoj postojale su omladinske grupe. Međutim, u Pivi nije predsednike opština, odnosno da uspostavlja vlast. Međutim, njegovom pozivu bilo oformljene skojevske organizacije. Pored pomenutih omladinskih grupa odazvao se veoma neznatan broj pristalica, tako da ta vlast uopšte nije mogla bilo je i pojedinih omladinaca članova SKOJ-a, vezanih za neku skojevsku opstati. Naime, stranka federalista u ovom kraju nikad nije imala ni ugleda ni organizaciju (na primer, đaci nikšićke gimnazije) koji su takođe radili među uticaja. Čak su se i neke ranije pristalice povukle i pasivizirale. Za predsednika omladinom. durmitorske opštine na Žabljaku Kršikapa je imenovo Minja Karadžića, koji je Ukratko, u momentu kapitualcije bivše Jugoslavije partijska organizacija u sr- ovo naimenovanje prihvatio. Međutim, Jovan Memedović, koji je imenova za ezu šavničkom brojala je oko 50 članova KPJ, preko 100 članova SKOJ-a i predsednika drobnjačke opštine u Šavniku, odbio je ponudu i, premda je ranije nekoliko desetina omladinaca i omladinki, okupljenih u više politički aktivnih pripadao federalitičkoj stranci, nije se interesovao za uspostavljanje te nove omladinskih grupa. Tome treba dodati da je na ovaj teren stigao još izvestan vlasti. Ni u drugim opštinama ova naimenovanja nije niko ozbiljno prihvatio. broj članova KPJ i SKOJ-a iz drugih mesta. Partijsko rukovodstvo sačinjavao U međuvremenu, drobnjačka partijska organizacija je preduzela mere da se je Mesni komitet na Žabljaku, koji dane kapitulacije nije dočekao u punom sas- Kršikapi onemogući rad. Osetivši da mu se nešto priprema, brzo je pobegao u tavu. Razvoj događaja onemogućio je nekim njegovim članovima da se vrate Nikšić. Na tome su se i završili ovi pokušaji federalista. na ovaj teren. Takav slučaj je bio i sa sekretarom MK Davidom Lauševićem. Okupacija i prisustvo neprijateljske vojske doneli su neizvesnost i nagoveštavali Krajem aprila u Crnu Goru je iz Beograda stigao Radoje Dakić Brko. On se teške dane. Stara iskustva i nove slutnje nalagali su da se oružje čuva, a ko u Podgorici povezao s pokrajinskim komitetom KPJ, koji ga je odredio za ga nema da ga nabavlja. Kao i u ranijim teškim vremenima, i sad je bilo ličnih svog instruktora. U tom svojstvu došao je već u maju prvo u Pivu, a potom inicijativa i raznih poduhvata da se ljudi međusobno povežu i štite od okupatora, a naročito od njegovih domaćih saradnika. Jer, prema iskustvima iz Prvog 11 U Ramovu ždrijelu ova nemačka tenkovska patrola susrela je poveću kolonu jugoslovenskih svetskog rata, opravdano se pretpostavljalo da će se i sada pojaviti doušnici vojnika koji su se posle kapitulacije vraćali kućama u Sandžak i Srbiju. Čim su primetili tenkove, poba- okupatora i da njihov izdajnički rad može biti koban. Međutim, sva ova nas- cali su puške i municiju i produžili prema Đurđevića Tari. Nemački vojnici su izašli iz tenkova, polomili puške i pobacali ih oko puta. 10 Takvi predsednici bili su Milun Krstajić sa Žabljaka, Đole Vuković s Pišča i Mihailo Vojović s 12 VII, reg. br. 1-1/6, 1-1,2/16, k. 2004 A. Njegovuđe. A ni ostali, prvih dana nisu pokazivali nikakvu aktivnsoti. 82 83 i na Žabljak, gdje se povezao sa partijskom Kada su se delegati na Njegovuđi prikupili, prešli su u selo Novakoviće, gdje je organizacijom. Time u stvari počinje njegov održana ova, druga po redu, a u ratnom periodu prva, sreska konferencija KPJ rad u šavničkom srezu na aktiviranju i jačanju za srez šavnički. U ime PK KPJ prisustvovao je Radoje Dakić. Istovremeno u partijske organizacije u periodu priprema za Novakovićima je održana i sreska konferencija SKOJ-a.15 ustanak. Na ovoj sreskoj partijskoj konferenciji popunjen je i proširen Sreski komitet Prvi sastanak Mesnog komiteta žabljaka i izmenjen njegov rukovodeći sastav. Za sekretara Komiteta izabran je Vuk održan je prvom polovinom maja. Od star- Knežević, za organizacionog sekretara Milovan Danilović, a za sekretara ih članova MK na Žabljaku su se tada nala- SKOJ-a Velimir Knežević. U Komitet su, pored ranijih članova, ušli Jovan zili Milivoje Durković, Vojin K. Jauković, Vojin Ćorović, Bogdan Kotlica, Minjaš Minić i Vojin Popović Španac. Naročiti značaj Đerković i još neki. Na ovom sastanku komitet pridat je vojnim pripremama tzv. pripremnih grupa i njihovom aktiviranju. za je proširen – iz Pive su kooptirani Veljko ovaj sektor zadužen je Vojin Popović. Pored toga, odlučeno je da se osnuje Mićanović i Radivoje Dakić, a u MK SKOJ-a narodnooslobodilački fond (NOF), zašto je zadužen Bogdan Kotlica. Na sas- Pero Žarković. tanku je dalje određenije formulisan način kako da se sprovodi opšti politički rad, kako da se narodu objašnjavaju uzroci ovako brze i nesrećne kapitulacije, Na ovom sastanku odlučeno je da se u Pivi kako da se jače povezuje sa uglednijim i uticajnijim ljudima, naročito onima stvori partijska organizacija, a čim bude koji su poznati kao patrioti i demokrati, opozicionari bivšem režimu. odlučeno moguće, formira i Rejonski komitet za Pivu. je da se radu sa ženama od sada posveti veća pažnja i dr. Radoje Dakić Brko Kao glavni opšti zadatak istaknut je rad na širenju uticaja Partije i stvaranju što gušće i šire Posle ove konferencije, u srezu se prišlo još intenzivnijem i organizovanijem mreže skojevskih organizacija, pri čemu treba naročito koristiti postojeće or- radu na pripremama za ustanak. Pri tome se razvio veoma širok i svestran ganizacije SKOJ-a i omladince koji su dotada sa ovim sarađivali. politički rad, koji je sprovođen na razne načine – od ličnog kontakta do opšte konferencije. Tako su u to vreme počele sve više da se koriste opšte konferen- Negdje u drugoj polovini maja održan je i drugi sastanak MK na Žabljaku, kome - 13 cije kao narodni skupovi za dogovaranje, sa sve bogatijom sadržinom. Govo su prisustvovali Radoje Dakić i Krsto Popivoda. na ovom sastanku odlučeno reno je o uzrocima kapitulacije, neophodnosti borbe za koju se trba pripremati, je da se partijskim organizacijama daju direktive da pojačaju aktivnost i rad, teškoćama pod fašističkom okupacijom itd. naročito na prikupljanju oružja, suzbijanju bezvlašća, okupljanju simpatizera i organizovanju omladine. Kao glavni zadatak bilo je čuvanje terena od uticaja Naročita pažnja poklanjana je obuci boraca u pripremnim grupama. Ove federalista i svih onih koji su smatrali da treba sarađivati sa neprijateljima; za- grupe, koje su prvih dana često imale više vaspitno-organizacioni karak- tim rad na pripremama borbene gotovosti masa za predstojeće događaje, čije ter, stvarane su na čitavom području sreza. Njihov rad je u početku bio vrlo su konture i razvoj tada bili još nedovoljno jasni. neujednačen – negdje se prešlo na obuku u rukovanju oružjem, a negde se još uvek ograničavalo na okupljanje budućih boraca, razgovore, upozorenja Posle ovog sastanka nastaju dani intenzivnog rada za učvršćenje i proširenje da se nabavlja i čuva oružje i slično. Prve grupe sastojale su se mahom od partijske organizacije i jačanje njenog uticaja na ovom području. U Pivi su omladinaca, mada je među njima bilo i ljudi koji su služili vojni rok u bivšoj stvorene četiri osnovne jedinice – ćelije; u Uskocima, mesto ranije jedne jugoslovenskoj vojsci. Ovi stari vojnici pomagali su u nekim slučajevima ruko- stvorene su sada dve ćelije; na Žabljaku, takođe dve – Žabljak i Novakovići. vodiocima grupa u obuci i uvežbavanju boraca pripremnih grupa. Pripremnim Sa organizacijom su povezani i oni članovi KPJ koji su tih dana došli na ovaj grupama rukovodile su partijske organizacije preko rukovodilaca grupa. Prema teren iz drugih mesta. Ukupan broj članvoa KPJ povećao se. Tih dana je, sačuvanim podacima i sećanjim učesnika, grupe su formirane: u Uskocima – na osnovu direktive PK KPJ za Crnu goru i Boku, odlučeno da se obrazuju i u selima: Timar (12 boraca, sa rukovodiocem Milutinom Minićem Minjašom), - počnu sa radom tzv. pripremne grupe, u kojima će se mlađi ljudi, a prvenst Strug – Malinsko (16 boraca, sa rukovodiocem Vladom Popovićem), Tušinja veno omladinci koji nisu služili vojsku, poučavati rukovanju oružjem i drugim – Boan (10 boraca, sa rukovodiocem Milkom Cerovićem Matom), Sirovac (6 osnovnim vojnim znanjima. Polovinom juna održano je na Borovoj glavi u Jezerima savetovanje sekre- prema izjavama Radivoja Dakića, koji je na ovim sastancima učestvovao u svojstvu člana Sreskog tara biroa i sekretara nekih ćelija. Pored rezimiranja dotadašnjeg rada na komiteta KPJ za srez šavnički. Prema njegovim izjavama, na ovom sastanku MK je preimenovan u Sreski komitet Šavnik i tada je odlučeno da se u svim opštinama osnuju opštinski komiteti KPJ, a u Pivi učvršćenju i proširenju partijske organizacije, odlučeno je da se 28. juna održi i Rejonski komitet. Istina, iz dokumenata ovog, kao i drugih srezova, vidi se da se naziv MK i kasnije sreska partijske konferencija. Tog dana delegati će se prikupiti na Njegovuđi, upotrebljava. 14 gdje će im se saopštiti mesto održavanja konferencije. 15 Na Njegovuđi su i ranijih godina, na Vidovdan 28. juna, održavane konjske trke koje su već 13 VII, reg. br. 1-29/8, k. 2002. postale tradicionalne. Zbog toga je za sastanak delegeta i izabrano ovo mesto i datum, kada je nji- 14 Podaci o prvim organizacionim sastancima MK, i uopšte o radu Partije, dobrim delom su hovo okupljanje najmanje upadljivo. 84 85 boraca), Slatina (8 boraca sa rukovodiocem Dušanom Krsmanovićem).16 U zaštitu. Tako su njihovo formiranje i obučavanje, pa čak i samo postojanje, Šarancima su formirane dve grupe. Jednom je rukovodio Branko Perović, a nametali izvesnu opreznost, budnost i opštu borbenu gotovost. drugom Miladin Krivaćević. U Jezerima: u selu Novakovićima dve grupe od po 15 članova (jednom je rukovodio Stojan Žugić, a drugom Dušan Žugić), Početkom jula, u Dugom dolu iza Orujice održano je partijsko savetovanje sreskog rukovodstva,18 na kome su proglasili CK KPJ i PK za Crnu Goru, Boku u Tepačkom Kraju jedna grupa (12 boraca, sa rukovodiocem Dušanom T. 19 Obradovićem), u Bukovici (25 boraca, sa rukovodiocem Vojinom Ćorovićem), i Sandžak. posebno je diskutovano o promenama do kojih će verovatno doći u Komarskom Kraju (10 boraca, sa rukovodiocem Milivojem Radulovićem) i u zbog napaa hitlerovske Nemačke na Sovjetski Savez i o zadacima koje će - Pošćenjskom Kraju (15 boraca, sa rukovodiocem Vidojem Krstajićem).17 nametnuti dalji razvoj događaja. Isto tako, posvećana je pažnja i stanju u ne kim susednim srezovima – posebno u Foči i Gacku – gdje je zbog ustaških Na Planini Pivskoj formirane su grupe: na Crnoj Gori (10 boraca, rukovodilac pokolja već dolazilo do oružanih sukoba u kojima su učestvovali i borci sa Jevrem Dakić), u Polju (crkvičkom) (12 boraca, rukovodilac Uroš Popović) na područja šavničkog sreza. Ovo je bilo posljednje pripremno partijsko save- Nedajnom (15 boraca, rukovodilac Vojin Šarac), na Pišču (15 boraca, ruko- tovanje pre početka oružanih akcija u šavničkom srezu. vodilac Obrad Cicmil), U Boričju (10 boraca, rukovodilac Đoko Joković), na Borkovićima (6 boraca, rukovodilac Janko Radović). U Župi Pivskoj –u se-se- U međuvremenu su ustaše oko Gacka počinile teške zločine koji su izazvali lima: Smriječno – Stolac (20 boraca, rukovodilac Radoje Tadić), Bajovo Polje revolt i spontani pokret za samoodbranu sprskog življa i u tim krajevima. U Pivi se, preko izbeglica iz okoline Gacka, veoma brzo saznalo za tragediju koja se – Brezna (rukovodilac Živko Jovović), Goransko (rukovodilac Lale Bakrač), 20 Seljani – Rudinice (rukovodilac Obren Vukosavljević). U Župi Pivskoj neki početkom juna odigrala u selu Koritima. Mnogi su sa porodicama i stokom aktivisti su već tokom juna bili angažovani na granici Hercegovine, gdje su prebegli u pivska sela koja su im pružila utočište. Opasnost koja se nadvila ustaše vršile pokolje Srba. Oko ovih aktivnista počele su se okupljati mase nad sva ova sela dovodi do zajedničkih akcija, od kojih je prva izvedena već ljudi, spremnih da domah prihvate borbu radi zaštite pograničnih sprskih sela 7. juna. Kada je Janko Tadić, jedan od aktivista iz Župe Pivske, upućen 6. oko Gacka. juna u Avtovac sa zadatkom da što više sazna kakva je situacija oko Gacka, doznao od Velije Pašića, stolarskog radnika iz Avtovca, da ustaše nameravaju U Drobnjaku su bile organizovane pripremne grupe za rejon Duži – Dubrovsko naredne noći da izvrše pokolj Srba u selima Lipniku, Jaseniku i Samoboru. (rukovodilac Čedo Peković), Komarnica – Grabovica – Godijelji (rukovodilac Tadić je o ovome odmah obavestio seljake Lipnika i obližnjih pivskih sela. Milovan Janjić), Pošćenje – Petnjica (rukkovodioci Vojin D. Jauković i Čedo Ovi su se, pošto su i ranije nešto čuli o namerama ustaša, počeli okupljati, Golović), Pridvorica (rukovodilac Mićun Jauković), Mokro – Gradac (rukovo- postavljati straže i spremati da priteknu u pomoć susednim gatačkim selima. dilac Momčilo Poleksić), Miloševići (rukovodilac Veljko Žižić) Donja i Gornja Tako je rano izjutra 7. juna došlo do prvog oružanog sukoba sa ustašama na Bijela (rukovodilac Milosav Šćepanović), Dobra Sela – Mljetičak (rukovodilac granici Pive i Gacka, u rejonu sela Lipnika, Jasenika i Ravnog.21 Mada su bor- Matije Jakić). Ove pripremne grupe u Drobnjaku nejednake jačine od 10 do bu sa ustašama koje su pošle da hvataju Srbe otpočele manje grupe Pivljana 20 boraca stvorene su neposredno pred ustanak. U njima je bilo obuhvaćeno i Gačana na poprištu se istog dana popdne iskupilo još nekoliko stotina ljudi ukupno oko 150 boraca. iz Pive. Tom prilikom ubijene su prve ustaše u ovom kraju i likvidirana njihove žandarmerijska stanica u Jaseniku, a zgrada spaljena. Tako je negdje pred kraj juna 1941. godine bilo formirano u celom srezu preko trideset grupa sa pareko 420 boraca, u kojima su obučavani borci, različtim in- Posle prvih oružanih akcija, veze između pograničnih sela Pive i Gacka još tenzitetom i metodama, rukovanju oružjem i spremani za borbu čiji se početak su više pojačane. Pivljane su pozvala u pomoć i ona gatačka sela kojima još nije mogao predvideti. Znalo se, načelno, da do nje može doći svakog je pretila velika opasnost od ustaša iz Borča.22 U međuvremenu vršene su momenta. Međutim, nakon napada Nemačke na SSSR, 22. juna, situacija pripreme i dogovori za obimnije napade na ustaše. Tako je dogovoreno da se naglo menja i postaje sve očiglednije da će skoro doći do oružanih borbi. se 28. juna (na Vidovdan) napadne ustaško uporište Avtovac, a posle toga Od tada se rad sa grupama, koje se sve češće nazivaju udarnim, ubrzava i i Gacko. Pri napadu na Avtovac trebalo je da jedna veća grupa Pivljana i svodi pretežno na vojničku obuku. Njihova organizacija postaje sve čvršća 18 VII, reg br. 1-1/16, k. 2004, A. i određenija, a broj učesnika stalno raste, tako da uoči ustanka grupe broje 19 Prema sećanju Radivoja Dakića, tada člana Sreskog komiteta KPJ, bilo je zakazano da će se ukupno oko 600 boraca. ovo savetovanje održati u Orujici, iza sela Novakovića. međutim, delegati su preko veza bili upućeni da produže nešto dalje, u Raonića Katun u Dugom Dolu, gdje je sastanak i održan. Kako rad sa ovim udarnim grupama nije mogao više ostati tajna, to je i ovo 20 Zbornik III/1, dok. 1. uticalo na psihičku pripremu najširih masa za borbu. Svako je osećao kao 21 Oko 9. juna u kuću Šola Vukovića na Pišče je stigao pop Novak Mastilović iz Gacka, koji je da borba visi u vazduhu, a na udarne grupe već se gledalo kao na oružanu sa još krvavim odelom direktno pobegao ispod ustaškog noža. On je detaljno ispričao o masakriranju 16 Po izjavi Radivoja Dakića, jednog od učesnika ove konferencije, ona je počela 28. juna posle Srba oko Gacka koje se produžuje i posle teških zločina u Koritima. U to vreme u sela oko Ravnog u podne u kući Dimitrija Žugića. No, kako je kuća bila blizu ceste, delegati su se radi veće sigurnosti Pivi počeli su da pristižu seljaci iz susednih gatačkih sela,, sklanjajući familije i stoku. prebacili noću 28/29. juna u selo Bare Žugića, bliže Orujici, i tu, u kući Miće Žugića, nastavili rad. 22 Janko Tadić: „O neki borbama jedinica Durmitorskog NOP odreda 1941. i 1942. godine u 17 VII, reg. br. 1-31/8, k. 2002. severoistočnoj Hercegovini“. Vojnoistorijski glasnik 1960, br. 3. str. 45. 86 87 Gačana iz graničnih sela – od pravca Ravnoga i Lipnika – izvrši glavni udar, a glas ove vrste upućen muslimanima. 23 Kasnije ih je bilo i više. druga od Kazanaca da napada komunikacijiom Gacko – Bileća i u isto vreme onemogući eventualni dolazak pomoći ustašama od Bileća. Za ovu akciju Tih dana fočanske ustaše nisu ponovile zločine ustaša iz Gacka, ne bar u - formiran je jedan mešoviti bataljon od oko 400 Pivljana i Gačana. U napadu onakvim razmerama. I tamo je, istina, pohapšen veći broj Srba koji su sprove deni u Sarajevo, gdje su neke pobili, a neke odveli u razne ustaške logore, u koji je izvršen 28. juna bataljon je zauzeo Avtovac i proterao ustašku posadu. U ovoj borbi poginulo je i ranjeno nekoliko ustaša. No, u ovom napadu kojim su mučeni i ubijani. Ali, ni ustaške vlasti iz Foče, ni njihova žandarmerija učestvovala je samo prva grupa, jer se druga, koja je trebalo da napada od sa Bastasa nisu pokušavale da pređu preko Tare na pivsku stranu, iako je Kazanaca sa popom Perišićem nije pojavila. most na Šćepan Polju bio slobodan i niko ga nije čuvao. Posle zauzimanja Avtovca trebalo je napasti i osloboditi Gacko. Ali do ovoga Međutim, posle ovih prvih hapšenja i odvođenja fočanskih Srba u logore, veći napada nije došlo, pošto se mešoviti bataljon posle zauzimanja Avtovca rastu- broj ljudi, naročito Srba omladinaca, izbegao je na Planinu Pivsku. Sem toga, rio. Nedisciplinovanost na brzinu skupljenog ljudstva, nedoraslost zadatku jed- u Foči je u to vreme bilo i nešto šumskih radnika i službenika, koji su ostali nog dela komandnog kadra, a posebno slaba komanda bataljonom kapetana bez posla, pa su neki i od njih dolazilili u Pivu. Ovi radnici bili su zaposleni u Dušana Bajagića – sve je to, pored drugih momenata, onemogućilo planirani preduzećima „Varda“ ili „Braća Jovičić“, koja su između dva rata eksploatisala napad na Gacko. Ali, ovim borbama i zauzimanjem Avtovca ustaše u Gacku pivske i šaranske šume i posečenu građu spuštala splavovima niz Taru, Pivu i - osetile su se toliko ugrožene i nesigurne da su zatražile hitnu pomoć od Itali- Drinu do Foče i dalje. Tih dana, oko Tare su se nalazile velike količine nepriku jana iz Bileća. Međutim italijansku kolonu koja im je pošla u pomoć ustanici su pljene građe, dok se na luci Brštanovići blizu Uzlupa nalazila brana sa velikim napali dok je još bila u pokretu i ubili 6, a ranili 18 italijanskih vojnika. lagerom već prikupljene građe. S obzirom da u tom kraju nisu neposredno vršeni masovni pokolji nad Srbima i da se u Foči zatekao dosta veliki broj ne- Već u prvoj polovini jula, kratko vreme posle prvih junskih napada na ustaške zaposlenih šumskih radnika i splavara, ustaške vlasti u Foči smišljale su da posade, osetilo se u graničnoj zoni prema Gacku rovarenje reakcionarnih el- iskoriste ovu situaciju i da odvuku građu sa Izlupa. U tome cilju one su slale emenata, pa je počela i agitacija da se izvrši osveta nad svim muslimanima, neke Srbe zapsolene u pomenutim preduzećima da traže veze na Planini Piv- bez obzira da li su ustaše ili ne, da se pregovara i sarađuje sa italijanskim skoj, radi dobijanja dozvole za neometano nastavljanje radova i odvoženje okupatorima i slično. Bilo je čak i takvih koji su agitovali da se pregovara i sa prikupljene građe. Međutim, stara vlast u Pivi u stvari nije funkcionisala, a ustaškim vlastima. Radilo se i na stvaranju organizacije koja bi sprovodila ovu Italijani svoju vlast nisu još bili utvrdili, iako su oružene posade već bili post- liniju, a ubrzo su počeli da se ispoljavaju i njeni pobornici koji su vršili priprem avili u celom sredu. Jedina realna snaga koja se već osećala na terenu bile su za široku mobilizaciju masa na ovoj lilniji. U tom smislu zakazan je narodni udarne grupe i partijski aktivisti koji su njima rukovodili. Zato su ljudi koje su zbor Pivljana i Gačana za 18. jul 1941. godine na Ravnom. Glavni inicijatori slaili iz Foče, nemajući kud tražili upravo ove aktiviste da bi obezbijedili njihov su pokretači za sazivanje ovog zbora bili su Marko i Milorad Popović, Vidak pristanak i saglasnost za dalji rad na eksploataciji šuma. Kovačević, pop Perišić, Marko Lajović, Dušan Bajagić i još neki. Savetovano im je da se ostave tog posla, jer ustaše očigledno nameravaju da Sve do ovog momenta partijska organizacija sa područja šavničkog sreza ih prevare – da uzmu gotovu građu, a njih kasnije da pobiju. Odlučeno je da nije intervenisala na području Gacka. Međutim, sada opštinski komitet KPJ za se ne dozvoli nikakva eksploatacija šume u ovom kraju, a ni prelazak ustaških Župu Pivsku, na osnovu ocene situacije i zaključaka donetih na savetovanju u straža u Pivu niti šumskih radnika iz Foče. No, kako se ovakvo stanje proteglo Dugom Dolu, donosi odluku da se umeša i da zakazani zbog na Ravnom pre- nešto duže, a bojeći se da neko ipak ne otvori branu i omogući da se makar tovi u narodni miting i dogovor o zajedničkoj boribi protiv neprijatelja. Cilj je bio deo građe prebaci do Foče i padne ustašama odnosno Nemcima u ruku, aktiv da se učesnici zbora orijentišu na liniju borbe, koju je Partija inspirisala i pri- organizatora ustanka na Planini Pivskoj donio je odluku da se onemoguće premala. Zato je zakazanog dana na zbor došlo više članova KPJ i aktivista iz sve ustaške mahinacije i da se izvuku iz zablude oni Srbi koji su ovamo češće Pive, među kojima Veljko Mićanović, Gojko Durutović, Obren Blagojević, Milun dolazili sa predlozima da se omogući izvoz ove građe. Zato je rešeno da se Gagović, Tadija Tadić, Radoje Tadić, Milorad Jovović, Luka Đurković i još uništi veliki lager gotove građe kod Uzlupa. Polovinoom jula naređeno je neki. Oni su uspeli da osujete uticaj ovih reakcionarnih, u stvari pročetničkih Urošu Popoviću, rukovodiocu pripremne grupe u Polju (crkvičkom) da odmah elemenata koji su želeli da srpske mase okrenu protiv svih muslimana, bez izvrši potrebne pripreme i što je moguće pre zapali celokupnu građu na svim obzira da li je neko ustaša, ili nije. Narodu je govoreno o potrebi zajedničke slagalištima oko Uzlupa. Ovo je izvršeno noću 19/20. jula 1941. godine, kada borbe svih naših naroda protiv okupatora i ustaša. Sa zbora je upućen proglas je na nekoliko lagera oko Braštanovice i Uzlupa spaljeno više hiljada kubika (pismo) muslimanima u srezu gatačkom pozivajući ih na zajedničku borbu građe. protiv okupatora i ustaških bandi. Od njih se zahtevalo da ne uzimaju učešće u ustaškim pogronima i da učine sve da bi se prekunula započeta bratoubilačka borba između Srba i muslimana. Ovo je na ovom području bio prvi poziv i pro- 23 Isto, str. 46.

88 89 USTANAK udarnih grupa iskupila se u označeno vreme na Ljeljenku. Međutim, iznenada je došlo do zabune, pa je izmenjen ceo tok ove akcije. Ne znajući za direktivu U duhu ranije primljene direktive PK KPJ za Crnu Goru i Boku sreski komitet o razoružanju Uroš Popović je, kao što je već rečeno, sa udarnom grupom KPJ odlučio je da se istalijanske posade u šavničkom srezu razoružaju 18. iz Polja (crkvičkog) zapalio, oko ponoći 19/20. jula, lager drvene građe na jula 1941. godine. Ali, zbog niza nepredviđenih činjenica, ovo se nije moglo Uzlupu, što je kod boraca prikupljenih na Ljeljenku iznad sela Trse i naroda sprovesti u toku jednog dana, već je trajalo od 18. do 22. jula. okolnih sela izazvalo zabunu. Naime, opazivši još pre zore da je ceo kanjon Još za vreme održavanja pomenutog zbora na Ravnom, Veljko Mićanović, član Tare u pravcu Šćepan Polja obavijen gustim dimom, brzo se u ovoj napetoj Sreskog komiteta KPJ za Šavnik, dobio je direktivu da se italijanske posade situaciji proneo glas da su ustaše od Foče prešle Taru i prodrle u Pivska sela, na Goransku i u Breznima odmah razoružaju i zarobe. On je o tome obavestio paleći i ubijajući koga stignu. Pod utiskom ovih vesti i očiglednošću požara, prisutne komuniste, odnosno rukovodieći aktiv iz Župe Pivske, tako da je istog donesena je odluka da se u tom pravcu odmah uputi jedna patrola i da se s dana na sastanku u selu Smriječnu, donet plan i odluka o konkretnoj akciji za oružjem u ruci pritekne u pomoć ugroženim selima. Vest o „ustaškom napadu“ razoružavanje italijanskih posada na Goransku i u Breznima. Tako su članovi i poziv za pomoć veoma brzo su se širili u okolini i snage za odbranu uroženih Partije Gojko Durutović i Obren Blagojević upućeni u Brezna da organizuju sela sve su više rasle. Tako se dogodilo da su se oko Milogore, u pravcu sela razoružanje tamošnje karabinijerske stanice, dok su ostali krenuli u obližnja koja su navodno gorela, našli izmešani borci udarnih grupa koje su se spre- sela da prikupe borce, koji treba da još u toku noći napadnu i razoružaju itali- male da razoružaju Italijane i seljaci koji nisu neposredno bili obuhvaćeni ovim jansku posadu na Goransku. grupama, ali su s oružjem pohitali u pomoć. Tu su se, najzad, našli i Italijani s Trse, koji su na glas o prodoru ustaša preko Tare takođe pošli u tom pravcu. Posle prikupljanja boraca odlučeno je da se napad na Goransko izvrši rano u zoru 19. jula, sa tri strane. Prva grupa – od oko 100 boraca iz sela Goranska, Smriječna, Stoca i Zabrđa, većinom naoružanih puškama, koja je okupljena te noći na Presjeci, trebalo je da izvrši napad iz pravca Presjeke; druga – oko 50 boraca iz sela Seljana i Sinjca – preko Ošljaka; treća – takođe oko 50 boraca iz Plužina i okolnih sela – da dejstvuje preko Orjaka. čitavom akcijom napada na Goransko rukovodio je Veljko Mićanović, dok je plužinsku grupu predvodio Vukosav Topalović, a seljansku Obren Vukosavljević. ovako dobro organizovan napad, koji je izveden tačno prema planu, prisilio je 30 Italijana i nekoliko jugoslovenskih žandarma da se predaju bez otpora. Zarobljeni kara- binijeri i bivši jugoslovenski žandarmi i finansi su razoružani. Zaplenjeno je 40 pušaka, 1 teški mitraljez „fijat“, 2 puškomitraljeza, nešto bombi, pištolja, municije i drugog materijala. U Breznima je istog dana razoružano 6 karabinijera i 8 jugoslovenskih žandarma. ovi su pružili kraći otpor, pa je u borbi poginuo jedan italijanski vojnik, a dva su ranjena. Ovom akcijom, u kojoj je učestvovalo oko 100 boraca, rukovodili su Gojko Durutović i Obren Blagojević. Tako je u akcijama u Breznima i na Goransku učestvovalo oko 300 boraca iz Župe – Pivske. Posle razoružanja, na Goransku je postavljena ustanička straža za čuvanje zaplenjenog oružja i drugog materijala. Za rukovodioca straže, upravo za Kanjon Tare vršenje družnosti neke vrste komandanta mjesta, određen je Tadija Tadić. 18. jula 1941. Radivoje Dakić je dobio pismeno naređenje Sreskog komiteta Ovako pomešane sa Italijanima, koji su takođe zauzeli položaje, i sa masom da udarne grupe odmah napadnu i razoružaju italijansku posadu na Trsi. Isto naoružanih seljaka koji nisu znali za direktivu o razoružanju Italijana, udarne tako naređeno je da se izvrši napad na žandarmerijske stanice na Pišču i grupe su bile praktično onemogućene da se određenog dana izvrše zadatak. Rudini, ukoliko žandarmi ne bi prišli ustanicima ili sami otišli svojim kućama. Tek posle podne saznalo se o pravom uzroku požara, pa su se naoružani seljaci vratili kućama, a Italijani u svoju bazu na Trsi. Pošto su se i borci udarnih Na osnovu ove direktive već su 19. jula obaveštene udarne grupe sela Crne grupa takođe povuki, to su se za napad ponovo prikupili tek drugog dana 21. Gore, Nedajnog, Pišča i Boričja, da se noću 19/20. jula prikupe na zbornom jula uveče. Odlučeno je da se italijanska posada na Trsi napadne i razoruža mestu u blizini Trse, s tim da akciju izvedu rano izjutra 20. jula. Većina boraca rano izjutra 22. jula Međutim, zbog glasova o prodoru ustaša, mnogi seljaci iz

90 91 okolnih sela još uvek su bili u pokretu i pripravnosti, te se dobar broj priključio Nikšića preko Šavnika. grupama za napad na Trsu. Sve ovo nije moglo ostatiti u tajnosti, pa su se U Šavniku, kao sreskom mestu, Italijani su imali najbrojniju posadu, koja Italijani noću 21/22. jula, povukli iz kasarne u jednu čvrstu kuću od kamena na kraju sela, koja je bila još u gradnji, i tu se zabarikadirali. je sa bivšim jugoslovenskim žandarmima i finansima brojala oko 70 vojnika. Konačna odluka o napadu na Šavnik donesena je noću 19/20. jula, na Pošto je izvršen raspored boraca, odlučeno je da se Italijani u zidinama bloki- Pošćenju, na sastanku partijske organizacije toga kraja, u prisustvu delegata raju i pozovu na predaju. Prvi i drugi poziv su odbili, ali uvidevši bezizlaznu Sreskog komiteta KPJ sa Žabljaka. Rešeno je da se italijanska posada na- situaciju predali su se oko 10 časova pre podne. Tom prilikom razoružano padne i razoruža noću 21/22. jula. Napad su izvršile udarne grupe iz Uskoka i je 13 karabinijera i 2 finansa zaplenjeno 20 pušaka, jedan teški mitraljez „fi- Drobnjaka, ukupno oko 500 boraca. jat“, nešto bombi, municije i razne opreme. Žandarmerijske stanice na Pišču i na Rudini takođe su rasturene, dok su se žandarmi mahom razišli svojim Šavnik je napadnut iz tri pravca. Oko 140 boraca uskočkih grupa, koje je kukćama. Posle toga okupljenim borcima i seljacima na Trsi govorili smo Radi- predvodio Vlado Popović, napadalo je niz reke Bukovicu i Bijelu, preko voje Dakić i ja, kao rukovodilac ove akcije, u kojoj je učestvovalo oko 300 bo- Košice, dok je više objedinjenih udarnih grupa iz severnih i severozapadnih raca. Većina učesnika bila je naoružana puškama, ali ih je bilo i bez oružja. Tu sela napadalo iz pravca sela Previša i Petnjice i brda Turije. Treći pravac su se mogle videti razne vrste pušaka – od onih bivše jugoslovenske vojske pa vodio je sa zapadne strane uz reku Pridvoricu, ispod Turije. Opšti napad kojim do „manliherki“ zaplenjenih u Prvom svetskom ratu, „moskovki“ iz naoružanja su rukovodili predvodnici udarnih grupa zajedno sa jednim članom Sreskog stare crngoorske vojske, lovačkih dvocevki pa čak i starih „verndlovki“. komiteta kPJ, otpočeo je rano izjutra 22. jula. Italijani su bili obavešteni o napadu i spremni za odbranu. Oštra borba trajala je nekoliko časova. Pslednja Nekoliko dana pre napada na Žabljak, udarne grupe iz Jezera napravile su uporišta neprijatelja u tvrdim kamenim kućama likvidirana su ručnim bombama. plan i odredile pravce nastupanja. Dogovoreno je da se napad izvrši sa četiri U ovim borbama ustanici su imali 2 mrtva i 2 ranjena, a neprijatelj 9 mrtvih i pravca: preko s. Junča Dola, iz pravca s. Kovačka Dolina, od Crnog jezera i od 8 ranjenih. Pošto je ranjen i komandant italijanske posade, neprijatelj se pre- s. Razvršja. Neke udarne grupe imale su zadatak da ruše komunikaciju preko dao. Zarobljeno je 52 Italijana i 11 bivših jugoslovenskih žandarma i finansa, a jezera. Tom prilikom nije određen dan napada, već je to učinjeno uoči same zaplenjeno oko 70 pušaka, 1 teški mitraljez, 2 puškomitraljeza, nešto pištolja, akcije. bombi i municije i veća količina hrane i ostale opreme. U napadu koji je pod rukovodstvom Dušana T. Obradovća počeo rano izjutra Mada je planirano da se razoružanje italijanskih posada u šavničkom srezu 20. jula, učestvovalo je oko 200 boraca. Udarne grupe su predvodili Milivoje izvrši sa manjim brojem ljudi, odnosno sa pozvanim borcima udarnih grupa, Durković, Vojin Đerković i Vidoje Krstajić. U borbi protiv italijanske posade i same pripreme i organizacioni rad toliko su već zatalasali i aktivirali mase da nešto bivših jugoslovenskih žandarma, koja je trajala oko dva sata, poginuo se svi smatrali pitanje časti učešće u ovim akcijama. Seljaci su, naoružani je civilni komesar Macolini, dok ustanici nisu imali gubitaka. I ovde su se u najraznovrsnijim puškama ili bez njih, masovno učestvovali u napadima na toku akcije, i posle njenog završetka, udarnim grupama priključivali i naoružani italijanske posade. seljaci iz okolnih sela, tako da se u jednom momentu na Žabljaku našlo oko 600 boraca. Italijanska posada potpuno je razoružana pred podne. Tom pri- Rezultat ovih prvih oružanih akcija bio je oslobođenje celog sreza. Zarobljeno likom zarobljeno je 20 Italijana i 13 bivših jugoslovenskih žandarma i finansa je i razoružano oko 170 italijanskih vojnika i bivših jugoslovenskih žandarma i i zaplenjeno oko 40 pušaka, 1 teški mitraljez, 2 puškomitraljeza, nešto bombi, finansa koji su se bili stavili u službu okupatora. Zaplenjeno je oko 200 pušaka, pištolja i municije, izvesna količina namirnica i razne opreme. I posle ove ak- 4 teška mitraljeza, 6 puškomitraljeza, veća količina municije, nešto bombi, cije održan je narodni zbor, na kome je Dušan T. Obradović govorio o značaju pištolja, šatorskih krila, ćebadi i druge opreme. U Šavniku se nađe i znatne ustanka i ciljevima narodnooslobodilačke borbe. količine hrane i izvesna suma novca u Poreskoj upravi. Istog dana Timarska udarna grupa iz Uskoka razoružala je žandarmerijsku Posle razoružanja, sa zarobljenim italijanskim vojnicima postupano je veoma stanicu u Timaru i tom prilikom zaplenila 5 pušaka i nešto municije i opreme. korektno – ostavljena im je sva lična oprema do najmanjih sitnica. Nikome nisu Posle toga ova grupa je, zajedno sa grupom iz Bukovice, postavila zasedu na oduzimani ni računi satovi, prstenje ili slične stvari. Zarobljenici s Goranska i iz planini Ivici da bi sprečila evenutalni pokušaj Italijana iz Šavnika da priteknu u Brezana sprovedeni su 23. jula u Šavnik, a oni s Trase na Žabljaku, Postojala pomoć posadi na Žabljaku. Toga dana razoružana je i žandarmerijska stanica je direktiva da se kasnije svi sprovedu u Kolašin, što je i učinjeno. na Njegovuđi. Ovom akcijom rukovodio je Branko Perović. Neposredno posle razoružanja italijanskih posada, izdato je saopštenje Sresk- - Istovremeno sa ovim akcijama, neke udarne grupe sa okupljenim seljacima og komiteta KPJ o oslobođenju celog sreza, u kome je istovremeno bila i di rušile su i onesposobljavale komunikacije u Bukovičkoj gori, Ramovu ždrijelu rektiva o najbližim narednim zadacima. U ovom saopštenju, upućenom narodu i u kanjonu Tare, u rejonu sela Rasove. Ova mera je bila preduzeta da bi se sreza šavničkog, pored ostalog, kaže se: „Ujedinjeni narod Sreza šavničkog sprečio evenutalni prodor italijanske motorizacije iz Pljevalja ka Žabljaku, ili iz u organizovanoj borbi pod rukovodstvom Komunističke partije izvršio je u

92 93 kratkom vremenu svoje istorijske zadatke i pokazao se dostojan svoje slave Na zboru boraca na Žabljaku, oko 25. jula, formiran je Jezerski bataljon i za prošlosti. Likvidirao je okupatora i slomio njegovu vlast u ovome kraju.“ 24 Tu prvog komandanta izabran je Dušan T. Obradović, a lice za vezu s narodom se dalje govori o ciljevima borbe, a zatim nastavlja: „... Zbog toga se obrazuje Vojin Đerković. Vojni rukovodioci tada su birani prema nredbi Privremene u svim mjestima vojna vlast oružanog ustanka, koja se uzima iz naših junačkih vrhovne komande. Na zboru učesnika ustanka, održanom na Trsi sutradan odreda, čija je dužnost: posle razoružanja Italijana, formiran je teritorijalni Planinopivski bataljon. Za komandanta bataljona izabran je Obrad Cicmil, a za lice za vezu s narodom 1) da uspostavi potpuni red i mir u svim mjestima Sreza šavničkog; Miljan Gagović. Rešeno je da štab bataljona sam nastavi sa formiranjem četa 2) da krši sve ono što bi bilo na štetu nacionalnooslobodilačke borbe; i izborom njihovih komandi, držeći se teritorijalne podele stare crnogorske vojske. 3) da pomogne narodnim odborima u suzbijanju skupoće i špekulacije Posle osobođenja Šavnika borci iz Uskoka vratili su se u svoj kraj i uskoro je kako bi se omogućilo snabdevanje naših odreda i ishrana siromašnih 27 porodica“.25 na zboru na Boanu formiran Uskočki teritorijalni bataljon od tri čete. Za komandanta je izabran Mašo Jelić, a za lice za vezu s narodom Minjaš Minić. Kao što je već rečeno, na ovom području je posle kapitualcije Jugoslavije sta- I u Šarancima je tih dana organizovan posebni teritorijalni bataljon. Za prvog ra vlast prestala da funkcioniše. Sve mere okupatora da organizuje i aktivira komandanta Šaranskog bataljona izabran je Vojin Bojović, a za lice za vezu opštinske i druge vlasti – bilo imenovanjem za predsednika novih ljudi bilo s narodom Branko Perović. Za komandanta Drobnjačkog bataljona izabran je zadržavanjem starih koji su bili spremni da ostanu na tom položaju – ostale su Veljko Žugić, a za lice za vezu s narodom Miljan Grbović. bez uspjeha. Novu vlast narod je potpuno bojkotovao, a razoružanjem italijanskih posada izbrisan je i formalno svaki trag kako stare tako i nove vlasti koju Formiranje Župo-pivskog teritorijalnog bataljona izvršeno je nešto kasnije, 3. su Italijani pokušali da organizuju. Navedenim proglasom Sreskog Komiteta avgusta na velikom narodnom zboru na Goransku. 28 Za komandanta ovog KPJ udareni su temelji organizaciji „vojne vlasti oružanog ustanka“. bataljona izabran je Vukosav Topalović, a za lice za vezu s narodom Veljko B. Mićanović. Neposredno posle oslobođenja sreza stigla je direktiva da se izvrši mobilizacija boraca za napad na Nikšić, pa su neki tek formirani teritorijalni bataljoni Štabovi teritorijalnih bataljona prisupili su odmah organizovanju četa i vodova. krenuli prema ovom gradu. Uskočki i Drobnjački bataljon kretali su se prema Oni su istovremeno vršili svu vojnu vlast, pa i one poslove koje su kasnije 29 Krnovu; delovi Jezerskog i Šaranskog bili su na putu ka Šavniku i Krnovu, a obavljale komande mesta. - delovi Župopivskog nalazili su se već u Javorku, s tim da posle rušenja komu Rad oko izbora i organizovanja narodnih odbora tekao je nešto drukčije nego - nikacije krenu za Nikšić. Međutim, od napada se odustalo zbog masovnog pri prilikom formiranja teritorijalnih bataljona i izbora njihovih štabova. Sreski dolaska italijanskih pojačanja u Nikšić. To je, u stvari, bila italijanska ofanziva komitet KPJ, koji je rukovodio ustanom u srezu šavničkom, odmah po prijemu - na sva oslobođena područja Crne Gore. Zbog toga je većina mobilisanog ljud naredbe Privremene vrhovne komande organizovao je 25. jula širi sastanak stva vraćena sa Krnova i iz Javorka. Na Javorku su kao straža ostavljeni samo - konferenciju na Žabljaku, na kojoj je bilo dogovoreno o sprovođenju direktiva neki delovi Župo-pivskog bataljona, dok je od boraca Jezerskog i Drobnjačkog za izbor i organizaciju narodne vlasti. Tada je izabran i prvi NOO na Žabljaku bataljona formirana posebna četa koja je i dalje zadržana na Krnovu. koji je, kao i ostali prvi odbori u sedištima opština, bio u stvari opštinski NOO.30 Neposredno posle razoružanja italijanske posade, u Šavniku je uspostavljena Komanda mesta. To je ujedno bila i prva ustanička vojna vlast u šavničkom 27 Zbornik, III/4, dok. 1. 28 VII, reg, br. 1-35/8, k. 2002. srezu. Za prvog komandanta mesta određen je Milovan Janjić. Ona je prvih 29 Tih dana su isti ljudi koji su 18. jula pripremili zbor na Ravnom počeli za 3. avgust da pri- dana rukovodila mesnim stražama, koje su održavale red i čuvale ratni plen. premaju na Goransku drugi, još masovniji zbor Pivljana i Gačana. Zbor je pripreman radi nekakvog Već drugog dana po oslobođenju Šavnika primljena je naredba – uputstvo ošteg dogovora o držanju naroda u novoj situaciji. Govorilo se o nekakvoj „odbrani“ i „samoodbrani“, Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilačkih grupa Crne Gore i što je nesumnjivo bilo na liniji prikupljanja starih režimskih elemenata, koji su još od početka bili 26 - za saradnju sa okupatorima, a kasnije postali organizatori i osnovna snaga četništva. Oni su mnogo Sandžaka od 22. jula 1941. godine, koja je važila kao opšta direktiva za or računali i na bivšeg bana Zetske banovine Muja Sočicu, koji se tih dana nalazio kod svoje kuće na ganizovanje vojnih jedinica i prvih narodnih opštinskih odbora. Ona je odmah Goransku. Međutim, ovaj zbor, kome je prisustovalo oko 500 ljudi, održan je pod rukovodstvom dostavljena svim opštinama, pa se narednih nekoliko dana (od 23. jula do 5. organizatora ustanka tog kraja i sa konkretnim zadatkom formiranja teritorijalnog Župopivskog avgusta) intenzivno radilo u celome srezu na stvaranju teritorijalnih bataljona i bataljona. Nekoliko reakcionara iz starog režima – Danilo Radojičić, Marko Popović i još neki pokušali izboru opštinskih narodnooslobodilačkih odbora. su da izvesnim provokacijama unesu pometnju, ali su onemogućeni posle prvih reči govornika. Na zboru smo govorili: Veljko Mićanović, Obren Blagojević, Đuro Vukotić i ja. Mujo Sočica, koji je takođe 24 Na žalost, ovaj dokument nije sačuvan. prisustvovao zboru – održao se korektno. 25 Zbornik III/1, dok. 3 30 Ove štabove bataljona ne treba mešati sa komandama mesta jer u tom periodu, izuzev 26 Zbornik III/1, dok. 3. Šavnika, one u drugim opštinama nisu ni postojale. Prva Komanda mesta, posle Šavnika, uspostav-

94 95 U NOO birani su predsednik, sekretar i po nekoliko članova, od ljudi za koje se jona (Struško-malinska četa) i iz predela Krnovske glavice napala Italijane u računalo da su odani naorodnooslobodilačkoj borbi. Za predsednika je uvek Kruševicama. Borbe su nasstavljene sutradan 6. avgusta. Ustanici su pružali biran onaj koji se otvoreno izjasnio za NOB, bez obzira da li je bio komunista, žilav otpor brojnim neprijateljskim snagama, kojima su pristizala pojačanja. a za sekretara je, po pravilu, biran komunista. U ovim borbama, pored kombinovane čete iz Drobnjačkog i Jezerskog bataljona, koja je prva prihvatila borbu, naročito se isticala jedna četa Drobnjačkog U Šavniku je za predsednika NOO izabran Matije Jakić, a za sekretara Milivoje bataljona pod komandom: Matija Jakića, koja se za sve vreme veoma vešto i Drinčić; na Žabljaku je za predsednika izabran Jakov Ostojić, a za sekretara hrabro borila. Italijani su u ovim prvim borbama imali znatnih gubitaka. Ali, toga - Milivoje Durković; na Trsi za predsednika je izabran Jovo Radović, a za sek dana stupila je u dejstvo i italijanska avijacija, koja je snažno bombardovala retara Spasoje Šarac; na Goransku za predsednika je izabran Bećko Jovović, položaje oko Graca, selo Bijelu, kuda su se kretala pojačanja iz Uskočkog a za sekretara Gojko Durutović. Izbor odbora na Boanu i Njegovuđi bili su u bataljona, kao i planinu Ivicu, gdje su se prikupljale jače snage iz ostalih de- pripremi, ali nisu sprovedeni zbog ponovnog prodora Italijana u srez. lova sreza. Italijani su zauzeli i spalili selo Kruševice. To je bila prva odmazda Sva ova aktivnost: formiranje vojnih jedinica, izbori NOO i organizovanje i početak paljevina u ovome kraju. Neprijatelj je zatim prodro do sela Mokrog seoskih straža – koja je bila u punom zamahu – presečena je napadom Itali- i Graca. Njegova jaka grupa, sa artiljerijom i motorizacijom, smestila se u selo jana koji su, dolazeći od Nikšića preko Krnova, 5. avgusta 1941. godine prodrli Gradac i tako zaposela dominantne položaje neposredno iznad Šavnika, koji u srez šavnički. je već bio evakuisan. U međuvremenu, prikupljani su i drugi teritorijalni ustanički bataljoni i upućivani prema Šavniku. Tako su se, u toku 6. i 7. avgusta, delovi Jezerskog i Šaranskog ITALIJANSKA OFANZIVA, UZMAK I PONOVNO NARASTANJE USTANKA bataljona prikupili na planini Ivici. Planino-pivski bataljon stigao je 6. avgusta PRODOR ITALIJANA I JENJAVANJE USTANKA na Teoč – do iznad s. Komarnice, a sledećeg dana rano izjutra na Zavrh i u Pošćenje. Italijani su toga jutra nastupali polako i oprezno, snažno tukući Na ustanak u Crnoj Gori Italijani su vrlo brzo reagirali. Prodirući komunikaci- ustaničke položaje artiljerijom i avijacijom. Bio je to već treći dan borbe. Oko jama oni su, planskom akcijom jakih snaga iz Albanije i garnizona na Crno- Šavnika se, s jedne i druge strane reke Komarnice, počeo stvarati front za gorskom primorju, do kraja jula ponovo zauzeli oslobođene gradove u njima čije držanje ustaničke snage, s obzirom na jačinu i naoružanje neprijatelja, uspostavili svoje garnizone. Za to vreme u šavničkom srezu se intenzivno nisu bile ni brojno ni naoružanjem spremne. Situacija je postala još teža kad radilo na organizovanju ustaničke vojske i uspostavi narodne vlasti. Ta prva je istoga dana primljena vest da komunikacijom od Pljevalja nastupa druga italijanska ofanziva zahvatila je ovaj srez tek prvih dana meseca avgusta. italijanska kolona ka žabljaku. Pokret Italijana prema šavničkom srezu počeo je 5. avgusta. Tog dana iz Nikšića Trećega dana borbe rukovodstvo33 ustaničkih snaga, koje se nalazilo na pla- je krenula preko Krnova ka Šavniku italijanska motorizovana kolona,31 jačine nini Ivici, ocenilo je da bi naročito posle pojave italijanske kolone od Pljevalja, jednog puka (15 tenkova i oko 100 kamiona)32 Na krnovu se čelo ove nepri- nastavljanje borbe značilo stvaranje frontova. Bilo je očigledno da se takva jateljske kolone sukobilo sa ustaničkom kombinovanom četom iz Drobnjačkog borba ne može prihvatiti ni voditi. Zbog toga je odlučeno da se prikupljeni i Jezerskog bataljona, koja je, posle odluke da se ne napada Nikšić, bila os- bataljoni povuku dalje od komunikacije, a borci potom raziđu svojim kukćama. tavljena na Krnovu kao straža. Odmah nakon toga i Drobnjački teritorijalni Komunisti, istaknuti aktivisti i organizatori ustanka zadržaće se na okupu, bataljon je stupio u borbu, dočekavši italijanske kolone u rejonu sela Kruševica pratiti dalji razvoj događaja i dalje delovati prema direktivama koje budu dobi- i Mokrog. U borbu koja se nastavila celoga dana stupio je u rejonu Krnova i jali. Tog dana, 7. avgusta, Italijani su ušli u Šavnik.34 Nikšićki gerilski odred, a u toku borbe stigli su pomoć i delovi Uskočkog batal- Mada su partizani prestali sa oružanim otporom, Italijani su posle ulaska u ljena je na Žabljaku, i to posle borbe na Pljevljima. U ostalim opštinama to je učinjeno kasnije. Na Boanu, na primer, komanda mesta je uspostavljena odlukom štaba Durmitorskog NOP odreda, od 5. Šavnik usporili tempo napredovanja. Prošla je čitava nedelja dok su njihove kolone iz Šavnika, napredujući komunikacijom vrlo sporo i oprezno, prešle marta 1942. (Zbornik III/2, dok 131), a na Krscu, 17. marta 1942, za celu Pivu jedna komanda mesta. 35 31 Tih prvih dana nije svuda bio ujednačen naziv ovih odbora pa je zbog toga moglo doći do preko planine Ivice i našle se u području Jezera. Pri tome se nisu udaljavale nesporazuma. Tako su, na primer, prvi odbor u Šavniku zvali opštinska uprava, jer je ovaj termin ušao i u pomenutu direktivu Privremene vrhovne komande. Sem toga, ovi odbori su ponekad zamen- 33 Branko Perović: „Pripreme za ustanak i njegov razvoj u rezu šavničkom (durmitorskom) od jivani sa odborima NOF-a, koji su pstojali još u toku priprema za ustanak i donekle se bili afirmisali. okupacije do kraja 1941. godine“, Vojnoistorijski glasnik br. 2, Beograd, april 1952. str. 24. Međutim, odbori NOF-a (Narodnooslobodilačkog fonda) u ovome kraju nisu imali neku vlast već se 34 za vreme tih borbi oko Šavnika, na planini Ivici nalazili su se Radoje Dakić Brko, Vuk Knežević starali o prikupljanju i čuvanju materijalnih sredstava za NOB. i Drušan T. Obradović. Oni su na licu mesta donosili odluke. Vukosav Topalović bio je pozvat da kao 32 U vezi sa ovim italijansko ministarstvo inostranih poslova obaveštava depešom od 9. av- vojni stručnjak bude kao neki načelnik štaba. Međutim, zbog vrlo brzog razvoja događaja, napuštanja gusta 1941. guvernera Dalmacije u Zadru: „Divizija Kaćatori obrazovala je motorizovanu kolonu za ak- frontalnih borbi i prodora Italijana u ovaj srez – ovaj štab kao celina nije ni počeo da funkcioniše. cije na Šavnik – Pljevlja. Započevši kretanje 5. o. m. ujutru kolona je bila zaustavljena u visini Krnova, 35 Toga dana italijanska komanda je javila: „Kolona divizije Kaćatori zauzela je Šavnik u vršila puščanom vatrom sa okolnih brda“ (Zbornik III/4, dok, 168). čišćenje zone.“ (Zbornik III/4, dok 167) 96 97 od komunikacije, sem što su malo zalazile u sela u blizini puta. U jednom ovom savetovanju je odlučeno da se ponovo aktivira rad NOF-a i formiraju takvom slučaju spalile su nekoliko ustaničkih kuća u selu Vrtoč Polje. Polovi- njegovi odbori tamo gde ih još nije bilo. Poseban zadatak ženskih i omladin- nom avgusta obe italijanske kolone, i ona od Šavnika, odnosno Nikšića i ona skih aktiva bio je prikupljanje sredstava za NOF. Pljevlja, susrele su se na Jezerima, u rejonu Vražjeg jezera i tu postavile svoj - logor. Odatle je, 16. avgusta, jedna kolona ušla u Žabljak, ali se istog dana Na vojnom savetovanju koje je održano posle partijskog učestvovali su Radi vratila u logor kod Banskih kuća. Tek 19. avgusta Italijani su ponovo došli na voje Dakić, Vuk Knežević, Velimir Knežević, Momčilo Poleksić, ja i još neki), Žabljak i tamo uspostavili svoj garnizon. Tog dana spalili su u okolini Žabljaka određeno je vojno rukovodstvo sreza. Njegov zadatak je bio da se stara o nekoliko kuća, među kojima i kuće Dušana T. Obradovića i Vidoja Krstajića. sprovođenju odluka donetih na partijskom savetovanju, ukoliko se tiču vojske. Naročito je trebalo voditi računa o daljem razvoju događaja, o pokretima Itali- Ovim je izvršen plan njihovog ponovnog okupiranja šavničkog sreza, i to me- jana i eventualnom posedanju pojedinih mesta u srezu. Ovo vojno rukovod- sec dana posle razoružanja njihovih posada i u julskom ustanku. Sem Šavnika stvo sreza trebalo je da bude kao neka šema štaba Durmitorske brigade, na i Žabljaka, Italijani ovog puta nisu zaposeli druga mjesta u srezu. U neke de- čije se formiranje mislilo po oslobođenju sreza kao na neku višu komandu love sreza uopšte nisu ni dolazili,36 niti su vršili kakve intervencije. Izuzetak je za sve bataljone durmitorskog područja. Međutim, to se nije moglo sprovesti bilo bombardovanje Goranska sa nekoliko aviona u toku 8. avgusta, koje je zbog brzog prodora Italijana u šavnički srez.37 počelo rano izjutra i trajalo neprekidno nekoliko časova. To su vršili tako sistematski kao da im je bio zadatak da ovo malo naselje potpuno poruše i unište. U novim uslovima, a prema zaključcima partijskog i vojnog savetovanja, presta- Smenjujući se avioni su nadletali selo i bacali male i srednje bombe, dovoljne li su da postoje Drobnjački, Uskočki, Jezerski i Šaranski teritorijalni bataljon. jačine da oštete sve zgrade, a neke i sasvim poruše. Mada je materijalna šteta Partijski kadrovi i aktivi sa područja ovih bataljlona ušli su u gerilske grupe. Pošto Italijani ovoga puta nisu ni došli u Pivu, dva pivska bataljona ostala su bila velika, samo tri čoveka su ranjena i jedan poginuo. i dalje kao teritorijalni bataljoni, mada su njihovi štabovi prilagodili rad novim Posle borbi na Krnovu i oko Šavnika, bombardovanje Goranska i dolaska Itali- uslovima. Prema tome, u Pivi u tom periodu nisu stvarane posebne gerilske jana na Žabljak, tih dana više nije bilo oružanih sukoba u šavničkom srezu. grupe. Služba straža, obezbeđenje terena i neke akcije (na primer, napad na Gacko početkom septembra) organizovali su i dalje štabovi bataljona, odnosno komande četa u dgovoru sa partijskim organizacijama na terenu. PARTIJSKA I VOJNA SAVETOVANJA Odluke partijskog i vojnog savetovanja kod Suve lokve trebalo je sprovoditi I ZADACI U NOVIM USLOVIMA uz prisustvo znatnih italijanskih snaga u Šavniku i na Žabljaku. prvih dana još se nije znalo da li će Italijani zaposedati i druga mesta u srezu, niti kakve će represalije dalje preduzeti, pored onih prvih paljevina u Kruševicama, Mokrom i okolini Žabljaka. Odmah posle prodora Italijana u Šavnik za vreme dok su još oprezno nastupali prema Žabljaku, održano je od 12. do 16. avgusta partijsko i vojno save- Italijani su, posle ponovnog dolaska na Žabljak, počeli i sa izvesnim taktiziran- tovanje radi procene novonastale situacije i daljih zadataka. Oba ova save- jem. Da bi smirili i prikupili narod, koji se iz nekih sela oko komunikacije bio tovanja održana su u rejonu Suve lokve ispod planine Ranisave. na partijskom povukao u šume i planinu, počeli su davati i ponešto hrane. I ponovo uspostav- savetovanju sreskog rukovodstva razmatrana je i analizirana opšta politička i ljene opštine, za čije su predsednike na Žabljaku i u Šavniku Italijani postavili vojna situacija, i u tim okvirima stanje u šavničkom srezu posle prodora Itali- svoje simpatizere i saradnike, tražili su, po nalogu okupatora, da se narod jana. Odlučeno je da se privremeno napuste formacije teritorijalnih bataljona, a vrati mirnom poslu i da primi objave za slobodno kretanje. Međutim, nije tre- mesto njih stvore male borbene grupe, „gerilski odredi“, koji će lakše manevri- balo dugo čekati da se oseti fašistički teror i nova okupacija. Ubrzo su počela sati i vršiti manje akcije, izbegavati frontalne sukobe s neprijateljem i lakše se prva hapšenja, interniranja i streljanja. Radi prepoznavanja što većeg broja snabdevati. Otada se ovde i počinju upotrebljavati nazivi gerila i gerilac. učesnika u ustanku, Italijani su koristili i neke svoje vojnike iz onih jedinica koje su bile razoružane. Tako je na Žabljaku i po okolnim selima neki Salvatore Sem toga, ocenjeno je da postoji realna opasnost od aktiviranja „pete kolone“, protiv koje je potrebno voditi oštru borbu. Razmotrene su i mere za organi- označio italijanskim patrolama više ljudi kao učesnike ustanka, koji su odmah zovanje ishrane gerilaca na područjima koja kontrolišu Italijani. Od posebne je 37 Posle razoružanja njihovih posada u julskom ustanku 1941. Italijani u Pivu nisu dolazili sve važnosti smeštaj i ishrana izbeglica iz Metohije i drugih krajeva, koje će, zbog do juna 1942. godine. Izuzetak je bio jedan italijanski bataljon koji je polovinom oktobra 1941.došao njihovog teškog stanja, biti prva meta okupatora za „popunu pete kolone“. Na od Nikšića do Pivskog manastira, tu prenoćio a sutradan se rano vratio u Nikšić, ne svraćajući nigde 36 O ovom sporom kretanju delova divizije „Kaćatori dele Alpi“ italijanska Vrhovna komanda s puta. To je bila demonstracija u vezi sa evakuacijom italijanske posade iz šavnika. Demonstracija redovno obaveštava Ministarstvo inostranih poslova u Rimu, a ovo Guvernera Dalmacije. Tako u u vezi sa evakuacijom italijanske posade iz Šavnika. Italijani nisu dolazili ni u Uskoke. U Šarance depeši od 8. avgusta stoji: „Kolona dizvije Kaćatori vrši čišćenje zone Šavnik, primoravajući ustanke da takođe nidu dolazili, sem što su prolazili komunikacijom preko Njegovuđe. Jedini izuzetak je dolazak se povlače prema severu“. A iz depeše od 9. avgusta, koja glasi: „Divizija Kaćatori čisti naselja Previš i jedne kolone od oko dve čete u selo Krš, u septembru. Pošto je tu prenoćila, ona se preko Gomila i Dobra Sela“, vidi se da italijanski lovci nisu ni tada odmakli daleko od Šavnika (Zbornik III/4, dok. 167) Čolanova dola ponovo vratila na Žabljak. 98 99 pohapšeni, a neki od njih kasnije streljani ili internirani. Komandir karabinijer- Gerilske grupe tih dana nisu vršile oružane akcije. Za to tada nije ni postojala ske stanice na Trsi danima je pretraživao pijace i kafane po Nikšiću, tražeći direktiva rukovodstva, a uz to osećalo se da bi u narodnim masama takve nekoga od onih koje je zapamtio prilikom razoružanja. Neke je i poimenično akcije bile nepopularne i neprihvatljive, da ih narod ne bi rado pomagao. Za- tražio i pretio im. vladao je strah od daljih ubijanja i paljevina. S druge strane, bilo je očigledno da, s obzirom na odnos snaga, gerilci nisu bili u stanju da proteraju Italijane - Među prvim represivnim merama bila su hapšenja i streljanja većeg broja ro sa ��Žabljaka�� i iz Šavnika, niti da za duže vreme prekinu saobražaj na komu- doljuba i simpatizera NOP i Partije, kao i nekoliko učesnika ustanka. Zatim nikaciji Pljevlja – Šavnik – Nikšić. Oni ne bi mogli ni da zaštite stanovništvo je uhapšena jedna grupa, oko tridesetak ljudi, i sprovedena u Pljevlja, gdje od italijanskih represalija, a naročito sela u blizini komunikacije. Zbog toga, ih nekoliko streljano. Među prvim žrtvama ovog fašističkog terora streljani su ubistvo nekoliko italijanskih vojnika i zaplena izvesne količine oružja i municije, Mihailo Novosel sa Žabljaka, braća Musići, Bećo i Murat sa Žabljaka, Čedomir nisu u očima masa bili dovoljno opravdanje za žrtve koje bi se morale dati. Ćorović iz Vrtoč Polja, Jovan i Milan Žižić iz Mokrog i drugi. Sem streljanja i Aktivnost većine gerilskih grupa svela se na ketanje terenom (istina mahom hapšenja, izvestan broj je interniran u razne logore Crne Gore i Albanije. Među noću), održavanje veze s narodom i politički rad. U njima su se uglavnom na- njima je bio i Stojan Cerović, profesor sa Žabljaka. lazili aktivisti i rukovodioci partijskih organizacija. Međutim, zbog italijanskih Uporedo sa ovim represalijama, okupator je tražio i oružje. Pri tome je i dalje represalija prema narodu i aktivnosti okupatorskih saradnika, neke grupe su taktizirao, obećavajući da će se, ako se preda oružje, obustaviti represalije se jedno vreme bile suviše povukle u ilegalnost, odnosno prestale sa političkim – italijanska vojska neće zalaziti po selima, otvoriće se pijace (pazari) u okol- radom i počele da gube veze s masama. nim gradovima i početi sa redovnom trgovinom stokom itd. Istovremeno su preko svojih saradnika pretili teškim kaznama i odmazdom, ukoliko se oružje ne bude predalo. Bojazan od daljih i širih represalija, a još više oskudica u PONOVNO NARASTANJE USTANKA namirnicama i strah od gladi, činili su ova italijanska obećanja unekoliko i pri- hvatljivim, naročito u pogledu trgovine, prodaje stoke i odlaska na pazare. I pored svih teškoća koje su nastale posle prodora okupatora na područje Naročito je teško padala nestašica soli i petroleja, jer ovih namirnica na teri- šavničkog sreza, može se reći da opšti politički rad, održavanje duha i izvestan toriji sreza uopšte nije bilo. Trebalo je za njih ići u Nikšić ili Pljevlja, gde su rad na pripremama za nove akcije ovde nisu prestajali. U međuvremenu, borci se tada nalazili jaki italijanski garnizoni. Sve je to trebalo nekako pribaviti, ali sa ovoga područja su učestvovali i u nekim akcijama u okolnim srezovima. oružje ne predavati! Izlaz je bio tešak, a nešto se moralo uraditi. I Nikšićki gerilski odred, koji je sa teritorijalnim bataljonima šavničkog sreza 5. i Partijske i vojne organizacije radile su veoma živo na celom terenu da bi 6. avgusta učestvovao u borbama prilikom prodora Italijana u Šavnik, navraćao sprečile predaju oružja Italijanima. Objašnjavale su da su sve priče i obećanja je i kasnije na ovo područje zbog veze i odmora. Naime neke delove teritorije ovoga sreza Italijani nisu kontrolisali, pa su kretanje i boravak na ovom terenu okupatora samo manevar i prevara, sračunati na likvidiranje ustanka i otpora naroda. Naglašavale su da bi se posle toga nastavile pljačke, interniranja i bili znatno lakši. Ovaj nikšićki odred je negde oko 25. avgusta došao sa oko hapšenja, pa i streljanja najvećeg broja čestitih ljudi i patriota. Delom ovakvim 100 boraca u gatački srez da bi pomogao partijskoj organizaciji i drugovima radom, a delom i zbog činjenice da ovi ljudi nikad nisu lako predavali oružje, u u gatačkom srezu u organizacionom i političkom radu. Sa njima su bili i Krsto tome se potpuno uspelo. U stvari oružje niko nije predao. Jedino je, u nekim Popivoda, sekretar OK KPJ Nikšić, Radoje Dakić Brko i Veljko Zeković. Ova - mestima, skupljeno i predato opštinama po nekoliko starih i potpuno neupotre- pomoć se, neposredno po dolasku rerilskog odreda u područje Gacka, mani - festovala i u obrazovanju Narodnog vijeća i Štaba nacionalnooslobodilačke bljivih pušaka. Ali, ni ove puške Italijani nisu odneli – nađene su ponovo okto 38 bra meseca u opštinskim magacinima. vojske za srez gatački. Italijani su iz svojih garnizona u Šavniku i Žabljaku povremeno zalazili sa Ustanici iz gatačkog sreza i članovi Okružnog komiteta KPJ Nikšić, koji su se - jačim patrolama u obližnja sela ili katune. ove izlaske obično su završavali tih dana nalazili oko Gacka, održavali su direktnu vezu sa partijskom orga paljenjem poneke kuće ili kolibe i pljačkanjem od seljaka raznih stvari i hrane. nizacijom i štabom Župo-pivskog, najbližeg teritorijalnog bataljona sa područja Tako su sa Žabljaka u dva maha upadali sa po jednom četom u katun Dobri šavničkog sreza. Članovi OK Nikšić i rukovodioci ustanka sa područja Gacka Do, navodno da traže gerilce. Razume se, gerilce nikada nisu našli, ali su po ocenili su tada da postoje uslovi za napad na ustaško-domobranski garnizon - katunima opljačkali prilične količine mlečnih proizvoda, vune i drugih stvari. u Gacku i da bi se oslobođenjem ovog mesta znatno poboljšali uslovi za razvi Ovakve „izlete“ Italijani su vršili i po selima oko Žabljaka, pa i oko Šavnika i u tak NOB u ovome kraju. Za ovu akciju mobilisan je veliki broj boraca iz Župo- pivskog teritorijalnog bataljona. Šarancima. Ova kretanja po terenu i druge mere Italijana i njihovih saradnika (obećanja i 38 Ova Durmitorska brigada (kao što je bio slučaj i sa teritorijalnim bataljonima organizovanim propagande, a posebno paljevine, streljanja i interniranja) uticale su da je un- posle ustanka) planirana je na osnovu formacije stare crnogorske vojske. Ona je bila zamišljena nešto drukčije nego kasnije predviđena Durmitorska brigada, koja je, kao jedna od planiranih devet, trebalo ekoliko jenjavalo i ustaničko raspoloženje u narodu. da se formira prema uputstvu Glavnog štaba za Crnu Goru, Boku i Sandžak od kraja septembra 1941. 100 101 U napadu na Gacko, koji je izvršen privih dana septembra, učestvovale su omladinske organizacije.41 Kad je završeno osnivanje organizacija po selima i četiri čete: „Jednu četu sačinjavao je Nikšićki gerilski odred, druga četa je opštinama, održana je oko polovine oktobra, konferencija Crnogorske narodne formirana od Gačana, a dvije čete su formirali Pivljani“.39 Ukupno je u napadu omladine sreza šavničkog. Prisutni omladinci – delegati iz svih opština – prih- učestvovalo oko 600 boraca, među kojima i dve čete sa područja šavničkog vatili su ciljeve i zadatke nove omladinske organizacije. posle konferencije, rad sreza. Međutim, ovaj napad nije uspeo i Gacko nije oslobođeno. Jedan od na dovršenju organizacije i daljem okupljanju omladine u celom srezu odvijao razloga neuspeha bio je i razbijačka delatnost i sabotaža nekih pročetničkih se veoma živo i izvanredno uspešno. Praktično, već u novembru sva mladež elemenata, mahom oficira bivše jugoslovenske vojske.40 šavničkog sreza našla se u redovima Crnogorske narodne omladine.42 Činjenica da je sedamnaest dana posle ponovnog ulaska Italijana u Žabljak i Nastala je nova plima narodnooslobodilačkog pokreta. Sreski komitet KPJ je konačnog završetka njihove ofanzive u Crnoj Gori u kojoj su angažovali oko šest 1. oktobra 1941. godine organizovao vojno savetovanje u cilju razmatranja divizija, bilo moguće da se sa durmitorskog područja mobiliše oko 300 boraca konkretnih mera za oživljavanje vojnih akcija. Na njemu je konstatovano da i uputi u susednu Hercegovinu, kao i niz drugih aktivnosti u srezu šavničkom se stanje u srezu, nastalo prodorom okupatora, u znatnoj meri sredilo, da – jasno govore da italijanski prodor u avgustu mesecu nije ni ukoliko značio okupatorske snage ostaju stalno samo u garnizonima u Šavniku i na Žabljaku, prestanak narodnooslobodilačke borbe u ovom kraju. Bio je to, kao što je već da je u Pivi zbog odsustva okupatorovih snaga, bilo moguće mobilisati i čitave rečeno, samo privremeni uzmak pred daleko nadmoćnijim neprijateljem. čete i slati ih u akcije čak i u druge srezove, a da se i Uskoci i Šaranci, nezavisno od povremenog dolaska na teren jačih italijanskih patrola, mogu sma- - U međuvremenu, rad na terenu je sve više oživljavao. Oko polovine septem trati slobodne opštine. Isto tako konstatovano je da se partijska organizacija bra održano je u rejonu Suve lokve važno sresko partijsko savetovanje, kome konsolidovala, brojno ojačala i stvorila dosta široku mrežu organizacija, koje je prisustvovao Radoje Dakić Brko, tada sekretar OK Nikšić. Na savetovanju su se svojim uticajem afirmisale u najevećem delu stanovništva; da se gerilski je zaključeno da se partijske organizacije očiste od svih onih koji su u ustanku odredi sada češće kreću na terenu i široko povezuju sa masama, naročito sa i prilikom ponovne italijanske okupacije sreza ispoljili razne slabosti, a da se omladinom koja je – i pored toga što nije sva obuhvaćena gerilskim grupama primaju oni koji su po svome ubeđenju bili komunisti i istakli se aktivnošću već se uglavnom zadržava kod svojih kuća i radi po selima – ipak izvršavala u vreme ustanka i dobro se držali posle prodora Italijana u srez. Dalje je zadatke prema naređenjima gerilskih odreda. Na taj način odredi se brojno odlučeno da se proširivanjem i povezivanjem gerilskih grupa oforme gerilski povećavaju i stvarno prerastaju u vodove i čete. odredi i da se pojačaju njihove pripreme za oružane i druge akcije koje treba ubrzo da počnu na širem planu. Oživljavanje političkog i propagandnog rada Na savetovanju je zaključeno da su sazreli uslovi za početak akcije, na prvom bio je, takođe važan zadatak. mjestu rušenje i onesposobljavanje komunikacija. Odlučeno je da se odmah prikuplja eksploziv po srezu i otpočne sa miniranjem objekata na putevima ili Posle ovog savetovanja rad na ovom području osetno oživljava i dobija novi postaljanjem zaseda.43 Računalo se da će se ovim akcijama ubrzati povlačenje polet u svim pravcima. Tih dana su vršene pripreme za osnivanje organizacija italijanskih okupatora iz čitavog sreza. U isto vreme smatralo se da i zbog ve- crnogorske narodne omladine, kao i pripreme za sresku partijsku konferenciju. likog snega, otežanog saobraćaja, slabog smeštaja, a naročito zbog veoma Posle italijanske julske ofanizove u Crnoj Gori i ponovnog okupiranja gotovo teškog snabdevanja vojnih jedinica, okupator neće imati mogućnosti da se svih delova oslobođene teritorije, održana su važna savetovanja Pokrajinskog u toku zime zadrži na ovom terenu. Uzeta je u obzir činjenica da u toku dva rukovodstva – partijskog i omladinskog – na kojima je razmatran dotadašnji meseca druge okupacije neprijatelj nije uspeo da po opštinama organizuje rad i stvarani planovi za dalje akcije. S obzirom na masovno učešće omladine kolaboracionističku vlast i da je za svoju politiku pridobio jedva nešto izdajnika, u oružanom ustanku i na njenu već posvedočenu privrženopst NOB, odlučeno koji su bili poznati i potpuno izolovani. je, pored ostalog, da se okupljanje narodne omladine organizaciono proširi u U ovakvoj atmosferi, tih dana su vršene pripreme za sresku partijsku konfer- jedan sveobuhvatni omladinski front. Za takvo okupljanje već su bili pretesni redovi strogo i pojedinačno odabranih skojevaca, a oni sami ma koliko bili 41 Na području Gacka tada su se kretali i bili veoma aktivni kapetani bivše jugoslovenske odani idealima borbe i revolucije, nisu bili u stanju da na svojim plećima iznesu vojske Marko Popović, Dušan Bajagić, Marko Lojović i Radojica Rončević i poručnik Milorad Popović – veliku borbu do konačne pobede. Zbog toga je rešeno da se sva patriotska i kasnije izraziti četnici. poštena omladina Crne Gore okupi u jedinstvenu omladinsku organizaciju – 42 Iz jednog pisma Moše Pijade od 9. oktobra 1941. godine, upućenog iz sela Crne Gore Crnogorska narodna omladina – CNO. Radoju Dakiću Brku, vidi se način rada i vreme kad je to organizovanje vršeno u ovom kraju. U njemu pored ostalog, stoji: „Ovde je juče osnovana omladina i izabran odbor i opštinski delegat“ (Zbornik Sa ovim se odmah počelo i u šavničkom srezu. Posle niza omladinskih sas- III/1, dok. 23) tanaka i vrlo intenzivnog objašnjavanja ciljeva i potrebe okupljanja celokupnog 43 Prva pokrajinska konferencija CNO održana je u Piperima 30. novembra 1941. godine. Tada mladog naraštaja Crne Gore u redove CNO – osnovane su mnoge mesne je u šavničkom srezu bilo u redovima CNO 2.150 omladinaca i omladinki (arhiva CK KPJ, dok br. 312), dok je u celoj Crnoj Gori bilo 9.461 član CNO, a u Boki oko 500, odnosno ukupno 9.961 (Zbornik III/4, 39 Hercegovina u NOB, Beograd, „Vojno delo“, 1961, str. 57. dok. 7.) Na ovoj pokrajinskoj konferenciji delegati iz šavničkog sreza bili su Pero Žarković, Tanasije 40 Janko Tadić, pomenuti članak str. 48. Gašić, Milan Badnjar, Dušan M. Obradović i Dara Krstajić. 102 103 enciju. Pošto su u svim partijskim organizacijama bile završene potrebne pri- OBNOVA NARODNE VLASTI, PRIPREME preme i izabrani delegati, sreska partijska konferencija, koja je trajala dva dana I NAPAD NA PLJEVLJA otpočela je 12. oktobra u šumi Orujici kod sela Novakovića, u improviziranim kolibama od granja i lišća. Pošto je već prvog dana počela da pada jaka kiša s vetrom, a kasnije i sneg, delegati su uveče prešli u selo Bare Žugića. Konferen- cija je nastavila sa radom u kući Mića Žugića, u kojoj je avgusta 1940. održana Nekoliko dana pre početka sreske partijske konferencije zapažalo se izves- i VIII pokrajinska konfeencija KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak, Kosovo i no ubrzano kretanje Italijana između Žabljaka i Šavnika. Upravo, dok se još Metohiju, kao i konfeencija od 28. juna 1941. godine, pred sam ustanak. održavala konferencija Italijani su napustili Žabljak i prikupili se u Šavniku. Prit- om su nastojali da stvore utisak kao da se radi o pregrupisavanju jedinica, a ne Ovo je svakako najvažnija partijska konferencija u šavničkom srezu održana o njihovom povlačenju. U međuvremenu, jedan italijanski bataljon od oko 500 44 u periodu NOR. Prisustvovalo je 19 delegata i još 5 članova Partije iz ovoga – 600 vojnika stigao je iz Nikšića preko Javorka u Pivu. On se od Goranska sreza koji nisu bili delegati, ali su pozvani da prisustvuju radu konferencije. spustio u rejon Pivskog manastira i sela Sinjca i tu prenoćio. Mesto za smeštaj U ime PK KPJ za Crnu Goru konferenciji je prisustvovao Krsto Popivoda, i logorovanje odabrao je s posebnom pažnjom, da bi se stvorio utisak kao da a u ime OK Nikšić Veljko Zeković. Tom prilikom detaljno je analiziran rad i će se tu duže zadržati. Međutim, ubzro se pokazalo da je dolazak ovog batal- uloga Partije u pripremi i u toku ustanka, a i posle toga. Ocenjeni su propusti i jona u Pivu bio samo manevar za privlačenje pažnje ustaničkih snaga, da bi nedostaci pojedinih komunista, pa i nekih partijskih ćelija. Takođe je utvrđeno se neometano povukle italijanske jedinice iz Žabljaka i iz Šavnika. Noću 16/17. da je Partija mnogo napredovala, brojno ojačala i prvi put organizaciono oktobra sve italijanske snage iz Šavnika naglo su se povukle u Nikšić. Istovre- obuhvatila ceo srez. Konstatovano je da se mogla još više omasoviti da se nije meno se i bataljon koi je privremeno boravio u Pivi povukao istim putem, ne sektašilo prema jednom broju ljudi koji su se inače isticali aktivnošću u ustanku svraćajući uopšte u naselja. i kasnije se dobro držali. Odlučeno je da se to ubuduće popravi. Sem toga, konstatovano je da su sazreli uslovi za ponovno stvaranje većih jedinica i da Tako je 18. oktobra šavnički srez ponovo bio potpuno slobodan. Međutim, situ- treba ponovo formirati čete i bataljone, a potom i durmitorsku brigadu. naročito acija je još uvek bila neizvesna – nije bilo isključeno da će doći do iznenadnih je naglašeno da Partija treba da pomogne organizovanju i omasovljavanju prepada ili ponovnog povratka neke jače neprijateljske jedinice. Zbog toga su CNO, čija je organizacija u srezu baš tih dana završena. Potvrđena je i direktiva radi zaštite stanovništva od eventualnih prvih prepada, odmah organizovane o mobilzaciji izvesnog broja aktivnih i borbenih omladinaca za crnogorski straže i patrole na putevima i prilazima srezu. Predviđen je i način prikupljanja omladinski bataljon „Đoko Kovačević“ koji je trebalo da se tih dana formira i jačih ustaničkih snaga koje bi sprečile prodor okupatora u srez. krene za Užice. 45 Po završetku partijske konferencije i odlasku Italijana iz Šavnika, na Žabljaku Na konferenciji je izabran novi Sreski komitet Partije, u koji su ušli: Jovan je održan veliki narodni zbor. Otada se ovo mesto pretvara u ustanički cen- Čorović, sekretar, i članovi Milovan Danilović, Bogdan Kotlica, Vojin Đerković, tar sreza, gdje se počinju prikupljati organizacije i utanove. Tih dana, krajem Vojin K. Jauković, Vojin Popović Španac, Velimir Knežević, Pelagija Žugić, oktobra ili početkom novembra, održano je u hotelu „Durmitor“, kod Crnog Veljko Mićanović, Radivoje Dakić, Milutin Minjaš Minić, Velimir Lazarević i Irina jezera na Žabljaku, šire partijsko savetovanje, kome je u ime PK KPJ za Crnu Knežević. Goru prisustvovao Bajo Sekulić, a u ime OK Nikšić Veljko Zeković. Osnovni zaključak ovog savetovanja bio je da se odmah organizuju vojne jedinice i Po završetku rada sreske partijske konferencije nastavljeno je organizaciono narodni odbori. U prvom redu trebalo je pristupiti obnovi i reorganizaciji svih sređivanje i brojno jačanja partijske organizacije u srezu. To je došlo u pravi četa i bataljona koji su bili stvoreni za vreme julskog ustanka, a zatim formirati čas, jer su neposredno iza toga nastupili mnogi krupni događaji koji su se Durmitorsku brigadu kao višu jedinicu koja će obuhvatiti sve ustaničke snage smenjivali veoma brzo. u šavničkom srezu.46 U isto vreme trebalo je na Žabljaku i u Šavniku postaviti komande mesta, a svuda po selima početi sa izborima i stvaranjem NOO. Naime, opštinske NOO koji su postojali još od julskog ustanka, trebalo je po- puniti, a gde nisu postojali izabrati ih. Delegati opštinskih NOO imali su da na 44 Pošto je pre rata na ovom terenu – u Šarancima, u Sušici, na Vučevu i oko Mratinja – vršena zajedničkom sastanku izaberu sreski NOO. eksploatacija šuma, tamo se zateklo nešto čelične užadi, šina, eksploziva i dr. U toku NOB čelična užad su upotrebljavana za viseće mostove, a eksploziv za rušenje komunikacija i dr. Na ovom vojnom savetovanju je odlučeno da u Pivu odmah pođu Miloš Žugić, Mijuško Šibalić i Stojan Žigić, da se povežu s 46 Ova direktiva o formiranju jednog omladinskog bataljona iz cele Crne Gore, koji će se zvati Petrom Kesojevićem i da veći deo eksploziva iz Mratinja prebace u rejon Žabljak, odakle će se potom „Đoko Kovačević“, uskoro je povučena. Međtuim, sama vest o njegovom stvaranju i odlasku za Užice dodeljivati za konkretne akcije. izazvala je veliko interesovanje za događaje u Srbiji. Baš tih dana, uoči otvaranja partijske konferen- 45 Kako iznosi Branko Perović, a prema sačuvanim zabeleškama Vuka Kneževića, ovoj konfer- cije, dobijene su i prve direktne veze i prvi materijali iz Užica preko kurira Vrhovnog štaba Slobodana enciji prisustvovala su 24 člana Partije, od kojih 19 delegata. Socijalni sastav delegata je bio: 9 seljaka, Tuzlića Butuma, koji je tuda prošao sa poštom za Glavni štab za Crnu Goru. Tada su durmitorski parti- 3 radnika i 7 intelektualaca. (Vojno-istorijski glasnik br. 2, april 1952. str. 30). zani prvi put čitali „Bilten Vrhovnog štaba“ s napređenjima ispod kojih je stajao potpis Tito.

104 105 Radi zaštite teritorije od prepada i iznanađenja, trebalo je stražama i pa- „Ustaj, seljo, ustaj rode, trolama obezbediti i čuvati Krnovo, Javorak, Ravno, Šćepan Polje, Tepca i Đurđevića Taru. Sve ove prelaze čuvale su stalne straže ili jače patrole. Što se Kucnuo je čas slobode...“, tiče unutrašnje zaštite terena, naročito je naglašena potreba oštre borbe protiv „pete kolone“ i kažnjavanja onih koji su pomagali okupatora i s njim sarađivali posle prodora Italijana u srez u prvoj polovni avgusta. zatim ona omiljena durmitorskih partizana: Posle ovog savetovanja pristupilo se ubrzanoj obnovi teritorijalnih bataljona i spemanju omladinaca za četu koja je trebalo da uđe u sastav crnogorsk- „Neka živi ko slobodu gaji, og omladinskog bataljona „Đoko Kovačević“, određenog da ide za Užice. Istovremeno se pristupilo izboru narodnooslobodilačkog odbora. Otada se Petokraka ko sunce nek’ sjaji...“ prikom organizovanja narodne vlasti prvo vršio izbor za seoske NOO i to na zajedničkim sastancima – konferencijama svih stanovnika odgovarajućeg naselja. Izbor je vršen javnim glasanjem. Kod biranja odnosno obnove oštinskih ili ona koja je ispevana kada se iz Biltena koji je izdavan NOO ovo nije sprovedeno istovremeno u svim opštinama. Što se tiče sreskog narodnooslobodilačkog odbora, on je izabran privremeno, na jednoj konferen- u Užicu saznalo da Tito rukovodi borbom: ciji na Žabljaku, jer je slanje delegata opštinskih NOO na zajedničku sresku konferenciju odloženo za kasnije. Ovo je u tome momentu učinjeno zbog „Druže Tito, mudra glavo, neodložnih poslova oko mobilizacije, a kasnije i zbog priprema za ostrošku Sve što radiš to je pravo...“ skupštinu i usklađivanja poslova oko organizovanja narodne vlasti u Crnoj Gori uopšte. Ovaj sreski NOO počeo je odmah sa radom i već od druge polovine novembra delovao vrlo aktivno. Njegova aktivnost bila je, naročito zapažena Pesme su često vezane za konkretnu borbu ili događaje, kada su kroz šavnički srez prolazili bataljoni Crnogorskog odreda za operacije u Sandžaku, kao i kasnije – u vezi sa organizovanjem bolnice na Žabljaku i a mnoge su nikle tu, na durmitorskom terenu, kao, na primer: mnogim drugim poslovima.47 Upravo od tih dana ovaj kraj se veoma brzo organizuje i dobija određenu fizionomiju slobodne teritorije na kojoj je funkcionisala i izgrađivala se narodna vlast, menjajući povremeno lični sastav preko izbora. „Nad Dolove kraj Pljevalja, Period od novembra 1941. pa sve do juna 1942. bio je jedan od najživljih i Potocima krv se valja...“ – najpoletnijih razdoblja u toku NOR na durmitorskom području. Tih novembarskih dana ovde se mobilišu borci za nove jedinice, stvarra se i počinje da radi narodna vlast, okuplja se i radi omladina itd. ili ona prkosna i poletna: Osnovna forma rada za obavljanje svih tih poslova bila je konferencija. Ona je, kao jedna od stalnih formi rada, dobijala sve određeniju fizonomiju i sadržaj. Ako je trebalo izvršiti neki određeni zadatak, sazivana je konferencija samo „Ne bije se boj suzama, o tom pitanju. Pored ovih o konkretnim pitanjima i problemima, bilo je i tzv. opštih konferencija, na kojima bi se, po pravilu, prvo iznosio kratak pregled No s oružjem u rukama...“. opšte političke situacije, potom čitale i objašnjavale vesti o borbama u Jugo- slaviji, sa istočnog fronta i druge, a zatim delila nova zaduženja, prikupljali prilozi za NOF i sl. Posle toga nastajala je igra i pesma. Početkom oktobra Glavni štab narodnooslobodilačkih gerilskih (partizanskih) odreda za Crnu Goru, Boku i Sandžak izdao je uputstvo za organizaciju parti- Pesme su u toku NOB bile nerazdvojni pratilac partizana. Bilo ih je mnogo. zanske vojske.49 Po njemu su u partizanskoj vojsci predviđene streljačke čete, Neke su bile kratkog veka, a neke su se pevale za vreme NOR, pa posle rata. bataljoni, brigade i odedi. Tako je prema ovom uputstvu ustanovljen Durmi- Često su značile i mobilizacioni poklič, parolu, program ili politički stav, ili izraz torski odred, od dve brigade – po jedna iz nikšićkog i šavničkog sreza – u čiji prkosa i zanosa – vere u pobedu. Tada se na durmitorskom području ratovalo sastav ulaze batqaljoni sa teritorije ovih srezova. i pevalo.48 Formiranje jedinica prema ovome uputstvu trebalo je izvršiti do 1. novem- 47 Ubrzo posle ovog savetovanja naimenovan je i štab Durmitorske brigade – za komandanta Vojin Popović Španac, za političkog komesara Jovan Ćorović, za načelnika štaba Obrad Cicmil. 49 Na durmitorskom području bila je poznata pesma: 48 Zbornik III/1, dok. 112 i 130 106 107 bra 1941. Međutim, 5. novembra kada je u Crnu Goru stigao Ivan Milutinović Na području šavničkog sreza u vreme julskog ustanka formiran je šest terito- Milutin,50 kao delegat Vrhovnog štaba, izmenjeni su neki stavovi i odluke ru- rijalnih bataljona, a za novi Crnogorski odred tražena su svega tri. Zbog toga kovodstva NOP u Crnoj Gori, u skladu sa direktivama Vrhovnog štaba i CK je odlučeno da se sa područja Jezerskog i Šaranskog teritorijalnog bataljona KPJ. Na prvom mestu, dotadašnji naziv Štab narodnooslobodilačkih gerislkih mobiliše jedan – Jezero-šaranski bataljon, sa područja uskočkog i drobnjačkog (partizanskih) odreda za Crnu Goru, Boku i Sandžak, zamenjen je sa: Glavni drugi – Uskočko-drobnjački, a sa područja župo-pisvkog i planino-pivskog štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku; naziv bataljona treći bataljon – „Bajo Pivljanin“. Tako su sa područja šavničkog sreza „gerilac“ zamenjen je sa „partizan“; uveden je vojnički pozdrav: „Smrt fašizmu za napad na Pljevlja upućena ova tri bataljona sa ukupno oko 900 boraca. – Sloboda narodu“, sa stisnutom pesnicom; naređeno je obavezno nošenje Sem toga, formirana je jedna jedinica, jačine čete, i upućena na Krnovo radi partizanskih oznaka na kapama (trobojne nacionalne zastave, a iznad crvena obezbjeđenja od Nikšića i rušenja komunikacije Nikšić – Šavnik. Pojačana su petokraka zvezda).51 Sem promena u nazivima, spoljnim oznakama vojske, takođe i obezbjeđenja na Javorku, Ravnom i Šćepan Polju, a jedna posebna pozdravu, disciplini, nazivima štabova, uvedene su i druge novine. Sve je to četa, jačine oko 130 boraca bila određena za posadu kada budu oslobođena na terenu ostavljalo vidljive tragove. Opšta mobilnost i polet u šavničkom sr- Pljevlja. Ovim je za napad na Pljevlja i za obezbeđenje terena sa područja ezu tih novembarskih dana osetno su rasli tako reći iz dana u dan. Rad i mobi- šavničkog sreza bilo mobilisano i angažovano više od hiljadu boraca. lizacija odvijali su se i sprovodili prema ranijim zaključcima i direktivama. Durmitorski bataljoni koji su uključeni u Crnogorski odred za operacije u Međutim, zbog brzine razvoja događaja u Srbiji, naročito oko Užica, usledilo je Sandžaku bili su sastava: Jezero-šaranski – 306 boraca – komandant Dušan drugo naređenje o mobillizaciji koje je trebalo najhitnije sprovesti. U vezi s tim T. Obradović, politički komesar Vojin Đerković, zamenik komandanta Đoko Glavni štab za Crnu Goru i Boku naredio je da se sa durmitorskog područja Novosel, zamenik političkog komesara Vuk Knežević; Uskočko-drobnjački – mobilišu tri bataljona, koji će se sa više drugih crnogorskih bataljona uputiti na 297 boraca – komandant Vojin Popović Španac, politički komesar Bogdan akcije van Crne Gore, u pravcu Sandžaka i Srbije.52 Kotlica, zamenik komandanta Veljko Žižić, zamenik političkog komesara Veli- mir Lazarević; bataljon „Bajo Pivljnin“ – jačine 261 borac – komandant Vuko- Pripreme za mobilizaciju i formiranje pomenutih bataljona postaju sada, i za sav Topalović, politički komesar Veljko Mićanović, zamenik komandanta Mitar partijsku organizaciju i za vojne vlasti i NOO, glavni zadatak i osnovni sadržaj Kecojević, zamenik političkog komesara Radivoje Dakić. Skoro svi borci bili su rada na terenu šavničkog sreza. zbog toga se zborovi i konferencije održavaju naoružani puškama. Bataljon „Bajo Pivljanin“ imao je dva, a Jezero-šaranski ubrzano i za razliku od prethodnih, koje su se bavile i prilično opštim političkim jedan mitraljez, dok je Uskočko-drobnjački imao tri puškomitraljeza. Prosečno, problemima, sadašnje konferencije dobijaju vrlo određen sadržaj. Zahvaljujući na borca je dolazilo po 32 metka, a ni ručnih bombi nije bilo dovoljno. Bacače obimnim pripremama, ovi zborovi i konferencije, na kojima su uvek traženi i topove uopšte nisu imali. doborovoljci za ove nove bataljone, u stvari su predstavljali mobilizaciju, jer kasniji pojedinačni pozivi boraca – dobrovoljaca da se jave u svoje jedinice bili Bilo je predviđeno da jedinice iz južnih delova Crne Gore stignu u šavničku su samo tehničke prirode. opštinu 24. i 25. novembra, a da se 26. novembra uveče svi bataljoni prikupe na koncentracijskoj prostoriji u trouglu Žabljak – s. Novaković – s. Aluge, na Aktivnost oko priprema za mobilizaciju obuhvatala je i još više oživela čitav ulazu u kanjon Tare. Odatle je trebalo da krenu ka Pljevljima, pod neposred- šavnički srez. Pošto je bio nagovešten prolazak većih partizanskih jedinica nom komandom štaba Crnogorskog odreda za operacije u Sandžaku. Ovo je ovim krajem, na Žabljaku su ubrzane mere za prikupljanje što većih količina uglavnom teklo po planu. Jedinice određene za ovu akciju zadržale su se pet hrane u magacine NOF. Pored dobrovoljnih priloga, izvesne količine hrane su dana prikupljajući se i sređujući na teritoriji slobodnog šavničkog sreza.53 Za i kupovane (živa stoka) za novac dobijen od Glavnog štaba za Crnu Goru i to vreme seoski i opštinski NOO su, pod neposrednim rukovodstvom sreskog Boku. NOO, razmeštali borce po selima i obezbeđivali im ishranu. Sem malih količina Glavni štab je odredio šavnički srez kao prostoriju za koncentraciju svih nabavljenih sredstvima Glavnog štaba, namirnice su većinom prikupljene do- bataljona iz Crne Gore, odakle će štab Crnogorskog odreda za operacije u brovoljnim prilozima. Oni su uglavnom prikupljani neposredno pred dolazak Sandžaku stvarno preuzeti komandu nad odredom. Time se pred vojne vlasti i bataljona, a bilo je nešto i rezerve koju su ranije prikupili odbori NOF, namen- NOO sreza postavljao višestruki zadatak: mobilizacija tri operativna bataljona i jene opštim potrebama NOB. Izdavanje namirnica vršeno je po naređenjima njihovo stavljanje pod komandu štaba Crnogorskog odreda; zadržavanje ranije 53 U vezi sa ovim pripremama za mobilizaciju i novim direktivama o radu u Crnoj Gori, održano postojećih teritorijalnih batalljona i prilagođavanje novoj situaciji koja je nastala je 15. i 16. novembra kod Glavnog štaba u selu Gostilju važno vojno savetovanje predstavnika odreda usled odlaska više boraca i rukovodećeg kadra sa terena, kao i stalna nova i nekih bataljona. U ime Durmitorskog odreda ovom savetovanju su prisustvovali: iz sreza nikšićkog mobilizacija ljudstva; organizovanje dočeka, smeštaja i ishrane za nekoliko Sava Kovačević i Milinko Đurović, a iz sreza šavničkog Obrad Cicmil. Tu je određeno kako i koliko dana svih bataljona koji će stići iz ostalih delova Crne Gore u rejon Žabljaka. bataljona treba mobilisati iz pojedinih srezova koji će ući u sastav Crnogorskog odreda za operacije u Sandžaku. Što se tiče tadašnjeg Durmitorskog odreda, odlučeno je da se on podeli na dva: Nikšićki, za 50 Zbornik III/1, dok 19. srez nikšićki i Durmitorski, koji će obuhvatiti samo borce šavničkog sreza. Krajem novembra o ovme je 51 Zbornik III/1, dok. 26 i 48. usledila i naredba Glavnog štaba za Crnu Goru u Boku (Zbornik III/1 dok. 60 i 83). 52 Isto, dok, 27 108 109 sreskog NOO na osnovu opštih direktiva vojnih vlasti na terenu. laganja i oštrih napada, bataljon nije mogao zauzeti dva važna objekta: zgradu sreskog načelstva i električnu centralu. Stanovništvo ovog kraja, u prvom redu omladina, odigralo je značajnu ulogu u dočeku i smeštaju boraca i pomoći svake vrsta. I ovom prilikom došlo je Ujutru je neprijatelj preduzeo inicijativu i sve više pojačavo pritisak. Njegova ar- do izražaja tradicionalno gostoprimstvo. Sve je bilo dobro organizovano i iz- tiljerijska i mitraljeska vatra pričinjavala je posebne teškoće. U ovim borbama, vanredno sa izvanrednim elanom. Ljudi, žene i omladina Žabljaka, njegove a naročito u prvim noćnim jutiršima, bataljon je imao osetne gubitke – izginula okoline i sela kroz koja su prošle jedinice odreda osećali su naročitu radost i je i većina komandnog sastava. No, uprkos svemu, Uskočko-drobnjački batal- čast što su mogli da ih dočekaju i prihvate, shvatajući da su i sami deo te vo- jon je ceo dan 1. decembra vodio borbe u gradu, sa različitim intenzitetom. jske. Odgovornost i spremnost za dalje napore naročito su došli do izražaja pri U napadu na Pljevlja, Uskočko-drobnjački bataljon imao je 20 poginulih i 30 povratku boraca, posle neuspelog napada na Pljevlja, a posebno u prihvatanju ranjenih. Poginuli su zamenik političkog komesara bataljona Velimir Lazarević, i nezi ranjenika. komandir 1. čete Miljan Grbović, komandir 2 čete Matije Jakić, vodnik Jevto Malović, zatim istaknuti komunista i prvi komandant mesta u Šavniku Milovan Od 27. do 30. novembra svi bataljoni Crnogorskog odreda prikupili su se na Janjić, a ranjeni su komesar bataljona Bogdan Kotlica i više drugih. polaznim položajima oko Pljevalja sa tačno određenim pravcima, objektima i vremenom početka napada. Od Durmitorskih bataljona Jezero-šaranski je Jezero-šaranski bataljon je, čim je pao prvi mrak 30. novembra, krenuo iz imao da zauzme zgrade gimnazije (novu i staru), novu osnovnu školu, kuću sela Adrovića do sela Ručevca. Posle kraćeg odmora bataljon se spustio za- Laze Šećerovića u kojo je stanovao italijanski komandant divizije i da ovoga padnim padinama brda Golubinje do izvora reke Breznice i livade Čitluk na zarobi, a potom da produći ka Stražici; Uskočko-drobnjački (bez jedne čete) samoj periferiji grada. Odavde je Jezerska četa (bez jednog voda) skrenula da zauzme otpornu tačku kod vrela Prkos, osnovnu školu na Seratu, električnu levo ka staroj i novoj gimnaziji koje je trebalo da zauzme, a ostale dve čete centralu, zgradu sreskog načelstva u kojoj je bio smešten štab italijanske di- prodružile su ka raskrsnici Trebovina, računajući da će dotle stići bez otpora. vizije „Pusterija“ koja je branila Pljevlja, a potom da on produži ka Stražici. Međutim, oko Doma narodnog zdravlja zasute su iznenadnom veoma jakom Jedna četa ovog bataljona postavljena je na komunikaciji Pljevlja – Čajniče puščanom i mitraljeskom vatrom. Pošto nije bilo vremena za razvijanje za radi sprečavanja evenutalne pomoći Italijanima iz tog pravca. Bataljon „Bajo borbu i posedovanje položaja, komandovan je juriš. U nezadrživom jurišu sa Pivljanin“ (bez jedne čete) trebalo je da zauzme utvrđenje Jagnjilo, zatvori komandantom na čelu, italijanska jedinica je potisnuta. U tom prvom jurišu pravce od Prijepolja i Bijelog Polja i spreči povlačenje Italijana iz Pljevalja u smrtno je pogođen komandant bataljona Dušan T. Obradović, ali je bataljon tome pravcu. Jedna njegova četa imala je da zauzme italijansku stanicu Bučje bez zadržavanja, u trku produžio sve do raskrsnice Trebovina. Tu je obasut na putu Pljevlja – Rudo. vatrom sa svim strana i ceo bataljon se razvio i stupio u borbu. Šaranska četa je skrenula nešto udesno i produžila prema velikoj džamiji. U toku ovog - Ovaj bataljon (bez jedne čete) opkolio je u toku noći 30. novembra utvrđenje Jag pokreta pokošen je mitraljeskim rafalom zamenik političkog komesara batal- njilo, ali kad mu se približio konstatovano je da ga je neprijatelj u međuvremenu jona Vuk Knežević. Žabljačka četa je sa jednim vodom Jezerske čete zauzela napustio. Jedna četa je zaposela položaj oko utvrđenja, a druga je određena crkvu i Šećerovića kuću, odakle je baš bio pobegao komandant italijanske di- za obezbeđenje komunikacije Pljevlja – Prijepolje i Pljevlja – Bijelo Polje. Ove vizije i sklonio se u obližnju novu zgradu osnovne škole, veoma jako uporište. dve čete nisu imale gubitaka. Četa „Lima Barjaktara“ iz ovog bataljona, sa još Oko ove škole razvila se veoma žestoka borba. Italijani su se uporno branili, 15 boraca Mileševske čete, napala je u zoru 1. decembra italijansku stanicu u obasipajući Žabljački četu jakom vatrom iz škole i okolnih zgrada. Borci su Bučju i likvidirala je. U kratkoj ali oštroj borbi poginulo je 6 italijanskih vojnika, hrabro napadali, ubacujući bombe kroz prozore i vrata. Ginulo se i na jednoj a 24 su zarobljena. Zaplenjeno je nešto opreme i oružja. Ova četa imala je dva i na drugoj strani. U isto vreme i Šaranska četa je napadala ovo italijansko ranjena borca, od kojih je jedan podlegao ranama na putu za bolnicu. uporište sa druge strane. Uskočko-drobnjački bataljon napadao je Pljevlja sa zapadne strane, preko Pošto se kod Čitluka odvojila od bataljona, Jezerska četa je ubrzo zaposela Ševara. Odmah na ulazu u grad dočekan je neprijateljskom vatrom, tako da novu zgradu�� gimnazije, koju Italijani nisu branili. Ali, prilikom napada na sta- se od samog početka morao probijati pod borbom. Što je više zalazio u grad, ru zgradu gimnazije, dočekana je žestokom vatrom iz automatskih oruđa i neprijateljski otpor sa utvrđenih tačaka bivao je sve jači, nastupanje sve us- bombama. Pošto ovim putem nisu mogli da zauzmu gimnaziju, jedan vod ove - porenije, a gubici sve veći. No, i pored toga bataljon je nastavio sa prodiran čete pokušao je da to postigne zaobilaznim manevrom. no, ni sa ovim se nije jem, zaposeo osnovnu školu na Seratu, koju su Italijani već bili napustili, i uspelo. Borci ove čete pretrpeli su teške gubitke. Pored više boraca ovde je ovladao još nekim zgradama. Delovi bataljona prodrli su u prizmelje električne poginuo i hrabri vodnik Bukovičkog voda Tripko Zarubica. centrale, ali su se Italijani povukli na sprat i odatle pružali veoma jak otpor sve dok im nije stiglo pojačanje. jedan vod ovog bataljona uspeo je da pređe most Glavna italijanska uporište nisu u toku noći zauzeta. A kada je svanulo pritisak na reci Breznici i prodre duboko u grad s namerom da se zabaci pozadi dobro Italijana se pojačao i što je dan više odmicao inicijativa je sve više prelazila branjenih tačaka i tako pomogne njihovom bržem ovlađivanju. No, i pored za- u njihove ruke. No, i pored veoma teških uslova, glavnina Jezero-šaranskog

110 111 AKCIJE DURMITORSKOG ODREDA U BOSNI bataljona ostala je u gradu i celog dana sa nejednakom jačinom, vodila borbu na nekoliko mesta. Bataljon se posle podne morao pod pritiskom povlačiti HERCEGOVINI I SANDŽAKU i prikupljati, ali iz grada nije mogao izaći sve dok nije pala noć. U ovoj jed- nodnevnoj krvavoj borbi na Pljevljima bataljon je imao 40 ranjenih i 52 poginula, među kojima i komandant i zamenik političkog komesara bataljona. PRVE VEZE SA BOSNOM I STVARANJE BAZA NA ŠĆEPAN POLJU I BASTASIMA U toku noći 1/2. decembra Jezero-šaranski i Uskočko-drobnjački bataljon su se povukli iz Pljevalja. Prvi se sa ostatkom zdravih boraca i lakšim ranjenicima Posle odlaska Jezero-šaranskog, Uskočko-drobnjačkog i bataljona „Bajo Piv- prikupio u selu Golubinju, a drugi u selu Brvenici. U selu Golubinju iste noći ljanin“ na Pljevlja, na terenu su ostali ranije organizovani teritorijalni bataljo- prikupio se i bataljon „Bajo Pivljanin“ (bez jedne čete) i odatle se, zajedno ni.54 Zadatak im je bio odbrana slobodnih teritorija i preduzimanje akcija radi sa Jezero-šaranskim prebacio u s. Adroviće. Već 3. decembra pojedini delovi olakšanja napada na Pljevlja. Pošto je pravac od Nikšića preko Krnova bio ovih bataljona pošli su na Žabljak prateći ranjenike. najosetljiviji, to je, i pored toga što su ga štitili bataljoni iz nikšićkog sreza, - U s. Adrovićima je 3. decembra iz bataljona „Bajo Pivljanin“ (koji je ovde pri- na Krnovo je upućena i jedna mešovita četa Durmitorskog odreda sa zadat kupio i svoju četu iz Bučja) izdvojena jedna četa sa zamenikom komandanta i kom da stalno štite ovaj pravac sve do završetka borbe na Pljevljima. isto zamenikom političkog komesara bataljona. Ona je izvesno vreme zadržana u tako, Planino-pivski teritorijalni bataljon trebalo je da štiti pravac od Foče preko rejonu s. Babine – Bučje – Čemerno, gdje je 4. decembra učestvovala u borbi Šćepan Polja odbija evenutalne pokkušaje prodora neprijatelja sa teritorije protiv italijanske kolone na komunikciji Rudo – Pljevlja. Izgubivši vezu sa os- fočanskog sreza. U foči se tada nalazio italijanski garnizon. talim jedinicima, ova četa se pod pritiskom neprijatelja prebacila na Kamenu Pošto su bataljoni za napad na Pljevlja već bili otišli na taj zadatak, štab Plani- Goru i odatle, oko 19. decembra, došla na Žabljak. no-pivskog bataljona, čije je sedište bilo na Pišču, obavešten je o pokretu I glavnina Uskočko-drobnjačkog bataljona je s ranjenicima iz s. Brvenice pošla nekih napoznatih vojnih jedinica od Goražda prema Foči, kao i o navodnim na Žabljak, dok je jedna njegova četa sa Vukom Žižićem ostala u rejonu Pljev- pripremama italijanskog garnizona da napusti Foču, ukoliko to već nije učinio. lja. ona je 3. decembra pošla u pravcu Čemerna s namerom da se i dalje bori Zbog toga je naređeno komandiru Poljsko-breške čete da o tome prikupi što u Sandžaku, ali pošto nije uhvatila vezu sa ostalim jedinicima ni sa štabom više proveenih podataka i da sa jačom stražom osigura most na Tari kod crnogorskog odreda, vratila se nakon nedelju dana na Žabljak. Šćepan polja. Komandant i komesar bataljona su 2. decembra pošli s Pišča na Šćepan Polje i već idućeg dana su od desetine koju su sobom poveli i straže Pošto se prikupio u Adrovićima, ostatak Jezero-šaranskog bataljona je dobio na mostu, koju je u međuvremenu bio postavio komandir čete Uroš Popović, zadatak da sprečava nadiranje Italijana od Prijepolja prema Pljevljima. Kako organizovali stalnu posadu na Šćepan Polju, jačine 30 boraca. Ovim je na tom su taj pravac obezbeđivali i drugi bataljoni to se Jezero-šaranski, posle kraćeg mestu uspostavljeno stalno uporište, slučajno nazvano „bazom“.55 zadržavanja u rejonu s. Adrovići – Bučje – Babine, prebacio u rejon planine Ljubišnje i od 8. do 18. decembra zdržao na Meljaku radeći politički na ovom Patrole koje su u međuvremenu bile upućene u Foču, obavestile su štab terenu. Sa Meljaka se iz ovog bataljona izdvojila još jedna grupa i pošla za bataljona da su Italijani napustili grad i, po prethodnom sporazumu, preda- Žabljak, dok je ostatak, zajedno s Lovćenskim bataljonom pošao za Rudo da li ga četnicima. Prema naknadnim izvještajiama, saznalo se: da u Foči ima se uključi u 1. proletersku brigadu, koja je trebalo u to vreme da se formira. mnogo četnika, da raspolažu automatskim oružjem, da se među njima nalazi Međutim, u Rudom je donesena odluka da se borci Jezero-šaranskog batal- priličan broj oficira bivše jugoslovenske vojske i da im komanduje kapetan jona vrate na svoj teren. Tako su ovi poslednji delovi Jezero-šaranskog batal- 54 Prve jedinice Crnogorskog odreda za operacije u Sandžaku došle su na teritoriju šavničkog jona stigli na Žabljak 27. decembra 1941. godine, tačno mesec dana posle sreza 23. novembra, a posle prikupljanja svih bataljona odred je 27. novembra 1941. posle podne iz polaska na Pljevlja. rejona s. Njegovođe krenuo prema Pljevljima. 55 Teritorijalni bataljoni su na Durmitorskom području postojali za sve vreme NOR. Pri tom Gubici durmitorskih bataljona na Pljevljima bili su, kako smo videli, veoma se na određenom mestu stalno nalazio samo štab bataljona sa malim brojem kurira, dok su borci, teški: 73 poginula i 71 ranjen (ukupno 144 borca i rukovodioca, što čini oko odnosno svi odrasli i za borbu sposobni stanovnici teritorije bataljona, živeli kod svojih kuća i radili 17% od celokupnog sastava ovih bataljona). redovne poslove. oni su bili raspoređeni u čete i vodove i o svakom je vođena tačna evidencija. Isto tako određene su i komande četa. kad je trebalo preduzimati akcije pozivan je, na dobrovoljnoj osnovi, deo ovih boraca i prema potrebi su stvarane čete i bataljoni. Ako bi se iz štaba teritorijalnog bataljona uzeli neki članovi za bataljon koji bi se upućivao na drugi teren, na njihova mesta postaljani su drugi. Po povratku iz akcija bataljoni su se uvek rasformirali i borci odlazili svojim kućama, da bi se, kad nastane potreba ponovo mobilisali. Tako je rađeno sve dok nisu formirani udarni bataljoni, koji su bili stalo na okupu. Zbog ovakvog stanja u ovom delu se često upotrebljava reč mobilizacija, iz čega izalzi da jedan bataljon mobiliše drugi i slično, te ove izraze treba i shvatiti u ovom smislu.

112 113 u oružanoj borbi u redovima partizana. Posebno su upozoreni na opasnost od četnika iz Foče, koji nastoje da u selima zavade Srbe i muslimane i da suzbiju partizanski uticaj na narodne mase koje su, uglavnom, neobaveštene i zastrašene. Posle ove konferencije na Šćepan Polju, štab bataljona je izdao pgroglas narodu fočanskog sreza, u kome je, pored ostalog, stajalo: „Kao zastavnik oslobodilačke borbe u svim krajevima Jugoslavije pojavljuju se herojski partizanski odredi. Istina je da su partizanski odredi izrasli iz naroda, a vođeni od strane Komunističke partije Jugoslavije – vjernog i neustrašivog zaštitnika naroda i njegove slobode – no ne za račun partije nego za potrebu narodne oslobodilačke borbe...56 U redovima partizanskih odreda ima mjesta i prikupljaju se svi ooni što im na srcu leži narodno oslobodilačka borba, a pošteni su, nesebični i služe predano svome narodu i njegovoj srećnijoj budućnosti“.57 U proglasu se dalje detaljno razotkriva izdaja četnika Draže Mihailovića, koji čine isto što i ostali kvislinzi i saradnici okupatora, Ljotićevci i njima slični. Posebno su razobličavana lažna propaganda i klevete pljačkaše četničke grupe u Foči. Na kraju se pozivaju Srbi i muslimani da se ne povode za neprijateljskom propagandom, već da se pomire i s oružjem u ruci krenu u borbu - Sergije Mihailović. Prema ovim obaveštenjima, četnici su vršili teror i maso protiv zajedničkih neprijatelja – fašističkih osvajača. vno ubijali muslimanski živalj u Foči, pljačkajući sistematski dućane i pojedine kuće. Opljačkane stvari odvozili su kamionima i zapregama prema Goraždu i, Ova konferencija i proglas našli su na razumevanje i odobravanje većine navodno, dalje prem Rogatici i Vlasenici. meštana okolnih sela. Neposredno posle toga, u bazu na Šćepan Polju stigle su pomenute dve čete Planino-pivskog bataljona, svaka sa oko 70 boraca. Štab bataljona, koji još nije imao veze ni sa štabom Durmitorskog odreda ni sa Pošto je izvršen nov rarspored boraca, uspostavljene su baze u selima Kos- Glavnim štabom za Crnu Goru, s amoinicijativno je odlučio da hitno mobiliše man, Čelebići i Bastasi. Štab bataljona sa većinom boraca smestio se u bivšoj ceo bataljon, s tim da jednu njihovu četu ostavi na terenu, a dve odmah uputi žandarmerijskoj stanici na Bastasima. na Šćepan Polje za pojačanje baze i dalje delovanje na ovom području. dalje je odlučeno da se odmah preduzmu mere za što šire povezivanje sa srpskim i Iz baze na Bastasima nastavljen je još intenziviniji rad na terenu. Patrole su muslimanskim selima oko Drine. Naime, Srbi su pod uticajem četnika iz Foče svakodnevno obilazile sela radi održavanja konferencija, objašnjavanja situ- već bili počeli da se grupišu u neke četničke jedinice, „čete“ i da se kreću po acije i sprovođenja izbora za NOO. Na taj način uspostavljena je kontrola cele terenu, što je ozbiljno pretilo da izazove skub sa muslimanima i teror nad ove teritorije sve do Foče i time osujećeno formiranje četničkih jedinica. neboračkim stanovništvom. sem toga, terorišući muslimane u gradu i okolini i pokušavaju da Srbe mobiliše u četnike i uvuče ih u pokolje sa muslimanima, I neki komandiri četničkih meštanskih četa (Vasilije Bodigora, Elez iz Borija i četnička komanda iz Foče je istovremeno agitovala protiv partizana, šireći dr.) dolazili su u štab bataljona na Bastase radi savetovanja. Sve je činjeno da - uobičajene četničke klevete i laži protiv komunista – usmeno i preko letaka. S ostanu na liniji NOB. Tih dana ovaj bataljon se povezao i sa Fočanskim parti druge strane, moglo se očekivati da će se i muslimani organizovati za odbranu zanskim bataljonom Rada Stefanovića, koji se nalazio u sastvu Kalinovičkog i da će njihov oslonac u tom slučaju biti jake ustaške snage u Borču. NOP odreda. Mada se efekat rada ovog fočanskog bataljona i njegov uticaj na terenu nisu osećali, ipak su preko njega uhvaćene prve veze sa Romanijskim Očekujući dolazak dve pozvane čete, štab bataljona je kao prvu praktičnu meru i Kalinovičkim NOP odredom, kojima su kasnije upućeni kuriri. sazvao konferenciju uglednih muslimana iz okolnih sela radi objašnjavanja ciljeva narodnooslobodilačke borbe i dogovora o daljem radu. Na konferenciji, U to vreme između partizana i četnika još nije dolazilo do otvorenih sukoba. koja je održana 5. decembra kod štaba bataljona na Šćepan Polju, učestvovalo 56 Ovaj izraz „baza“, koji se kasnije potpuno odmaćio, tada se ovde tek počinje upotrebljavati. je oko 30 ljudi iz Huma, Bastasa, Čelikova Polja, Kosmana i drugih sela. Izneti On je u to vreme označavao uporište na slobodnoj ili delimično kontrolisanoj teritoriji, na kome je su im ciljevi narodnooslobodilačke borbe kao i taktika fašističkih okupatora stacionirala ojačana straža ili neka druga manja jedinica. Odatle su vršena patroliranja i izviđanja da zavade naše narode da bi se međusobno istrebljivali – u ovim krajema terena koji nije bio potpuno slobodan, ali se preko njega ipak moglo kretati radi priprema za mobili- konkretno Srbe i muslimane. Naglašeno im je da je u tim uslovima jedini izalaz zaciju i organizovanje narodne vlasti. Ukoliko bi se na ovaj način čvršće ovladavalo nekontrolisanim terenom, baza bi se pomerala dalje u ciju proširivanje slobodne teritorije. 57 Naglašeni deo teksta podvučen je i u originalu proglasa. 114 115 U Foču je 8. decembra pošao komandant bataljona sa jednom patrolom da njegova likvidacija. Pošto nisu naišli na razumevanje u štabovima Durmitor- na licu mesta proveri o kakvom se teroru radi i da ispita mogužnost zaštite skog i Nikšićkog odreda, ovi predlozi nisu prihvaćeni. Međutim, Glavni štab stanovništva. I drugovi iz Fočanskog partizanskog bataljona, kao i neki za Crnu Goru ocenio je ovo gledište kao pravilno i realno smatrajući da opšti meštanski četnici, obaveštavali su štab bataljona da između Glavnog štaba razvoj događaja nalaže da se hitno izvrši napad na Borač. Radi toga je glavni NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu i komande četničkih odreda za istočnu štab za Crnu Goru bez ikakve prepiske sa Planino-pivskim bataljanom, bilo Bosnu postoji dgovor o saradnji za borbu protiv okupatora i ustaša. 58 Ko- neposredno bilo preko štaba odreda na Žabljaku, direktno uputio u bazu na mandant Planino-pivskog bataljona sastao se u Foči s majorom bivše jugo- Bastase Buda Tomovića, člana PK i Glavnog štaba, da se lično upozna sa slovenske vojske Boškom Todorovićem, koji je tada među četnicima ovog situacijiom i zajedno sa komandantom bataljona podnese izvještaj konkretne kraja bio značajna ličnost, odmah iza Dangića. Todorović je vešto koristio sve predloge Glavnom štabu. mogućnosti da bi učvrstio i proširio svoj uticaj. među partizanima i seljacima tih krajeva, koji su u leto i jesen 1941. godine učestvovali u borbama u sas- U međuvremenu se situacija u Romanijskom odredu osetno pogoršavala. tavu Romanijskog NOP odreda pod rukovodstvom komandanta Slaviše Va- Četnici su potpuno napustili dogovor o saradnji s partizanima od 1. oktobra jnera Čiče, major Todorović je veštim manevrima već bio počeo sticati glas 1941. mada je nekima od njih (kao na primer Todoroviću) još uvek služio kao borca i poštena čoveka. Tako je, s jedne strane, lukavo radio na razbijanju maska za sprovođenje njihovih zamisli – razbijanje partizanskih jedinica i partizanskih jedinica, a s druge, izdašno koristeći Čičinu popularnost nastojao stvaranje jakog četničkog uporišta na tom području za okupljanje Srba radi da među ljudima stekne što veći uticaj. Moglo se u to vreme čuti mišljenje po- osvete nad muslimanima. U tom cilju Todorović je često krstario između Foče jedinih ljudi, pa čak i boraca, da su njihovi pravi rukovodioci i ljudi koji odlučuju: i Vlasenice ne izbegavajući kontakte sa partizanima na Romaniji i u okolini Čiča s Romanije i major Todorović. Foče. Najzad se početkom januara 1942. godine prebacio preko Sutjeske i Čemerna u Hercegovinu. Do sastanka između komandanta Planino-pivskog bataljona i majora Planino-pivski NOP bataljon, koji je i dalje ostao na Bastasima, uspostavio je Todorovića došlo je u hotelu „Gerstl“ u Foči. Tom prilikom Todorović je tvrdio da je dogovor između četnika i partizana o zajedničkoj saradnji59 punovažan veze sa bosanskim partizanima – sa Kalinovačkim i Romanijskim odredom. i da je on, isto kao i Čiča s Romanije, odlučno za t da se dogovor poštuje i U isto vreme su između Durmitorskog i ovih bosanskih odreda razmenjeni sprovodi. kuriri i počela je prepiska i dogovor o saradnji koju je trebalo ubrzati i učvrstiti. Međutim, zbog čestog razmimoilaženja kurira, o stvarnoj saradnji nije se mo- U razgovoru o ustašama, došlo se i na pitanje Borča, opasnog ustaškog glo dogvooriti, a još manje je početi. U to vreme, u drugoj polovini decembra uporišta koje, po mišljenju štaba bataljona koje je stekao po dolasku u ovaj kraj, i prvih dana januara 1942. događaji su se odvijali veoma brzo. Upravo, to treba što je moguće pre likvidirati, ostavljajući pritom na miru nedužno musli- su bili dani psle napuštanja Užica od strane Vrhovnog štaba i neuspelog na- mansko stanovništvo u Foči i okolnim selima. Todorović je tvrdio da su četnici pada na Pljevlja. A u ovom delu istočne Bosne to je bio period intenzivne infil- spremni da lojalno sarađuju u vojničkoj akciji, kao što je likvidacija Borča, i da tracije četnika i njihovog uticaja na partizanske jedinice. Usled takvog razvoja je to na lniji sporazuma sa partizanima koji je postignut na Romaniji. Time je događaja, štab Romanijskog odreda i Glavni štab za Bosnu i Hercegovinu su sastank završen. nastojali da se što brže povežu s crnogoriskim partizanima, da bi zajedničkim akcijama osujetili izdajnički četnički plan za razbijanje partizanskih jedinica i Zbog slabih snaga i nepovezanosti sa Štabom odreda, Planino-pivski bataljon stvaranje četničkih uporišta u istočnoj Bosni i severnoj Hercegovini. U vezi sa - nije mogao neposredno preduzet nikakvu drugu akciju.. A pošto pitanje sarad ovim, sa Romanije je krajem decembra upućen Sloboda Princip Seljo, član nje četnika i partizana na Romaniji nije bilo jasno to se preko Foče, sa kojom Glavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu, da se direktno poveže s crnogorskim se nije prekidala veza želelo povezati sa Romanijskim odredom, zbog čega su partizanima, a zatim da ode u Hercegovinu sa kojom ovaj štab tada nije imao upućeni kuriri. sigurnihi veza, i upozna se sa stanjem na tome području. O svemu ovome – opštoj situaciji na ovom terenu, razgovoru s četnicima i njihovim stavovima i radu – detaljno su obavešteni štab Durmitorskog odreda na Žabljaku, a preko Nikšićkog odreda i Glavni štab za Crnu Goru i Boku. Pri KONFERENCIJA NA BASTASIMA tome je posebno naglašena opasnost od ustaškog uporišta Borač i predložena Pod takvim okolnostima susreli su se u štabu Planino-pivskog bataljona na 58 Iz proglasa štaba Planino-pivskog NOP bataljona od 5. decembra 1941. godine, čiji se oriinal Bastasima, krajem decembra 1941, Budo Tomović i Slobodan Princip. Pošto nalazi u Arhivi CK KPJ, 478/III 2 – 58 (41). 59 Na ovom terenu postojala je neka saradnja između partizana i četnika, započeta još od je situacija bila prilično jasna, a zadaci ovih članova glavnih štabova kao i ranije na Romaniji, a što je inače bilo nepoznato na durmitorskom području. Upravo to je bio kraj partizanskih snaga na ovom području određeni, došlo se do zaključka da ovaj saradnje. Otpočinje previranje i organizovanje četničke izdaje, koju je u ovom kraju uporno i vešto momenat treba iskoristiti za jedan sastanak na kome bi se izneli konkretni sprovodio major Boško Todorović, maskirajući svoj izdajničko-razbijački rad izjavama o saradnji predlozi za neposredne akcije partizanskih sanga. Na tom sastanku bili smo: između četnika i partizana, a prema dokumentu potpisanom na Romaniji 1. oktobra 1941. godine. Budo Tomović, Slobodan Princip, Dobrivoje Vidić, Radivoje Dakić i ja.

116 117 Princip je obavestio pristune o stanju u Bosni, a posebno na području romani- U međuvremenu, dok se na durmitorskom području vršila mobilizacija jedinica jskog odreda; Budo Tomović je izneo mišljenje Glavnog štaba za Crnu Goru za napad na Borač, na Romaniji i u istočnoj Bosni došlo je do veoma značajnih i njegovu ocenu situacije, dok sam ja govorio o stanju na području ovog dela promena. – Nemci su otpočeli ofanizovu a četnici, po unapred pripremljenom Bosne, naročito ističući rad četnika i opasnost od ustaškog uporišta u Borču. planu, izdajnički su napuštali položaje bez borbe i koristili sve mogućnosti za Na ovom sasanku data je opšta ocena situacije i doneti su zaključci koji su ušli unutrađnje razbijanje partizanskih jedinica. Sem toga, oni su direktno napadali u izveštaj i predloge Glavnom Štabu za Crnu Goru i Boku. U njima je uglavnom partizanske snage, mučki napadali štabove i otvoreno napadali manje jedinice. izneto: da je veza između Crne Gore i Bosne neophodna na ovom području, koje treba sačuvati i onemogućiti organizovanje četničkih uporišta i stvaranje Vrhovni štab, koji je 25. decembra (posle formiranja 1. proleterske brigade - njihovih jedinica; da je za NOB potrebno aktivirati muslimanske mase, a srpski u Rudom), stigao u Rogaticu, naredio je istog dana neposredno Durmitor živalj zaštititi od ustaškog terora, zbog čega je neophodno da se hitno likvidira skom NOP odredu da na svojoj teritoriji mobiliše dva bataljona i jedan odmah Borač – kao ustaško uporište i glavna prepreka za pvoezivanje slobodnih teri- uputi u pravcu Kalinovika, a drugi pravcu Goražda i Čajniča. „Smatrajte ovo naređenje kao vrlo hitno i postupite odmah po njemu“ – stajalo je u pismu torija Cren Gore, Hercegovine i Bosne na ovom veoma važnom geografsko- 61 strategijskom čvoru. Vrhovnog štaba. Na osnovu toga, a saglasno direktivama Glavnog štaba za Crnu Goru, koje Ovo naređenje Vrhovnog štaba doneo je na Žabljak specijalni kurir Durmitor- - su se zasnivale na ranijim sličnim predlozima, izrađen je i konkretan plan za skog odreda, koji je ranije bio poslat za vezu sa Kalinovičkim odredom i nala zio se u Trnovu. 62 - mobilizaciju crnogorskih jedinica za ostvarenja ove zamisli. U obzir su ug- Tako je sticajem okolnosti ovo vrlo hitno naređenje išlo zao lavnom uzeti Durmitorski i Nikšićki odred iz Crne Gore, a iz Hercegovine sve bilaznim putem: prvo iz rogatice za Trnovo, potom iz Trnova preko Miljevine za jedinice koje bi se mogle u tu srhu organizovati u njenom severnom delu. Pri Bastase, a odatle na Žabljak, zbog čega je stiglo sa priličnim zakašnjenjem. tom se predviđalo i učešće Fočanskog partizanskog bataljona. I četnicima koji Štab durmitorskog odreda je odmah preduzeo mere da se hitno formiraju ova su prilikom razgovora u Foči tvrdili da će učestvovati u takvoj akciji, ostavljena dva bataljona i upute u Bosnu. Jedan je bio sa područja Uskočkog, Drobnjačkog je mogućnost učešća, ali da likvidacija ustaša u Borču ne sme dobiti karakter i Jezero-šaranskog teritorijalnog bataljona, a drugi sa područja dvaju pivskih bilo kakve masovne odmazde nad muslimanskim življem. Pozvan je i major teritorijalnih bataljona – Planino-pivskog i Župo-pivskog. Todorović da se upozna sa idejom ovog napada na Borač i evenutalno se s Pošto je u Pivi već bila u toku mobilizacija za formiranje dva bataljona, koji 60 njim dogovori o zajedničkoj saradnji. su prema ranijem naređenju Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku trebalo da Posle ovog sastanka, negdje oko 25. decembra 1941. Slobodan Princip je učestvuju u napadu na Borač, došlo je do izvesne zabune. Zbog objašnjavanja preko Pive pošao u Hercegovinu, a Budo Tomović je sa izveštajem i konkret- između štaba odreda i pivskih bataljona gdje treba uputiti mobilisani bataljon nim predlozima hitno otputovao u Glavni štab za Crnu Goru. – ka Gacku ili ka Foči – izgubljeno je nekoliko dana. To je bio i razlog što oba bataljona durmitorskog odreda nisu istovremeno došla u Foču. Inače, mobilizacija je izvršena vrlo brzo i bataljoni u najkraćem roku upućeni na izvršenje postavljenih zadataka. UPRAVLJANJE BATALJONA „VOJVODA MOMČILO“ Bataljon koji je mobilisan sa područja Jezero-šaranskog, Uskočkog i I „BAJO PIVLJANIN“ U BOSNU Drobnjačkog teritorijalnog bataljona dobio je naziv „Vojvoda Momčilo“, a onaj iz Pive „Bajo Pivljanin“. Glavni štab za Crnu Goru i Boku prihvatio je ovaj predlog za likvidaciju Borča. Bataljon „Vojvode Momčilo“ – jačine 235 boraca – imao je tri čete: Jezero- Naređena je i mobilizacija boraca i stvaranje jedinica za izvršenje ovog za- šaranski, Uskočku i Drobnjačku. Zbog brzine mobilizacije i hitnosti pokreta, datka. Prema ovoj direktivi Glavnog štaba, Durmitorski odred trebalo je da čim je koja četa prikupljena i organizovana, upućivana je najprečim pravci- mobiliše dva bataljona iz Pive i da ih odmah uputi prema Gacku gdje bi se ma na Šćepan Polje, gde se prikupljanje i povezivanje bataljona predviđalo uključili u opšti rasproed snaga za Borač. One bi dejstvovale pod zajedničkom za 17. januar 1942. godine. odatle je ovaj bataljon, kao i onaj iz Pive kome komandom koja je tek trebalo da se formira. Mobilizacija ovih bataljona u Pivi je naređeno da istovremeno stigne na Šćepan Polje, trebalo da uputi pred- otpočela je oko 10. januara 1942. godine, s tim što su s Bastasa povučene stavnike na Miljevinu, gde je sutradan 18. januara trebalo da se održi save- one dve čete Planino-pivskog bataljona koje su se tamo nalazile još od prve tovanje sa predstavnicima Kalinovičkog odreda. Posle toga bataljoni bi se polovine decembra. Na Bastasima je ostavljena samo partizanska straža od oko 30 boraca, koja se nekolik dana posle toga povukla na Šćepan Polje. 61 U vezi sa ovim Budo Tomović je 25. decembra 1941. sa Bastasa uputio pismo majoru Bošku M. Todoroviću u kome se potpisao kao „Slobodan Mirković“ (Arhiva CK KKPJ dok. 12.457). Todorović na ovo nije odgoviro. On je u međuvremenu otišao u Hercegovinu, gdje je nešto kasnije likvidiran kao 60 Dogovor između predstavnika četničkih i partizanskih odreda za Bosnu i Hercegovinu pot- saradnik Italijana i organizator četništva. pisan 1. oktobra 1941. godine u Han Pijesku (Arhiva CK KPJ – dok. 485). 62 Zbornik III/1, dok 176 118 119 uputili na određeno mesto. mnogo pomagali u normalizovanju uslova i radu. U gradu je zaplenjena izvesna količina pušaka, nešto suvog voća i tekstila, kao i velike količine du- - Jezero-šaranska četa koja je pošla sa Žabljaka 14. januara kretala se prav vana. Radi prikupljanja mesnih partizana, održavanja reda, čuvanja magacina cem, Žabljak – Štuoc – Sušica – Rudine – Šćepan Polje. Ona se 15. januara i drugih poslova, u Foči je postavljena komanda mesta, a za njenog prvog uveče sastala u Polju (crkvičkom) na Rudini sa ostale dve čete koje su došle komandanta postaljen je Novica Šekarić. do Šavnika preko Bezuja i Pišča.63 Bataljon „Vojvoda Momčilo“ povezao je sve svoje delove tek 16. januara pre podne na Rudini, odakle je tog dana uveče Međutuim, videći da su partizanske snage malobrojne, četnici koji su se na stigao na Šćepan Polje i tu prenoćio. Štab bataljona bio je u sastavu: koman- glas o dolasku crnogorskih partizana sledećeg dana u strahu razbežali, počeli dant Đoko Novosel, zamenik komandanta Božo Žižić, politički komesar Vojin su se ponovo okupljati. Pretila je opasnost od njihovog napada na čete u Foči i Jauković, zamenik političkog komesara Vojin Đerković. na Brodu.65 No do toga nije došlo zahvaljujući odličnom držanju ovih četa kao i kolebanju četnika, među koje su doprli glasovi da se svakog časa očekuje dol- Zbog pomenutih okolnosti bataljon „Bajo Pivljanin“, stigao je na Šćepan Polje azak jačih partizanskih jedinica iz Crne Gore, preko Šćepan Polja i Bastasa. tek 22. januara. Drugi bataljon Durmitorskog odreda „Bajo Pivljanin“ – tri čete sa ukupno 270 Na Šćepan Polju 16. januara trebalo je da budu i kuriri Kalinovičkog odreda sa boraca – u koji je većinom ušlo ljudstvo predviđeno za pokret prema Gacku i vestima i dnevnim redom za savetovanje u Miljevini. Međutim, oni nisu došli. Borču, prikupio se na Pišču 20. januara 1942. i sutradan krenuo preko Šćepan Umesto toga na Šćepan Polje je stigla poruka iz Trnova da se u ovo mesto Polja ka Foči. Komandant bataljona bio je Mitar Kecojević, zemenik koman- najhitnije uputi jedna četa i da se poveže sa štabom Kalinovičkog odreda. Sve danta Radosav Bajagić, politički komesar Obren Blagojević, a njegov zamenik ovo je uticalo da se dalje kretanje i rad bataljona „Vojvoda Momčilo“ unekoliko Spasoje Šarac. Zbog velike hladnoće i vrlo visokog snega kretalo se kolonom izmeni. Predviđeno savetovanje na Miljevini nije održano, pa prema tome nije po jedan slabim seoskim prtinama, tako da se umesto za dva u Foču stiglo ni bilo dogovora o daljima akcijama i saradnji bataljona Durmitorskog odreda posle tri dana napornog marša, odnosno tek 23. januara posle podne. Sa sa bosanskim partizanima. Zato je štab bataljona „Vojvoda Momčilo“ nastavio bataljonom sam bio i ja kao komandant Durmitorskog odreda.66 rad u duhu opštih direktiva dobijenih od Štaba Durmitorskog odreda još na po- lasku. Pri tome je uzet u obzir najnoviji razvoj situacije i htini zahtev iz Trnova, Dolazak bataljona „Bajo Pivljanin“ u Foču pao je u pravi čas. Četnici su postajali gde je rano izjutra 17. januara upućena Jezero-šaranska četa. Ona je posle sve drskiji i ponovo su počeli da se okupljaju u razne čete i vršljaju po selima veoma napornog puta od sela Huma preko Bastasa, Broda, Miljevine i Tovića oko Foče, pa i na Brodu, dok se nešto četnika-bradonja sa ukrštenim redenic- stigla kasno u noć 18. janurara u Trnovo i stavila se na raspolaganje Štabu ima vrzmalo po periferiji Foče. Međutim, po dolasku bataljona „Bajo Pivljanin“ Kalinovičkog odreda.64 i oni su se razbežali, a seljaci – četnici iz okolnih sela razišli se kućama. kada je ovaj naš bataljon ušao u Foču, na drumu pored Drine dočekala ga je grupa Uskočka i Drobnjačka četa ostale su na Šćepan polju još 18. i 19. januara. boraca i štab bataljona „Vojvoda Momčilo“ sa komesarom bataljona Vojinom Za to vreme njihove patrole obilazuile su obližnja sela na desnoj obali Drine Jaukovićem. Pored njih, na ulici je bilo još stotinak preplašenih slabo odevenih i razoružavale neke četničke grupice. Rano izjutra 20. januara i ove dve čete i promrzlih muslimanskih žena i dece, među kojima se jedva nalazio poneki su krenule u pravcu Foče. Na Brodu je ostavljen jedan vod iz Drobnjačke čete muškarac. U nameri da se vidnije obeleži dolazak jačih partizanskih snaga i da obezbeđuje ovu raskrsnicu puteva, čisti četničke grupe i čuva zaleđe četa prekid dvomesečnih četnipčkih nedela i strahota, improviziran je mali narodni Foči. Štab bataljona produžio je sa preostalim delovima za Foču, u koju je zbor. Na ulici, ispred štaba bataljona „Vojvoda Momčilo“, iskupila se uglavnom ušao istog dana oko 3 časa posle podne. ona sirotinja koja je na drumu dočekala dolazak partizana. Strah i nesigurnost Četničke jedinice koje su tu harale i ubijale još od početka decembra, razbežale nisu mogli iščeznuti za tako kratko vreme. Ali, i ova skupljena mala grupa ljudi, su se ne dajući nikakav otpor. Oficiri – četnici, sa Sergijem Mihajlovićem na žene i dece, koja se sad osećala sigurnom pod zaštitom partizana, pružala je čelu, pobegli su u Čajniče i na Zaborak, odakle su neki kasnije otišli u Srbiju. sliku malog mitinga na ulici, sada već slobodne Foče. Tom prilikom je komandant Durmitorskog odreda govorio, sa balkona kuće Mija Jeremića, o ciljevima Bataljon „Vojvoda Momčilo“ smestio se u Foči i pošto je prethodno preduzeo NOB i nedeljivom bratstvu naših naroda. Bio je to prvi partizanski miting u potrebne mere obezbeđenja i zaštite, počeo je da radi na naormalizovan- ovom gradu. ju života u grdu i na pripremama za organizovanje narodne vlasti. Još na putu između Šćepan Polja i Foče, štabu bataljona prikučljučili su se Rade Sutradan je izvršen novi raspored jedinica. Pored četa bataljona „Vojvoda Stefanović, komandant, i Momo Kočović, politički komesar Fočanskog parti- Momčilo“ u Foči su zadržane još dve čete bataljona „Bajo Pivljanin“, dok zanskog bataljona, koji se bio raspao. Oni su, kao poznavaoci prilika u Foči 65 Isto. 63 Kurir je bio Pero Žarković, student prava, član KPJ. 66 Pod ovim utiskom Štab bataljona „Vojvoda Momčilo“ naredio je evakuaciju izvesnih namir- 64 Radovan Vojinović: „Od Durmitora do Igmana 1942. godine“, Istorijski zapisi knj. VII, Cetinje, nica i opreme iz Foče u bazu na Šćepan Polju – gdje je formiran stalni magazin. Ove mere preduzi- oktobar – decembar 1951. mane su u saglasnosti sa Štabom Kalinovičkog odreda (Zbornik IV/4, dok. 6).

120 121 je njegova treća četa upućena na Ustikolinu (12 km severno od Foče) da bude pod komandom komandanta Durmitorskog odreda. Zadatak je bio hitan, razoružava lutajući četničke grupe, izviđa prema Goraždu, sazna što više o te je pokre bataljona trebalo izvršiti odmah po prikupljanju njihovih delova, mestu i pokretima 1. proleterske brigade i Vrhovnog štaba i pripremi osnivanje a najkasnije pre zore sledećeg dana, 26. januara. U Ustikolini bataljonu je NOO u tom mestu. trebalo da se priključi i njegova četa koja se tamo nalazila, ostavljajući samo jednu desetinu kao stalnu stražu. Istog dana u Foči je održan sastanak sa grupom od 30 – 40 građana radi osnivanja narodnooslobodilačkog odbora. pripreme u tom smislu počeo je da Sutradan 26. januara oko 6 časova izjutra iz Foče su krenule dve čete batal- vrši štab bataljona „Vojvoda Momčilo“ odmah po dolasku u Foču. Odlučeno je jona „Bajo Pivljanin“ i Kraljevačka četa. U isto vreme, četi koja se nalazila na da se odmah oformi NOO Foče, za čijeg je prvog predsednika izabran Gavro Ustikolini, upućen je krurir sa naređenjima da se kreće prema Goraždu kao Vuković, stolar, a za sekretara Ratko Tošović.67 prethodnica. Bio je mrazovit januarski dan, sa velikim snegom. Drigna je pored obale bila zaleđena. Kolona se kretala sa obezbjeđenjima. Uz put smo naila- Posle formiranja odbora, na sastanku je zaključeno da se preduzmu mere za zili na teške prizore: mnogobrojni izmrcvareni leševi muslimana – ljudi, žena i normalizovanje života u gradu i da se među stanovništvom razbije strah od dece – žrtve krvavog četničkog terora, ležali su u Drini i oko njenih obala. Neki četnika. Sem toga trebalo je hitno organizovati ishranu mnogih porodica koje zakačeni u vrbacima ljuljali su se u vodi ili ležali oko reke ispod strmih obala. - su zbog četničke pljačke ostale bez ičega. To su bili najpreči neposredni za Teško je bilo nagovoriti borce da ne zastaju i ne gledaju. Smrknuta lica razgo- daci prvog NOO u Foči. Odbor je istog dana pristupio poslu. varali su o ovim zločinima, preteći njihovim vinovnicima. U Ustikolini kolonu je sačekao Uroš Popović, komandir čete koja je ovde bila OSLOBOĐENJE GORAŽDA I POSEDANJE NOVIH POLOŽAJA stacionirana. On je već bio odredio 12 boraca koji će tu ostati kao stalna straža, pod komandom Toma Vukovića, a glavninu čete je isturio ispred kolone kao njenu prethodnicu. Sa retkim i kratkim zastancima kolona je kasno popodne stigla na domak sela Mravinjca, pred kojim se prvi put u toku ovog marša srela Od dolaska jedinica Durmitorskog odreda u Foču, ovo mesto je bilo potpuno s četnicima. Patrole prethodnice zadržale su na putu dva kamiona sa oko 30 – pod partizanskom kontrolom, sa narodnom vlašću. Otada se događaji ovde 40 četnika sa Blagojem Perendijom, zamenikom komandanta četničkog batal- smenjuju velikom brzino. Već 24. januara kasno uveče u Foču stižu Moša Pi- jona iz Goražda, koji je izjavio da su Krezovićevi četnici spremni da sarađuju s jade, Mitar Bakić i Kosta Nađ i ceo Beogradski bataljon 1. proleterske brigade, partizanima. Četnici su razoružani i svrstani u kolonu blizu začelja. Sanitetski sa komandantom Miladinom Ivanovićem i političkim komesarom Čedom materijal bataljona i druge teže stvari natovareni su na kamione, zajedno sa Minderovićem. Sutradan 25. januara 1942, u Foču je došao i drug Tito sa četničkim oružjem. Sa partizanskim obezbjeđenjem na kamionima kolona je Vrhovnim štabom. Time je u Foči stvoren drugi centar, posle Užica, odakle nastavila pokret prema Goraždu. će nekoliko meseci Vrhovni štab i CK KPJ rukovoditi ustankom naroda Jugo- slavije. Vrhovni štab se smestio u hotelu „Gerstl“. Na samom ulasku u grad, gdje je kolona stigla u prvi mrak, bio je postrojen ceo četnički bataljon – oko 200 naoružanih ljudi – sa komandantom Krezovićem i Istog dana uveče Vrhovni štab je saopštio novi zadatak za pomenuta dva njegovom ličnom pratnjom (grupom dobro naoružanih četnika) i dve zastave bataljona Durmitorskog odreda – bataljon „Vojvoda Momčilo“ ostaće zasada u ispred stroja – srpskom trobojkom i crnom četničkom sa mrtvačkom glavom. Foči pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba, a bataljon „Bajo Pivljanin“ krenuće za Goražde. Kasnije će bataljon „Vojvoda Momčilo“ dobiti zadatak da Kada je Krezović počeo da govori o spremnosti za saradnju, o izbegavanju pro- čisti područje Kalinovičkog odreda od četničkih delova i oslobodi Kalinovik od livanja bratske krvi i slično, odgovorili smo odlučno i kratko da nema nikakvih Italijana. u sastav bataljona biće vraćena i njegova četa iz Trnova. pregovora ni pogađanja: ne postoje dve vojske koje treba da se sporazumeva- ju, već samo jedan narodnooslobodilački porekt i njegova vojska – partizani. Bataljon „Bajo Pivljanin“ je sa tri svoje čete – od kojih je jedna bila na Ustikolini Zbog toga četnici moraju smesta da polože oružje, a ko bude za poštenu – trebalo da krene iz Foče preko Ustikoline i Osanice za Goražde, da oslobodi narodnu borbu dobiće ga. Ne obazirući se na njihove izjave, naređeno je da ovo mesto, razoruža četničke jedinice koje se tamo nalaze, zavede red i us- se četnička zastava oduzme i uništi, a trobojka preda partizanskom bataljonu. postavi narodnu vlast u gradu. O svemu je imao da odmah izveštava Vrhovni Četnici su odvedeni u kasarnu na obali Drine, gde se ranije nalazilo sedište štab, od koga će neposredno dobijati dalja naređenja i direktive. Za izvršenje belogardejskog kadetskog korpusa. Tu su razoružani i zadržani celu noću. ovog zadatka bataljon je bio ojačan jednom četom Kraljevačkog bataljona 1. proleterske brigade, koja se trenutno nalazila u Foči. Ova četa imala je u svom U gradu je u toku noći sprovedena puna kontrola i vojničko obezbeđenje; za- sastavu vod pratećih oruđa, a bila je vična uličnim borbama, ukoliko bi do njih posednute su pošta i železnička stanica, blokirani mostovi na Drini, isturene došlo. Naređeno je da i ona, kao i jedinice koje se budu mobilisale na terenu, straže u pravcu Ustiprače i Popovog Dola. U gradu je električno osvetljenje 67 Ranije sam bi komandant teritorijalnog Planino-pivskog bataljona, a posle odluke o stvaran- uredno funikcionislo. Cela akcija od dolaska u Goražde odvijala se neočekivano ju Durmitorskog NOP odreda na Žabljaku, postavljen sam za njegovog komandanta. U tom svojstvu povoljno i brzo. – komandanta odreda – bio sam i sa ovim bataljonim za sve vreme njihovog boravka u istočnoj Bosni. 122 123 U naređenju o čišćenju Goražda i razoružanju četnika bila je predviđena i su raspoređene oko Rogatice, u selima Kukavice, Maljevići i drugim. Kasnije likvidacija Gojka Krezovića, komandanta ovog četničkog bataljona. No, posle je i četa Kraljevačkog bataljona iz Goražda upućivana na kraće zadatke prema nekoliko časova boravka u Goraždu, zaključeno je da bi to bilo štetno. Napro- Mesićima i Rogatici. tiv, posle dužeg razgovora te noći s Krezovićem i drugim četnicima, stekao se utisak da je moguće i realno da se on i najveći broj ljudi iz njegovog bataljona Prema tome još prvih dana vojničkih akcija ove čete Durmitorskog odreda vežu za narodnooslobodilačku borbu. Srećom je telefonska linija s Fočom orjenitasane su iz Goražda u tri pravca: Goražde – Bare – Renovica – Prača; bila ispravna. Oko ponoći izvešten je Vrhovni štab o oslobodjenju Goražda, Goražde – Mesići – rogatica i Goražde – Ustiprača – Međeđa. One su od kraja razoružanju četnika i o merama koje su preduzete za obezbeđenje. Istovre- januara do polovine marta 1942. godine proširivale slobodnu teritoriju, vršile meno je predloženo da se naređenje o likvidaciji Krezovića izmeni, s obzirom pritisak na najbliže neprijateljske garnizone i onemogućavale četnicima da se ponovo prikupe i organizuju. na stanje kakvo je zatečeno u Goraždu. Vrhovni štab se složio sa ovim pred- 68 logom. Upućivanjem na položaje svih četa bataljona „Bajo Pivljanin“, delom izmešanih 69, Sutradan 27. januara – prvog dana partizanskog boravka u Goraždu – otpočeo sa ljudstvom bivših četničkih jedinica (sada jedinica dobrovoljačke vojske - je vrlo živ i raznovrstan rad. Tako su u toku prve sedmice u gradu i neposrednoj kao što je bio slučaj sa trećom četom ovog bataljona, čiji je komandir bio Milu - okolini postavljena obezbjeđenja i organizovana čvrsta kontrola, zašto su bile tin Mićanović), zaposednuti su važni položaji na komunikaciji Višegrad – Sara određene jedna četa bataljona „Bajo Pivljanin“ i Kraljevačka četa. Druga četa jevo, i to na realaciji od Međeđe do blizu Prače. Pri tome je ustanovljeno da su bataljona „Bajo Pivljanin“ vraćena je, na zahtev Vrhovnog štaba, privremeno se one nemačke jedinice, koje su dejstvovale protiv partizana u januaru 1942. u Foču, radi intervencije u Hrčavki, gdje su se pojavili ustaški delovi iz Borča. godine, sada povukle; da se u najbližim garnizonima, Prači i Rogatici, nalaze Štab bataljona „Bajo Pivljanin“ ostao je u Goraždu i neposredno rukovodio ak- ustaše i domobrani i da se četnici ponovo prikupljaju. cijama, a njegova četa koja je tu zadržana raspoređena je na straže u okolini Ovakvo stanje uticalo je na odluke o narednim akcijama, koje su vršene po grada. Jedna u jačini voda postavljena je u s. Mravinjac, a druga na Kopače da neposrednim naređenjima Vrhovnog štaba. Jedan od važnih zadataka bio bi patrolirala prema Ustiprači. Na desnoj obali Drine obezbeđene su bolnica je obezbeđenje termoelektrane na Mesićima. I pored toga što je posedanje i železnička stanica. Prema Miljenu, u pravcu Čajniča, upućivane su patrole. položaja ispred Rogatice ova elektrana ostala na slobodnoj teritoriji, za njeno - Četa Kraljevačkog bataljona ostavljena je kao stalna posada u gradu. Računalo čuvanje određen je poseban vod. Centrala je bila delimično oštećena u rani se da će ona, sa uzdignutijim kadrom biti od pomoći u političkom radu. jim borbama, pa su predzete sve mere da se obezbjede stručni radnici koji bi je potpuno osposobili za rad. za taj posao angažovan je Milisav Racković, Preostala treća četa bataljona „Bajo Pivljanin“ podeljena je na dva dela. Sa jed- borac Seljanske čete, koji je kao majstor i ranije radio u centrali. Pošto su nim delom (dva voda) ostao je komandir, a s drugim (takođe dva voda) politički izvršene popravke i obezbeđeno goviro i mazivo, centrala je normalno radila. komesar čete. U međuvremenu, pročišćen je Krezovićev četnički bataljon. Je- Obezbeđenjem električne energije omogućeno je ponovno korišćenje radio- dan njegov deo otpušten je kućama, pošto su to bili seljaci iz okolnih sela, a veze Vrhovnog štaba.70 ostatak (oko 120 boraca) je ponovo naoružan, podeljen u četiri voda, od kojih su po dva pridata grupama treće čete bataljona „Bajo Pivljanin“. Time su dobi- Pored električne centrale na Mesićima, u tome rejonu zaposednuta je i jene dve nove čete od po četiri voda. Ove mešovite čete, jačine preko 200 bo- Ustiprača, odakle je patrolama kontrolisan teren u pravcu Međeđe i mosta na raca, upućene su na položaje i to jedna na pravac Goražde – Jabuka – Mesići, ušću Lima u Drinu. Jedan vod sa Ustiprače prebačen je kasnije u pravcu sela a druga na pravac Ćgoražde – Hranjen – Bare. Četa koja je upućena prema Radića, čime je omogućena kontrola znatno šire prostorije. ovi delovi imali su Barama produžila je kasnije ka Renovici i zaposela je. ona je za sve vreme zadatak da patroliraju u pravcu Međeđe i drže pod kontrolom most na Limu i boravka u ovom kraju ostal ana položajima Hranjen – Bare – Turkovići i dva da spreče evenutalno nadiranje Italijana od Višegrada preko ovog mosta, koji puta sadejstvovala Kraljevačkom bataljonu 1. proleterske brigade u napadu se zbog nedostatka eksploziva i drugih sredstava nije mogao porušiti. Trebalo na ustaše u Prači. Pored toga, rušila je komunikacije, sprovodila politički rad i je da oni isto tako razjure četniče delove koji su se prikupljali selu Dubu i da pomagala akcije nekih meštanskih četa (Čvorske i drugih). obezbeđuju pionirsko-minerski vod koji je rušio železničku prugu Ustiprača – Međeđa. U duhu opštih direktiva Vrhovnog štaba, ovu prugu trebalo je što Kratko vreme posle odlaska ovih ojačanih mešovitih četa, pošle su iz Goražda više oštetiti i učiniti je neupotrebljivom za prebacivanje neprijateljskih trans- na nove položaje u pravcu Rogatice, odnosno Ustiprače, i ostale dve čete porta. Minerski vod je uglavnom rušio važnije i osetljivije objekte na pruzi, dok bataljona „Bajo Pivljanin“. Štab bataljona smestio se u selu Varošištu, a čete su za onesposobljaanje same pruge angaživani borci kad god je za to bilo

68 Posle odlaska Vrhovnog štaba, u opštem sklopu organizovanja narodne vlasti u srezu 69 Cele te noći Gojko Krezović je zadržan u partizanskom štabu. Sutradan je obrijao bradu i fočanskom unekoliko je reorganizovan i ovaj prvi fočanski NOO. Za predsednika je izabran Novica prišio petokraku. Poginuo je 1943. godine kao kapetan NOV. Šekarić, za potprerdsjednika Gavro Vuković, a za sekretara Luka Božović. Odred je proširen sa još 70 Vrhovni štab je januara 1942. izdao naredbu kojom se „pristupa stvaranju jedinica nekoliko novih članova. narodnooslobodilačkih dobrovoljačakih odreda“ (Zbornik II/1, dok. 115)

124 125 mogućnosti. Tako su temeljito porušeni mnogi potporni zidovi skinute šine i ukazivanja pomoći i usmeravanja daljeg rada na ovom terenu. U isto vreme je srušeni mostovi na relaciji Ustiprača – Međeđa, Ustiprača – Mesići i mesići – 4. februara, odlukom Vrhovnog štaba postavljeno jedno vojno rukovodstvo za Renovica. široko područje ovog dela Bosne (Operativni štab NOP i dobrovoljačkih odrda za istočnu bosnu, a za komandanta je određen Slobodan Princip Seljo). I ovaj U tom periodu vršen je stalni pritisak na ustaše u Rogatici, vođene su borbe Operativni štab za istočnu Bosnu smestio se u Goražde, u pomenutu zgradu, u pravcu Prače i sprečena dva pokušaja Italijana iz višegrada da se preko gdje je ostao sve do odlaska na Romaniju. Tako je ovo mesto postalo jedan od Ustiprače probiju u goražde. Uporedo s tim, intenzivno se radilo sa ljudstvom partizanskih centara gdje se neprestano radilo. meštanskih četa da bi se otrglo četničkog uticaja i uključilo u dobrovoljačku vojsku. U tome je bilo uspeha, a to je kasnije rađeno zajedno sa Opera- Prilikom dolaska partizanskih jedinica, u Goraždu je zatečeno nešto robe u tivnim štabom za istočnu Bosnu. Posle uključivanja Krezovićevog bataljona u četničkim magacinima. To su uglavnom bili opljačkani ostaci iz radnji u Foči ili dobrovoljačku vojsku, taj uspeh je ponovljen i sa još nekoliko drugih četa (Go- u samom Goraždu, koje četnici nisu uspeli da odnesu. No, to su bile neznatne jka Gladanca, Boška Lakića, Vukašina Lučića i drugim). Neke od ovih četa bile količine. Znatnije su koristile veće količine suvih krušaka, oraha, i rakije Od s prilično kolebljive i nesigurne, a među nekima su prikriveno delovali četnički krušaka se pravio hleb, orasi su davani borcima kao deo ddnevnog sledovanja nastrojeni oficiri bivše jugoslovenske vojske. Pa i pored toga, većina njihovog hrane, a rakija je prodavana seljacima za žito i druge namirnice bilo u mestu, ljudstva zadržala se u redovima dobrovoljačke vojske. bilo, i to većim delom, u Foči. Ovim kruškovim hlebom hranile su se prilično dugo partizanske jedinice na celom poručju od Romanije do Foče. Tekstil i - Bilo je takođe i drugih meštanskih četa i grupa s kojima je odmah uspostav drugo što je moglo poslužiti za odeću i obuću prerađivano je za vojsku. U tu ljena dobra saradnja i koje su se odlično borile. Takva je, u prvom redu, bila svrhu organizovane su radionoce, koje su od prvih dana radile vrlo dobro. - Gučevska četa Ratka Jovića koja je imala odlične borce, zatim delovi Seljan Tako je organizovana muška krojačka radionica u kojoj su radili Mašo Pilav, ske čete braće Rackovića i neke druge. Ahmo Mašala, Miloš Stanojević; zatim ženska krojačica – Đuka Dokić, Ksena Tanasković, Kristina Obradović, Biba Fazlagić, Fata Kuljuh, Bahra Bijedić, Sa- veta Đurović, Fadila Begović, Sofa Efendić; opančarska radionica – Branko ORGANIZACIJA NARODNE VLASTI Stevović, Salko Aganović, Jusuf i Mujo Dobričanin i Redžep Hairlić; obućarska radionica – Omer Kurtović, Ismet Baščelija, Šućro i Avdo Sijerčić, Stevo I TERITORIJALNIH SLUŽBI Stevanović Paprika. Sve ove radionice izrađivale su novu odeću i obuću ili prepravljale polovnu (rublje, čakšire, koporane, opanke, cipele, kape i drugo). Pre dolaska ovih jedinica, u Goraždu nije postojala nikakva organizacija Ove namirnice, odeća i obuća izdavani su na trebovanja jedinicama na NOP. Odmah, sutradan po dolasku bataljona „Bajo Pivljanin“ i Kraljevačke položajima. Organizovanje radionica izvršeno je još u toku prve nedlje po dol- čete, preduzete su mere da se poveže sa meštanima i prikupi aktiv saradnika asku partizana u Goražde. Roba koja nije neposredno služila vojnim jedinicama radi organizovanja narodne vlasti. Ubrzo je okupljena grupa simpatizera, vrlo (posuđe, alati i slično) prikupljena je u magacine, a zati su organizovane pro- raznovrsnog profefesionalno-socijalnog sastava, koja je sačinjavala jezgro davnice, gde je po određenim cenama prodavana građanstvu. Jedna od prvih buduće partijske organizacije. Među njima se isticao skormni i NOP-u oda- prodavnica, kojom je rukovodio Omer Begović, bila je u dućanu Pljevljakovića. ni obućar Omer Kurtović. Od žena najaktivnije su bile K Ksena Tanasković, Bila je organizovana i berbernica kojom je rukovodio Mujo Bijedić U njoj su Rajka Savićević i Biba Fazlagić. Svojim informacijama i vezama znatno je radili Mišo Đoković, Edhem Sijerčić i drugi. Pekar i glavni majstor za kruškov pomogao i Stevo Elata, seljak, borac i komandir Vražaličke čete koja se u hleb bio je Stevan Davidović, a vodeničar i od ranije partizanska veza Mujo leto i jesen 1941. godine aktivno borila pod komandom Slaviše Rajnera, Čiče Kitan. s Romanije. U ovom aktivu ubrzo su se našli Deso Šarenac, Mujo Bijedić, Od nekoliko kamiona i lakih kola koji su zatečeni u Goraždu organizovan je Vaso Droca i još neki. Uporedo sa prikupljanjem aktivista, organizovan je i vozni park. Tim je stvorena osnova za živ saobraćaj koji se kasnije razvio prvi narodnooslobodilački odbor i uspostavljena komanda mesta u Goraždu, između Goražda i Foče. Pošto nije bilo dovoljno benzina vozila su prepravl- koja je počela sa radom krajem januara. Prvi komandant mesta bio je Deso jana na sauh-gas. Uspostavljen je i železnički saobraćaj. Šarenac. Za prvih četrnaest dana od dolaska partizana, u Goraždu je otpočeo intenzivan Operativni štab durmitorskog odreda71 smestio se u Goraždu u zgradi bivše i raznovrstan rad i živa aktivnost. Ali, za nastavljanje ovako široko započetog Sreske ispostave, gdje je ostao sve do povratka jedinica odreda u Crnu Goru. rada oko stvaranja narodne vlasti i oformljenja masovnih organizacija, bile su U Goražde je 1. februara došao član Vrhovnog štaba Sreten Žujović Crni radi potrebne druge snage. Radi toga je u Goražde došlo nekoliko rukovodilaca 71 Tih dana u Goraždu je počela da funkcioniše radio-služba Vrhovnog štaba. Odavde je oko NOP iz Bosne, koji su se, sitacijem okolnosti, tih dana našli u Foči. Oni su or- 10. februara prvi put uspostavljena direktna veza sa Sovjetskim Saevezom. Šifrant je u Goraždu tada ganizovali, usmeravali i sprovodili dalji svestrani rad na ovoj slobodnoj teritoriji. bio profesor Pavle Savić, a radio-telegrafista Veljko Dragićević.

126 127 Operativni štab durmitorskog odreda i dalje je radio na mobilizaciji za Za oko dva meseca boravka na području Kalinovičkog odreda, sve tri čete bataljone dobrovoljačke vojske sa područja Goražda i Čajniča. jer, prema bataljona „Vojvoda Momičilo“ izvršile su niz uspešnih akcija u ovim krajevima. naređenju Vrhovnog štaba, sa ovog područja je trebalo stvoriti poseban Tako je Jezero-šaranska četa još prilikom marša od Šćepan Polja prema Trn- odred dobrovoljačke vojske. Pre odlaska na romaniju, Slobodan Princip ovu susrela 18. januara jednu četničku kolonu, razoružala 40 četnika i zaple- Seljo se posebno posvetio stvaranju omladinskih udarnih četa i lično ruko- nila četničku kooru i 32 konja natovarena hranom i namirnicama oduzetim iz vodio njihovom političkom i vojničkom obukom. Ove omladinske čete bile su okolnih muslimanskih sela. Kad je noću 18/19. januara četa stigla u Trnovo, predviđene za udarne bataljone. No, mobililzaciju i formiranje četa i bataljona dobila je naređenje od štaba Kalinovičkog odreda da u tom mestu blokira deo dobrovoljačke vojske i dalje je sprovodio Operativni štab Durmitorskog odre- kukća i likvidira četnički štab koji se tamo nalazio.73 Ona je to izvršila iste noći i da, i to uspješno. Prema stalni instrukcijama i uz pomoć ovog štaba, na mobi- tom prilikom zarobila i razoružala 32 četnika (četnički štab i posadu u Trnovu). lizaciji su, pored drugih, najviše radili Gojko Krezović i Stevo Eleta. Opeativni Ovu akciju, kao i sam dolazak crnogorskih partizana, stanovništvo Trnova i štab Durmitorskog odreda je pismom od 23. februara 1942. izvestio Vrhovni okolnih mesta toplo je pozdravilo. Narednih dana četa je obilazila okolna sela li štab o formiranju 1. čajničkog bataljona narodnooslobodilačke dobrovoljačke razoružavala manje četničke grupe, pomagala oko mobilizacije za partizanske vojske, o sastavu štaba bataljona kao i o formiranju više drugih četa.72 Dva jedinice, održavala političke konferencije sa odraslima i omladinom, tumačila bataljona dobrovoljačke vojske bila su već organizovana i učestvovala su sa im ciljeve NOP, objašnjavala potrebe zajedničke borbe, bratstvo i jedinstvo proleterski brigadama u čišćenju četničke baze na Borikama. Negde polovi- naroda, razobličavajući u isto vreme izdajnički rad ustaša i četnika. nom marta formiran je od ovih novomobilisanih jedinica posebni Drinski odred dobrovoljačke vojske koji je imao pet bataljona. Ovaj odred je, polovinom mar- Tih dana štab Kalinovičkog odreda odlučio je da se likvidira ustaško uporište u ta, na položajima prem Rogatici i Prači zamenio delove Durmitorskog odreda. s. Dujmovićima ispod Treskavice. U toj akciji učestvovala je i Jezero-šaranska četa sa još nekim jedinicama Kalinovičkog odreda. U višečasovnoj oštroj borbi 27. januara iz ove čete poginulo je šest boraca (Ivan V. Dedeić, vodnik, Veljko P. Aleksić, Dušan M. Žugić, Lazar Radulović, Vukašin M. Badnjar i Momčilo BATALJON „VOJVODA MOMČILO“ NA PODRUČJU M. Obradović). Početkom marta 1942. godine četa je iz rejona Trnova došla u KALINOVIČKOG ODREDA sastav svog bataljona, koji se tada nalazio u s. Jelašcima kod Kalinovika. Uskočka četa je na svom putu iz Foče prem Ulogu, ostavila jednu desetinu u Miljevini kao stalnu stražu pod komandom Ljuba Mikića, koja je tu ostala sve Posle odlaska bataljona „Bajo Pivljanin“ u Goražde, u Foči se još uvek nalazio do povratka bataljona u Crnu Goru. Glavnina čete produžila je prema Ulogu i bataljon „Vojvoda Momčilo“, bez Jezersko-šaranske čete koja je i dalje os- ostala na području Boračke župe nešto preko mesec dana. Za to vreme ona tala u Trnovu. No, i ove dve čete su uskoro krenule na nove zadatke. Naime, je, sama ili sa delovima 1. proleterske brigade, vodila više borbi protiv ustaša Uskočka četa je sa zamenikom političkog komesara bataljona već 26. januara iz Borča. pored vojničkih akcija, ona je razvijala i vrlo živ politički rad, naročito upućena iz Foče u pravcu Kalinovika, dok je Drobnjačka sa štabom bataljona s omladinom. Pored ostalog, njena partijska ćelija učlanila je u Bosansko- ostala u Foči kao posadna jedinica do 5. februara, kada je i ona upućena u hercegovački omladinski savez 564 omladinca.74 rejon Kalinovika. Drobnjačka četa je sa štabom bataljona upućena iz Foče prema Kalinoviku Posle odlaska bataljona „Bajo Pivljnin“ iz Foče bataljon „Vojvoda Momčilo“ tek 5. februara.75 Tu se zadržala opsedajući italijanski garnizon u Kalinoviku, je dobijao zadatke neposredno od Vrhovnog štaba (od načelnika), dok su u čemu su povremeno učestvovali i delovi 1. proleterske brigade. Za sve to njegove čete po odlasku na teren bile: ona u Trnovu pod komandom štaba vreme štab bataljona se nalazio u selu Jelašca. Kalinovičkog odreda, a Uskočka, dok je bila u Boračkoj župi kao i Drobnjačka kad je kasnije stigla u rejon Kalinovika, pod komandom štaba 1. proleterske Početkom marta iz Trnova je stigla u sastav bataljona i Jezero-šaranska četa. brigade. Tih dana stigla je i jedna grupa od desetak boraca iz Sandžaka i uključila se 72 Partizanskim jedinicama, od čete pa dalje, komandovali su štabovi (kod čete k o m a n d a) u svoju Drobnjačku četu. To su inače bili borci one čete koja je u decembru od po četiri člana. Kako je već rečeno, sa bataljonom „Bajo Pivljanin“ u Goražde je došao i koman- 1941. i januaru i februaru 1942. dejstvovala u Sandžaku, učestvujući zajedno dant Durmitorskog odreda, pod čijom su komandom bile još neke jedinice na tom području. Pošto su sa pljevaljskim partizanima i u oslobođenju Čajniča i likvidaciji četničke baze glavni deo tih snaga sačinjavali borci iz Durmitorskog odreda, to se i štab koji je njima komandovao na Zaborku. – za razliku od štaba durmitorskog odreda na Žabljaku – zvao Operativni štab durmitorskog odrreda. U početku se mislilo da tamo treba da dođe i politički komesar Odreda sa Žabljaka, ovo tim pre što je Dolaskom u Foču i Goražde, u odlučnim danima druge neprijateljske ofanzive, u prvi mah bilo shvaćeno da je i bataljon „Vojvoda Momčilo“ samo privremeno odvojen. No, kako ovo januara 1942, i čišćenjem ovih mesta i njihove okoline od četnika, jedinice nije sprovedeno Operativni štab je oformljen na taj način što je pored komandanta postavljen još je- 73 Zbornik IV/4, dok. 16. dan član (Stevo Eleta) i Jovanović ovaj štab ostao je sve do 16. marta 1942. godine, kada su partizani 74 Radovan Vojnović: „Od Durmitora do Igmana 1942. godine“, Istorijski zapisi, Cetinje, okto- Durmitorskog odreda napustili Goražde. bar – decembar 1951. knj. VII, str. 231. 75 Zbornik IX/1, dok 45. 128 129 Durmitorskog odreda su znatno doprinele onemogućavanju uspostavljanja partijskog rada u ovim bataljonima. Nedostajao je onaj neprekidni, sistematski četničkih uporišta na ovom području i stvaranju preduslova za organizaciju i svakodnevni rad Partije koji je obezbeđivao njen odlučujući uticaj. Pored ovih narodne vlasti. osnovnih, bilo je i drugih uzroka koji su tada ocenjeni kao važni i odlučujući. Naime, kad je sprovođena mobilizacija za ove bataljone, objašnjeno je da se Bataljoni Durmitorskog odreda „Vojvoda Momčilo“ i „Bajo Pivljnin“ ostali su u u akciji ide na dva meseca, jer je postojala takva direktiva. A ukoliko se posle istočnoj Bosni od polovine januara do pred kraj marta 1942. godine. U pismu dva meseca akcije produže, rečeno je da će ljudstvo biti zamenjivano. Sem Vrhovnog štaba od 30. januara 1942. godine upućenom Glavnom štabu za toga, i ovom prilikom je vrlo živo funkcionisala ona, u ratu uvek prisutna, nevi- Crnu Goru, pored ostalog, stoji i ovo: dljiva veza obaveštavanja i doturanja novosti, koje su u stvari često bile dobro „... Primili smo vaše pismo od 11. januara, kao i ostale materijale. U tom pismu sračunata i vešto ubačena neprijateljska propaganda. Među takve spadale su vi saopštavate da ste izdali naređenje za mobilizaciju i formiranje dva batal- i „vesti“ o bombardovanju Pivskog manastira, o prodoru četnika iz Kolašina na jona iz Durmitorskog NOP odreda, koji su prema našem naređenju imali za- Boan i sl. Zatim je po četama bilo i prepričavanja kako u proleterskim brigad- datak da čiste oko Foče. Saopštavamo vam da su oba bataljona već izvršila ama nema srbijanskih seljaka, već samo intelektualaca i poneki rad itd. 76 svoj zadatak“. Kad je saznao za ove pojave, Vrhovni štab je odlučio da se bataljoni Durmitor- O akcijama ovih bataljona Durmitorskog odreda u istočnoj Bosni vidi se i skog odreda vrate u Crnu Goru, da se odmore, pregrupišu i ponovo spreme iz pisma Centralnog komiteta KPJ od 4. februara 1942. godine, upućenom za borbu. U takvoj situaciji to je bilo realno rešenje, što su potvrdili i kasniji članovima CK drugu Bevcu (Edvard Kardelj) i Loli (Ivo Lola Ribar), tu se, pored događaji. ostalog, kaže: Došavši iz Goražda, bataljon „Bajo Pivljanin“ se 16. marta zadržao i prenoćio „U međuvremenu dok smo bili na Jahorini, prema našem ranijem naređenju, u Foči. Sutradan 17. marta, po naređenju vrhovnog komandanta, jedan član stigao je jedan crnogorski bataljon Durmitorskog odreda i zauzeo Foču. Vrhovnog štaba je u pratnji načelnika štaba izvršio smotru bataljona i tom pri- Razoružao je četničku posadu, ali mu je zloglasni četnički vođa Sergije likom odao priznanje za izvršene zadatke, izrazivši uverenje da će borci posle Mihailović uspeo da pobegne u poslednjem momentu. Pošto se u okolini Foče kraćeg odmora ponovo krenuti u borbu na druge položaje. Posle toga, batal- nalazio veliki broj raznih četničkih bandi, mi smo poslali naš Beogradski bataljon je krenuo u pravcu Šćepan Polja, a po dolasku na teren Pive, ljudstvo je jon za pojačanje u Foču. No, u međuvremenu je stigao još jedan crnogorski upućeno na kraći odmor svojim kućama. bataljon („Bajo Pivljnin“) tako da smo imali u Foči samo od Crnogoraca oko I drugi bataljon „Vojvoda Momčilo“ povučen je odmah posle toga s položaja 550 boraca. Sa našim preseljenjem u Foču došli smo u mogućnost da se oko Kalinovika i preko Foče upućen takođe na raspolaganje štabu Durmitor- povežemo ne samo sa Sandžakom već i sa Hercegovinom, Crnom Gorom skog odreda. Pošto je 27. marta stigao na Žabljak, borci su upućeni svojim itd. Odmah po dolasku u Foču naše su trupe krenule prema Goraždu koje su kućama na kraći odmor. takođe zaposele, a bosanske četnike koji su se tu nalazili ( oko 150) uvrstili smo u našu Dobrovoljačku vojsku, jer su to oni i sami tražili. I u Goraždu se Ocenjujući rezultate akcija ovih bataljona Durmitorskog odreda, Vrhovni štab odmah pristupilo formiranju četa Narodnooslobodilačke dobrovoljačke vojske. je u pismu od 19. marta 1942. godine, upućenom štabu Durmitorskog odreda na žabljak, pored ostalog, pisao i o vraćanju bataljona na kraći odmor, - Naše crnogorske jedinice drže ne samo Goražde, nego se naše patrole nala podsećajući pri tom i na popuštanje discipline pri završteku akcija. ze i u Ustiprači, a zaposele su i Mesiće i Kukavice kod Rogatice Prugu između Goražda i Međeđe smo potpuno razrušili, a između Foče i Goražda saobraća „... Verujemo da će se ovo ljudstvo dobro boriti pošto se malo odmori. S njima jednom dnevno voz“.77 treba više politički raditi...“, a zatim dodaje: „... I kod jednog i kod drugog bataljona niži starješinski kadar nije pokazao umješnost, premda se u borbi dobro Posle formiranja 2. proleterske brigade u Čajniču, 1. marta 1942, Vhrovni štab držao... Mi smo sa bataljonima lijepo postupili, sa puno takta, i poslije govora - je zahtevao da se iz ova dva bataljona Durmitorskog odreda izdvoji, na do otpratili ih tamo. Morate i vi sa njima taktično postupati. Oni su izvršili post- brovoljnoj osnovi, 150 – 180 boraca i da se formira jedan crnogorski bataljon avljene im zadatke, ali su trebali pokazati više izdržljivosti i disciplinovanosti. u sastavu ove brigade. Međutim, ovo se nije uspelo izvršiti iz više razloga. Drugi put kad mobilišete ljudstvo, nikada mu ne postavljati rok zadatka“.78 Pre svega, zbog sve nepovoljnije opšte situacije – četnički pokret u Crnoj Gori sve više je uzimao maha, a približavanjem proleća neprijatelji iz svih garni- Ovo vraćanje boraca na kratak odmor pokazalo se potpuno realno, jer se već zona postojali su sve aktivniji, što je nagoveštavalo njihovo novu ofanzivu. 5. aprila, posle samo nepunih 20 dana, većina boraca iz ova dva bataljona Dalje, starešinski kadar u ovim bataljonima nije našao odgovarajući kontakt našla na položajima Sinjajevine u četama 1. udarnog bataljona Durmitorskog s borcima i podesnu taktiku kojom bi i pod tim okolnostima sproveo izvršenje odreda. zadataka. Nedovoljna efikasnost partijske organizacije bila je osnovna slabost 76 Isto, dok. 48 78 Isto, dok. 152. 77 Zbornik II/2, dok. 138. 130 131 AKCIJE U HERCEGOVINI linom Sutjeske) i onemogući evenutalni pokret ustaša iz Borča prema Foči, napadajući ih s leđa.80 Pri napadu na Borač bataljon je reorganizovan i pojačan na oko 300 boraca. Pored učešća u prvim borbama protiv ustaša oko Gacka, koje su vođene 7. Bataljon je, pod komandom Janka Tadića, učestvovao 17. aprila 1942. u likv- - i 28. juna 1941. kao i onih početkom septembra iste godine, jedinice Dur idaciji zloglasnog ustaškog uporišta u Borču, dejstvujući veoma uspešno u mitorskog odreda su i posle toga više puta –sami ili sa drugim partizanskim sastavu istočnog sektora. snagama – učestvovale u borbama i akcijama u ovom delu Hercegovine. Posle likvidacije Borča, jedna česta ovog bataljona i dalje je ostala na ovom Početkom decembra 1941. godine kad je Planino-pivski bataljon upućen području, dok se njegova glavnina vratila u Pivu radi drugih zadataka. Ova preko Šćepan Polja i Bastasa ka Foči, mobilisan je istovremeno i Župo-pivski četa je ostala na području Gacka sve do kraja maja, dejstvujući u sastavu bataljon sa namerom da se i on uputi u istom pravcu. Međutim, zbog stanja hercegovačkih partizanskih jedinica.81 Odatle je povučena u vezi sa posljed- u gatačkom srezu je na traženje predstavnika NOP iz toga kraja, ovaj Župo- njim borbama za odbranu Pive od Italijana i četnika početkom juna 1942. go- pivski bataljon upućen u rejon sela Izgori, Čemerno, Vrha, Dražljevo. Bataljon dine. je imao tri čete, od koji su dve (2. četa sa komandirom Minjom Bajagićem i 3. sa komandirom Drekom Tijanićem) ostale u pomenutom rejonu, dok je 1. četa sa komandirom Radojem Tadićem pošla u rejon Donjih i Gornjih Bodežišta. 79 Zadatak četa bio je da ova sela štite od ustaških ispada iz Borča i Bahora, kao DELOVI DURMITORSKOG NOP ODREDA U SANDŽAKU i da pomažu oko mobilizacije, organizacije narodne vlasti i drugo. U međuvremenu i četnici su žurili da se organizuju i učvrste u ovom delu Her- Posle napada na Pljevlja, proređeni i iskrvavljeni bataljoni Durmitorskog odre- cegovione. U tom cilju major Boško Todorović se prebacio iz Foče u selo Vrbu, da vraćali su se na svoj teren po delovima sve do kraja decembra 1941. go- u istočnoj Hercegovini, gdje je preduzeo organizovanje četničkih jedinica. Tako dine. Prve grupe ranjenika u pratnji preživelih boraca prispele su na žabljak 3. je 4. januara 1942. godine održana u Vrbi prva četnička konferencija u tome decembra, dok su poslednji delovi Jezero-šaranskog bataljona, na povratku iz kraju. Istog dana dok su četnici održavali konferenciju u Vrbi, jake ustaške rudog, stigli na Žabljak tek 27. decembra. Ovim su se svi preostali delovi dur- snage su napale selo G. Bodežišta, gde su naišle na jak otpor meštanske mitorskih bataljona, koji su učestvovali u napadu na Pljevlja, ponovo prikupili teritorijalne partizanske čete, delova Pivske čete i nekoliko partizana iz drugih na području odreda. gatačkih sela. Među njima se nalazio i član sreskog komiteta KPJ za Gacko (Ranko Mihić), koji je tada i poginuo. Posle četrnaestočasovne borbe brojno Iako napad na Pljevlja nije uspeo i ovo mesto nije oslobođeno, borba u nadmoćnije ustaše uspele su da ovladaju ovim selom, gde su popalile gotovo Sandžaku, koja je baš ovim napadom započela u širim razmerama, nije presta- sve kuće, ubile preko 60 meštana – žena, dece i staraca. Četnici iz Vrbe nisu jala. Vrhovni štab je ovoj teritoriji počeo da poklanja sve veću pažnju – da na uopšte pritekli u pomoć ovim partizanskim jedinicama. njoj neposredno prati događaje i borbe i da njima rukovodi preko Crnogorsko- sandžačkog odreda koji je njegovom naredbom tih dana i formiran. Zbog toga U toku borbe između partizana s jedne i ustaša i Italijana s druge strane, koja Vrhovni štab daje i posebna naređenja i direktive Glavnom štabu za Crnu je posle toga vođena na komunikaciji Gacko – Fojnica, četnički organizator Goru i Boku. Tako mu, u pismu od 21. decembra 1941. godine, pored ostalog Todorović pobegao je u italijanski garnizon u Fojnicu. Tako su se svi neprijatelji naređuje: „Crnogorsko-sandžački odred potpada pod neposrednu komandu partizana – Italijani, ustaše i četnici - sada našli na okupu. Vrhovnog štaba. No, i pored toga vi ste dužni da s tim Odredom održavate U toku svih ovih borbi u srezu gatačkom, kada je bilo likvidiran Todorović i tijesnu vezu i da mu ukazujete pomoć u vojničkom pogledu slanjem pojačanja, suzbijen četnički pokret, učestvovao je i ovaj Župo-pivski NOP bataljon. On koordinacijm rada itd. U političkom pogledu ovo područje i dalje ostaje pod vašom upravom. Neophodno je potrebno da na ovom dijelu pojačate vaš je, menjajući povremeno jačinu i sastav ljudstva, ostao na tom terenu sve do 82 aprila, odnosno do likidacije Borča u kojoj je i sam učestvovao. Za to vreme politički rad i uticaj“. Zatim, određujući neposredne zadatke Glavnom štabu ovaj bataljon j e- u saradnji sa hercegovačkim partizanskim jedinicama ili sa- za Crnu Goru i Boku, Vrhovni štab u ovom pismu dalje kaže: „Bilo bi potrebno mostalno – imao više okršaja sa ustašama, Italijanima i četnicima oko Ka- da se Crngoorsko-sandžačkom odredu što prije upute 2 – 3 lake čete (jačine zanaca, Miholjača, Dražljeva i drugih sela. 40 – 60 partizana) iz Durmitorskog odreda. Ovo tim prije što iz tog odreda nije 80 Janko Tadić: navedeni članak. Početkom februara 1942. godine bataljon je dobio zadatak direktno od 81 Zbornik IV/3 dok. 54. Vrhovnog štaba da osigura funkcionisanje narodne vlasti u selima Čemerno, 82 U jednom izveštaju Komande mesta Krstac od 18. maja 1942. godine, upućenom Glavnom Vrba i Dražljevo, kao i da obezbedi redovne veze s Fočom (od Čemerna do- štabu za Crnu Goru i Boku, govori se i o toj četi: „... Naših snaga tamo (oko Vrbe i Čemerna) ima oko 400 od kojih je jedna pivska udarna četa sa oko 50 ljudi, sa jednim teškim mitraljezom, ali bez 79 Zbornik III/2, dok. 176. dovoljno municije.“ (Zbornik III/3, dok. 119)

132 133 ništa upućeno u proletersku brigadu.“ 83 Durmitorskog odreda bile u taktičkom pogledu pod komandom ovog Crnogor- skog kombinovanog bataljona sve do kraja februara 1942. godine. One su na Želeći da obezbedi izvršenje svoje osnovne zamisli i da koordinira akcije tom području učestvovale u nizu borbi protiv četnika, koji su pokušavali da se odgovornih štabova, Vrhovni štab u svom pismu, takođe od 21. decembra, organizuju i stvore svoje jedinice. Gde god bi ove četničke jedinice bile orga- upućenom štabu Crnogorsko-sandžačkog odreda, pored ostalog, piše „... nizovane, one su uz pomoć Italijana napadale partizane i terorisale i pljačkale Dobro bi vam došle snage iz Durmitorskog odreda, pa se i za ovo obratite 84 sela u blizini italijanskih garnizona. U tim borbama, iz Uskočke čete je poginulo Crnogorskom štabu i Durmitorskom odredu (Žabljak)“ 8 boraca, među kojima i politički komesr čete Tomica Ćorović, seljak iz Vrtoč U to vreme, u stvari još od polovine oktobra, područje durmitorskog odreda Polja, predratni član Partije, ugledni domaćin iz ovog kraja i neustrašivi borac je slobodna teritorija na kojoj funkcionišu vojne vlasti i narodnooslobodilački u partizanskim redovima. Iz Jezero-šaranske čete poginula su 2 partizana. - odbori. Međutim, ubrzo posle napada na Pljevlja i povratka durmitorskih batal Treća – Drobnjačka četa (komandir Mićun Jauković, politički komesar Rado- jona koji su učestvovali u ovim napadima, na ovom području se ponovo vrši man Jakić), koja je krajem decembra takođe pošla u Sandžak, orjenitisana je mobilizacija i formiranje novih četa i bataljona odreda koji se upućuju na razne u početku ka Meljaku i Čelebićima, a kasnije ka Boljanićima i Čajniču. Ona je zadatke i van ovoga područja, pa i van Crne Gore. tokom januara i februara – sama ili u zajednici sa 1. i 2. pljevaljskom četom Na osnovu pomenutog naređenja Vrhovnog štaba, Glavni štab za Crnu Goru i – krstarila na širokom prostoru između Meljaka, Čelebića, Graca i Gotovuše, Boku hitno je naredio štabu Durmitorskog odreda da u Sandžak uputi tri svoje prelazila komunikaciju Pljevlja – Rudo i dolazila do Adrovića, Boljanića i Met- čete i stavi ih na raspolaganje štabu Crnogorsko-sandžačkog odrreda. Ovo aljke. Za to vreme održala je niz konferencija i poliltičkih sastanaka, pomagala je odmah izvršeno i sa područja Jezero-šaranskog, Drobnjačkog i Uskočkog mobilizaciju, rasturala i razoružavala veći broj četničkih grupa i manjih jedinica teritorijalnog bataljona mobilisane su tri čete i odmah upućene u Sandžak. koje su pokušavale da se oforme i ojačaju na ovom području. Ova Drobnjačka One su se već krajem decembra 1941. i prvih dana januara 1942. nalazile na četa je 27. januara, zajedno sa dve pljevaljske čete (od kojih je upravo toga novim zadacima. O tome je u hronici o NOB u Sandžaku pored otalog, rečeno: dana na Boljanićima formiran prvi pljevaljski partizanski bataljon „1. decem- „Na teritoriju pljevaljskog sreza došle su tri čete Durmitorskog partizanskog bar“) ušla u Čajniče i očistila njegovu okolinu od četnika Tako je od Čajniča odreda, Jezero-šaranska, Uskočka i Drobnjačka. Uskočka četa otišla je na stvorena nova partizanska baza koja se sad preko Goražda oslanjala na pros- Kamenu Goru, Jezero-šaranska u rejon Maoča, a Drobnjačka sa 38 boraca tranu slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni. Posle zauzimanja Čajniča ova četa na Meljak.“85 je polovinom februara, zajedno sa nekim bataljonima 1. proleterske brigade i još jednom četom Durmitorskog odreda, učestvovala u likvidaciji četničke Među ovih oko 150 boraca, koliko su ove čete imale, bilo je više njih koji su grupe na Čelebićima. Odatle se ponovo vratila u Čajniče, gdje je 22. februara u bataljonima Durmitorskog odreda učestvovali u napadu na Pljevlja. Među učestvovala sa drugim jedinicama sa tog područja u likviaciji četničke baze nima bilo je i nekoliko komunista, političkih radnika, poznavalaca toga terena na Zaborku. Krajem februara veći deo ove čete vraćen je na žabljak, a jedna – bivših đaka pljevljaske gimnazije. Najvažniji zadaci ovih četa po dolasku u desetina s komandirom i komesarom čete ušla je u sastav bataljona „Vojvoda Sandžak bili su politički rad u narodu, onemogućavanje stavaranja četničke or- Momčilo“ koji se tada nalazio kod Kalinovika. ganizacije i njihove mobilizacije na ovome području, zatim zaštita stanovništva od ispada manjih italijanskih jedinica iz Pljevalja i Bijelog Polja, pomoć oko Sem ove tri, iz Durmitorskog odreda je tokom januara u Sandžak upućena još mobilizacije za sandžačke partizanske čete koje su tada stvarane i dr. Ove jedna četa od 75 boraca (komandir Ljubo Seratlić, a politički komesar Miladin čete Durmitorskog odreda, kao i one koje su kasnije dolazile u Sandžak, os- Krivaćević). Ona je orjenitsana na pravac Meljak – Bobrovo i sa ostalim jedini- tale su na ovom terenu od kraja decembra 1941. pa do kraja marta 1942, a cama učestvovala 16. februara čišćenju rejona Čelebića od četnika Spasoja neke, koje su kasnije došle, i do početka aprila. Dakića. Posle ove akcije, četa se ponovo orjenitsala ka Meljaku gde je, zajedno sa nekim pljevaljskim četama razoružala i rasturila četnički bataljon Milutina Jezero-šaranska četa, čiji je komandir bio Vidoje Krstajić, a politički komesar Jelovca. Krajem februara ova četa je vraćena na Žabljak zbog aktiviranja Aleksndar Dedeić Lekso, imala je oko 50 boraca, dok je Uskočka, u kojoj je bilo četnika od Kolašina i stvaranja sinjajevinskog sektora. i boraca sa teritorije Drobnjačkog teritorijalnog bataljona, imala oko 60. Kom- andir Uskočke čete bio je Mašo Jelić, a politički komesar Tomica Ćorović. Ove Sa Žabljaka je 23. februara 1942. godine upućena u Sandžak još jedna četa dve čete orjenitsane su na prostoriju između Pljevalja i Bijelog Polja. Kako je Durmitorskog odreda oko 130 boraca, sa komandirom Perom Jelićem. Sa tu bilo i nekih četa iz drugih crnogorskih bataljona koji su učestvovali u napadu ovom četom pošao je i politički komesar Odreda Velimir Knežević. Ona se na Pljevlja, to je od svih formiran jedan bataljon koji je nazvan Crnogorski kom- orjentisala prema Šahovićima i Bijelom Polju, gdje je odmah stupila u borbu binovani bataljon, kako je tada često bilo uobičajeno. Komandant bataljona bio protiv četnika koji su, podržavani od Italijana iz Bijelog Polja, sve češće na- je Špiro Mugoša, a politički komesar Periša Vujošević. Tako su i ove dve čete padali partizanske jedinice na ovom području. Pošto su joj se u Sandžaku priključile i Uskočka i Jezero-šaranska četa, koje su na ovaj teren došle još 83 Zbornik III/1, dok. 159 krajem decembra 1941. godine, t je od ove tri čete na položajima u Snadžaku 84 Isto. 85 Isto, dok. 160. 134 135 formiran jedan bataljon Durmitorskog odreda, pod naivom Kombinovani dur- sjedištem u Žabljaku, a njegova je nadležnost na tetritoriji sreza šavničkog“.86 mitorski bataljon. Za komandanta bataljona određen je Pero Jelić, ka komesar Međutim, pri tome nije istovremeno naimenovan i štab odreda, pošto je u vezi odreda Velimir Knežević koji se takođe nalazio s jedinicom, bio je istovremeno sa formiranjem novih odreda i ukidanjem brigada Glavni štab u jednom rani- i komesar ovog bataljona. Ovaj bataljon ostao je u borbama oko Bijelog Polja jem pismu preporučio da do daljeg naređenja, u štabovima odreda ostanu oni i Mojkovca sve do 17. marta. Tada je prešao Taru kod Mojkovca i od 18. do drugovi koji su ranije bili u štabovima brigada.87 Sve se ovo odvijalo uporedo 20. marta 1942. učestvovao u napadu na četnike oko Trebaljeva, Kolašina i sa pripremama za napad na Pljevlja i u toku same borbe i poslova koje je u Lipova, zajedno sa btaljonima Durmitorskog odreda sa Sinjajevine, zatim sa vezi s tim trebalo obaviti. bataljonom „Aleksa Đilas“ i ostalim jedinicima sa tog sektora. Na Žabljaku u to vreme počinju da se gomilaju poslovi do te mere da ih je, s Pored već pomenutih četa, Durmitorski odred je u prvoj polovini marta uputio obzirom na uslove i sredstva, jedva bilo moguće otaljavati. Trebalo je orga- u Sandžak još jednu četu (oko 50 boraca) sa područja Planino-pivskog terito- nizovati smeštaj i lečenje ranjenika koji su stalno pristizali (od 30, koliko ih je rijalnog bataljona. Komandir čete bio je Trifun Tončić, a politički komesar Go- stiglo na Žabljak već 3. decembra, za desetak dana naraslo je na 200), obez- jko Žarković. Ona se zadržavala uglavnom na komunikaciji Žabljak – Pljevlja, bediti im ishranu, prihvatiti borce koji su se vraćali sa Pljevalja odlazili na kraći obezbjeđujući slobodnu teritoriju prema Pljevljima i učestvujući u borbi protiv odmor kućama, da se ne bi osetili razbijeni i napušteni; organizovati politički četnika na području Maoče – Kosanica – Glibaći. Kada se, sredinom aprila, rad na terenu, da bi se prebolio težak utisak neuspeha na Pljevljima i pogibija četa vratila na teren odreda, jedan njen deo upućen je sa Žabljaka na ra- preko 70 boraca i rukovodilaca iz ovog kraja; izvršiti pripreme za novu mobi- spolaganje Planino-pivskom teritorijalnom bataljonu, a drugi je ušao u sas- lizciju boraca i drugo. tav 3. udarnog bataljona Durmitorskog odreda, prilikom njegovog formiraja na - Žabljaku. O tempu rada prvih dana decembra i naporima oko obavljanja ovih mnogo brojnih poslova, govori, pored ostalog, jedno pismo Moše Pijade, upućeno sa U ovih šest četa Durmitorskog odreda, koje su učestvovale u borbama i Žabljaka drugu Titu 7. decembra 1941. godine. Pored ostalog, u tom, pismu učvršćivanje NOP u Sandžaku od kraja decembra 1941. do početka aprila stoji i ovo: 1942, bilo je oko 400 boraca. To je značajan doprinos razvoju i učvršćenju - NOP u Sandžaku, i to baš u periodu kad se ovaj pokret tek razgarao i kad mu „Nalazim se još na Žabljaku, iako je već pre nekoliko dana trebalo da kre je pretila stalna opasnost od veoma upornih itallijanskih četničkih prepada. nem. Poslovi su ovde iz dana i dan rasli toliko da bi zahtevali nekoliko puta Sprečavanjem okupatrskog terora i pljačke nad stanovništvom Sandžaka kao više snaga, i to sposobnih i energičnih, da bi se pravilno i na vreme mogli i onemogućavanjem da se četnici organizuju i na tom području stvore i učvrste otaljavati. Ovo je za sad jedini oslobođeni srez gddje funkcioniše partizanska svoje vojne jedinice, stvoreni su uslovi ne samo za popunu postojećih partizan- vlast, te zbog toga ima naročiti značaj. Međutim, s polaskom ljudi u Sandžak skih četa, već i za stvaranje novih, koje su vremenom prerasle u bataljone. U raspoložive snage su se još više smanjile, dok su poslovi porasli, tako da jedva stižemo da svršimo najvažnije, pa makar da ne znamo ni za odmor ni za ovom delu Sandžaka stvorena su i dva partizanska odreda. Kroz stalne borbe 88 i izgrađivanje narodne vlasti, ove su sandžačke jedinice sa ostalim snagama jelo... Šaljem ti bilten koji izdajemo u Žabljaku“ iz Crne Gore i Srbije stvarale čvrsto i prekaljeno ljudstvo za popunu udarnih i Žabljak tih dana postaje vojničko i političko središte šavničkog sreza. On i proleterskih brigada. donacije u toku narodnooslobodilačkog rata ostaje poznato, borbeno, Sa obzirom da je Durmitorsko područje stalno bilo slobodno, da su na njemu partizansko uporište dok je srez kao celina skoro stalno bio slobodna teritorija vrlo brzo prevaziđene posledice gubitka na Pljevljima i da je tu bez prekida i pribežište bolnica, a više puta i odskočna daska glavnih snaga NOV. funkcionisala narodna vlast, to je omogućilo da je sa njega mobilisano više Neposredno po napadu na Pljevlja, Žabljaku su se kao središtu, a i celom jedinica (četa i bataljona) koje su neprekidno upućivane u borbu i na razne šavničkom srezu, pored mnogih nametala i tri veoma teška problema: smeštaj, druge zadatke, pa i daleko van ovog područja. Tako je od kraja decembra nega i ishrana velikog broja ranjenika sa Pljevalja; briga o porodicama mnogih 1941. pa do kraja maja 1942. u jedinicima Drumitorskog odreda koje su se bo- palih boraca i čuvanje i održavanje borbenog duha ustanka u narodu, na koji rile i radile u istočnoj Bosni, Sandžaku i Hercegovini učestvovalo preko 1.250 su teške posledice neuspeha na Pljevljima ostavljale vidne tragove. Sve se boraca. to moralo istovremeno rešavati i savladavati, bez obzira na nedostatak sredstava, ljudi i iskustva.

NARODNA VLAST, ORGANIZACIJA I RAD U POZADINI ŽABLJAK POSTAJE CENTAR PODRUČJA Glavni štab za Crnu goru i Boku, naredbom od 29. novembra 1941. godine, na- 86 Mirko Ćuković: S a n dž a k, Beograd, Nolit –Prosveta, 1964. str. 201. redio je da se osnuje „Durmitorski narodnooslobodilački partizanski odred sa 87 Zbornik III/1, dok. 83. 88 Isto, dok. 51 136 137 BOLNICA NA ŽABLJAKU u bolnici čitav nard okolnih sela nesebično je pomagao u svakom pogledu. Sa koliko ljubavi i svesti su prihvatani, zbrinjavani i negovani, piše i u trećem Posle borbe na Pljevljima veliki broj ranjenika ostao je, sa veoma malo lekova decembarskom broju „Narodne borbe“ (organ Glavnog štaba za Crnu Goru i i još manje lekra, pod otvorenim nebom ili u trošnim i nehigijenskim seljački Boku). Tu, pored ostalog, stoji: kućama oko Pljevalja, na potpuno neobezbeđenoj i rovitoj teritoriji. Zbog toga je odlučeno da se ovi ranjenici sklone na slobodnu teritoriu šavničkog sreza – „... Poslije akcije na Pljevlja naši ranjeni partizani preneseni su u srez šavnički. vojnički najsigurnijeg područja. To je odmah i učinjeno. No, ni na teritoriji ovog Ljubav i odanost naroda ovog sreza prema Narodnooslobodilačkoj borbi došla sreza nije bilo zdravstvenih ustanova, naročito bolnica, pa ni odgvoarajućeg je do izražaja ne samo preko žrtava u borbi, nego i preko ljubavi i pažnje pre- prostora za smeštaj ranjenika. Istina, uoči napada na Pljevlja improvizovana ma našim ranjenim hrabrim partiznima. Oko prve grupe ranjenika koji su stigli je mala bolnica u jednoj vili, sa dvadestak postelja, ali to nije bilo rešenje. Sa u šavnički srez okupile su se mase stanovništva sa raznim ponudama i, uko- kakvim skromnim sredstvima je počelo hitno organizovanje bolnice, vidi se iz liko je dolazilo više ranjenika, utoliko je i narodna briga za njihovo snabdevanje pomenutog pisma Moše Pijade, u kome pored ostalog, stoji: rasla. Prve ukazane pomoći sastojale su se u raznovrsnoj hrani i noćnom vešu, a zatim se organizovano pojačala pomć u raznim drugim potrebama, i - „U Žabljaku smo bili uredili jednu bolnicu. Ali je poslednjih tri dana navala ran to u tolikoj meri i sa toliko iskrenosti da su se ranjenici osećali kao kod svojih - jenika tako ogromna da smo dovedeni u strahovite teškoće. Sasvim je ne kuća. Ova pomoć i pažnja treba da posluži kao primer i drugima“.90 pravilno što nam šalju sve ranjenike, od kojih je dobar deo mogao biti zadržan po selima u Sandžaku. Žabljak je malo mestance, i sreća što je kao turističko No, otpuštanje većeg broja lakših ranjenika iz bolnice i upućivanje kućama na mesto imalo jedan veliki hotel il nekoliko manjih hotela i vila, te smo mogli doći oporavak, doprineli su da se prebrode prve teškoće prouzrokovane naglim do priličnog broja kreveta i posteljine. Ali sve je već zauzeto, te moramo po dolaskom velikog broja ranjenika. Pribavljeno je nešto i sanitetskog materijala, selima uzimati ćebad i ponjave. Uz ranjenike dolazi veliki broj pratilaca, po dva premda lekova, sapuna i sredstava za dezinfekciju nikada nije bilo dovoljno. pa čak i četiri na jednog ranjenika.Sve to stvara skoro nesavladljive teškoće Vremenom se pojačavala i ekipa lekara. Tako su, počev od deembra 1941. u pogledu stana i hrane. Došlo je dosad povrh toga i oko 30 srbijanskih parti- pa sve do kraja maja 1942. pored dr Irine Knežević, u bolnici na Žabljaku zana ranjenih i bolesnih. radili i dr Đura Mešterović, dr Marija Gajić, dr Ruža Rip, dr Đovani Bava, dr Radoš Vilotijević, dr Pavle Kostin, dr Frida Gutman, dr Herbert Kraus, dr Mo- U ovakvoj situaciji gdje u jedan dan otvoriš tri nove kuće i u roku od nekoliko mir Damjanović i dr Radoje Mijušković. Stvarao se i bolničarski kadar, a došlo sati stvoriš po tri nove bolnice koje treba snabdeti najnužnijim, a onda ti u je i nekoliko profesionalnih bolničara (Marija Lompar) i lekarskih pomoćnika. ponoć dođe nova velika partija ranjenika, nisam mogao da krenem odavde.“ Organizovana je i hiruška ekipa koja je prema potrebi odlazila i u druga mesta, U svim tim manjim kućama nije se mogao organizovati smeštaj, nega i pravil- gde su se nalazile manje bolnice. no lečenje za sve ranjenike, pogotovu ne za vršenje hirurških intervencija koje Bolnica je neprestano bila prva briga i narodne vlasti i štaba odreda, a i celog - su često bile ��neophodne. Zbog toga je preduzeto uređivanje i spremanje ho stanovništva ovoga kraja. Nije ništa propušteno što bi ma na koji način ubrza- tela „Durmitor“, koji se nalazio malo podalje od Žabljaka, prema Crnom jezeru. lo lečenje ili olakšalo život teških ranjenika, a što je u ovim ratnim uslovima U hotelu je prvih dana decembra smeštena i otpočela da radi velika i stalna bilo moguće stvoriti i učiniti na Žabljaku. Omladina je i ovde prednjačila. Tako partizanska bolnica, kroz koju su prošle i lečene stotine partizanskih radnjina i su omladinci i omladinke iz Pive preneli na svojim plećima, preko smetovima bolesnika u toku njenog neprekidnog rada sve do druge polovine maja 1942. zavejanog Štuoca,, 600 kg namirnica da bi ishrana ranjenika bila što bolja i godine. lečenje efikasnije. Omladina se Žabljaka organizovala je zabave za ranjenike, Organizacija i rad bolnice na Žabljaku tekli su prvih dana sa velikim teškoćama. a rađeno je i na ideološko-političkom uzdizanju ranjenih boraca. U Biltenu br. Prvo, bilo je nužno da se u ove zimske dane stvori bolnički kadar od ljudi koji 6 štaba Durmitorskog odreda, pored ostalog, piše, da su 19. decembra na te poslove nikad nisu radili. Drugo, nije bilo ni lekara, ni ostalog obučenog Žabljaku crnogorska narodna omladina i bolesnici i ranjenici iz bolnice održali sanitetskog osoblja, ni lekova. Jedini stalni lekar bila je tih prvih dana dr zajedničku priredbu. „... Priredba je uspela... program je bio jedinstven, u duhu Irina Knežević. Nastojalo se, istina, da se prema tadšnjim mogućnostima i današnjeg vremena i Narodnooslobodilačke borbe...“, navodeći dalje da su za ovaj nedostatak otkloni. Tako je, odmah po odlasku bataljona za Pljevlja, na vreme pauze ranjenici posluženi hranom, kao i da su prikupljani dobrovoljni 91 Žabljaku otvoren 28. novembra 1941. jedan sanitetski kurs koji je pohađalo 50 prilozi za bolnicu. 89 Uglavnom, sve ove mnogobrjne i teške po- omladinki iz Žabljaka i okoline. Nega i pomoć ranjenim borcima Narodnooslobodilačke vojske, produženi su slove radile su dobrovoljno grupe omladine i žena – organizacije SKOJ-a, CNO sa istim elanom, ljubavlju i samoodricanjem i u toku kasnijih mnogih borbi i i AFŽ. To su bile one grupe koje su stvarane još u prvim danima ustanka, pa su ofanziva, koje u ovom kraju gotovo nisu prestajale do završetka rata. tih decembarskih dana polagale svoje prave praktične i teške ispite u mnogim poslovima, pa i u radu u Bolnici. Nedostatak znanja i veštine nadoknađivali 90 Jovan Bojović: partizanska bolnica u žabljaku 1941 – 1942, Istorijski zapisi, br. 3, Titograd, su entuzijazmom i zalaganjem. Sem toga, onima koji su neposredno radili 1961. 91 Zbornik III/1, dok. 101. 89 Zbornik III/1, dok. 115. 138 139 Posle neuspelog napada na Pljevlja, većina jedinica iz južnih krajeva Crne posluže kao poziv za mobilizaciju i nova pregnuća, a nikako za pasiviziranje Gore ponovo je prošla preko ovog terena, prilično dezorganizovano. Umesto i kolebanje. Narod je prihvatio ovaj teški, ali veliki, preko krvi i žrtava upućen discipline i poleta sa kojim se polazilo na Pljevlja, sada su se širile vesti o poziv za nastavljanje borbe i nove napore. Ove komemoracije pretvarale su teškim utiscima iz ove krvave borbe. Vesti o gubicima koji su bili stvarno teški, se u mitinge za novu mobilizaciju. Tako je velikom komemorativnom zboru, kao i uvek u sličnim slučajevima, dobijale su još veće razmere. Tome je dopri- održanom 4. januara 1942. na Žabljaku, kod hotela na jezeru,93, prisustvovalo nosio i nedostatak tačnih zvaničnih izveštaja štaba crnogorskog odreda koji oko 700 ljudi, zboru u Šavniku oko 300, a na Boanu preko 200 ljudi. U pismu je komandovao bobom na Pljevljima. Zbog toga ni Glavni štab za Crnu Goru od 15. januara 1942. Mesni komitet KPJ Šavnik obaveštava OK Nikšić da je i Boku ni ma ko drugi nije mogao, neposredno posle borbe, da odlučno i au- komemoracijama u Šavniku, Žabljaku i Boanu prisustvovalo oko 1.200 oso- toritqtivno pruži merodavnija objašnjenja. Glavni štab je ta objašnjenja dao ba.94 nešto kasnije. Zahvaljujući ovakvom radu, već krajem decembra i početkom januara u Ovi prvi utisci, kao i sve ono što se kasnije saznalo (prevelik broj mrtvih i ran- šavničkom srezu su bile prevaziđene prve teškoće prouzrokovane neuspe- jenih, neuspeo pokušaj da se grad oslobodi i proširi slobodna teritorija, mno- lim napadom na Pljevlja. To je, istovremeno, bio i početak novog poleta i gobrojni ranjenici koji su, objektivno gledajući, postali briga i teret ovoga kraja, raspoloženja za borbu, odnosno period dovršavanja organizacije ustaničke povratak one poletne vojske koja je pre nekoliko dana s pesmom prolazila narodne vlasti u ovom kraju. na Pljevlja a sada se nevesela vraća posle neuspeha, i još niz drugih okolnosti) sve je to veoma nepovoljno delovalo i na ljude ovog kraja. Opšta žalost Kao što je već rečeno, organizacija narodne vlasti otpočela je na ovom području 95 - i zabrinutost bile su prve reakcije na te utiske. još u julskom ustanku, čim je stvorena slobodna teritorija. Kraći zastoj nastu pio je prodorom Italijana na slobodnu teritoriju u avgustu. Ali, ni tada narod nije No, ono što je i tada, a i kasnije, bla opšta karakteristika ovog naroda to je napuštao svoju vlast, dok je onu koju je okupator postavljao ignorisao i zaobi- činjenica da u mnogim teškim momentima i iskušenjima narodnooslobodilačkog lazio. I, već septembra 1941. godine, posle partijskog savetovanja kod Suve rata nisu klonuli duhom, niti su se pasivizirali, a još manje sumnjali u pravilnost lokve, između drugih aktivnosti, otpočinje i pnovno oživljavanje i rad NOO.96 i potrebu borbe. Tako je i ovoga puta, dok se borba još vodila u Pljevljima i gla- U toku oktobra i u prvoj polovini novembra nastavljen je rad na daljoj orga- sovi o mnogobrojnim ranjenicima dopirali na Žabljak – veliki broj ljudi iz Jezera pohitao na Đurđevića Taru da prihvati ranjenike i da pomogne da se prenesu nizaciji narodne vlasti. U tom periodu uglavnom su obnovljeni oni NOO koji su bili izabrani u julskom ustanku. U pojedinim odborima vršene su izvesne na Žabljak. I borci iz drugih krajeva, koji su se s Pljevalja ovuda vraćali, ponovo su prihvaćeni i nahranjeni. zamene ili popune, ali su većinom ostali oni koji su prvi put izabrani. Pored toga, izabran je i sreski NOO koji nije biran u danima julskog ustanka. Svi ovi Rukovodstvo na Žabljaku (Sreski komitet KPJ i štab odreda) snašlo se u tim NOO, čiji je delokrug rada bio prilično širok, odmah su počeli da deluju. Oni su, teškim trenucima. U ovom kraju običaj je od davnina da vest o smrti sinova pored ostalog, raspoređivali vojne jedinice na konačišta i ishranu, razrezivali ili braće porodicama saopštavaju njihovi ugledni rođaci, prijatelji i predstavni- po domaćinstvima određene količine hrane, odeće, obuće i dr. Za potrebe ci sela ili plemena. Pošto je na Pljevljima izginuo veliki broj boraca s ovog vojske i slično. To još uvek nije bila rekvizicija, ali ni doborovoljni prilozi za područja, to bi pojedinačno saopštavanje bilo jako otežano. S ruge strane, koje su bili zaduženi odbori NOF. Ovo razrezivanje – „rasijek“ – vršeno je ni stari način saopštavanja, uz plač i tužaljke, nije odgovarao tom vremenu, na zajedičkim konferencijama, gdje posle diskusije i dogovora: ko, koliko i pa je odlučeno da se organizuju široki skupovi uz učešće predstavnika vojnih čega ima da preda, to postojalo obaveza koju je zahtevala nova vlast. Odbori vlasti i NOO i da se na njima oda pošta poginulim borcima a porodicama iz- su vodili brigu o smeštaju i ishrani izbeglica, o redu p selima – sprečavanju raze saučešća. Ovo se poklapalo i sa stavom koji je o tome zauzeo PK KPJ i samovlašća, ličnoj zaštiti i zaštiti imovine. Pod njihovom nadležnošću nalazile Glavni štab za Crnu Goru i Boku. Saučešća je trebalo izjavljivati organizovano su se i seoske straže. Tako je postupno povećavan i proširivan delokrug rada i javno i na kraju ih po opštinama završavati narodnim zborovima na kojima bi NOO, koji je dobijao sve puniji sadržaj. se objašnjavala borba na Pljevljima, i ciljevi i potrebe NOB uopšte. U okružnici - od 20. decembra 1941. upućenoj svim oblasnim, okružnim i mesnim komiteti- Rad NOO bio je naročito živ u periodu priprema za napad na Pljevlja i neposred ma. PK KPJ za Crnu Goru i Boku, između ostalog, piše: „Sigurno da vam je no posle toga. Trebalo je prihvatiti, smestiti i ishraniti bataljone Crnogorskog jasno da na pomenima mora biti zastupljena Komunistička partija preko svoga odreda, koji su se na prelasku za Sandžak zadržali pet dana na ovom terenu. govornika“.92 Ovi pomeni, ili komemoracije kako su tada nazivani, održavani Sreski NOO raspolagao je svim postojećim materijalnim sredstvima NOF-a i su po selima još od prve polovine decembra 1941. a završeni su početkom rezervama hrane, pribavljene prilozima ili kupovinom i dodeljivao jedinicima januara 1942. godine opštinskim komemorativnim zborovima. Na njima je 93 Arhiva Istorijskog instituta Crne Gore – Titograd (dalje: IICG) dok. Br. 46/II, I-7 (41) govoreno, pre svega, o potrebi i pravilnosti vođenja narodnooslobodilačke 94 Po sećanju i zabeleškama Živka Dedeića koji je prisustvovao zboru. borbe, uz istovremeno objašnjavanje neminovnih žrtava u ratu, koje treba da 95 IICG, dok. Br. 603/III, 3-6 92 Zbornik III/1, dok. 164. 96 Izbori i organizacija NOO u šavničkom srezu vršeni su krajem jula i početkom avgusta 1941. godine, na osnovu direktive Privremene Vrhovne komande od 22. jula /Zbornik III/4, dok. 1). 140 141 prema potrebi. Tako u „Biltenu“ štaba Durmitorskog NOP odreda br. 4 od 6. Delegat Župo-pivske opštine traži odobrenje od Štaba da im dozvoli razmjenu decembra, gde se govori o hrani tada utrošenoj po naređenju Sreskog NOO, koža za so u Gacku. Razmjena bi se imala vršiti za najnužniju i minimalnu stoji: količinu soli, za koji bi se svrhu mogao odrediti jedan ili dva čoveka da izvrše pomenutu razmjenu. „Prilikom prolaska vojske kroz Žabljak sa Sandžak, Sreski narodni odbor, koji se brinuo o njihovoj ishrani i smeštaju, utrošio je u Žabljaku za dva dana za Delegati Opštine drobnjačke izjavili su da se Milun Paraušić iz sela Pošćenja 1.783 vojnika: 783 kg brašna ječmena i 1.250 kg hleba, koji je narod priložio; stavio na raspoloženje da popravlja oružje svim partizanima bez ikakve na- 159 komada šilježi, oko 1.883 kg mesa. Od toga broja je 45 šilježi iz Pivskog knade. fonda (NOF-a). Ostalo je kupljeno od seljaka u žabljaku. Pored toga utrošeno - je 80 kgr makarona od kojih 60 kgr od letošnjeg plena od okupatora, a 20 kgr Delegati Opštine drobnjačke tražili su odobrenje od Štaba durmitorskog odre od hrane konfiskovane od narodnih neprijatelja, kao i 380 kgr krompira. Na da da se iz Uskočke opštine prenese 50% (50 od sto) od svih namirnica NOF- dan 1. decembra bilo je u magazinu u Žabljaku 1,555 kg usoljenog mesa od 93 a i preda Komandi mjesta u Šavniku radi tamošnjih većih potreba za vojne komada šilježi koja su zaplenjena, a ostatak je kupljen od seljaka na pazaru“.97 svhre. Delegati Planino-pivske opštine izjavili su da su ranije obavestili preko druga Otuda narodna vlast na ovom području sve više proširuje svoj rad, rešavajući mnogobrojne probleme sa kojima se suočavala. Šta je sve obuhvatala i kakav Vojina Đerkovića da će opštinski i sreski odbronici iz njihove sredine izaći u susret popaljenim seljacima sela Graca u tome što će im omogućiti predaju joj je način rada bio, donekle ilustruju i odluke plenarne sednice Sreskog NOO 98 održane početkom decembra, o kojima u „Biltenu“ štaba Durmitorskog NOP izvjesnog broja stoke na hranu u njihovoj opštini.“ odreda od 11. decembra 1941. stoji: Narodnooslobodilački odbori u srezu šavničkom su, kako se vidi i iz ovih „Sa plenarne sjednice Sreskog narodnooslobodilačkog odbora koja je održana zaključaka sa plenarne sednice sreskog NOO, zahvatili niz svakodnevnih u Šavniku 2. XII o. g. pitanja iz života naroda ovoga kraja i problema oko uspešnog vođenja narodnooslobodilačke borbe i rešavali ih kako je tada bilo moguće. Riješeno je da se normalizuju cijene mesu u visini 25 – 30 dinara po kilogramu. Uporredo sa intenzivnim radom, narodna vlast se stalno dograđivala. Tako su Da se upozore trgovci na umjerene cijene, u protivnom će biti kažnjeni novčano, u toku dva-tri meseca posle borbe na Pljevljima, narodnooslobodilački odbori kojom prilikom će se uzeti u obzir pored visine cijene i imovino stanje dotičnog – počev od seoskih pa do sreskog – popunjavani, proširivani i neki ponovo trgovca. birani. Nastojalo se, naročito posle Ostroške skupštine od 8. februara 1942. godine, da se svori potpuna mreža NOO u celoj Crnoj Gori i Boki, da se ut- Da se iz svih opština, izuzev Drobnjačke, preda 50% novca iz vrdi i ujednači njihova organizaciona struktura i poboljšavaju metodi rada. A narodnooslobodilačkog fonda Sreskom narodnooslobodilačkom odboru. formiranjem Pokrajinskog NOO za Crnu Goru i Boku bio je stvoren tada već Da se zaplijenjeni gas podijeli po svim opštinama ravnomjerno (ovo je neophodni zemaljski forum za pomoć u koordinaciji rada svih NOO u zemelji. dodijeljivanje momentano prestalo uslijed velike potrebe za bolnice). Organizacija narodnooslobodilačke vlasti, koja je u ovom kraju i pre toga Da mlinari ne plaćaju ujam 5%, već 3%, tj. od sto kilograma 3 kilograma kao i postojala i radila već nekoliko meseci, poslednjim izborima i popunama je za valjanje sukna od metra 2 dinara. završena u celini. Njena mreža obuhvatala je svako naselje u srezu. U to vreme na ovom području postoji i radi Sreski narodnooslobodilački odbor sa Delegat Planino-pivske opštine tražio je da Štab Durmitorskog odreda dodijeli predsednikom Jakovom Ostojićem Margićem i sekretarom Boganom Kot- jednu sumu novca za kupovinu stoke u njihovoj opštini, tj. da se tim omogući licom i šest opštinskih narodnooslobodilačkih odbora na teritorijama ranijih prodaja stoke stanovnicima navedene opštine. opština: durmitorskoj (Žabljak) sa predsednikom Milovanom Lauševićem i sekretarom Milivojem Durakovićem, šaranskoj (Njegovuđa – Krš) sa predsed- 97 Na žalost o tome nema sačuvanih pisanih dokumenata, ali je ostalo u sećanjima prvih nikom Veljkom Kneževićem i sekretarom Pavlom Popovićem, uskočkoj (Boan) učesnika i nosilaca te vlasti. To se, uostalom, može naći i u ponekom pisanom svedočanstvu. Tako sa predsednikom Radosavom Cerovićem i sekretarom drugaricom Milojkom i Janoš Jovanović u svome napisu „Prva godina narodne vlasti u Crnoj Gori“ (Ustanak naroda Jugo- Tomić, drobnjačkoj (Šavnik) sa predsednikom Kostom Đurđićem i sekretarom slavije 1941. godine, knj. II, „Vojno delo“, 1963, str. 616), piše: „Najviše podataka ima o radu narodne Milivojem Drinčićem, župo-pivskoj (Pivski Manastir) sa predsednikom Bećkom vlasti u šavničkom srezu. Krajem septembra 1941. godine opštinski narodnooslobodilački odbor Jovovićem i sekretarom Gojkom Durutovićem i planino-pivskoj (Pišče) sa u Šavniku imao je u plenumu 17 članova od kojih 3 žene. Plenum se sastaje obično jedanput pet- - naestodnevno, a izvršni deo, oji ima pet članova, svake nedelje. Obično se diskutuje o skupljanju predsednikom Maksimom Vojvodićem i sekretarom Perom Žarkovićem. Seos namirnica za borce, o ishrani sirotinje, o moblizaciji boraca i uopšte o svemu što nam nalažu svaki odbori, kojih je u to vreme bilo oko 100, birani su u svakom selu, dok su kodnevni događaji. Ali mi nemamo uslova da razvijamo aktivnost i u drugom smislu (sudska vlast zaseoci i mala naselja imali po jednog odbornika u najbližem seoskom odboru. itd.)“. Citat koji navodi Jovanović je direktni izvod iz izveštaja Opštinskog NOO – Šavnik, koji govori o 98 Zbornik III/1, dok. 112. sadržaju i načinu rada ovoga Odbora krajem septembra 1941. godine. 142 143 U tom slučaju zaselak je s dotičnim selom činio jednu celinu. Broj odbornika u Kada se počelo sa pripremama za napad na Pljevja uspostavljena je komanda ovim seoskim odborima kretao se od 3 – 5, što je zavisilo od veličine naselja mesta na Žabljaku, a u Šavniku je obnovljena. Žabljak je sada postao cen- i od prostorne razvučenosti. Prilikom određivanja broja i izbora odbornika, vo- tar durmitorskog kraja u kome se organizovala bolnica i gde se smestio štab dilo se računa o mogućnosti efikasnog rada odbora i potrebi da odbornici do- odreda. On je bio sedište Sreskog komitata Partije, raskrsnica kurirskih veza, bro poznaju prilike i probleme svog sela, pa i svakog pojedinog domaćinstva. telefonskih linija i dr. Zbog čega se nametala neodložna potreba za organi- Na plenume opštinskog NOO; koji su imali stalnog predsednika, sekretara i zovanje komande mesta. Ona je za sprovođenje naređenja i odluka i vršenje ekonoma, svaki seoski odbor je slao po jednog predstavnika. Na taj način se svakodnevnih poslova morala imati svoje organe. A pošto to nisu mogle biti ni na ovim plenumima okupljalo oko 30 – 40 odbornika, radi rešavanja važnih seoske straže ni delovi vojnih jedinica, to su u ovu svrhu organizovane parti- problema cele opštine. Isto tako na plenum sreskog NOO svaki opštinski od- zanske straže. bor slao je po tri svoja člana. Mada, na žalost, pismeni podaci iz tog vremena nisu sačuvani, može se reći da je u narodnoj vlasti na durmitorskom području Stvaranjem mreže vojnopozadinskih vlasti, koja je do marta 1942. potpuno prvih meseci 1942. godine bilo angažovano preko 400 odbornika. pokrila područje sreza, štabovi teritorjalnih bataljona postupno prestaju da obavljaju poslove koji su spadali u nadležnost ovih pozadinskih vlasti. Tako su Delatnost ovih NOO, koji su se sve više afirmisali kao narodna vlast, stalno u drugoj polovini marta 1942. godine redovno funkcionisale komande mesta se proširivala. Pored osnovnog zadatka – ishrane, snabevanja i smeštaja jena Žabljaku, u Šavniku, na Krscu i na Boanu. U to vreme komandanti mesta dinica, bolnica i izbeglica – odbori su određivali cene izvesnim proizvodima, bili su – na Žabljaku Vojin K. Jauković, na Boanu Milan Trebješanin, u Šavniku određivali po domaćinistvima razrez namirnica za razne potrebe, određivali Pavle Pekić i na Krscu Obren Blagojević. Na područjima komandi bilo je or- ujam, valjarinu, regulisali imovinske i druge odnose između ljudi, vodili računa ganizovano po nekoliko partizanskih straža, koje su postavljene na važnim o zaštiti nezbrinutih i ekonomski slabih, rukovodili seoskim stražama itd. Treba raskrsnicama i graničnim prelazima sreza, podalje od sedišta komandi mesta. imati u vidu da je u teškim ratnim danima oslobođena teritorija privukla mnoge Tako je ceo teren bio dobro kontrolisan i čuvan. Krajem marta u Pivi je bilo ljude koji su živeli i radili u drugim mestima i ostali bez ikakvih sredstava za 10 partizanskih straža (kod Pivskog manastira, u Breznima, u Stabnima, na život ili su pobegli od ustaško-četničkog i okupatorskog terora. Trebalo ih je Ravnom, u Mratinju, na Bezuju, na Pišču, na Crnoj Gori, u Nikovićima i na prihvatiti, smestiti i hraniti u teškim uslovima oskudice celog ovog kraja, čija se Šćepan Polju); u Jezerima i Šarancima sedam (na Žabljaku, u Bukovici, u Tep- ekonomska situacija iz dana u dan pogoršavala. A princip je bio da sve dok na cima, na Lever Tari, na Budačevici, u Kršu i u Konatama); u Uskocima dve (na terenu postoji ma kakvih sredstava za život, niko ne sme umreti od gladi, pa Boanu i na Barama) i u Drobnjaku pet (u Šavniku, na Dubrovsku, u Komarnici, ni gladovati. Jednom rečju, nova narodna vlast nije mogla, a ni smela dozvoliti na Mokrom i u Bijeloj). da se ponovi 1917. godina, kada je u tom kraju za vreme austo-ugarske okupacije bilo sirotinje koja je i umirala od gladi, dok je u mnogih seljaka bilo još Komande mesta vršile su: mobilizaciju boraca za popunu operativnih jedinica, - prilično hrane i stoke. Isto, tako narodna vlast nije dozvoljavala da oni koji ima- smještaj i ishranu jedinica i bolnica u saradnji sa narodnim odbornicima, pre ju hrane i stoke iskorišćavaju siromašnije i u bescenje kupuju njihovu zemlju, nos ranjenika, transport bolnica i materijala, zatim kurirsku službu, održavanje kao što se dešavalo za vreme prvog svetskog rata. Narodni odbori su ne samo telefonskih veza, obezbeđenje i unutrašnju kontrolu terena, borile su se protiv - sprečavali i onemogućavali ovakve pojave direktnom intervencijom i trenutnim „pete kolone“ i neprijateljske propagande i drugo. Zbog toga im je ukazivana ve ukazivanjem pomoći, nego su planski (oduzimanjem viškova, racionisanjem i lika pažnja da bi što bolje obavljale svakodnevne, često veoma komplikovane štednjom, pribavljanjem semena pomoći, pomoći u setvi i obradi zemlje itd.) poslove, pogotovo što su sticana prva iskustva u radu vojnopozadinskih vlasti. za duže rokove organizovali ishranu siromašnijih seljaka. Prvo su obrađivana Posebnu brigu o unapređenju službi komandi mesta, njihovoj daljoj izgradnji i imanja inokosnih boraca koji su se nalazili u jedinicama. Nije se dozvoljavalo radu posvećivao je moša Pijade. Pored mnogih drugih poslova, on je tih dana da ostane nepooranih i nezasejanih njiva. na Žabljaku veoma intenzivno radio na projektima pravila i propisa o ustrojstvu i organizaciji službi komandi mesta i partizanskih straža. Napravio je, pored ostalog, i nacrte za starešinske oznake – za komandire i komandante vojnopo- VOJNOPOZADINSKE VLASTI zadinskih vlasti, koje su odmah počele da se nose, predlažući istovremeno Vrhovnom štabu da se one uvedu na svim oslobođenim teritorijama.99 Uporedo sa narodnooslobodilačkim odborima stvarane su na oslobođenoj teritoriji šavničkog sreza i vojnopozadinske vlasti. Svu vojnu vlast, neposredno U aprilu 1942. godine Vrhovni štab je doneo odluku o uspostavljanju komandi posle julskog ustanka i stvaranja teritorijalnih jedinica, vršili su štabovi batal- područja, koje bi preuzele sve poslove na terenu koje su dotle obavljali štabovi jona. Oni su sprovodili mobilizaciju, organizovali akcije, komandovali u borbi, odreda. Štabovi odreda zadržali bi samo komandovanje svojim operativnim obezbeđivali unutrašnji red i tome slično. Jedina komanda mesta, koja je us- jedinicama. U pismu Vrhovnog štaba od 21. aprila 1942. upućenom Glavnom postavljena tih dana bila je u Šavniku. Ovakvo stanje ostalo je sve do ponovnog štabu za Crnu Goru i Boku, pored ostalog, kaže se: „Za sad u Crnoj Gori prodora Italijana u ovaj srez u avgustu mesecu, a jedno kratko vreme i posle nećemo osnivati proleterske udarne brigade. Zadržaćemo se na odredima, s njihovog povlačenja u oktobru 1941. godine. 99 Zbornik III/1, dok 130 144 145 tim što će ti odredi biti mobilni, udarni, a ne vezani za teritoriju kao do sada“.100 vom i razvijanju šireg učešća narodnih masa u upravljanju javnim poslovima. Imam na primer ideju jedne sreske skupštine, ne od delegata odbora, nego od Vrhovni štab je istovremeno odredio konkretnije zadatke komandi područja, naroda biranih delegata“.103 koji su se najvećim delom poklapali sa već ustaljenom praksom i dotadašnjim radom komandi mesta i partizanskih straža na području Durmitorskog odreda. Međutim, ovu dogradnju organizacije narodne vlasti i dalje razvijanje njenih Tako u pomenutom aktu Vrhovnog štaba stoji: oblika, uskoro je presekla nova neprijateljska ofanziva. „Zadatak je komandi područja: mobilizacije ljudstva staranja o ishrani, snab- devanju i smeštaju operišućih trupa, pribiranje hrane u magacine, sanitetska BORBA ZA ODBRANU SLOBODNE TERITORIJE služba u pozadini, obrazovanje sanitetskih ustanova, uspostavljanje svih vrsta saobraćaja i staranje o transportu trupa i materijala, staranje o redu i poretku na ULOGA OVOGA KRAJA svome području, razvijanje obaveštajne službe, održavanje tijesnog kontakta sa NOO i saradnje u privođenju u djelo odluka ovih odbora, obrazovanje vojnih radionica, slagališta, staranje o transportnim kolonama; postavlja i kontroliše Od julskog ustanka 1941. godine Italijani su stalno prikupljali i organizovali komande mesta i partizanske straže... Kao izvršne organe komanda područja svoje saradnike, neprijatelje NOB u Crnoj Gori. Ovi kvislinzi su se na razne ima komande mesta i partizanske straže... Zadaci su komande mesta slični načine povezivali i sa pokretom Draže Mihailovića, šaljući radi toga u Srbiju i kao i kod komande područja“.101 neke oficire bivše jugoslovenske vojske. Intenzivno okupljanje ovih neprijateja U pismu štabu durmitorskog odreda od 29. aprila 1942, Vrhovni štab je na- NOB počelo se naročito ispoljavati od decembra 1941. i u januaru 1942. go- redio da se odmah organizuje komanda područja Durmitorskog odreda sa dine, a prve otvoremene manifestacje njihove izdaje bili su četnički prepadi sedištem na Žabljaku, s tim da komandanta područja odredi Glavni štab.102 kod Mateševa i Lubnica. One su značile i početak međusobnih borbi u Crnoj Već prvih dana maja komanda je počela sa radom, a za njenog prvog koman- Gori. danta određen je Pavle Pekić. Krajem decembra 1941. i tokom januara i februara 1942. ceo durmitorski kraj Tako je krajem aprila i početkom maja 1942. godine na durmitorskom dobio je izgled stabilizovane slobodne teritorije – u kojoj je narodna vlast bila području potpuno završeno organizovanje narodne vlasti koja je ponikla organizovana i normalno funkcionisala. Tada su uglavnom prevaziđene štetne iz narodnooslobodilačkog pokreta i revolucije. Preostajalo je njeno dalje posledice teških žrtava i neuspeha na Pljevljima. Teren su čvrsto kontrolisale usavršavanje i poboljšanje kvaliteta rada. Uporedo s tim razmišljalo se o još pozadinske vojne vlasti, a mobilizacija je gotovo u potpunosti bila izvršena. širem angažovanju masa u upravljanju opštim poslovaima, a postojala je i Tako u izveštaju štaba Durmitorskog odreda Vrhovnom štabu od 5. februara ideja o stvaranju sreske skupštine sastavljene od delegata koje bi neposredno 1942. pored ostaloga, stoji: „Na našoj teritoriji nema naročitih događaja. Situ- birao narod. O svemu tome daje jasnu sluku pismo Moše Pijade, upućeno acija je vrlo dobra, skoro je sve ušlo u partizane“.104 drugu Titu sa Žabljaka, 25. maja. Iako je durmitorski kraj bio čvrsta partizanska teritorija, na kojoj neprijateljska „U pitanju organizacije vlasti, osim našeg sreza, bilo je u drugim srezovima politika i propaganda nisu mogle da imaju nekoga uticaja, ipak je bilo i izdajni- strašno malo urađeno, bolje reći ništa. Tek je pre petnaestak dana nastala ka. Jedan od takvih bio je i Periša Džaković sa malom grupom svojih saradni- prva komanda mesta izvan našeg sreza... Kad ovih dana izradim detaljne inka, ali su brzo likvidirani. O tome se govori i u navedenom pismu Durmitorskog strukcije za partizanske straže (postaje) i uredim ih konačno kao postaje, u odreda Vrhovnom štabu: „Likvidiran je Periša Džaković i njegova banda, kao čemu će nesumnjivo i brzo i dobro uspeti, onda će ta organizacija lako i u i još nekoliko razbojnika, svega njih 14“105 Slično je pokušao i Spasoje Tadić ostalim srezovima poslužiti kao model. I pored slabosti, propusta, neumenja u Pivi, ali on nije uspeo ni da stvori svoju grupu. Ostao je potpuno sam, sve i grešaka, ovde se ipak za sedam meseci slobodnog sreza izgradila vlast, a dok nije likvidiran pri pokušaju bekstva u Nikšić. Time su u samom početku na kroz kratko vreme mogla bi biti odlično organizovana.... To će čak omogućiti području Durmitorskog odreda onemogućeni prvi pokušaji četnika da stvore i popravljanje civilne vlasti, odbora – i možda nove mere u razvijanju njiho- svoju organizaciju. 100 Za ove oznake, koje su se nosile na desnom rukavu, odnosno mišici, uzete su trake od Međutim, stanje u nekim drugim krajevima Crne Gore, naročito u beranskom zelene čoje sa crvenom petokrakom zvezdom iznad. Tako je za komandira partizanske straže uzeta i andrijevičkom srezu, sve se više pogoršavalo. Kada su krajem februara jedna vertikalna zelena traka (1 x 5 cm) i crvena petokraka iznad; za komandanta mesta dve zelene 1942. četnici zauzeli Kolašin, njihova izdajnička aktivnost počela je da preti trake i petokraka, dok su politički komesari imali iste oznake, samo što je unutar crene petokrake slobodnoj teritoriji šavničkog sreza. Oni su već tada ispoljavali težnju da se, zvezde zlatnim koncem izvezen srp i čekić. Kad je kasnije uspostavljena komanda područja, njen komandant i komesar su imali iste znake, samo sa po tri zlene vertikalne trake. 103 Isto, dok, 51. 101 Zbornik III/3, dok. 36. 104 Zbornik II/3, dok. 170. 102 Isto. 105 Zbornik III/4, dok. 34.

146 147 preko sela Lipova i Vratla, na nju probiju. S obzirom na takvu situaciju, štab SINJAJEVINA durmitorskog odreda naređuje 25. februara hitnu mobilizaciju „svih partizana Drobnjačkog, Uskočkog i Jezero-šaranskog bataljona“, sa namerom da po Odbijanjem saradnje s NOP i prvim napadima na partizane u Srbiji, četnički svaku cenu spreči prodor četnika na slobodnu teritoriju. pokret se potpuno stavio u službu okupatora i postao njegov instrumenat za gušenje narodnooslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji. Linija četničkog pokreta Tih dana područje Durmitorskog odreda imalo je poseban značaj, čak i sa u borbi protiv NOP bila je u stvari linija politike izbegličke jugoslovenske vlade opšteg, šireg, aspekta NOB u Jugoslaviji. Pre svega, to je bila kompaktna i u Londonu, čiji se član Draža Mihailović nalazio na čelu ovog pokreta u Jugo- dosta prostrana slobodna teritorija, na koju su se oslanjali mnogi oslobođeni slaviji. delovi drugih srezova Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine. Dalje, čitav ovaj kraj je, s obzirom na konfiguraciju terena i slabe saobraćajne veze, bio veoma Zamah i početni uspesi trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori, kao i kasnija - podesan za odbranu. Nalazeći se na tromeđi, ovo područje je bilo najpodesni- sređivanja posle prve italijanske ofanzive, onemogućili su u početku kvislinz ja odskočna daska i veza između Crne Gore, Bosne, Hercegovine i Sandžaka, ima u Crnoj Gori da se povežu sa narodnim masama i među njima stvore uporište za svoju saradnju sa okupatorima. No, daljim nastojanjima i merama upravo onih oblasti u kojima su se tada vodila intenzivne borbe. Isto tako, ono je sa dobro organizovanom narodnom vlašću predstavljalo rezervoar za mobi- okupatora da uguši NOP, raste i aktivnost četnika, počev od Draže Mihailovića - lizaciju ljudstva kkoja je, prema naređenju Vrhovnog štaba i Glavnog štaba za pa sve do poslednjeg pristalice toga pokreta. Neki oficiri bivše jugosloven Crnu Goru i Boku, upućivano u akcije u istočnu Bosnu, Sandžak i Hercegov- ske vojske i funkcioneri bivšeg režima postaju i u Crnoj Gori sve aktivniji u inu. I, najzad, na ovom područu nalazio se veliki broj ranjenika u partizanskim borbi protiv NOP. Oni su već uspostavili veze sa četničkim pokretom u Srbiji - bolnicama i prihatilištima. i sa Dražom Mihailovićem lično i otuda dobijali zadatke i instrukcije za orga nizovanje ovog pokreta u Crnoj Gori. U isto vreme i druga grupa saradnika Svemu tome treba dodati posebnu okolnost da je Foča, koja se oslanjala na okupatora i neprijatelja NOB u Crnoj Gori stvarala je i utvrđivala konkretne ovo područje, od početka 1942. godine bila centar iz koga je Vrhovni štab aranžmane za saradnju sa Italijanima u Borbi protiv NOP. rukovodio NOB. Zbog toga se na čitavoj slobodnoj teritoriji – znatno široj od durmitorskog područja – nalazio i veliki broj jedinica NOP i dobrovoljačke Ovaj četnički rad ispoljio se u periodu priprema za napad na Pljevlja, ali je vojske. Sve ove snage veoma su oskudevale u gotovo svim vojnim potre- naročito došao do izražaja posle neuspelog napada na ovaj italijanski garni- bama, a naročito u municiji i lekovima, jer su se oskudne rezerve brzo trošile zon. I dok su u nekim delovima Crne Gore ubrzo preovladane teškoće nastale zbog stalnih borbi i nagomilavanja ranjenika. Približavanjem proleća i četnici, zbog neuspeha i gubitaka na Pljevljima, u drugim je počela da jača četnička koje su Italijani obilato naoružali i snadbeli, postajali su sve agresivniji. To je organizacija, što dovodili do izvesnog osipanja nekih partizanskih jedinica. U nagoveštavalo da će čim sneg okopni i neprijatelj pokrenuti svoje jače snage, to vreme naglo se pogoršavala situacija i na području Komskog odreda, i to odnosno, doći će do težih i dugotrajnijih borbi. u tolikoj meri da ovaj odred nije mogao da prikupi dovoljno snage i stavi ih na raspologanje Crnogorsko-sandžačkom odredu, kako je bilo predviđeno Tih dana Vrhovni štab je preko radio stanice u Goraždu uspostavio direktnu naređenjem Vrhovnog štaba.106 A baš ove snage su imale zadatak: da čiste vezu sa Sovjetskim Savezom, tražeći hitnu pomoć u lekovima, municiji i lakom četnike, onemogućavaju njihovo organizovanje u Sandžaku kao i da suzbijaju naoružanju. Utvrđeni su i detalji oko njenog slanja i prijema. Dogovoreno je pokušaje četničkog pokreta iz Srbije, da preko ove teritorije vrše uticaj na Crnu da se lekovi i oružje prenesu sovjetskim avionima i spuste padobranima na Goru. područje Žabljaka. Kasnije je treblo da se na ovom terenu obezbjedi i privre- - meni aerodrom za spuštanja ovih aviona. Pridajući naročiti značaj ovoj prvoj No, i pored suzbijanja četničkog pokreta (onemogućavanja širenja njihove or neposrednoj vezi sa SSSR u toku rata, Vrhovni štab je odlučio da organizaciju ganizacije i stvaranje vojnih jedinica) on se, pod zaštitom i uz obilatu pomoć ovog posla i prihvatanje sovjetske pomoći poveri specijalnom delegatu. Radi okupatora, ipak organizovao i stvarao. Tako su na području Komskog odreda - toga je na Žabljak došao Moša Pijade – ovde već odranije poznati Čiča Janko. stvorene pre četničke vojne jedinice pod komandom nekih oficira bivše jugo On je bio zadužen da neposredno rukovodi ovim poslom, a štab durmitor- slovenske vojske. Naoružavane, hranjene i usmeravane od okupatora, ove skog odreda trebalo je da mu stavi na raspolaganje obezbjđenje, radnu sna- jedinice su ubrzo prešle u akcije, a zatim poput izdajničkih četničkih odreda - gu, potrebni materijal i da u svemu s njim sarađuje prilikom izvršavanja ovog Draže Mihailovića u Srbiji, od razbijačkih akcija i u otvorenu borbu protiv par tizana. zadatka. U najkraćem roku, prema konciznim instrukcijama Vrhovnog štaba, bilo je sve spremljeno za prihvatanje sovjetske pomoći. Kao dan dolaska prve Prvi izvještaj o krvavom koraku ovih izdajnika obavljen je u „Saopštenju“ Dur- sovjetske pošiljke zakazan je 23. februar 1942. godine. 106 Periša Džaković, pravnik pre rata je pripadao Ljotićevom pokretu i još u danima ustanka Sve ove činjenice nalagale su upornu odbranu slobodnog područja Durmitor- držao se pasivno, mada je potajno sabotirao. Čim su počele četničke pripreme za napad na parti- skog odreda. To je bio zadatak od opšteg interesa za NOB i njemu ubuduće i zane, on se našao među pomagačima ove akcije. On se preko Pljevalja, posle napada na ovo mesto, povezao sa onima koji su uz pomoć Italijana pripremali akciju protiv partizana (sa Vojom Nedićem) i Vrhovni štab i Glavni štab za Crnu Goru poklanjaju posebnu pažnju. pošto je primio odgovarajuće instrukcije, ponovo je došao u šavniččki srez i otpočeo rad oko stvaranja četničke organizacije. Na tome poslu uhvaćen je od narodnih vlasti i likvidiran. 148 149 mitorskog NOP odreda od 28. januara 1942. godine gde, pored ostalog, stoji: tivno odrazilo na partizanske snage i stanovništvo slobodne teritorije. S druge „Glavna razbojnička grupa iz srezova Kolašinskog, Beranskog i Andrijevačkog strane, to bi negativno delovalo na četnike i nesumnjivo pokolebalo njihov na čelu sa Lašićem izvršila je još jedan zločin. Napala je na Barama, nedale- inače slab moral, odnosno osujetilo dalje prikupljanje u kvislinške jedinice. ko od Mateševa, jednu našu partizansku četu.... tom prilikom imali smo teže - žrtve: 29 mrtvih i 30 ranjenih“.107 U stvari, ovaj zločin bio je još krvaviji. Pored Durmitorski odred je mobilisao i uputio sledeće snage pod komandu noformirmi poginulih i ranjenih, napadači su zarobili 80 partizana i većinu streljali. Napad ranog sinjajevinskog sektora: dve čete Jezero-šaranskog bataljona jačine oko - je izvršen iznenada, mučki i time je otpočeo sukob između naroda koji se 250 boraca, koje su, 26. februara, kako se koja prikupila hitno krenule prav borio za slobodu i izdajnika – slugu okupatora. To je bio početak međusobnih cem: Krš – Studenica – Gomile – Crveno Ždrijelo – Otmičevac i dalje prema oružanih sukoba, koje je NOP svim sredstvima pokušavao da izbegne, to je Vratlu; zatim, jednu četu (92 borca) iz Uskočkog bataljona, sa kojom je prošla i - bila „najveća pobeda koju je okupator izvojevao nad crnogorskim narodom“, jedna četa od 40 boraca iz Nikšićkog odreda, koja se zatekla na Boanu; i, na - kako je to okarakterisao drug Tito u jednoj oceni o stanju u Crnoj Gori. Kakvi su jzad, dve čete iz Drobnjačkog bataljona jačine oko 130 boraca. Tako su iz Dur zločinci bili ovi izdajnici govori streljanje svih ranjenika i većine zarobljenih par- mitorskog odreda za prvi momenat, na Sinjajevinu upućena 472 borca. Sem tizana prilikom navedenog prepada. Pored ostalog, u pomenutom saopštenju toga, jedna četa od 100 boraca iz Jezero-šaranskog bataljona upućena je na Durmitorskog NOP odreda stoji i ovo: „Uspravili su mrtvog Vukmana Kruščića Taru da obezbeđuje prelaze na Tepcima, Lever-Tari i Đurđevića – Tari. I Pivska i ponovo ga streljali govoreći: „Sad veruj da hitler nije pao“. četa (oko 100 boraca), namenjan za kombinovani bataljona za Bosnu, kad je 23. februara stigla na Žabljak, prvo je upućena u Tepca radi obezbjeđenja Kad su 23. februara 1942. zauzeli Kolašin, četnici su nastojali da očiste od par- prelaza na Tari, a kasnije je takođe poslata na Sinjajevinu. Prema tome, sve tizana ceo srez kolašinski. Opasnost je zapretila i šavničkom srezu. U prvom snage koje je Durmitorski odred u prvi mah angažovao za neposrednu od- izveštaju koji je povodom tih četničkih pokreta upućen 25. februara 1942. branu slobodne teritorjie svog područja, od evenutalnih četničkih ili italijanskih Vrhovnom štabu, štab Durmitorskog odreda piše: „Danas smo obaviješteni napada, iznosila su oko 670 boraca.110 telefonom od našeg Uskočkog bataljona iz Boana da je isti dobio izvještaj od jedne partizanske čete iz Krnje Jele sa teritorije Komskog odreda da su četici One čete koje su se ranije zatekle u Sandžaku, u rejonu Mojkovca i Bijelog - navalili većim snagama od Kolašina – Lipova za Vratlo... Naredili smo danas Polja, nisu ovog puta dolazile u srez Šavnički, nego tek u drugoj polovini mar mobilizaciju svih partizana Drobnjačkog, Uskočkog i Jezero-šaranskog batal- ta. Samo je jedna od njih, od 75 boraca, iz rejona Meljaka došla na Žabljak 1. jona, te da s tim ljudstvom spriječimo eventualno nadiranje četnika na terito- marta 1942. godine. 108 riju našega sreza...“ Istovremeno sa preduzimanjem mera za mobilizaciju Pošto su hitno bile upućene na Sinjajevinu, štab sektora trebalo je da oformi i odbranu terena, štab Durmitorskog odreda stvara posebni sektor odbrane jedinice i odredi komandni sastav četa i bataljona na samom položaju, u spora- na pravcu četničkog nadiranja na području planine Sinjajevine, sa posebnim zumu sa privremenim štabovima tih bataljona. štabom tog sektora. Tako, 25. februara 1942. štab odreda naređuje: „Prema ukazanoj potrebi formira se Istočni sektor sinjajevinski pri štabu Durmitorsk- Nešto pre ovoga, Vrhovni štab je naredio Durmitorskom odredu da u Bosnu og narodnooslobodilačkog odreda za operacije na istočnoj i sjeveroistočnoj uputi još jedan bataljon, za posadu u Foču, Čelebićima i u nekim drugim mes- granici teritorije štaba ovoga Odreda, a to je: Uskoci – Sinjajevina – rijeka tima, da se za te pozadinske službe ne bi angažovali bataljoni proleterskih Tara. Za komandanta sektora određuje se drug Branko Perović, za njegovog brigada i drugih operativnih jedinica. Zbog toga što su ovaj bataljon Durmitor- zamjenika drug Batrić Žugić“.109 skog odreda koji je namenjen za Bosnu, a čije je ljudstvo moglo biti i starijih godišta, sačinjavali jedna četa iz Pive, druga iz Drobnjaka i Uskoka i treća iz Ovako brzo preduzimanje mera za odbranu od evenutalnog prodora četnika Jezera i Šaranaca, nazvan je kombinovani. Trebalo je 23. februara da dođe u šavnički srez, što su oni mogli i ostvariti da su se dokopali položaja na Vrat- za Foču preko Žabljaka, Tepaca i Čelebića, ali zbog izmenjene situacije štab lu, učinjeno je i zbog posebnog značaja durmitorskog područja koji mu je tih odreda je, u sporazumu sa Mošom Pijade, odlučio da ga zadrži i upotrebi dana pridavao Vrhovni štab. Kao što je već rečeno, na Žabljaku je bilo organi- shodno novonastaloj situaciji. zovano prihvatanje ruske pomoći (u lekovima, municiji i lakom automatskom naoružanju) koja se kao neophodna očekivala već od 23. februara 1942. A Zbog težnje četnika da se posle zauzimanja Kolašina zaposednu ostale de- ovo uspostavljanje veze sa SSSR i primanje makar i simbolične pomoći bilo bi leove kolašinskog sreza i prodru u šavnički srez, Durmitorski odred je bio za NOP od izvanrednog�� moralnog i političkog značaja, što bi se veoma pozi- prisiljen da zaštiti svoju slobodnu teritoriju na jednm veoma širokom prostoru, od reke Tare pa sve do planine Javorja. Time se za odred stvarao novi front, 107 Zbornik III/1, dok. 159 i 160. 108 Zbornik III/2, dok. 46. a uporedo se nizao i čitav splet zbivanja i teškoća, poznatih u tom kraju pod 109 Isto, dok. 95. – Šta je tih dana ovde značilo izraz „svih partizana“ postaje jasno kada se ima u zajedničkim pojmom: „Sinjajevina“. Ovaj period od 25. februara do 22. maja vidu pismo Durmitorskog odreda od 4. feburara 1942. godine, upućeno Glavnom štabu za Crnu Goru 1942. spada nesumnjivo među najteže razdoblje borbi i napora ovoga kraja i Boku, u kome se, pored ostalog, kaže: „Kod nas je upisano u partizane 100% sposobnih. Ali veliki dio tokom narodnooslobodilačkog rata. nema oružja. Bilo je rečeno da su partizani bez oružja rezervni partizani“. 110 Zbornik III/2, dok. 96.

150 151 O svim merama koje su preduzimane radi odbrane sreza, štab Durmitorskog brigada, ili kasnije udarnih bataljona odreda, a uz to i znatno bolji sistem veza i odreda redovno je obaveštavao Vrhovni štab, čija se zainteresovanost za obaveštavanja, mnogo više municije i slično. Zbog toga je pitanje taktike borbi odbranu ovog kraja vidi i iz pisma od 28. februara 1942. godine, koje je upu- i lokacije jedinica na Sinjajevini ostalo u praksi nerešeno i neusklađeno sa tio štab odreda: „Žabljak moramo braniti po svaku cijenu. Uputili smo danas direktivom i sugestijama Vrhovnog štaba, prvo od strane štaba durmitorskog s Čelebića vašu kombinovanu četu od 75 partizana. Dobro ste uradili što ste odreda, a kasnije i od strane Glavnog štaba za Crnu Goru i njegovih delegata zadržali kombinovani bataljon, kao i što ste pozvali onu četu od 120 partizana koji su objedinjavali komandu nad jedinicama ovog sektora. A činjenica je iz Sandžaka“.111 Dalje u pismu Vrhovni štab preporučuje da se obrati pažnja na da je zadržavanje danima i nedeljama čitavih bataljona na Sinjajevini, pod zaštitu sreza uopšte, a ne samo od pravca Sinjajevine, da se održavaju veze izvanredno teškim uslovima smještaja i ishrane, toliko iscrpljivalo borce da su sa Sandžakom, čuva most na Đurđevića-Tari i dr. za kratko vreme postajali nesposobni ne samo za borbu, nego i za ma kakve napornije porkete. U pismu koje je upućeno delegatu Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku Baju Sekuliću 28. februara 1942. godine,112 štab Durmitorskog odreda javlja de- Čim su se jedinice Durmitorskog odreda delimično prikupile na Sinjajevini, štab taljno o pokretima svojih snaga prema novim položajima na Sinjajevini kao i o sinjajevinskog sektora naredio je već 3. marta 1942. napad. Akcija je izvršena obezbeđenju prelaza na Tari (Tepca, Lever-Tara, Đurđevića-Tara). A u pismu zajedno sa bataljonom „Aleksa Đilas“ iz Komskog odreda. U dvodnevnim bor- upućenom 1. marta 1942. štabu sektora na Sinjajevini, štab odreda skreće ba četnici su pretrpeli osetne gubitke i bili prinuđeni da se povuku iz sela Polja pažnju da se obezbedi ishrana, poboljša smeštaj i preduzme nemilosrdna bor- Kolašinskih, Gornje i Donje Štitarice i iz Mojkovca. I partizanske jedinice su ba protiv pete kolone. „Vi ste jedina snaga odbrane teritorije Odreda sa toga imale osetnijih gubitaka. Durmitorski odred imao je u ovim borbama od 3. i 4. pravca“ – podvlači se u tome pismu. U isto vreme štab sektora je obavešten marta, veći broj mrtvih i ranjenih. da se jedinia iz Sandžaka o kojoj je ranije bilo reči, neće vraćati, nego će de- - jstvovati u pravcu Mojkovca sa sandžačkim snagama.113 Ovu akciju, kao i niz drugih, karakteriše nedostatak koordinacije sa drugim par tizanskim snagama i zapostavljanje prikupljanja i istovremenog usmeravanja I Vrhovni štab je tih dana upozoravao štab odreda na budnost i mere na sinja- jačih snaga prema četnicima od Morače do Tare. To je prouzrokovalo znatne jevskom frontu. Tako u jedom pismu od 3. marta 1942. godine, pored ostalog, gubitke, a donosilo relativno male ili nikakve uspehe. Tako, na primjer, za pre- piše: „Mi se plašimo da borbenost vaših boraca ne otupi zbog stajanja na kata- duzimanje ove prve akcije protiv četnika, nije znao (nisu još bile uspostavljene nu Vratlo, gde su uslovi vrlo nepovoljni. Ako se ne misli preduzimati ofranziva čvrste veze) desni sektor opšteg partizanskog rasporeda iz Morače, kojim u kraćem roku, onda vaše glavne snage mogle bi se smjestiti u Krnjoj Jeli, dok je neposredno rukovodio delegat Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku Bajo bi vaše patrole išle ka Gornjem Lipovu i Gornjoj Štitarici“.114 Sekulić, pa zbog toga nije pružio odgovarajuću pooć i podršku. I tako, počev od ove prve akcije, svi štabovi koji su rukovodili operacijama na Sinjajevini, - Međutim, za sve vreme postojanaj fronta na Sinjajevini, nije se mogao potpu pokazivali su manje ili više, nekakvu hitnju i nervozu, nedovoljne pripreme i no rešiti problem smeštaja i ishrane ljudstva kao i napuštanja stava o održanju slabu koordinaciju što je u većini slučajeva dovodilo do neuspeha i gubitaka. fronta na planini. Naime, nije se moglo sprovesti elastično manevrisanje i čuvanje glavnih snaga u stalnim naseljima, dalje od puste, besputne i snegom Štab Durmitorskog odreda je nastavio sa prikupljanjem snaga i u vezi sa zavejane planine. Razloga za ovo bilo je više. Postojala je odlučna namera, pomenutim borbama, naredio 5. marta komandantu Jezero-šaranskog naročito prvih dana, da se četnici isteraju iz Kolašina i da se i ovaj srez oslo- bataljona Stojanu Žugiću da odmah krene na Vratlo, poveže se sa štabom bodi. U stvari, u početku se nije ni pomišljalo na ma kakvo stvaranje fronta na sektora radi dogovora o daljima akcijama i podnese detaljan izveštaj o stanu Sinjajevini. No, kad proterivanje četnika nije ostvareno, onda su se jedinice na tom sektoru.115 Pri tome mu naređuje da s Tare povede Pivsku četu koja odreda zadržale na granici sreza, i to na položajima vrlo pogodnim za odbranu. je bila određena za kombinovani bataljon za Bosnu, ali je bila zdržana kao Jer, ukoliko bi se povuke ka Krnjoj Jeli i Boanu, četnicima bi bila ostavljena vrlo obezbjeđenje na Tari. U isto vreme sa Žabljaka je poslato jedinicama na Sin- široka prostorija za manevrisanje i mogućnost prodora u šavnički srez iz više jajevini nešto puščane municije i bombi. pravaca, koje Durmitorski odred nije mogao braniti sa raspoloživim snagama. Ovde treba naglasiti i to da ove jedinice, sastavljene od seljaka mobilisanih U međuvremenu, štab sektora na Sinjajevini povezao se sa delegatom na brzinu, nisu bile toliko pokretljive, kompaktne i prekaljene u borbama da bi Glavnog štaba, koji ponovo naređuje da se 7.marta izvrši opšti napad na 116 bile sposobne da brzo manevruju i odbace neprijatelja u slučaju prodora na četike u Lipovu. Međutim, zbog niza okolnosti – nedovoljne povezanosti, područje sreza. Način borbe i održavanje položaja kako je sugerirao Vrhovni nepreciznosti naređenja – neke jedinice su zalutale u magli i vejavici, te je ovaj štab zahtevali su, u najmanju ruku, jedinice kvaliteta bataljona proleterskih napad odložen za dva dana. Izvršen je 9. marta, ali bez uspeha. 111 Podaci o brojnom stanju snaga kkoje su tada upućene na Sinjajevinu i Taru uzeti su prema Posle toga jedinice Durmitorskog odreda ostaju i dalje na Sinjajevini. Problem izvještajima štaba Durmitrskog odreda, koji se na to odnose (Zbornik III/2, dok. 96, 106 i 115) smeštaja boraca na planini Sinjajevini bio je izuzetno težak. Na ovom pros- 112 Zbornik III/2, dok. 104. 113 Isto, dok. 106. 115 Isto, dok. 117. 114 Isto, dok. 110. 116 Isto, dok. 129. 152 153 tranom području, prečnika oko dvadesetak kilometara, nema nikakvih stalnih marta) koje su nametnule velike napore, a dale male rezultate, pripremljen je naselja. Postoji, istina, više katuna u kojima leti borave čobani, ali u njima sem opšti napad svih partizanskih snaga ovog sektora na Kolašin, po naređenju čobanskih koliba ima samo nikoliko tvrđih zgrada i štala. Zimi, kaa su velike delegata Glavnog štaba za Crnu Goru. Pored oko 700 boraca iz jedinica Dur- vejavice, ove su kolibe potpuno zavejane, a 1941/1942. godine, su se jedva mitorskog odreda, u napadu su učestvovale i snage Komskog i Lovćenskog primećivale ispod snežnog pokrivača. Temperature na planinskim masivima odreda iz Morače i bataljon „Aleksa Đilas“ sa Sinjajevine. Napadi su vršeni od bile su veoma niske, a u kolibama je toliko dimilo da su mnogima stradale oči. 17. do 20. marta. Zbog velikog snega kretanja je bilo veoma teško, a ishrana stalni problem. Hrana se sastojala od nešto mesa i nešto brašna za skrob, dok je hleba bilo Pre početka napada na Sinjajevini se nisu nalazile sve snage Durmitorskog veoma malo. Kasnije je hleba i brašna potpuno nestalo, pa se dobijala samo odreda. Od onih koje su se kao posebne čete od ranije nalazile u Sandžaku, po porcija kuvanog mršavog mesa. Soli uopšte nije bilo. Svu hranu trebalo je kasnije je formiran Durmitorski kombinavani bataljon. Ovaj bataljon je bio pribaviti iz obližnjih naselja i satima je nositi na tovarnim kojima, a najčešće vrlo aktivan u sastavu jedinica koje su pod komandom štaba Crnogorsko- - na leđima. sandžačkog odreda dejstvovale protiv četnika u rejonu Bijelog Polja i Mojkov ca. Zbog novih priprema za napad na Kolašion, ovaj Durmitorski kombinovani I pored velike hladnoće i dubokog snega gladni borci su sem borbi, stalno pa- bataljon je povučen iz Sandžaka i pošto je 15. marta prešao Taru kod Mo- trolirali radi kontrole ovog prostranog terena. Sve ih je to vrlo brzo iscrpljivalo. jkovca stigao je u rejon Trebaljeva. Na ovo se nadovezao i intenzivan rad pete kolone i četničke propagande. Još prvih dana, u toku borbe, sa položaja su pobegli neki oficiri bivše jugosloven- Po naređenju delegata Glavnog štaba, u toku priprema za napad na Kolašin, ske vojske (Ivan Ružić, Staniša Jankovića i još neki) i predali se četnicima u formiran je posebni štab za rukovođenje operacijama na sektoru Mojkovac – Kolašin, o čemu je Durmitorski odred obavestio Vrhovni štab pismom od 16. Kolašinu. No, to su ipak bili samo pojedinci, a masa je i pored svih teškoća 118 ostala verna NOB. marta 1942. godine. Ovaj novoformirani štab uputio je s Vratla jedan bataljon Durmitorskog odreda u Gornju Moraču radi čišćenja terena od četnika. Položaji Durmitorskog odreda na Sinjajevini predstavljali su jedan deo fronta - prema četnicima na širokom području – od Rovaca i Morače, do Mojkovca i U novom napadu na Kolašin učestvovala su tri bataljona Durmitorskog odre Bijelog Polja. Glavno četničko uporište u tome delu Crne Gore postaje Kolašin, da: bataljon iz Sandžaka posle prelaska Tare napadao je iz pravca Trebaljeva; sa osloncem na okolne italijanske garnizone. Zbog toga su napori partizana bataljon iz Morače kretao se preko Đedova dola i napao Gornje Lipovo, a tada bili usmereni na likvidaciju ove četničke baze i na ponovno oživljavanje bataljon sa Sinjajevine napadao je preko Jablanova vrha i Lučkog ždrijela. U NOB u kolašinskom i susednim – beranskom i andrijevačkom – srezovima početku su svi ovi bataljoni imali uspeha. Durmitorski kombinovani bataljon u kojima su četnici sve više uzimali maha. Na ovom novom frontu počinju je u sadejstvu sa bataljonom „Aleksa Đilas“ očistio prvog dana s. Bakoviće i Planu, a potom zauzeo Markovo brdo i Gradinu. Bataljon sa Sinjajevine za- se prikupljati sve jače partizanske snage. Tako su se pored delova Durmi- torskog odreda na centralnom delu Sinjajevine, na čitavom prostoru od Ro- poseo je s. Bistricu i Migalovicu, gde se povezao sa delovima bataljona koji je vaca i Morače do Mojkovca nalazile i druge partizanske jedinice (iz Komskog nastupao iz Morače. Bataljon iz Morače upao je u Gornje Lipovo i očistio ga, i Nikšićkog odreda i snage u rejonu Mojkovca). sem nekoliko utvrđenih kuća u kojima su opkoljeni četnici pružili otpor. Tako je glavnina četničkih sanga u ovom rejonu odbačena. Pored jedinica na Sinjajevini, Durmitorski odred je morao da drži i obezbeđenja na svim važnijim prelazima na Tari. Njihove patrole kontrolišu i teren na desnoj Prema postignutim uspesima, u toku prva dva dana napada izgledalo je da će - obali Tare pa zalaze i u Sandžak u pravcu Kosanice, Glibaća i Ograđenice, gde četnici biti isterani iz Kolašina. Međutim, oni su 20. marta izvršili dobro priprem se povezuju sa sandžačkim partizanskim jedinicama. U to vreme na Kosanici ljeni protivnapad. Naime, oni su u toku noći 19/20. marta prikupili jake snage se nalazio jedan sandžački teritorijalni bataljon, koji se pod uticajem četničke (naoružane i mitraljezima i bacačima) u blizini mosta na Tari kod Trebaljeva, propagande proređuje i napušta poloaže. Tako je negde polovinom marta Dur- odbacili deo bataljona „Aleksa Đilas“ koji je štitio prilaze mostu, prešli na levu mitorski odred obavestio Vrhovni štab da je oko 70 partizana iz Kosaničkog obalu Tare, zabacili se za leđa Durmitorskog kombinovanog bataljona i 20. bataljona pobeglo u Pljevlja i prišlo četnicima. Da bi se ovaj pravac obezbedio marta oko pet časova izjutra napali ga znatnim snagama i potisli. Druge jake i zaštitio, na Kosanicu je upućena četa Durmitorskog odreda, a uspostavljena četničke snage izvršile su sutradan napad u pravcu Crkvine, prema Morači, je i telefonska veza Žabljak – Kosanica.117 Ova telefonska linija i baza na Kos- nanele partizanskim jedinicama osetne gubitke i primorale ih na povlačenje. anici poslužile su kao dobra veza sa sandžačkim snagama i veoma podesna U tim naletima četnika 21. marta, na Crkvini su poginuli i Bajo Sekulić i Budo osmatračnica Durmitorskog odreda prema Pljevljima. Tomović. Svim crnogorskim partizanskim jedinicama prema Kolašinu rukovodio je del- Zbog ovako snažnog nadiranja četnika, naoružanih velikim brojem automatskih - egat Glavnog štaba za Crnu Goru. Posle pomenutih prvih akcija (3, 4. i 9. oruđa i sa neograničenim količinama municije, a naročito zbog prelaska nji hovih znatnih snaga preko mosta kod Trebaljeva, sve partizanske snage bile 117 Isto, dok. 132. 118 Isto, dok 163. 154 155 su prisiljene na povlačenje. One su napustile i veoma važne položaje pred sa- teritorije. Oni su u tome počeli da postižu izvesne uspehe. Jer, opšta situacija mim Kolašinom, kao što su Markovo brdo i Gradina. I jedinice iz Donje Morače u Crnoj Gori sve se više pogoršavala. Od kraja februara četnici su postali sve takođe su se povukle. Našim borcima nestalo je municije. aktivniji, i to na više mesta. Njihovi sve češće napadi u rejonu Bijelog Polja i Mojkovca, zatim prepad izdajničke grupe Baja Stanišića oko Danilova Grada Posle ovog neuspelog napada naših jedinica, četnici su se definitivno utvrdili u i, u vezi s tim, prodor Italijana u Nikšić i deblokiranje ovog njihovog garnizona, - Kolašinu i u njemu postavili svoju glavnu bazu za dalje akcije prema partizan kao i aktiviranje četnika u tome mestu, sve više su se odražavali na opštu skoj slobodnoj teritoriji. Snage Durmitorskog odreda definitivno su istisnute iz situaciju u Crnoj Gori. U onim krajevima gdje su se već bili utvrdili, četnici su sela na planinske katune Sinjajevine. Tada su se na Vratlu prikupili svi njegovi s odobrenjem Italijana počeli da uspostavljaju svoju vlast i preko nje da vrše borci koji su učstvovali u ovim akcijama. Bilo ih je preko 700, veoma iscrpljenih mobilizaciju. A sva ta aktivnost Italijana i četnika značila je pripremanje većeg i premorenih u mnogim akcijama koje su trajale gotovo mesec dana. U takvom napada na slobodnu teritoriju, odnosno novu ofanzivu neprijatelja. stanju ponovo su se našli na Sinjajevini u zavejanim kolibama, gotovo bez municije, hrane i ogreva.119 Obrok se sastojao samo od parčeta mesa, bez Uporedo s oružanim borbama, dejstvovala je i njihova propaganda i razbijačko- hleba, ili ma čega drugog. Međutim, najteže je bilo zbog nestašice soli, do koje špijunska mreža, koja se pojavila i u srezu šavničkom. Pošto je likvidirana se uopšte nije moglo doći. Zbog slabe, jednolične i potpuno neslane hrane, grupa oko Periše Džakovića, neprijatelj se orijentisao na druge pouzdanike prljavštine i pomanjkanja preobuka i vode za pranje, borci su počeli dobjati koji su radili mnogo obazrivije. Novi organizator četništva i vođa zavereničke rane po telu. Iz dana u dan rane su bile sve veće, a kod mnogih su stalno grupe postao je Mitar Karadžić, bivši predsednik opštine iz Šavnika. On je, krvarile i gnojile se. Uz sve to, nije bilo ni odeće ni obuće. povezujući se preko raznih kanala sa četnicima i Italijanima, a naročito kad su nastale borbe na sinjajevinskom sektoru, počeo da organizuje zavereničku Neuspeo napad na Kolašin i povlačenje na Sinjajevinu pokazali su da se bar mrežu na rontu i u pozadini Durmitorskog odreda. Uspeo je da privuče iz- za izvesno vreme četnici ne mogu isterati iz Kolašina i da taj pravac predstav- vetan broj ljudi, koji su nameravali da iznutra sabotiraju rad narodne vlasti, lja stalnu opasnost za slobodnu teritoriju durmitorskog područja. Ova činjenica da razbijaju vojne jedinice i u podesnom momentu poubijaju rukovodeće ljudi je u neku ruku bila odlučujuća da se na Sinjajevini ustali front, koji se velikim narodnooslobodilačkog pokreta, komuniste – kako su zvali svakog rodoljuba – naporom držao još puna dva mecesa. da bi na taj način otvorili vrata šavničkog sreza četnicima i Italijanima. Sada je postalo jasno da je necelishodno, a s obzirom na iscrpljenost boraca, No, sve ove grupe pojedinci, ma koliko da su radili vešto i konspirativno, nisu i nemoguće držati ovoliko ljudi na tome sektoru. Zbog toga je odlučeno da se uspjeli da podele narod i odvrate ga od NOB. Naprotiv, narodne vlasti, koje - pregrupišu jedinice i odaberu najizdržljiviji borci. Od čitavog ovog ljudstva iz su dobro funkcionisale, uz pomoć širokih masa privrženih NOB, vrlo vrzo su abrano je 300 boraca i formiran je bataljon koji će i dalje ostati na Sinjajevini. dokrajčile ovu zaveru. Početkom aprila zavera je otkrivena. Njen organizator Ostalli – slabiji, iznemogli i bolesni – pušteni su kućama na lečenje i odmor. Mitar Karadžić, ubijen je u bekstvu 1. aprila pod planinom Vojnikom, a najveći Nova jedinica nazvana je 1. durmitorski kombinovani bataljon. Posle ovog deo zaverenika pohvatan je, predat vojnom sudu i likvidiran. Tako je osujećen i pregrupisavanja, Štab sektora koji su sačinjavali Mileta Đukić, komandant, i ovaj pokušaj neprijateja da pomoću zavere i izdaje uspostavi vlast i izdajničku Branko Perović, politički komesar, prestao je da postoji. U štab kombinovanog četničku organizaciu na području Durmitorskog odreda. Neprijatelj je morao bataljona ušli su Stojan Žugić, komandant, Velimir Knežević, politički komesar, ovaj srez prvo vojnički osvojiti, pa tek onda uspostaviti svoju vlast. Pero Jelić, zamenik komandanta i Branko Perović, zamenik političkog komesara. No, ubrzo se pokazalo da ni ovo ljudstvo, za koje se smatralo da je sposobno FORMIRANJE UDARNIH BATALJONA za borbu nije u stanju da drži ove teške položaje, pa su preduzete mere za novo prečišćavanje i popunu bataljona. U vezi s tim, štab je 26. marta uputio Krajem marta i u toku aprila 1942. godine u Crnoj Gori se radilo na formiranju - u ovaj bataljon 140 novomobilisanih, dok je na odmor kućama vraćeno još 80 udarnih bataljona. To je zahtevalo izmenu dotadašnjeg načina moblizacije vo iscrpljenih boraca. jnih jedinica kvalitetno drukčijih, pokretljivijih i kompaktnijih od onih kakvim se do tada raspolagalo. Naime, razvoj događaja u Crnoj Gori od decembra Posle ove popune i novog odabiranja, u 1. durmitorkom kombinovanom batal- 1941. do marta 1942. godine i tadašnje stanje u vojnim jedinicama pokazali jonu ostalo je ukupno 360 boraca koji su zauzeli položaje na Vratlu i tu ostali su da teritorijalni bataljoni, mobilisani na vrlo širokoj osnovi, nisu bili stalno do formiranja udarnih bataljona, odnosno do početka aprila 1942. godine. mobilisane jedinice, dovoljno pokretljive da uvek i svuda efikasno dejstvuju. Zbog toga Vrhovni štab naređuje da se izvrši izmena u načinu mobilizacije Dok su vođene borbe na Sinjajevini i oko Kolašina, a šavnički srez živeo i formiranju vojnih jedinica, da se od probranih boraca stvore novi, posebni - životom slobdne teritorije, Italijani su uz pomoć četnika intenzivno radili na raz – udarni bataljoni. Njihovo mlado i potpuno zdravo ljudstvo trebalo je da se bijanju NOB u Crnoj Gori i na pripremama za likvidaciju slobodne partizanske mobiliše na potpuno dobrovoljnoj osnovi. Prilikom formiranja bataljona trebalo 119 Isto, dok. 165. im je predočiti sve teškoće, nopore, čvrstu disciplinu, neminovnost njihovog 156 157 Tada je počela jedna praksa koja se kasnije ponavljala prilikom formiranja drugih udarnih bataljona. Naime, pošto je na određenom mestu postrojen ceo bataljon, sa štabom i komandama četa (komandni sastav su pre toga već odredili štab odreda i partijska organizacija), pred strojem su ponovo detaljno iznošeni opšti zadaci udarnih bataljona, napori, teškoće i žrtve na koje svaki njihov borac mora biti spreman. Potom su pozvani da istupe iz stroja svi oni koji i najmanje sumnjaju da će moći da udovolje ovim obavezama iz bilo kojih razloga. Posebno je naglašeno da je to pšteno, da im neko neće zameriti, a da se posle formiranja bataljona to više neće moći činiti. Sve se tako oštro postavljalo da bi e i najmanje nesigurni pokolebali. Prilikom formiranja 1. udarnog bataljona na Boanu pred strojem prvo je govorio Obrad Cicmil, komandant Durmitorskog odreda, a potom Peko Dapčević, delegat Glavnog štaba. Štab 1. udarnog bataljona bio je u sastavu: Đoko Novosel, komandant; Svetozar Bojović, politički komesar; Vojin Gvozdenović, zamenik komandanta i Vojin Đerković, zamenik političkog komesara.120 Odmah sutradan, ovaj bataljon od 220 odabranih, odanih i u mnogim borbama prekaljenih boraca upućen je na Vratlo da zauzme položaj na Sinjajevini. učešće ne samo u brobi na terenima Crne Gore nego i u drugim krajevima Jugoslavije. Trebalo je isto tako reći da će ovaj rat još dugo trajati. Ovakve Posle nekoliko dana formiran je na samom bataljone Glavni štab za Crnu Goru i Boku počeo je da formira već krajem položaju na Sinjajevini i 2. udarni bataljon marta na teritoriji Nikšićkog odreda. Durmitorskog odreda. Njegovo ljudstvo Peko Dapčević sačinajvali su uglavnom borci 1. durmitor- U drugoj polovini marta počele su pripreme za stvaranje udarnih bataljona i na skog kombinovanog bataljona koji je, posle području Durmitorskog odreda. Na narodnim zborovima i konferencijama oku- borbi i pregrupisavanja ostao na Sinjajevini. Štab ovog bataljona sačinjavali pljao se u to vreme ceo narod ovog kraja. Tu su im objašnjavani ciljevi i zadaci su: Stojan Žugić, komandant; Čedo Golović, komesar; Mitar Kecojević, zame- udarnih bataljona i pozvan je svako ko se smatra sposobnim i spremnim za nik komandanta i Branko Perović, zamenik komesara. Pošto je za 2. udarni primanje ovakvih obaveza da se javi u ove udarne jedinice. bataljon izabrano 150 boraca, ostalo ljudstvo 1. durmitorskog kombinovanog bataljona vraćeno je privremeno kućama. Za popunu 2. udarnog bataljona, Baš u toku ovih priprema vratili su se iz Bosne bataljoni „Bajo Pivljanin“ i „Vo- Durmitorski odred je sa terena uputio oko 50 novih boraca. jvoda Momčilo“ – prvi 19, a drugi 27. marta. Ubrzo po njihovom formiranju, delegat Glavnog štaba uputio je oba udarna Posle izvršenih priprema pristupilo se izboru boraca, jer se za udarni bataljon bataljona preko Lučke gore u pravcu Donjeg Lipova. Na Vratlu, u katunu javilo više nego što je bilo predviđeno. Štab odreda odlučio je da se već 4. Ječmište, ostala je samo jedna Drobnjačka četa 2. udarnog bataljona da čuva aprila formira 1. udarni bataljon. Smatralo se da se ljudstvo za ovaj bataljon ove položaje. Četnici, koji su tih dana bili vrlo aktivni, preduzimali su akcije radi – oko 200 boraca, može većinom uzeti iz bataljona koji su se vratili iz Bosne izviđanja i obaveštavanja. Bilo ih je i iz Lipova, koji su dobro poznavali ovaj (100 do 120 boraca iz bataljona „Vojvoda Momčilo“, oko 60 iz bataljona „Bajo teren. S obzirom da zbog ogromnog prostranstva terena, jedna partizanska Pivljanin“, a ostatak od dobrovoljaca sa terena). Odrđeno je da se čete ovog četa nije bila u mogućnosti da ga potpuno kontroliše i obezbeđuje, četnici su to bataljona prikupe do 3. aprila na Boanu i da se tu formira bataljon. Tako je ovaj 1. udarni bataljon Durmitorskog odreda formirao komandant odreda na Boanu 120 Štab odreda sa Žabljaka, je posle ovog povlačenja svojih sanga od Kolašina, poslao jedini- 4. aprila 1942. godine, u prisustvu Peka Dapčevića, delegata Glavnog štaba cama na sektoru Sinjajevine samo 500 metaka, naglašavajući da je to „poslednje“ što je imao. A na za Crnu Goru i Boku, koji se tih dana nalazio na Boanu. položajima je tada bilo preko 700 boraca – dakle ni jedan metak na borca (Zbornik III/2, dok. 184.)

158 159 iskoristili. Njihove snage, jačine oko dve čete, izvukle su se iz Gornjeg Lipova predavanja, starao se o programu vojničke obuke, dopi- noću 15/16. aprila i nekom kozjom stazom u podnožju Gradišta zašle za leđa sivao se sa Vrhovnim štabom tražeći materijal za rad sa ovoj partizanskoj četi, opkolili je i napali. U oštroj borbi koja je traja celo jutro omladincima itd. No, ubrzo se pokazalo da jedna četa ne 16. aprila, uništena je cela ova četa 2. udarnog bataljona. Tom prilikom pogi- može da prihvati sve one omladince koji žele da stupe u nuli su komesar 2. udarnog bataljona Čedo Golović, koji se nalazio kod čete, udarne bataljone. Javljalo ih se toliko da je od omladinaca kao i zamenik komandanta bataljona Mitar Kecojević, koji se te noći takođe i omadinki bilo moguće formirati posebni udarni bataljon. zatekao kod ove čete, idući sa Žabljaka za štab bataljona na Lučkoj gori. Od Zbog toga su na Žabljak pozvani svi omladinci koji su cele čete spasla su se samo tri borca, od kojih su dvojica bila ranjena. Svi se ranije javljali za borce, a nisu bili uzeti u formirane ostali, sa komandom čet, bili su pobijeni ili zarobljeni o terani u Kolašin. udarne bataljone, i od njih je, polovinom aprila, formiran Omladinski udarni bataljon Durmitorskog odreda.123 Pošto Moše Pijade Posle ovoga teškog gubitka, bataljon je ponovo preformiran i popunjen novim ih se javilo mnogo više nego što je bilo predviđeno, jedan ljudstvom, uglavnom sa teritorije Uskoka.121 - On je i dalje zadržan na Sinjajevi deo je vraćen kućama ili upućen na druge dužnosti. Štab - ni, s tim što je pomeren nešto severnije, iza Malog starca. Za komesara batal Omladinskog udarnog bataljona sačinajvali su: Vidoje Krstajić, komandant, jona sad je postavljen Mijuško Šibalić, a za zamenika komandanta Jevrem Milan Badnjar, politički komesar, Vojin Ćorović, zamenik komandanta i Todor Grbović. Srdanović, zamenik političkog komesara. U međuvremenu, vršene su intenzivne pripreme za mobilizaciju i formiranje Posle formiranja, Omladinski bataljon je prebačen na Njegovuđu, u čijem se još jednog, 3. udarnog bataljona. Pored novomobilisanog ljudstva, u njegov rejonu tada nalazio i 1. bataljon 1. proleterske brigade. Ovaj proleterski batal- sastav ušao je i deo boraca one čete sa teritorije Planino-pivskog bataljona jon je znatno pomogao u vojničkom i političkom uzdizanju boraca Omladin- koja je tih dana iz Sandžaka povučena na Žabljak. 3. udarni bataljon formiran skog bataljona, koji u tome nijesu imali iskustva. je 14. aprila na Žabljaku. I tom prilikom je održan veliki narodni zbor. Bataljon je imao 190 boraca, a trebalo je da se popuni sa još 60 iz Uskoka i Šaranaca. Omladinski udarni bataljon je ostao na Njegovuđi do 5. maja, učeći i spremajući Komandant bataljona bio je Veljko Žižić, politički komesar Gojko Žarković, za- se za borbu. A 6. maja, zajedno sa Lovćenskim bataljonom, izvršio je pokret menik komandanta Pero Jelić i zamenik političkog komesara Spasoje Šarac. prema Sinjajevini, gdje je 9. maja stupio u borbu. Posle formiranja i ovaj bataljon je orjenitsan na sinjajevinske položaje. Formiranjem Durmitorskog omladinskog i 4. udarnog bataljona u Pivi, završeno Sredinom aprila preduzete su mere za formiranje i 4. udarnog bataljona Durmi- je formiranje udarnih jedinica na području ovog odreda. U ovih pet udarnih torskog odreda, i to isključivo od boraca iz Pive. U početku je bilo predviđeno bataljona okupljeno je oko hiljadu boraca. da u ovaj bataljon uđe i oko 60 boraca iz Uskoka, ali do toga nije došlo. Batal- jon je formiran na Krscu 21. aprila 1942. godine. 4. udarni bataljon imao je u početku oko 250 boraca. Komandant ovog bataljona bio je Vasilije Pejović; politički komesar Aleksa Backović; zamenik komandanta Miljan Gagović, a zamenik političkog komesara Pero Žarković. Posle formiranja, 4. udarni bataljon je stavljen na raspolaganje Glavnom štabu za Crnu Goru i upućen u Gornje 123 Po dolasku u Gorje Polje, 4. udarni bataljon Durmitorskog odreda Polje.122 ponovo je reorganizovan pre upućivanja na položaje. Prvo je iz ovog i jednog bataljona sa teritorije Nikšićkog odreda izdvojeno, na dobrovoljnoj osnovi oko Uporedo sa formiranjem udarnih bataljona radilo se i na stvaranju posebne 60 boraca koji su upućeni kao popuna Lovćenskog bataljona 1. proleterske omladinske udarne jedinice. To je bilo uslovljeno, pored ostalog, i izvanrednim brigade, koji je tih dana bošao iz Njegovuđe i Krša na položaje na planini oduševljenjem i poletom omladine na celom području Durmitorskog odreda, Sinjejevini. Popuna mu se priključila na katunu Ružica. Sem toga, odvojena koji su bili karakteristični kroz čitav period narodnooslobodilačkog rata. A tih je i jedna grupa od oko 60 boraca i od nje formirana posebna četa koja je dana, u proleće 1942. godine, omladina kao da je ispoljavala najveći elan. stavljena na raspolaganje Durmitorskom odredu i upućena na Sinjajevinu. Za Još krajem marta bila je formirana prva omladinska četa, sa kojom je na njenog komandira postavljen je dotadašnji zamenik komandanta bataljona Žabljaku izvođena vojnička obuka i politički rad. I Moša Pijade je, pored svih Miljan Gagović. Izdvojena je i treća grupa boraca i upućena u 5. nikšićki udarni ostalih poslova, posebnu pažnju poklanjao ovoj četi. On je spremao politička bataljon. Posle svih ovih popuna ponov je oformljen bataljon, koji je i dalje os- 121 Štab bataljona ostao je vrlo kratko vreme u ovakvom sastavu. Odmah po dolasku na tao kao 4. udarni bataljon Durmitorskog odreda. On je raspoređen na položaje položaje, Vojin Gvozdenović je dezertirao u četnike, pa je za zamenika Komandanta bataljona postav- oko Nikšića. Izmenjen je i sastav štaba bataljona: za komandanta je određen ljen Uroš Popović. Kasnije je smenjen i Đoko Novosel i za komandanta bataljona postavljen je Jagoš Jevrem Bjelica, za političkog komesara Branko Drašković, za zamenika kom- Radović. U ovakvom sastavu štab bataljona ostao je sve do povlačenja sa Sinjajevine. andanta Milivoje Perović, a za zamenika političkog komesara Niko Čelebić. 122 VII reg. br. 4. 18/2, k 2003. 160 161 POVLAČENJE SA SINJAJEVINE kao podstrek za pojačanu borbu i dalju mobililzaciju svih snaga. Omladina je na vrhovima planina palila velike „vatre slobode“, koje su paljene i na položajima. Kao što smo videli, od pet udarnih bataljona Durmitorskog odreda četiri su Četnici su odlučili da partizanima na Sinjajevini zagorčaju proslavu. Tog dana upućena na položaje Sinjajevine – tri odmah po formiranju. a Omladinski na Sinjajevini je bilo hladno – padao je sneg i ovu monotonu i pustu planinu početkom maja. Ovo pribiranje snaga bilo je u duhu opštih intencija Glavnog pokrivala magla. Rano izjutra četnici su napali 2. i 3. udarni bataljon na celoj - štaba za Crnu Goru i Boku da se na tom pravcu ponovo pređe u ofanzivu, raz širini fronta: Mali starac – Veliki starac – Gradište – Semolj. U oštroj borbi koja biju četnici i oslobodi Kolašin, i time otpočne sa likvidacijom četničkog pokreta je vođena celog dana, četnici su odbačeni i naneseni su im gubici. No, i pored u Crnoj Gori. toga što su se četničke napadne kolone povuke, borbe nisu prestajale. Treća Međutim, sinjajevinski sektor je za jedinice Dutmitorskog odreda ostao za sve neprijateljska ofanziva bila je u jeku i borbe su oživele na sve strane. vreme najosetljiviji sektora borbe na pravcu sa kojeg je uvek bio moguć nepri- Opšta aktivnost neprijatelja prema slobodnoj teritoriji rasla je iz dana u dan. S jateljski prodor u srez šavnički. Bio je to, na svoj način, ustaljeni front. Vrhovni druge strane, ideja o razbijanju četnika kod Kolašina, a time njihovog pokreta štab je nastojao, kako je već rečeno, da nizom direktiva, sugestija, naređenja u Crnoj Gori uopšte, nije bila napuštena. Iako je Vrhovni štab u pismu od 17. i saveta utiče da se bataljoni ne drže po planinskim katunima gdje su uslovi aprila, upućenom svom delegatu kod Glavnog štaba, upozoravao da „Kolašin smeštaja i ishrane bili više nego teški. Predlagano je da se jedinice smeste više ne rešava četničko pitanje u Crnoj Gori“,124 ovo nije uvaženo. I dalje su po selima, dublje u unutrašnjosti sreza, a da se manjim odeljenjima izviđa, pripremani i vršeni napadi na ovu četničku bazu. napada i slabi neprijatelj na teritoriji koju kontroliše. Jednom reči, da se na četničkoj teritoriji vode gerilske akcije, a glavnina čuva na svom terenu za ak- Dok su se na Sinjajevini vodile uglavnom manje borbe, očekujući da tek nas- tivno ofanzivno dejstvo ukoliko bi neprijatelj prodro na teritoriju sreza. tupe glavni okršaji i dok su se i partizani i četnici spremali za ofanzivne napade, dotle se i s drugih strana sve više osećao pritisak prema slobodnoj teritoriji. Za Ove direktive i naređenja Vrhovnog štaba nisu sprovedeni, ali to nije bilo zbog područje Žabljaka naročito je bila osetljiva komunikacija Pljevlja – Žabljak, koji - nekog nerazumevanja ili načelnog neslaganja s njima. Naprotiv, štab odre su Italijani iz Pljevalja svakog časa mogli iskoristiti za prodor na Žabljak. Njih da ih je, kao koncepciju u celini prihvatio. Ali, za njihovo sprovođenje bili su bi teško mogli zadržati – nije bilo oružja za odbranu protiv tenkova, a most na odlučujući neki drugi elementi, koji su ovo sprovođenje na licu mesta činili Tari bio je neoštećen, dok je put samo delimično porušen. Tako je neprijateljs- mnogo složenijim i mnogo teže izdvoljivim. Prvo, štab durmitorskog odreda ka motorizovana kolona mogla bez većih teškoća prodreti na Žabljak. Radi nije sam odlučivao o akcijama prema Kolašinu. Pored jedinica Durmitorskog obezbjeđenja slobodne teritorije šavničkog sreza i blagovremenog zbrinjavan- odreda bilo je, levo i desno od njih i jedinica Komskog i Nikšićkog odreda. ja ranjenika u bolnicama kao i obezbeđenja drugih ustanova, preduziman je Glavni štab za Crnu Goru i Boku delovao je i neposredno preko svog del- niz mera još tokom aprila. Vrhovni štab je u pismu od 22. aprila upozoravao egata, koji se celo vreme nalazio na nekom od odseka ovog fronta. A u maju Durmitorski odred na opasnost da bi dejstva četnika iz Gornje Morače mogla - tu je došao, i odlučivao, i delegat Vrhovnog štaba. Drugo, nije bilo ni objek biti potpomognuta dejstvima Italijana preko Đurđevića Tare i sugerirao da se tivnih mogućnosti za primenu taktike kakvu je predviđao i naređivao Vrhovni most na Đurđevića Tari blagovremeno poruši. „...Mi možemo za naše potrebe - štab, u prvom redu zbog prostranstva i konfiguracije terena. Što se tiče tak uspostaviti potrebnu vezu sa Sandžakom. No, mi mislimo a taj most nećete tike komitskih akcija, one su bile neizvodljive, jer bi to u određenim uslovima moći srušiti. On ima solidnu konstrukciju. Dakle, rušenje toga mosta postav- značilo tako djestvovati, odnosno „komitovati“ na terenu komita, a narod je lja se kao hitno“.125 Nešto kasnije Vrhovni štab upozorava da se razmisli i o bio u previranju i strahu od reprresalija, pa zato i prilično nesiguran oslonac. prebacivanju dela težih ranjenika sa Žabljaka u Pivu. Radi toga su napravljeni A „komitovanja“ nema bez jatakovanja. Sem toga, moralo se imati u vidu i to planovi i preduzete potrebne mere. O tome je Moša Pijade, pismom od 25. kako će na moral boraca u jedinicama uticati onaj momenat kad se borba sa aprila 1942, obavestio druga Tita: „Bolnica na Žabljaku puna. Ona treba da brojnim i bolje opemljenim četničkim jedinicama bude počela voditi oko ovih ostane za teške ranjenike. Odmah preduzimam mere da u selu Crna Gora sela ili na domaku samog Žabljaka. A s obzirom na prostrane, nepregledne (Planina Pivska) organizujem bolnicu za rekonvalescente i lakše ranjenike. i za kontrolu veoma teške gudure planine Sinjajevine i ostalog terena, bro- Tamo pravim i veći magacin. Narediću da se rekonvalescenti ne šalju ovamo jnost snaga dobija poseban značaj. To su bili osnovni momenti koji su se u nego da se tamo zadrže. Neka Gojko naredi bolnici u Foči i Rudinama da raznim varijantama stalno uplitali između odluka i akcija u toku poslednjih rekonvalescente tamo upućuju. U Pivi se organizuju i druge bolnice (Krstac, nedelja borbi sa četnicima na ovom sektoru. Radi toga su udarni bataljoni bili Goransko). Tamo sad pristižu ranjenici iz Gacka i Borča. U Šavniku takođe - upućivani i vezivani za položaje na Sinjajevini, a pod tim uslovima nisu se mo narasla bolnica“.126 Vrhovni štab je upozorio Glavni štab za Crnu Goru da je gli primeniti metod i taktika koje je preporučivao Vrhovni štab. potrebno obezbediti ranjenike i njihov smještaj na durmitorskom području, kao Bio je kraj aprila i početak maja. Sukobi i borbe s četnicima postojali su sve i porušiti most na Đurđevića Tari. On više puta skreće pažnju Durmitorskog češće i sve oštriji. Jedna od oštrijih borbi vezana je za sam prvi maj 1942. Tog 124 VII, reg. br. 5, ½, k. 2003. dana na čitavom području odreda proslavljen je praznik rada, što je poslužilo 125 Zbornik III/3, dok. 24. 126 Zbornik II/3, dok. 162 162 163 odreda na rušenje ovog mosta, pa ga i u pismu od 8. maja u vezi s tim upo- koje nam je stavio na raspoloženje štab Pljevaljskog odreda bili su odlučni i zorava: „Nastojte da se most u Đurđevića Tari što bolje poruši“.127 Vrhovni štab naporno su radili nekoliko dana, te su mnogo doprineli uspehu“.130 se saglašava sa njegovim planovima, odgovarajući 28. maja na ranije pismo štaba Durmitorskog odreda, pa pored ostalog kaže: „Sasvim je pravilno da Ovim rušenjem mosta otklonjena je mogućnost iznenađenja od Pljevalja i ovaj vaše baze i bolnice organizujete u kršnom predjelu Pive. Možda je bilo bolje objekat je osposobljen za saobraćaj tek posle rata. da se i bolnica prebaci preko Sušice, a da ne bude u Crnoj Gori. No, to vi bolje Početkom maja Glavni štab za Crnu Goru i Bosnu i delegat Vrhovnog štaba su procijenite, jer dobro poznajete zemljište... Drugovima iz Hercegovine naredili odlučili da se ponovo preduzme napad na Kolašin, ali da bude bolje priprem- smo da oko Goranskog organizuju svoju bazu. Porušite most na Đurđevića ljen, sa više snaga i iz više pravaca. Pošto je trebalo da glavne snage krenu 128 Tari.“ sa Sinjajevine, počelo je prikupljanje jedinica na polaznim položajima. Već Radi pojačanja odbrane slobodne teritorije, Vrhovni štab je odluio da na 6. maja krenuli su iz rejona sela Krša i Njegovuđe 1. bataljon 1. proleterske ovo područje uputi i neke delove protleterskih brigada. Tako je krajem aprila brigade i Omladinski udarni bataljon Durmitorskog odreda i prebačeni u rejon upućen 1. (Lovćenski) bataljon 1. proleterske brigade kao pomoć snagama na katuna Ružice. Desno od njih, na položajima Lučka Gora – Vratlo – Gradište - Sinjajevini i kao pojačanje za odbranu šavničkog sreza.129 Druge jedinice pro- – Semolj nalazili su se 1, 2. i 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda. Karak leterskih brigada došle su na ovaj teren kasnije. Tako su mere predostrožnosti teristika ovih majskih borbi s četnicima na sektoru o kome je reč bila je u tome na ovom terenu neprestano pojačavane. što su u međuvremenu obe protivničke strane pripremale ofanzivna dejstva i redovno nalazile jedna drugu spremnu za napad ili čak u pokretu. Članovi štaba Durmitorskog odreda su krajem aprila i početkom maja samo povremeno boravili na Žabljaku, jer su se uglavnom nalazili na položajima Četnici iz Kolašina, pod komandom Pavla Đurišića, napali su 4. maja sandžačke ili na drugim zadacima na terenu odreda. Jedan od težih zadataka bilo je snage, potisli ih i istog dana zauzeli Mojkovac. Dok su od Mojkovca nastupali rušenje mosta na Đurđevića-Tari, pa se postavljalo pitanje kako ovo uspešno desnom stranom Tare, četnici su istovremeno produžili nastupanje i njenom obaviti. Za ovaj posao bilo je veoma malo materijala, a još manje znanja. Is- levom stranom i iz rejona Kolašinskih Polja stigli do sela Bistrice. Operativni tina, Glavni štab za Crnu Goru uputio je na Žabljak svog stručnjaka, inženjera štab za sinjajevinski sektor izdao je naređenje da se 7. maja napadnu četnički Mihaila Šaletića sa nešto eksploziva. Međutim, kad su izvršeni proračuni is- položaji osnovnim pravcem prema Mojkovcu. Međutim, ovaj napad nije mogao postavilo se da se sa tom količinom eksploziva može samo jednom pokušati da se izvrši tog dana, pošto određene snage nisu mogle blagovremeno da se sa rušenjem. Ukoliko se u prvom pokušaju ne bi uspelo, nije se imalo čime po- prikupe zbog teškog terena kao i zbog dogovora sa Crnogorsko-sandžačkim noviti. Sem toga, Šaletić je bio mašinski, a ne građevinski inženjer i nije mogao odredom da se radi koordiniranje napada na četnike sa obe strane Tare, početak nešto više pomći u pronalaženju rešenja sa sredstvima koja su nam stajala odgodi za 9. maj. Centralna udarna grupa, koju su sačinjavali 1. (Lovćenski) na raspolaganju. Međutim, ovo je sve uspešno rešio inženjer Lazar Jauković, bataljon 1. proleterske brigade i Omladinski udarni bataljon Durmitorskog koji se tada nalazio u selu Pridvorici kod Šavnika. Kad je hitno pozvan u štab odreda, krenula je u napad u dva pravca: Gornja i Donja Štitarica – Veliki odreda na Žabljak i saopšten mu zadatak, Jauković je rekao da se taj posao Prepran, i Skara – Večerinovac – most na Tari kod Mojkovca. Na desnom krilu može uspešno obaviti. Naime, on je i sam učestvovao u izgradnji ovog mosta sadejstvovao je 2. udarni bataljon Durmitorskog odreda, sprečavajući prodor pa je znao gde se nalaze posebna mesta za miniranje, i to bilo da se radi o četnika od sela Vojkovića preko Lučke gore. Za to vreme 1. i 3. udarni bataljon rušenju celog objekta ili samo o delu koji se želi porušiti. Odlučeno je da se Durmitorskog odreda bili su u pripravnosti na položajima Vratlo – Gradište – poruši samo jedan raspon mosta od pedesetak metara, a da se srednji, glavni Semolj, a jedan udarni bataljon Nikšićkog odreda nalazio se na Javorju, vršeći demonstrativne pokrete. i najveći luk, koji se dizao na preko 160 m iznad normalnog vodostoja Tare, ne ruši. Smatralo se da će to biti dovoljno i da ga nerpijatelj u tadašnjim uslovima Sa ovom centralnom grupom trebalo je da sadejstvuju desnom obalom Tare neće moći tako brzo popraviti. snage Bejlopoljskog odreda i crnogorski omladinski bataljon „Bajo Sekulić“. Kad je posao oko rušenja mosta obavljen tačno prema izrađenom planu, Međutim, zbog nesporazuma nastalih usled zakašnjenja kurira, nije došlo do istovremenog napada. Moša Pijade je 8. maja 1942. o tome obavestio Glavni štab za Crnu Goru i Boku:“Rušenje mosta na Tari potpuno je uspelo, iako čujemo da su Italijani Lovćenski Omladinski durmitorski bataljon ivršili su energičan napad na u Pljevljima govorili da treba milion kila dinamita za to. Mi smo čak ušparali četničke položaje, gdje su naišli na vrlo žilav i jak otpor. Razvila se oštra borba, dva kašeta dinamita koja ćemo poslati Pljevaljskom odredu za neke njegove naročito na Večerinovcu, koji su partizani uspeli da jurišem zauzmu i nanesu operacije na drumu...“ Pri tome je naglasio da su „i drug Šaletić i inženjer La- neprijatelju osetne gubitke. Tog dana na ovom pravcu su, pored pomenuta zar Jauković učinili sa svoje strane sve za dobar uspeh. Ali, i radnici i mineri 130 Prema nekim dokumentima iz tog perioda (Zbornik III/3, dok. 24), Vrhovni štab je odlučio 127 Isto, dok. 169. da na ovaj teren pošalje dva proleterska bataljona. Međutim, zbog angažovanja ovih snaga na 128 Zbornik III/3, dok. 66. području Goražde – Čajniče, gdje su Italijani već vrlo aktivno napadali na slobodnu teritoriju, na naše 129 Isto, dok. 50 područje je tih dana upućen samo pomenuti Lovćenski bataljon.

164 165 dva bataljona, učestvovali i bataljon „Aleksa Đilas“ kao i jedan Nikšićki i je- Ni ovi napadi od 16. do 20. maja nisu uspeli. Glavna udarna snaga – leva dan Zetski bataljon, koji su očistili Polja Kolašinska, Gojakoviće, Podbišće i kolona koja je pod komandom štaba komskog odreda morala da pređe Taru, Štitaricu. Međutim, u toku noći 9/10. maja četnici koji su inače bolje poznavali da se prebaci preko planine Bjelasice i napadne kolašin sa istočne strane, sti- ovaj teren uspeli su da se provuku između partizanskih jedinica, zađu im za gla je na određene položaje potpuno iscrpljena. Zbog toga nije mogla da izvrši leđa i ponovo zauzmu Večerinovac. Tako su se i sutradan 10. maja ponovo snažniji napad u leđa neprijatelja, pogotovo na terenu koji je bio pod njegovom razvile oštre borbe oko istih položaja, naročito na Večerinovcu gde su oba čvrstom kontrolom. Pored premora i fizičke iscrpljenosti borci su bili gladni i bataljona imala osetne gubitke. Omladinci su se zbog teškog i nepoznatog bez municije. Jedva su se kretali. Zbog toga je pod pritiskom nadmoćnijeg, terena, a delimično i zbog nedovoljne snalažljivosti njihovog štaba bataljona, dobro naoružanog i odmornog neprijatelja, ova kolona bila prinuđena da se, neobazrivo prebacivali preko veoma nepogodnog terena. Pri tom su iznenada posle niza dramatičnih momenata, a naročito prilikom prebacivanja s desne upali u četnički raspored. Da bi nekako rešili ovu tešku situaciju, oni su s ve- obale Tare na pravac Polja kolašinska – Sinjajevina, povuče na položaje sa likim elanom i požrtvovanjem preduzeli juriš sa neuobičajeno velikog odsto- kojih je krenula. Srednja kolona je u počeku napada imala uspeha, ali ih nije janja. Zbog toga je Omladinski bataljon imao teških gubitaka. Slično je prošao moga proširiti zbog neuspeha i odstupanja leve kolone, te se i ona pod borbom i 1. (Lovćenski) bataljon 1. proleterske brigade koji je odlučnom intervencijom povukla na polazne položaje na Sinjajevini. Pri tom je bila u stopu gonjena od pokušao da pomogne Omladinskom bataljonu. Poginulo je 14 proletera i 10 neprijatelja. Desna kolona (3. udarni bataljon Durmitorskog odreda i bataljon omladinaca, a ranjeno 8 proletera i 10 omladinaca. Među poginulima bio je i „Bajo Sekulić“) zadržala je svoje polazne položaje na Vratlu i Javorju. Milan Badnjar, komesar Omladinskog udarnog bataljona koji je herojski pao jurišajući s puškomitraljezom u ruci. Poginule borce oba bataljona sahranili su Posle šest dana napornih marševa i pod stalnom borbom, gotovo bez hrane, u zajedničku grobnicu. borci ovih jedinica su prikupljeni na polaznim položajima. Ni mnogi pojedinačni podvizi,132 ni žrtve iscrpljenih boraca sada više nisu mogli zadržati neprijatelja. I pored osetnih gubitaka partizani su zadržali zauzete položaje. Četnici, kojima Neposredno posle ovog neuspelog napada na Kolašin, četnicu su, koristiće je ova napad takođe naneo zantne gubitke i uneo priličnu panuku u njihove brojnu nadmoćnost i bolje naoružanje, preuzeli inicijativu ne dozvoljavajući redove, povukli su se prema Lipovu i Kolašinu. Vojno rukovodstvo je smtarlo našim borcima ni časa predaha, ni odmora. da napad treba nastaviti i ne dozvoliti četnicima da se priberu i srede. Zato je odmah posle toga, 14. maja, usledilo naređenje Glavnog štaba za Crnu Goru Ovaj poslednji napad na Kolašin, a naročito naporni, zaobilazni i drugi marševi, i Boku, odnosno delegata Vrhovnog štaba za novi, opšti napad na Kolašin.131 sasvim su iscrpli borce, koji su zbog dugog boravka na Sinjajevini i veoma Prema zapovesti delegata Vrhovnog štaba ovaj napad je trebalo da se izvrši oskudne ishrane, već bili vema iznureni. Zbog toga im je bilo neophodno bar nekoliko dana predaha, bolje ishrane, više municije i dr. Međutim, o svemu noću 15/16 maja. Za to su određene dosta velike snage, ali veoma iscrpljene 133 i iz više odreda – Durmitorskog, Bjelopoljskog, Komskog, Nikšićkog i Zetskog. ovom nije moglo biti ni reči, jer su ih četnici pratili u stopu. Ovako snažni Iz Durmitorskog odreda u ovom napadu učestvovala su četiri bataljona: 1, 2. i četnički pritisak i njihov brzi, neposredni protivnapad na celom frontu može se razumeti tek ako se bude imalo u vidu da su i oni jednovremeno pripremali 3. udarni i Omladinski bataljon. ofanzivu protiv partizana. A, uporedo sa ovim njihovim nadiranjem od Kolašina, Napad je izvršen u tri kolone. Leva, u kojoj su pored drugih jedinica učestvovali usledili su i napadi Italijana, nedićevaca i četnika od Bijelog Polja i Prijepolja u i 1. udarni durmitorski bataljon i dve čete Omladinskog bataljona (druge dve Sandžaku, kao i od Nikšića u Crnoj Gori. čete dejstvovale su u srednjoj koloni pravcem Veliki Prepran – Markovo brdo), - trebalo je da se po prelasku Tare kod Mojkovca prebaci zaobilaznim pravcem Već 21. maja iscrpene partizanske jedinice morale su ponovo da prihvate bor - preko planine Bjelasice, izbije istočno i jugoistočno od Kolašina i sa tih strana bu s četnicima koji su širokim frontom napali sve njihove položaje na Sinja (sa istoka i od Mateševa, napadne četnike i Italijane u ovom gradu. U srednoj jevini. Razvile su se oštre borbe, naročito na Velikom starcu, Jablanovom vrhu koloni bili su 1. (Lovćenski) bataljon 1. proleterske, bataljon „Aleksa Đilas“, a i Kulini (k. 1879) koje su branili 1, 2. i 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda. od durmitorskih jedinica: Omladinski udarni bataljon (bez dve čete) a kasnije i Ceo dan, sve do zalaska sunca, premoreni borci su s poslednjim rezervama 2. udarni bataljon. U desnoj koloni, koja se nalazila pod komandom štaba Dur- municije branili ove položaje. Tog dana, u prvi mrak, 3. bataljon se gotovo mitorskog odreda, bili su 2. i 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda i bataljon „Bajo Sekulić“ iz Nikšićkog odreda. Pri tome je 3. bataljon trebalo da očisti 132 Isto, dok. 97. 133 Bilo je slučajeva da su se pojedinci nalazili u gotovo bezizlaznim situacijama, a ipak su se dominitrajuće položaje iznad Lipova i vrši pritisak na tom pravcu, 2. bataljon spasavali zahvaljujući ogromnim naporima i snalažljivosti. Tako se, na primer, Mijat Lopušina, komanda se prebaci pravcem Katun Potrk – Lučka gora – Vojkovići – Gradina – Ru- dir jedne čete 1. udarnog bataljona Durmitorskog odreda, našao na krajnjem levom krilu leve kolone jevik i da se prek Vučja poveže ( u rejonu Bablje grede) sa srednjom kolonom i koja je sa područja Mateševa prilazila Kolašinu sa istočne strane. Kad su se naše jedinice povukle uđe u njen sastav, a bataljon „Bajo Sekulić“ iz Nikšićkog odreda da čvrsto drži i neprijatelj preduzeo gonjenje, on nije imao mogućnosti da se povuče. Ukoliko bi pošao za batal- položaj Semolj – Javorje i vrši obezbeđenje od evenutalnog četničkog napada jonom, to bi značilo smrt ili zarobljavanje, pa je pošao suprotnim pravcem u četnički raspored. I tako iz Gornje Morače. je, provlačeći se kroz neprijateljske redove, uspeo da se probije u pravcu Morače i odatle, posle tri 131 Zbornik III/3, dok. 68. dana pod izuzetno teškim okolnostima da stigne u na Javorje i poveže se s partizanima.

166 167 izmešao s četnicima na južnim padinama Velikog starca, dok se njegova četa Dok su na Sinjajevini, posle neuspelog napada na Kolašin, vođene poslednje sa Kuline predveče povukla. Prvi udarni bataljon, upravo nekoliko desetina borbe, na ostali deo slobodne teritorije takođe se sve više pojačavao pritisak krajnje izmorenih boraca, napustio je uveče Veliki starac (k 2021). Ostali su neprijatelja iz pravca Nikšića, Gacka i Pljevalja. Treća neprijateljska ofanziva bez municije – neki borci imali su po 1 – 2, a neki su bili bez ijednog metka. bila je u punom jeku i pod njenim pritiskom ova slobodna teritorija se stalno Zahvaljujći noći, ovi bataljoni su za nekoliko časova prekinuli dodir sa četnicima smenjivala. Što se tiče područja Durmitorskog odreda, ono je bilo svedeno i povukli se pravcem Starac – Korita – Bare, gde su sutradan 22. maja pokušali prvo na šavnički srez, a poslednjih dana ove neprijateljske ofanzive samo na ponovo da organizuju odbranu na položajima iznad Timara, sa osloncem na Pivu. Sniježnice (k. 1750). Međutim, predveče su oba ova bataljona napustila ove položaje, prešla reku Bukovicu i prikupila se na Slatini. Tih dana su i članovi Vrhovnog štaba bili gotovo u stalnom pokretu po terenu ili kod pojedinih vojnih jedinica na položajima. Drug Tito je, 21. maja s Lijećevina I 2. udarni bataljon vodio je 21. maja, sve do uveče, oštre borbe s četnicima preko Nedajnog, došao na Žabljak gde je održao kratko savetovanje. S obzi- na obroncima Jablanova vrha, a zatim se uveče povukao do Pekovića katuna rom na opštu situaciju, stanje u jedinicama, nedovoljne rezerve municije, slabe (iza Velikog starca) i tu prenoćio. Sutradan 22. maja, on je, zajedno sa Omla- mogućnosti ishrane na ovom terenu i drugo, na ovom savetovanju je odlučeno dinskim bataljonom Durmitorskog odreda i 1. (Lovćenskim) bataljonom 1. proda glavni deo partizanskih snaga napusti teritoriju Crne Gore. Inače su fron- elterske brigade, nastavio borbu s četicima koji su preko Sinjajevine navaljivali talne borbe za odbranu svakog sela na slobodnoj teritoriji, kako je trenutna u brojnim kolonama. Noću 22/23. maja bataljon je proveo u rejonu Gomila, situacija nametala, bile neprihvatljive. Ovo je bilo osnovno u pomenutoj odluci a sutradan se povukao na položaj iznad Okruglice. Uveče 23. maja, udar- Vrhovnog štaba. Prilike su nalagale da se krene u nekom drugom pravcu, da ni i Omladinski bataljon Durmitorskog odreda krenuli su, prema naređenju, bi se na taj način izvukle i sačuvale postojeće snage, ponovo preuzela inici- pravce, Odrag polje – Orujica – Novakovići – Žabljak, a zatim je trebalo preko jativa, izvršila mobilizacija za nove jedinice na novim područjima, i da bi se Bosača da produže za selo Crnu Goru. Međutim, dok su još bili u pokretu našli povoljniji izvori snabdevanja. Pri tom je odlučeno da se pre konačnog izmenjen im je pravac kretanja, tako da su od Bosača upućeni preko Kom- napuštanja slobodne teritorije brani svaki njen deo, koliko god je to moguće. arskog kraja i Gornje Bukovice na planinu Ivicu. U tom rejonu prikupio se i 1. To se u prvom redu odnosilo na Pivu u kojoj su bile smeštene sve bolnice s bataljon (Lovćenski) 1. proleterske brigade. velikim brojem ranjenika i bolesnika kao i izvesne rezerve namirnica, koje je trebalo evakuisati i zbrinuti. Četnici su, potiskujući partizane preko ��Sinajjevine, nastupali u dve jake kolone. Jedna, ispred koje se povlačio 1. i 3. udarni bataljon Durmitorskog odre- Posle savetovanja na Žabljaku, 25. maja formiran je, za odbranu novih položaja da, kretala se pravcem: Vratlo – Krnja jela – Korita – Bare i dalje prema Boanu na području Durmitora, po direktivi Vrhovnog štaba, posebni štab durmitorskih i timaru, dok je druga nastupala od Mojkovca prema Katunu Ružica, a zatim trupa, pod čiju su komandu stavljeni svi bataljon Durmitorskog odreda. Za pravcem Gomile – Pašino polje – Njegovuđa – Žabljak. U rejonu Okruglice komandanta je naimenovan Pero Ćetković, a u toku nekoliko sledećih dana jedan deo se odvojio prema Novakovićima, odnosno Borovcu i Timaru. štab je popunjavan ostalim članovima.135 Sem durmitorskih, pod njegovom komandom nalazili su se i bataljoni Komskog odreda, 1. bataljon 1. proleterske Tako su se konačno svi udarni bataljoni Durmitorskog odreda, zatim jedan brigade, 2. i 3. bataljon 2. proleterske brigade, 3. bataljon Zetskog i 3. bataljon Nikšićki i jedan Zetski bataljon, koji su se u to vreme nalazili na Sinjajevini, Nikšićkog odreda. prikupili 24. maja na padinama planine Ivice. Time je ova teška, tromesečna borba na Sinjajevini, puna žrtava i samopregora, bila završena. Kao što je već rečeno, četnici su posle povlačenja partizana sa Sinjajevine forsirano nastupali na Durmitorsko područje i dve kolone: jedna prema Boanu, druga prema Žabljaku. Oni su 26. maja ušli u spaljeni Žabljak pod borbom, dok POSLEDNJE BORBE ZA ODBRANU su jedinice pod komandom štaba durmitorskih trupa zauzele nove položaje: na prevojima Durmitora; na Štuocu, zatim na Sedlu – planini Ivici i kod Šavnika. SLOBODNE TERITORIJE Već 26. maja Durmitorski odred se sa svojim udarnim bataljonima (sem Četvrtog)136 nalazio na položajima: planina Ivica – selo Godijelji – selo Pošćenje – selo Duži – selo Komarnica, gde je preuzeo odbranu poslednjeg preostalog U maju 1942. godine napušten je znatan deo prostrane slobodne teritorije, pod dela slobodne teritorije. Za komandanta ovog odreda naimenovan je, 25. maja sve jačim pritiskom neprijateljskih snaga (Italijana, četnika, Nemaca i ustaša). Ljubiša Urošević.137 Vehovni štab je 9. maja napustio Foču134 i smestio se na Lijećevinama u Pivi, na levoj obali Tare. Međutim, borbe za odbranu preostalog dela slobodne teri- 135 Vladimir Dedijer: „Dnevnik I“, Beograd 1945. godine str. 146. torije, čiji je oslonac postao masiv Durmitora i okolno područje, nastavljene su 136 Prvih nekoliko dana ovaj štab sačinjavao je u stvari štab 1. (Lovćenskog) bataljona 1. i dalje. One su iz dana u dan postajale sve oštrije i teže. proleterske brigade (Pero Ćetković i Jovo Kapa), zatim su za članove štaba određeni i Obrad Cicmil i Milenko Kušić. 134 Zbornik III/3, dok. 124. 137 Od svog formiranja na Krscu, 21. aprila 4. udarni bataljon Durmitorskog odreda nije nikad 168 169 Stanje u bataljonima Durmitorskog odreda sve više se pogoršavalo. Glad, ni bataljon Zetskog, a kasnije i 3. udarni bataljon Nikšićkog odreda. Oni su iscrpljenost, vojnički neuspesi, mnoga pregrupisavanja i mešanja ljudstva iz poslednjih dana maja, po naređenju Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku, je- raznih krajeva i njihovo međusobno nepoznavanje i neaviknutost, česta i ne- dan za drugim povučeni u sastav svojih odreda.139 Pismom Glavnog štaba od dovoljno obrazložena smenjivanja komandnog kadra, improvizovano plani- 25. maja stavljen je Durmitorskom odredu na raspolaganje i njegov 4. udarni ranje i izvođenje akcije i slično – sve je to ostavljalo teške posledice na život i bataljon,140 koji je tog dana imao oko 140 boraca. No, on nikada nije ušao u dejstva jedinica. A posebni problem bio je nedostatak živog, čvrsto vođenog, sastav svog odreda, već je i dalje ostao na položajima na području Nikšića i adekvatnog političkog rada. No, nezavisno od svih ovih okolnosti, osipanje i sa ostalim snagama se povlačio do Brezana i Zaborja. Treba imati u vidu da dezerterstvo bili su retke pojave, sve do prodora četnika i Italijana u šavnički je ovaj bataljon, od svoga formiranja stalno operisao u okolini Nikšića i sve po- srez. Od tada, a naročito posle posedanja položaja oko Ivice i Dobrog Dola, verene zadatke izvršavao vrlo savesno. No, zbog slabog naoružanja, njegova počinje osipanje, samovoljno napuštanje položaja i osetno raspadanje udarnih udarna snaga nije uvek bila dovoljno efikasna. Iz pisma Blaža Jovanovića bataljona. od 15. maja, upućenog Glavnom štabu vidi se da on ni tada nije imao nijedan puškomitraljez.141 Posle povlačenja sa Gvozda i Gradačke poljane i ovaj U izveštaju od 26. maja štab Durmitorskog odreda obaveštava Glavni štab bataljon se orijentisao prema Javorku i ostao na položajima Šišman – Javorak za Crnu Goru i Boku o položajima i rasporedu svojih bataljona. U to vreme – Stojkovac – Brezna – Zaborje sve dok partizanske snage konačno nisu na- - 2. udarni bataljon je posedao planinu Ivicu, zatvarajući pravac selo Grabo pustile ove položaje. Zbog fizičke iscrpljenosti iz bataljona je oko 28. maja vica – prevoj Sedlo. Jedna njegova četa nalzila se na Previšu sa zadatkom otpušteno još 15 boraca, tako da je krajem maja imao svega 110 boraca. da vrši prepade na neprijatelja i postavlja zasede njegovim patrolama koje bi pokušavale da izvriđaju položaje jedinica odreda. 3. udarni bataljon držao je s. Prema naređenju Vrhovnog štaba od 27. maja 1942. godine, mobilisan je, 31. Godijelje, s jednom četom isturenom u zaseoku Pušina radi izviđanja prema maja, na zborovima na Trsi i kod Pivskog Manastira jedan poseban bataljon.142 Šavniku koji su naše snage već bile napustile, a Italijani s Graca se spremali Tada se za odbranu Pive dobrovoljno javilo oko 200 boraca koji su odmah da uđu u njega 1. udarni bataljon, koji je 24. maja došao desetkovan sa Sin- upućeni na položaje, gdje izvršeno formiranje pomenutog bataljona i njegov jajevine u selo Slatinu, smešten je u s. Komarnicu kao opšta rezerva odreda. štab preduzeo komandu nad jedinicom. Bataljon je 3. juna iz pokreta stupio u Sa ostalim bataljonima na ove položaje došao je sa Sinjajevine i Omladin- borbu s četnicima u rejonu sela Dube i, pored ostalih jedinica, uzeo učešća u ski udarni bataljon Durmitorskog odreda. Ovaj bataljon nalazio se u naročito oštrim ofanzivnim borbama 3, 4 i 5. juna, na položajima Duba – Brezna – Sto- teškom stanju, zbog znatnih gubitaka i velike iscrpljenosti i zamora, kao po- jkovac – Živa. Time je znatno doprineo razbijanju i proterivanju četnika preko sledica dužeg gladovanja, teških borbi i gotovo neprekidnih pokreta i drugih Javorka i Žive. U toku 7. juna bataljon se nalazio u Gornjim Breznima, dok marševa. Zbog toga je Glavni štab za Crnu Goru i Boku pismom od 25. maja138 su njegovi delovi držali Veliki Štuoc (na severozapadnim padinama Vojnika). naredio Durmitorskom odredu da rasformira Omladinski bataljon a ostale reor- Odatle su prema neprijatelju upućivani manji delovi radi izviđanja. ganizuje. Shodno ovom naređenju, Omladinski udarni bataljon je sutradan 26. maja upućen u selo Godijelje, gdje je rasofrmiran. Oko petnaestak njegovih Položaji od Ivice preko sela Godijelja i Komarnice do sela Duži, koje su držali - boraca pošlo je kao popuna 1. bataljona 1. proleterske brigade, a ostatkom su delovi Durmitorskog odreda, u međuvremenu su se menjali. Neprijatelj je stal popunjeni 1. i 2. udarni bataljon Durmitorskog odreda. no vršio jak pritisak. U to vreme četnici su od Boana prodrli na Slatinu, dok su se Italijani koji su od Krnova prodrli na Mokro, ulogorili na Gracu (iznad Na ovim položajima, sa izvesnim pomeranjima u rejonu planinskih prevoja i Šavnika) i tu kamionima dovukli znatna pojačanja i artiljeriju. Sledećih dana čvornih raskrsnica od Ivice i Sedla do Todorova Dola, Studene i Buričkovca, pod pritiskom su napušteni i ovi položaji i jedinice odreda 27. i 28. maja zau- ostali su u početku svi a kasnije samo 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda zele nove, na liniji s. Duži – s. Krnjača – katun Studena. Preko Studene su – sve dok nije konačno napuštena Planina Pivska 8. juna 1942. godine. održavane veze sa bataljonima proleterskih brigada koji su se nalazili u rejonu Dobrog Dola. No, zbog sve bržeg razvoja događaja, došlo je do pokreta batal- - Za to vreme, pod komandom štaba Durmitorskog odreda nalazio se i 3. udar jona i pomeranja na položajima. Italijani s Graca su preko Šavnika stigli na Do- bio pod stvarnom komandom štaba Durmitorskog odreda, već je za sve vreme ovih borbi ostao u bra Sela, a četnici sa Slatine preko Mletička i Previša u Pošćenje i Komarnicu. sastavu onih snaga koje su se borile oko Nikšića, pod komandom štaba Nikšićkog odreda ili Glavnog Druge dve jake četničke kolone prodrle su već 2. juna i to jedna preko Štuoca štaba za Crnu Goru. na selo Crnu Goru, a druga preko prevoja Sedlo u Dobri Do. Četničke snage 138 Prvi štab Durmitorskog NOP odreda, koji je naimenovan posle napada na Pljevlja, bio je u sastavu: komandant Obrad Cicmil, zamenik komandanta Momčilo Poleksić, politički komesar Velimir koje su prodrle u Dobri Do proterala su, jednim noćnim prepadom između 2. i Knežević, zamenik političkog komesara Milovan Danilović. Negde oko 10. aprila 1942. za komandanta 3. juna, dva proleterska bataljona – 1. (Lovćenski) 1. proleterske i 2. bataljon odreda došao je Momčilo Poleksić, a tokom meseca učinjene su i druge promene. Krajem aprila 2. proleterske brigade, nanevši im osetne gubitke. komandant odreda bio je Momčilo Poleksić, zamenik komandanta Obrad Cicmil, poličtički komesar 139 Zbornik III/3, dok. 133 Milinko Đurović, a zamenik političkog komesara Svetislav Stefanović Ćećo. Posle povlačenja sa Sina- 140 Isto, dok. 140 i 142. jevine za komandanta odreda došao je Ljubiša Urošević, dok se ostali članovi štaba nisu menjali sve 141 Isto, dok. 133. do 7. juna, kada je na Sinjcu štab ovog odreda rasformiran. 142 Isto, dok. 4.

170 171 Za to vreme su četnici i Italijani od Nikšića vršili preko Golije i Gacka sve više koncentrisale u Pivi. snažniji pritisak, ugrožavajući veze naših snaga u Pivi sa slobodnom terito- rijiom u Hercegovini. Pošto je Vrhovni štab odlučio da se četničke snage na Pre početka jačeg neprijaeljskog pritiska bilo je odlučeno, u vezi sa jednom pravcu Golija – Kazanci razbiju, za tu akciju su predviđena i dva bataljona sugestijom Vrhovnog štaba da se ranjenici i bolnice koji su se zatekli na ovome Durmitorskog odreda. U vezi sa tim, štab odreda koji je dobio naređenje da području istočno od Durmitora pomere u Pivu. Pošto pre rata u Pivi nije bilo ove bataljona hitno uputi u rejon Goranska, orijenitisao je svoj 1. i 2. udarni nikakvih drugih zdravstvenih i sličnih ustanova sem jedne male ambulante na bataljon na pravac Dubrovsko – Bezuje ka Pivskom manastiru, gdje je trebalo Goransku, nije bilo ni odgovarajućih prostorija za smeštaj ranjenika. Zbog toga da se povežu sa bataljonima 2. proleterske brigade i obrazuju udarnu grupu za su u tu svrhu brzo prilagođene prostranije seoske kuće i nekoliko škola. No, intervenciju na Goliji. Dotadašnje položaje ovih bataljona Durmitorskog odreda bilo je često i drugih teškoća i nezgoda, kao što su nedostatak vode, bespuće preuzeo je 3. udarni bataljon istog odreda. On je iz rejona Studene upućivao i nepristupačnost, što je još više otežavalo snabdevanje bolnica. Zbog toga je - preko Krnjače i sela Druži, sve do reke Komarnice, laka odeljenja i patrole, štab odreda, u saradnji s komandama mesta i narodnooslobodilačkim odbori ma donosio odluke za stvaranje potrebno prostora na pogodnim mestima, na radi izviđanja neprijatelja. Jedan vod je bio u selu Dubrovsko, dok se glavnina nalazila u katunu Studena, gdje se levim krilom povezivala sa 1. bataljonom 1. kojima su dizane drvene barake. Tako su na Krscu, gdje se nalazila komanda proleterske brigade. mesta i gde izuzev osnovne škole nije bilo nikakvih drugih zgrada, morale biti izgrađene barake. Mesto je bilo podesno – skriveno od bombardovanja i u U toku 3. juna, 2. udarni bataljon Durmitorskog odreda izvršio je preko Du- centru ovog kraja. Komanda mesta, uz pomoć narodnooslobodilačkih odbora, brovska, Bezuja i Kruševa pokret do Pivskog manastira. Za njim je istim prav- preduzela je odmah hitne mere da se podignu dve veće barke, od kojih bi jed- cem pošao i 1. udarni bataljon.143 Ovi bataljoni ostali su tri dana na odmoru u na bila namenjena za prihvatnu bolnicu, a druga za komandu mesta. Tako su s. Sinjac, gde su 7. juna reorganizovani i od oba bataljona je formiran jedan, u martu počeli ubrzani radovi, ali kad su ove velike, solidne građevine bile go- jačine od oko 120 boraca.144 Ovim je za borce ovog novoformiranog bataljona tovo završene, partizani su bili prisiljeni da se početkom juna povuku iz Pive. prestala borba na terenu Crne Gore, jer je odmah posle reorganizacije dobio naređenje da hitno krene pravcem: Smriječno – Lisina – Berušica. On je na Zbog neprijateljske ofanzive koja je sve više uzimala maha, Vrhovni štab je položajima oko Čemerna i Lebršnika (Pleća) ostao nekoliko dana pod koman- 10. aprila 1942. godine dao uputstvo štabuDurmitorskog odreda za sklanjanje dom štaba 2. proelterske brigade, vodeći borbe protiv četnika i Italijana. ranjenika i namirnica. U njemu pored ostalog, stoji: „... Žito i sve potrebe iz Žabljaka treba skloniti na sigurna mesta. Ovo bi trebalo učiniti postepeno, da Kad je formiran ovaj bataljon i stavljen pod komandu štaba 2. proleterske se ne izazove kakva panika“. A zatim je u vezi sa bezbednošću bolesnika brigade (3. udarni bataljon Durmitorskog odrda već je bio pod komandom naglašeno: „Ne bi li bilo bolje da izvjesne bolesnike prebacite dublje u Pivu? štaba durmitorskih grupa) prestala je i funkcija štaba Durmitorskog odreda. Ovo razmotrite. No prvo je potrebno da otkrijete neprijateljske namjere“.145 I Dotadašnji njegovi članovi dobili su nove rasporede. ranije je štab durmitorskog odreda planirao ovo prebacivanje, a sada je bila donesena odluka o izgradnji baraka za bolnice. U drugoj polovini aprila štab odreda uputio je Mariju Lompar, sanitetskog radnika iz bolnice na Žabljaku, da SMEŠTAJ I EVAKUACIJA BOLNICA pomogne Opštinskom NO odboru Planine Pivske i predstavnicima komande mesta Piva oko izbora najpodesnijeg mesta za bolnicu. Izabrano je mesto Pored velike bolnice na Žabljaku i manjih u Šavniku, Goransku, Boanu i Javor u kanjonu Sušice, severno od s. Nedajnog, koje je bilo veoma podesno: Njegovuđi, na ovom području je u toku treće neprijateljske ofanzive prikuplje- u šumi, sa tekućom vodom u neposrednoj blizini, teško pristupačno za nepri- no i sklonjeno i više drugih bolnica. Tako je u drugoj polovini februara 1942. jatelja i skoro potpuno osigurano od bombardovanja. Odmah su otpočeli ra- godine, pored one na žabljaku, organizovana i na Rudini u Polju (crkvičkom) dovi na dve barake, od kojih je manja bila predviđena za magacin i kuhinju, a velika partizanska bolnica. U nju su prvo smešteni „Igmanci“ iz bolnice u Foči, veća za smještaj ranjenika i bolesnika. Na njima je radilo i oko 100 zarobljenih kad se ova morala evakuisati zbog pritiska Nemaca i ustaša od Rogatice i Italijana. Međutim, ove barake nisu dovršene zbog prodora Italijana i četnika Goražda. Kasnije su u ovu bolnicu smešteni i drugi ranjenici i bolesnici. Sem na slobodnu teritoriju. Čim su stigli, četnici su i ovde, kao i na Krscu uništili sve toga, na durmitorsko područje došla je i bolnica Glavnog štaba za Crnu Goru i što je do tada bilo urađeno. Boku, kad je bila prinuđena da se povuče od Nikšića. Kako je razvojem ofanzive neprijatelj sve više nadirao na slobodnu teritoriju, tako su se i bolnice sve Tako je, i pored izvanrednog zalaganja da se ranjenicima stvori udobniji i bezbjedniji smeštaj, zbog snažnog pritiska neprijatelja sve ponovo ostalo 143 Isto, dok. 139. na tome da se ranjenici i bolesnici smeste u kuće i škole po selima. O prih- 144 Ovi bataljoni su prvobitno dobili narađenje da od Bezuja krenu za Boričje, gdje je trebalo da vatanju, smještaju i ishrani ranjenika u ovim bolnicima brinule su se narodne dobiju poseban zadatak – da se uključe u specijalnu udarnu grupu sa delovima 2. proleterske brigade vlasti i narod ovog kraja. Omladinske i ženske organizacije sa terena uka- koja je trebalo da razbije četničke grupe na Goliji (Zbornik III/3, dok. 161, 164, 166). Međutim ovako zamišljena akcija u međuvremenu je izostala i oba bataljona su od Bezuja produžila preko Kruševa ka zivale su stalnom bolničkom osoblju veliku pomoć u nezi ranjenika, a naročito Pivskom manastiru. 145 Zbornik III/3, dok. 179.

172 173 oko kuhinje održavanja čistoće, grejanja prostorija i drugim poslovima. Mada Sušici, prenos radionica i materijala i dr.) K tome pridolazi ishrana velikog su svi ovi poslovi oko ranjenika i bolnica bili veoma naporni i teški, ipak kao broja ranjenika (preko 400), radnika na Sušici (oko 100), partizanskih straža najteže, što je ljudima ovog kraja do danas ostalo u sećanju, bili su napori oko i vojske na našem terenu; zato se mora učiniti sve da se teret umanji koliko prebacivanja bolnica i prenošenja ranjenika po teškom i besputnom terenu. je moguće. Pitanje mesa i mlijeka nije tako teško jer toga ipak ima i narod ga Lakši ranjenici nošeni su na konjima, u kojima se prilično oskudevalo, a teški sa dobrom voljom daje, ali bi pitanje žita bilo vrlo teško, upravo nemoguće i napokretni na nosilima. Najčešće su ih prenosili omladinci koji su bili nedo- riješiti. Zato nam je dobrodošlo ovlašćenje za korišćenje žita od Gl. Štaba sa rasli za oružje ili stariji ljudi i žene, jer je najveći broj sposobnih muškaraca Brezana. Naravno, vodićemo strogu štednju.“146 bio mobilisan i nalazio se u raznim vojnim jedinicama. Onaj koji je makar jed- - nom prošao ovim terenom može zamisliti napore oko prenosa ranjenika sa Krajem maja 1942. godine u svim partizanskim bolnicima u Pivi bilo je koncen Žabljaka, preko Štuoca za selo Crnu Goru, ili s Crne Gore preko Sušice na trisano preko 700 ranjenika i bolesnika, i to: na Rudini 140, u Donjem Kruševu Nedajno pa dalje niz Lakat na Krstac, u Plužine, Stabna i dalje u Izgori. No, 12, u Podmilogori 42, na Trsi 48, na Unču 59, u Boričju 140, na Barnom Dolu i pored mnogo napora i teškoća za one koji su nosili, i teških muka za same 60, na Goransku 40, u rejonu Nedajnog i Pišča 125 (ovi su se prikupljali sa ranjenike, ovaj posao je uvek uspešno obavljan. Žabljaka). - Način rada i učešća naroda i narodnih vlasti u ovakvim poslovima može se u Koncentracija ranjenika u Pivi, koja je počela još februara, a ubrzana od po malome videti i iz jednog izveštaja komande mesta Piva, čije sedište je bilo na lovine aprila, završena je krajem maja. Ranjenici iz Čajniča, Metaljke, Goražda Krscu. U ovom izveštaju, upućenom Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku, 18. i Foče prikupljeni su preko Foče i Šćepan-Polja; ranjenici sa područja Pljevalja maja 1942. godine, pored ostalog, stoji: i Bijelog Polja kao i iz Žabljaka – preko Žabljaka, i sa područja Nikšića – preko Brezana i Miljkovca. „U vezi sa aktom Glavnog štaba NOP i DO za Crnu Goru i Boku br. sl. od 15. maja t. G. I akta Komande nikšićkog poručja od istog dana izvještavamo Ovaj posao oko organizovanja bolnica, prenošenja ranjenika, njihovog vas da su svi dosada prispjeli ranjenici preneseni i smješteni u selo Boričje smeštaja i ishrane obavljali su narod i narodne vlasti, NOO i pozadinske vojne na Planini Pivskoj. Prenos je izvršen uredno i organizovano. Takoreći svi sel- komande, istovremeno sa mnogim drugim poslovima (ishranom i smeštajem jaci, naročito muška i ženska omladina, svih sela od Brezana do Boričja, sa operativnih jedinica i dr.) i to u uslovima stalnih borbi i neposredne opasnosti svom radnom stokom, bili su zaposleni nekoliko dana i pokazali su puno dobre neprijateljskog prodora na slobdnu teritoriju. Sve je ovo do poslednjeg momenta teklo bez zastoja i organizovano. volje i samonicijative, kako u pogledu prenošenja i smještaja, tako i u pogledu dobrovoljnih priloga za ishranu ranjenika. Juče sam posjetio bolnicu. Ona je Krajem maja, Moša Pijade je kao delegat Vrhovnog štaba organizovao po smještena u nekoliko kuća pod dosta dobrim uslovima. Bio je prisutan i doktor Pivi niz farmi (ukupno 19), koje treba uredno da snabdevaju sve bolnice Bora Božovića koji je vršio pregled svih ranjenika u cilju boljeg razmještaja, s mlekom, mlečnim proizvodima i mesom.147 Sem toga, u nekim od njih bila je obzirom na karakter rana i otpusta onih koji su ozdravili. Razgovarao sam sa smeštena samo jalova stoka za klanje i snabdevanje vojnih jedinica mesom. njime po svim pitanjima i on je potom izvjestio Glavni štab pismom koje ćete U ove farme grupisana je i sva rekvirirana stoka i stavljena na raspolaganje danas dobiti. Predvidjeli smo u selu Pišču još nekoliko kuća za evenutalni narodnooslobodilačkim odborima koji su je dalje izdavali na trebovanje i vodili pridolazak novih ranjenika i preduzeli mjere da se te kuće pripreme. Takođe brigu o stalnom popunjavanju rezervi.148 smo predvidjeli da se, radi lakšeg prebacivanja novih ranjenika, odredi škola u Miljkovcu kao prihvatililšte. Tu bi se ostavila jedna bolničarka sa nešto sani- No, i pored dobre volje i požrtvovanog rada, obijektivne mogućnosti bile su tetskog materijala i hrane, koja bi primala ranjenike i otpravljala ih za Boričje. ograničene. Ova teritorija nije bila u mogućnosti da za duže vreme snabde- Miljkovac je na pola puta između Jasenovog Polja i Boričja. Radi lakšeg snab- va sve naše jedinice i bolnice koje su se ovde zatekle početkom juna 1942. devanja svih bolnica mlijekm predvidjeli smo mogućnost organizovanja dviju godine. Tako je Moša Pijade 3. juna uputio izveštaj drugu Titu da se u Pivi mljekara na Pivskoj Planini. nalazi oko 7.000 boraca i ranjenika, a da hrane ima najviše još za nedelju dana.149 Da bi se rešio ovaj problem, drug Tito je 4. juna uputio pismo Aleksan- Konstatovali smo da je smještaj bolnica u Pivskom manastiru vrlo nezgodan iz dru Rankoviću Marku, u kome pored ostalog, kaže: „Prema Šikijevom računu raznih razloga, o kojima je Gl. Štabu pisao i drug doktor Božović, a od kojih je samo u Pivi ima sada preko 7.000 ljudi koje mi moramo hraniti, i prema tome, glavni taj što je Manastir jako kompromitovan i izložen bombardovanju. razumije se da ćemo u najkraće vrijeme morati preduzeti neke akcije većih 150 Veoma je dobro što pravilno shvatate potrebu opreznosti prema narodu i razmera da bi rasteretili Pivu.“ njegovim mogućnostima. To je zaista veoma važan politički momenat koji i 146 Isto, dok. 11 mi uviđamo. I zaista je ovih dana takoreći čitava Piva, staro i mlado, muško i 147 Isto, dok. 119. žensko angažovano na raznim poslovima (prenos ranjenika sa Šćepan Polja 148 Zbornik II/4, dok. 117 i preko Javorka i prenos njihovog materijiala, izgradnja baraka za bolnice na 149 Isto. 150 Isto, dok. 124.

174 175 Zbog sve većeg pritiska neprijatelja, kao i zbog nemogućnosti daljeg snab- tizansku stražu ovog mesta koja se povukla u pravcu Plužina. Pre napuštanja devanja, naše jedinice su se u prvoj polovini juna povukle sa ovog područja. Pišča upućen je Peru Ćetkoviću izvještaj o situaciji nastaloj ovim prodorom Isto tako i svi ranjenici i bolesnici iz Pive su sa mnogo napora, ali i sa mnogo četnika i o opasnosti od bočnog dejstva neprijatelja iz pravca Pišča protiv jedi- ljubavi i pažnje uredno evakuisani prema Vučevu i Sutjesci. nica koje su se s njim nalazile na položajima Studena – Todorov do. Međutim, ove bataljone koji su prethodnog dana uspeli da odbace četnike od Studene Četnici se posle razbijanja u Dobrom Dolu, noću 2/3 juna, i odbacivanja preko prema Šavniku, napala je rano izjutra 8. juna nova četnička kolona koja je prevoja Sedlo u rejon Suve lokve i Pošćenskog katuna, nisu pojavljivali sledeća dejstvovala preko prevoja Sedlo ka Dobrom Dolu i Todorovu dolu. Tako su ovi tri dana na ovom pravcu. Međutim, već 7. juna jedna njihova jaka kolona, od bataljoni ceo dan 8. juna vodili veoma teške borbe, u početku protiv kolone Šavnika preko Komarnice i Krnjače, izvršila je snažan napad na naše položaje kkoja ih je napadala frontalno iz Dobrog Dola, a zatim i protiv bočnog napada i rano izjutra prodrla u katun Studenu. Zadatak ovih jakih četničkih snaga bio četničkih sanga koje su ovladale Piščem i dejstvovale sa tog pravca. Bataljoni je da istog dana brzo prodru preko Todorova dola na Pišče. Međutim, njih su su se pod borbom povukli od Todorova dola peko Boričja na Krstac, a potom u rejonu Prijespe dočekali 1. bataljon 1. proleterske, 2. bataljon 2. proleterske u Plužine, gde su stigli rano izjutra 9. juna.153 Pre prelaska ovih jedinica na brigade i 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda. Posle oštrih borbi koje su levu obalu Pive, održan je noću 8/9. juna, na Krscu, sastanak štaba durmitor- na ovim položajima vođene celog 7. juna, četnici su bili razbijeni i prinuđeni skih trupa. Na osnovu primljene direktive Vrhovnog štaba odlučeno je da se u da se predveče povuku preko Studene i niz Komarnicu prema Šavniku. Tom toku noći sve snage prebace na levu obalu Pive, da se most na Krscu spali i prilikom, zaplenjeno je dosta municije kao i nešto hrane i stoke koju su četnici područje Pive do daljeg naređenja brani na levoj obali reke. opljačkali seljacima u Studenoj. Sutradan 9. juna, na plužinskom brdu, načelnik Vrhovnog štaba preneo je Četničko-italijanski plan je bio da iz Pive, ovog poslednjeg dela slobodne štabu nove direktive, prema kojima su jedinice „Durmitorskih trupa“ dobile novi teritorije u Crnoj Gori, što pre potisnu naše jedinice i po mogućnosti unište raspored. Treći bataljon 2. proeleterske pošao je u sastav svoje brigade, a 3. što veći deo njihove žive snage. Zbog toga su – i pored čestih bežanja pred udarni bataljon Durmitorskog odreda, pošto se prikupio i pregazio Pivu kod partizanima i osetnih gubitaka – odmah obnavljali napade novim sve brojnijim Valovice154 izbio je na Goransko i produžio pravcem: Plužine – Stabna – plani- udarna snaga bila sastavljena snagama. Četničkim jedinicima čija je glavna na Vlasulja – Trnovačko jezero, da bi se povezao sa delovima Durmitorskog od „starih“ vasojevićkih četnika, bivših žandarma i finansa, vojnički su prilično odreda koji su pošli u pravcu Lebršnika i Čemerna pošto su, ranije pregru- vešto rukovodili oficiri bivše jugoslovenske vojske. pisani u jedan bataljon. Napuštajući postupno teritoriju Pive, ovaj bataljon je Četničke snage, koje su se od 2. juna nalazile u s. Crna Gora, izvršile su imao da se oslanja na 1. bataljon 1. proleterske brigade, koji se kretao prarv- noću 7/8. juna pokret kanjono Sušice i preko Lukavica i Ruđina dola izbile u cem Plužine – Miloševići – Brljevo – Mratinje – Vučevo. Sa ovim proleterskim katune Pišča i Vojinovića, potisnuvši tom prilikom slabije partizanske snage bataljonom kretao se do Mratinja i štab durmitorskih trupa, koji je oko 12. juna koje su štitile izlaze iz Sušice. Tako su jake četničke snage zaposedale poste- na Javorku (mratinjskom) prestao da funkcioniše. peno slobodnu teritoriju Planine Pivske. Poučeni ranijim iskustvima četnici su U međuvremenu su i četničko-italijanske snage s juga, koje su 5. juna bile raz- nastupali vrlo oprezno na širokom frontu od Pišča do Milogore. Partizanske bijene na Stojkovcu i Živoj, već 7. juna ponovo izvršile pritisak‚na partizanske patrole sa ivice kanjona Sušice, povukle su se u pravcu Polja (crkvičkog) i ušle jedinice sa pravca od Javorka (nikšićkog) i u toku 8. i 9. juna ih potisnule sa u sastav sandžačkih bataljona, od kojih je dva dana pre toga na Lijećevinama njihovih položaja, prinudivši ih na odstupanje pravcem Goransko – Smriječno formirana 3. udarna sandžačka brigada. Tog dana četnici ih nisu gonili, već su - 151 – Ravno. Posle gubljenja ovih položaja 4. udarni bataljon Durmitorskog odre se usmerili ka selu Pišču i Todorevu dolu, težeći da što pre izbiju na Pišče da i bataljon za odbranu Pive, koji su se 3, 4. i 5. juna zajedno sa delovima gde se nalazila veza odbrane čitavog ovoga rejona, a privremeno i Komanda Zetskog i Nikšićkog odreda uspešno borili na položajima Stojkovac – Živa i 152 - područja durmitorskog odreda. Oni su već oko podne potisli malobrojnu par Duba – Brezna – Javorak, napustili su dalje vođenje borbe. Ljudstvo novo- 151 Isto, dok. 135. 152 Opšti prodor na preostali deo slobodne teritorije četnici su izvršili 8. juna sa jakim snagama 153 Od 26. maja do 1. juna štab durmitorskih trupa se nalazio na Pišču, a zatim su se, od 1. juna iz više pravaca – od sela Crne Gore preko Sušice, od Žabljaka preko Dobrog Dola, od Šavnika preko članovi štaba nalazili na položajima Nikolin Do – Dobri Do, s tim što je po jedan član navraćao radi Studene i od Nikšića preko Javorka i Brezana. Ceneći da su četnički prodorimanjeg obima i lokalnog veze, koja je odavde održavana sa Vrhovnim štabom. I Komanda područja Durmitorskog odreda, po značaja, Aleksandar Ranković, koji se tih dana nalazio na Lijećevinama i rukovodio ovim levim krilom napuštanju Žabljaka, nalazila se na Pišču u školi, gde se nalazio telefon kojim je održana veza s Kom- partizanske odbrane,naredio je da u vezi naređenja Vrhovnog štaba od istog dana, 8. juna (Zbornik andom mesta Krstac, a preko nje sa Vrhovnim štabom koji se tih dana nalazio u Plužinama. II/4, dok. 160) Zlatarski i Pljevaljski bataljon, iz novoformirane Sandžačke brigade, intervenišu prav- 154 Uveče 8. juna došao je iz Plužina do mosta na Krscu lično drug Tito sa još nekoliko članova cem Nikovići – Nedajno i odbace četnike (Zbornik II/4, dok. 165). Međutim, do ovog nije došlo jer su Vrhovnog štaba. Tu je saslušao i usmeni izveštaj o razvoju situacije toga dana na Planini Pivskoj i na četnici, sa brojno nadmoćnijim snagama, istog dana ovladali celim terenom Planine Pivske južno od licu mesta izdao naređenje o daljim zadacima ovih bataljona durmitorskih trupa. Po povratku s Krsca Milogore. Sve snage pod komandom štaba durmitorskih trupa prebacile su se noću 8/9. juna na levu Vrhovni štab s Titom napustio je noću 8/9. juna Plužine i pošao pravcem s. Stabna – Jezero – Izgori. obalu Pive, na pravcu Krstac – Plužine. Tako je naglim prodorom mnogo nadmoćnijih četničkih snaga i Time je Vrhovni štab napustio poslednji deo slobodne teritorije u Crnoj Gori na kraju ove nepri- prema Šćepan-Polju osujećena ova pomoć sandžačkih bataljona. jateljske ofanzive.

176 177 formiranog bataljona za odbranu Pive rasturilo se posle napuštanja položaja Sve glavne partizanske snage – iz rejona Šćepan-Polja kao i one od Javorka na Javorku i razišlo kućama. Isto tako i većina ljudstva 4. udarnog bataljona i Brezana – povukle su se u toku 9, 10. i 11. juna 1942. godine. One su se iz napustila je položaje i razišla se kućama, a samo mali broj je pošao sa udarnim Pive povlačile stalno pod borbom, i to u dva pravca: od Goranska i Plužina bataljonima prema Bosni. Ovih poslednjih dana neprijateljske ofanzive sve prema Ravnom i Orlovcu i od Plužina preko sela Miloševića, Budnja, Brljeva crnogorske jedinice su bile krajnje iscrpljene, premorene, gladne i bez mu- i Mratinja ka Vučevu.. Ovo povlačenje i prikukpljanje trajalo je od 9. do 23. nicije. Osipanje jedinica, napuštanje položaja i odlazak kućama bile su česte juna, kada se poslednja zaštitnica, posle evakuacije bolnice i ostalih delova, i brojne pojave. Sve je ovo zahvatilo i bataljone Durmitorskog odreda, kojima povukla sa Vučeva prema Sutjesci. To je bio 3. bataljon novoformirane 5. crno- su duge i iscrpljujuće borbe i boravak na Sinjajevini naneli najviše nedaća. gorske brigade. Uz to, napadi na Kolašin krajem maja i drugi marševi u vezi s tim gotovo su - potpuno slomili otpornost i snagu većine ovih boraca. To je bio glavni uzrok Posle napuštanja i poslednjih delova slobodne teritorije u Pivi, odnosno po mnogobrojnih dezertiranja, a ponekad i raspadanja čitavih jedinica. Ovome slednje slobodne teritorije u Crnoj Gori uopšte, dotadašnje slobodno područje treba dodati strah i brigu za živote i sudbinu porodica, što nije moglo ostati Durmitorskog odreda zaposeli su Italijani i četnici. bez uticaja na mobilisane seljake tih krajeva. Zbog terora i pljačke četnika koji su prodirali na slobodnu teritoriju, stanovništvo je počelo da napušta domove i manji deo da se povlači za boračkim jedinicama, a veći da se sklanja ispred prvog naleta četnika u obližnje šume i zbegove. Nastupajući preko Sinjajevine, četnici su palili kuće pojedinih partizanskih porodica, ubijali zarobljene partizane i pljačkali sve što im dođe do ruku. Saznavši za ovu pljačku, seljaci su počeli da kriju stvari pa i da ih zakopavaju u zemlju. Međutim, četnici-pljačkaši bili s specijalisti u pronalaženju zakopanog. Sve je to uticalo na mnoge seljake iz tih krajeva da napuste jedinice, mada su ostali i dalje privrženi NOB-u, što se pokazalo kasnije kad su ponovo prilazili borbi. Shvativši potpuno stanje u tim mučnim danima, drug Tito u pismu Aleksandru Rankoviću, od 31. maja, pored ostalog kaže: „Kod Crnogoraca ima dosta pojava dezerterstva iz pojedinih bataljona, ali ne zato što su ti ljudi bili nama neprijatelji, već zbog straha za svoje porodice“.155 April 1943. godine, peta ofanziva kao i ceo dalji razvoj događaja, pokazali su da je ova ocena bila tačna. Oko 12. juna sve partizanske jedinice napustile su Pivu. One su preformirane i reorganizovane u nove bataljone i brigade, nastavile borbu na području Her- cegovine i Bosne. Bataljon Durmitorskog odreda koji je 7. juna u selu Sinjcu formiran od boraca 1. i 2. udarnog bataljona vodio je nekoliko dana vrlo oštre borbe na Lebršniku i oko Čemerna, pod komandom štaba 2. proleterske brigade. Za hrabro držanje, štab 2. proleterske predložio ga je 20. juna Vrhovnom štabu za pohvalu.156 Posle ovih borbi oko Lebršnika bataljon se po naređnju štaba 2. proleterske brigade prebacio pravcem Žanjevica – Stolac – Sutjeska – Tjentište u selo Vrbnicu, gdje je nekoliko dana ostao na odmoru. I 3. udarni bataljon Durmitor- skog odreda upućen je iz rejona Trnovačkog jezera u Vrbnicu. Prilikom formiranja 4. proleterske (crnogorske) brigade, od oba bataljona formiran je njen 5. bataljon od tri čete i voda pratećih oruđa, ukupne jačine oko 2000 boraca. Za komandanta bataljona postavljen je Momčilo Poleksić, za njegovog zamenika Veljko Žižić, za političkog komesara Mijuško Šibalić, a za zamenika političkog komesara Filip Bajković. 155 Pošto 3. udarni bataljon Durmitorskog odreda, čije su neke čete bile u zaštitnici, nije dobio naređenje za povlačenje to nije stiglo da pređe Pivu pre spaljivanja mosta, pa je morao ići oko dva časa uzvodno do mesa Valovice i tu na starom gazu pegaziti Pivu. 156 Zbornik III/4, dok. 142.

178 179 Dr Božidar TADIĆ U Smriječno se tada vratilo i više ranije odseljenih porodica: porodica Pavla Tadića iz Nikšića (Pavle je umro 1940. godine, te su se u Smriječno vratili dvojica njegovih sinova, Radoje i Ljubomir, i njihova majka Peka, koja je ubrzo umrla); porodica kapetana Petra Amzinoga, takođe iz Nikšića, sa sedam SMRIJEČNO U VIHORU DRUGOG SVJETSKOG RATA članova; porodica Boška Pavlovoga, sa četiri člana, (što je već napomenuto) iz Varaždina; porodica Živka Zekova Tadića sa Kosova, iz sela Ruhot, gdje je bila odselila tek godinu prije rata, sa petnaest članova; porodica Đurice Tadića Ubrzo po kapitulaciji selo se uvećalo za oko 40 žitelja. sa pet članova; porodica Mitra Varezića iz Nikšića sa šest članova. To znači da se ubrzo iza kapitulacije stanovništvo sela uvećalo za oko 40 stanovnika. Aprilski rat 1941. zatekao je petoricu Smrečana u aktivnoj vojnoj službi ili u Istina, neke od ovih porodica tek što su se pred sami rat bile iselile. Ipak, žandarmeriji. Boško Pavlov Tadić kao podoficir službovao je u Varaždinu, u stanovništvo je naglo naraslo, od oko 250 stanovnika prije kapitulacije na blizu Hrvatskoj, dok su se kao žandarmerijski narednici ili podnarednici u raznim trista početkom maja 1941. mjestima Jugoslavije nalazili dvojica sinova Marka Savina Tadića, Sava, u Ražani kod Valjeva, a Danilo u Podgorici, zatim Petar, sin Paja Jovanova Tadića u Nišu, i Arsenije, sin Obrena Matova u Valjevu. Pokapitulaciji Jugoslavije, Župopivljani započeli borbu mjesec dana prije 13. Jula samo je Boško uspio sa porodicom (ženom Marijom, rodom iz Varaždina, i sa dvije malene kćerke, sa Zorkom i Milicom) da se prebaci u Smriječno, dok su Većina ovih vraćenih porodica našla je u Smriječnu samo kuće, sa zemljom i četvorica morali da ostanu u mjestima njihovog posljednjeg službovanja. Red ništa više. I ovom prilikom Smrečani su iskazali solidarnost sa povratnicima: je da ovdje kažemo ono što se zna o njihovim sudbinama. čitavo selo im je pomagalo da obnove stočni fond, da toga prvoga ratnog proljeća pooru njive, da nabave nešto stoke - obično po kravu i pet-šest ovaca, Sava Markov je jedini od ove četvorice preživio rat, te je kasnije umro u Ražani da obnove oronule kuće i štale. U selo su se odmah vratili i srednjoškolci i stu- kod Valjeva. Bio je oženjen i imao kćerku Jovanku koja kao udata živi negdje denti - sedam srednjoškolaca i jedan student. Vratio se i Tadija Šurkov iz Novog u Sremu. Rođen je oko 1892. godine. U međuratnom periodu skoro da nije Sada, gdje je, prije vojne mobilizacije, bio zaposlen kao advokatski pripravnik. dolazio u Smriječno, odakle ga je oko 1920. otjerala puka siromaština, jer je Srednjoškolci i studenti još predratnih godina davali su osnovni ton idejnim i on, sa braćom, još gladne 1917. morao rasprodavati zemlju za žito, sasvim u političkim strujanjima sela, jer su ljetnje ferije redovno provodili u Smriječnu, bescjenje. družili se sa seoskom omladinom, razgovarali i sa ljudima starijih generacija. Brat Savin, Danilo, kako smo već napomenuli, u Podgorici je imao porodicu Sem toga, i socijalne prilike u selu tokom međuratnog perioda podsticale su - ženu Daru (rodom od Čađenovića) i dvije kćerke, Branku i Ratku. Danilo revolucionarna raspoloženja. Omladina je listom bila za revolucionarne prom- je nestao 1944. - vjerovatno je poginuo na Zidanom Mostu. Ćerke su mu se jene, ocjenjujući društveni poredak Kraljevine Jugoslavije izrabljivačkim i ne- poudale, tako da i danas žive u Podgorici. Još je u dubokoj starosti ove 2002. pravednim. I ovdje je, prije svega pod uticajem srednjoškolaca, mlade ljude godine živa i Dara. Iako nijesu rođene u Smriječnu, obje se njegove kćerke, pa oduševljavala ideja o idealnom društvu koje se više ne bi dijelilo na bogate i i stara Dara, osjećaju Smrečankama. U Smriječno ponajčešće dolazi Branka, siromašne, na one koji imaju bolje šanse za školovanje i druge vidove individu- obično u povodu saučešća i sahrana. alne promocije i one koji takvih šansi nemaju, već su osuđeni da doživotno trpe bijedu i potčinjenost. Dok su mlađe generacije u pogledu ovakvih raspoloženja Petar Pajov rođen je oko 1895. u Smriječnu. Izgleda da u Nišu nije zasnivao bile gotovo jednodušne, stariji su bili podijeljeni. Dobar dio njih je, takođe, porodicu. Poginuo je u tome gradu 1944. godine, kao žrtva fašističkog terora. prihvatao ideje revolucije, ali znatan dio starijih bio je u tom pogledu znatno obazriviji. Arsenije Obradov bio je rođen 1907. godine, u Smriječnu. Dvadesetih godina otac mu je sa porodicom odselio na Brezna. Arsenije je u Kraljevu zasnovao Vidjeli smo da je Smriječno uoči rata bilo politički prilično ispolarizovano, no porodicu. Poginuo je 1944. kao borac Četvrte crnogorske proleterske brigade. kapitulacijom Jugoslavije dolazi do sasvim izmijenjene političke klime. Za pro- Ostale su mu dvije kćerke, Stevka i Slobodanka. Prva je, kao udata, živjela u past države okrivljivane su sve predratne legalne političke stranke, kako one Negotinu, druga u Boru. na vlasti, tako i one u opoziciji. Pored djelovanja grupe srednjoškolaca, tome Uoči Aprilskog rata 1941. godine iz Smriječna je u jugoslovensku vojsku bilo su doprinosile i oslobodilačke tradicije ovoga kraja, a naročito sjećanje na bune i ratove tokom devetnaestoga vijeka. mobilisano oko 25 Tadića, dvojica Kostića i dvojica Varezića, te jedan Gove- darica - ukupno oko trideset vojnih obveznika. U posljednjih sto pedeset go- Tako su se Smrečani i ostali Župopivljani digli na oružje gotovo spontano čak dina vjerovatno je to jedini rat u kome nije niko od Smrečana poginuo - svi su petnaestak dana prije napada Njemačke na Sovjetski Savez i više nego na se oni, nakon kapitulacije, vratili u Smriječno, uglavnom sa oružjem. mjesec dana prije Trinaestojulskog ustanka, čime su preduhitrili one poznate direktive CK KPJ i Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru o pripremi i organi-

180 181 zovanju ustanka. Povod za ovu akciju je bio u divljanju ustaša u Gacku. Naime, organizovani oružani otpori porobljenog naroda fašističkim režimima i oku- 4. i 5. juna 1941. desio se strahoviti pokolj pravoslavnog življa u gatačkom selu patoru. Smriječno je ovim istorijski značajnim akcijama dalo veliki doprinos. Korita, kada je oko 180 muškaraca bačeno u ozloglašenu Koritsku jamu. Dan- Kako je već napomenuto, pored Janka, koji je komandovao Župopivljanima dva kasnije ustaše su napali gatačka sela Lipnik i Samobor, ali su im pružili u gatačkim borbama i početkom juna, i 27. i 28. juna, tokom čitavog mjeseca žestok otpor naoružani gatački i župopivski seljaci. U ovoj prvoj oslobodilačkoj gotovo stalno se nalazilo na terenu Gacka od deset do dvadeset Smrečana. akciji u okupiranoj Jugoslaviji, a vjerovatno i prvoj u ondašnjoj okupiranoj Ev- No pored činjenice da Partija nije bila inicijator niti organizator ovih oružanih ropi, učestvovalo je oko pedeset Župopivljana kojima je komandovao Janko akcija, postojao je i još jedan važan razlog što one nijesu priznate kao is- Živkov Tadić. Ustaše su odbijene, a pretrpjeli su znatne gubitke u poginulim torijski početak opštenarodnog ustanka i organizovanog otpora okupatoru: i ranjenim. Ustanici su zauzeli njihove žandarmerijske stanice u Jaseniku, one nijsu bile usmjerene samo protiv ustaša i italijanskih okupacionih sna- Kazancima i na Stepenu. U izvještaju ustaškog sreskog načelnika iz Gac- ga, nego i protiv muslimanskog življa u Gacku uopšte. Imale su, dakle, pored ka povodom ovih uspješnih oružanih akcija Gačana i Župopivljana se kaže: narodnooslobodilačkog karaktera, koji je bio nesporan i ogledao se u zaštiti «Napadači su zauzeli i opljačkali oružničke postaje, te dvojicu su oružnika srpskog življa u Gacku od ustaškog terora, i karakter međunacionalnih i ubili, a trojicu su ustaša teško ranili». međuvjerskih sukoba, što ih je činilo protivrječnim i ambivalentnim.

Prvi organizovani oružani otpor fašistima u Evropi Sporenja oko datuma napada na Italijane u Goranskom Sljedeća velika oružana akcija bila je tokom noći između 27. i 28. juna (da- U narodno-oslobodilačke oružane akcije koje je organizovala KPJ ovaj kraj se kle, uoči Vidova dana) 1941. godine kada je izveden dobro isplanirani napad uključuje, i to veoma masovno, 19. jula 1941, kada su razoružane italijanske ustanika na varošicu Avtovac. I to je, dakle, bilo na čitavih petnaest dana prije karabinjerijsko - žandarmerijske posade na Goransku i u Donjim Breznima. Is- Trinaestojulskog ustanka. U ovom napadu učestvovalo je oko 400 boraca, od toga dana na Goransku je održan sastanak članova Partije iz Pive i istaknutijih čega su njih 200 do 300 bili Župopivljani, opet pod komandom Janka Tadića. organizatora ustanka i formirana komanda mjesta, kao vid mjesne vojne, a do- Pored Janka, ovdje je učestvovalo još najmanje dvadesetak Smrečana. nekle u onim uslovima i civilne vlasti, na čelu sa Tadijom Tadićem. Pored Tadi- Župopivljani i Gačani su tada zauzeli Avtovac, protjeravši ustaše. Tada je je, na ovom sastanku su bili još dvojica Smrečana: Radoje Tadić i Janko Tadić. ustašama u Gacku pritekao u pomoć 55. puk italijanske divizije «Marke» i 49. Tako se i toga dana Piva uključila u četvorogodišnje tokove revolucije i NOB-a. bataljon «legije crnih košulja», tako da su se tada ustanici prvi put sukobili sa Interesantno je da o ovim događajima - razoružanju Italijana na Goransku i u Italij-anima. Oni su pod pritiskom Italijana napustili Avtovac, ali neprijatelj je Donjim Breznima - poslije rata nije pronađen nikakav dokumenat, ni u italijans- izgubio trideset vojnika, među kojima je i šest Italijana, dok ih je ranjeno oko kim, ni u našim arhivama, tako da je sam datum napada na italijanske posade pedeset (među njima i osamnaest Italijana). No gubitaka su imali i ustanici - u ovim mjestima ostao pomalo sporan. Na osnovu poznate direktive CK KPJ sedam poginulih i deset ranjenih. Među poginulima su četvorica Pivljana iz od 4. jula 1941. Pokrajinski komitet Partije za Crnu Goru donio je, kao što je Jankovog odreda: Jakov Adžić, Gavrilo Doder, Vojin Doder i Mihailo Pješčić. U poznato, odluku o ustanku 8. jula, u Stijeni Piperskoj. Obren Blagojević kaže da borbama oko Avtovca ustanici su oborili i jedan neprijateljski avion koncentri- je ta odluka, sa propratnim pismom Sreskog komiteta Partije za Srez šavnički, sanom puščanom i puškomitraljeskom vatrom. dostavljena partijskom rukovodstvu župe Pive po kuriru, tako da je dobijena tek 18. jula «negdje oko dva sata po podne», i to na Ravnome, gdje su se tada U Vojno-istorijskom institutu JNA u Beogradu čuva se više dokumenata nalazili i Obren, i sekretar Rejonskog komiteta partije za župu Pivu, Veljko - koji se odnose na ove događaje. Tako u Operacionom dnevniku II italijan Mićanović, i da su napadi na italijanske postaje organizovani tek sjutradan ske armije piše: da su ustanici noću između 27. i 28. juna 1941. godine na ujutro, dakle 19. jula. Međutim, svi Goraždani i Smrečani koji su učestvovali u relaciji Gacko - Bileća ubili trojicu, a ranili šesnaest vojnika italijanske di- napadu na italijansku postaju na Goransku nepokolebljivo tvrde da se to desilo vizije «Marke». U Vojno-istorijskom institutu čuva se i izvještaj ustaškog u noći između Petrova dana i Pavlova dana, dakle između 12. i 13. jula (po natporučnika Markusa višoj komandi u kome stoji: «... 27. lipnja tekuće (tj. ondašnjim crkvenim kalendarima ova dva sveca nijesu praznovali zajedno, - 1941) godine dolazi pet aviona iz Sarajeva nama u pomoć te bombarduju ne kao danas, već je Petrov dan padao 12. a Pavlov dan 13. jula). Sjećam se da prijatelja i gađaju ga mitraljezima. Neprijatelj je uspio da obori jedan naš avion, je spor oko datuma udara na Italijane na Goransku bio veoma žustar kada i to pogotkom iz mitraljeza u rezervoar». Dalje Markus navodi da su ustanici smo, koliko se sjećam 13. jula 1960. na staroj zgradi bolnice na Goransku 28. juna u četiri sata izjutra zauzeli Avtovac i da su ga opljačkali. Na ove prve stavljali skromno spomen-obilježje za taj događaj. Učesnici ove svečanosti su akcije Pivljana i Gačana protiv ustaša i italijanskog okupatora Komunistička se pobunili protiv datuma (19. jul) koji je bio ugraviran na ploči, svi trvdeći da - partija uopšte nije uticala već su se one odvijale kao oblik oružane samo se to desilo u noći između 12. i 13. jula. Ima jedna važna okolnost koja uka- - odbrane, pa stoga nijesu ni priznate kao početak ustanka, iako su to istin zuje da bi ovo kazivanje učesnika napada na Italijane na Goransku moglo biti ski bile. U čitavoj okupiranoj Evropi, a ne samo u Jugoslaviji, ovo su prvi tačno: Kako proizilazi i iz sjećanja dr Obrena Blagojevića, i ostalih učesnika

182 183 napada na Italijane i na Goransku, i na Breznima, italijanske posade ovdje je udarna grupa obuhvatala i mladiće sa Stoca i Zabrđa. Pošto su ubrzo bile su zatečene sasvim nespremne za odbranu, jer se nikakvom napadu nijesu razoružane i italijanske posade na Pivskoj planini (na Trsi, na Pišču i u Crkvi- nadale niti su očekivale ma kakve oružane akcije ustanika širom Pive. Teško cama), Piva je bila sasvim očišćena od okupatorskih vojnika najkasnije do 22. je pretpostaviti da bi takva neobaz-rivost italijanskih postaja na Goransku i jula. Ubrzo su u Pivi formirane i veće vojne jedinice. Već 3. avgusta 1941. na na Breznima, kao i ma gdje u Crnoj Gori, mogla biti očuvana i pet - šest dana Goransku je formiran župopivski bataljon, čiji je prvi komandant bio Vukosav poslije prvih uspješnih akcija ustanika 13. jula širom Crne Gore. Okupator- Topalović, a komesar dr Obren Blagojević, dok je za zamjenika komandanta ske komande morale su sve postaje već 13. jula upozoriti na opasnost kojoj imenovan Janko Tadić. Bataljon je imao šest četa, formiranih na teritorijal- su izložene. Stoga je moguće da su Obren i Veljko bili na Ravnome, gdje su noj osnovi. Komandir Muratovičke čete, koja je obuhvatala borce Smriječna, dobili direktivu za ustanak, ne 19. već 12.jula, i da su Italijani u obje postaje Stoca, Zabrđa i Kovača bio je Radoje Tadić. Tada je širom Pivske župe orga- razoružani ne 19. već 13. jula. nizovan intenzivni političko revolucionarni rad sa ciljem da se što više ljudi, omladine i žena pridobije za narodno - oslobodilački pokret. Organizovanje borbe protiv Italijana, ustaša i četnika Piva je za nekoliko dana bila potpuno slobodna Istovremeno je trebalo po selima izabrati i uspostaviti seoske narodno Sjećam se da sam negdje, možda prije trideset godina ili i više, o ovome razg- oslobodilačke odbore, upoznati ljude sa vojno-političkom situacijom i ciljevima ovarao i sa Obrenom Blagojevićem. Međutim, on je i dalje ostao uporan u narodno oslobodilačke borbe. U ovom smislu posebno su uspješno djelovali tvrđenju da direktiva za ustanak u Pivu nije mogla stići svega dva - tri dana inelektualci i članovi KP iz Smriječna - Tadija, Radoje, Blagoje i Obren Tadić. poslije sjednice u Piperskoj Stijeni, koja je, kao što je opštepoznato, održana Njih četvorica sa još dvojicom Jovovića, Jovicom i Miloradom, već su tokom 8. jula. Ipak to izgleda dosta neubjedljivo: direktiva nije morala ići kurirskom druge polovine jula i početkom avgusta obišli sva sela Gornje župe (od Zabrđa vezom, s obzirom na to da su, kako se zna, još uvijek neometano radile tele- do Ravnoga) održavajući po selima i katunima sastanke sa mještanima. U fonske veze i Šavnika, i Goranska sa Nikšićem i drugim gradovima. Istog ovoj složenoj situaciji Pivljane je ponajviše interesovala situacija na frontovima mišljenja kao i Obren bili su i ostali prvoborci iz Pive: Gojko Durutović, Miljan ratujućih sila, a posebno na istočnom frontu, koja je tada za antifašističku ko- Gagović i dr. Svi su oni ukazivali na onaj argumenat na kome je insistirao i Ob- aliciju bila izrazito nepovoljna. Novosti sa frontova i o ostalim zbivanjima na sv- ren: da je direktivi za ustanak trebalo više dana da stigne od Piperske Stijene jetskoj političkoj sceni pristizale su preko radioaparata u župi Pivi - jednog koji do Pive, te da zbog toga napadi na Goransko i Brezna nijesu mogli uslijediti je za potrebe rejonskog komiteta Partije bio oduzet Muju Sočici na Goransku prije 19. jula. No danas se u ova kazivanja mora posumnjati: Ona se zasnivaju i drugog koji je bio u posjedu oca dr Obrena Blagojevića, Todora, na Zaborju. isključivo na pamćenju glavnih organizatora ustanka u Pivi, dok su sjećanja Radio vijesti (uglavnom su to bile emisije Radio-Londona na srpskohrvatskom ostalih učesnika ovih prvih oružanih akcija pod direktivom KPJ, kako smo vi- jeziku) bilježene su brzopisom, zatim umnožavane pisaćom mašinom preko djeli, sasvim suprotna. indiga i dostavljane partijskim aktivistima kako bi bile korišćene na seoskim skupovima. U ovom političkom djelovanju, ne samo po pivskim selima, nego Ubrzo poslije ovih akcija u Smriječnu je osnovana i prva ćelija KPJ, kao treća isto toliko, pa možda i više, po selima gatačkog kraja i Izgori, osobito se uzdva- po redu u Župi pivskoj. Prvi članovi KP iz Smriječna bili su Radoje Pavlov jao Tadija Tadić. Dostojanstvenim držanjem, smirenim pokretima, a uz to, mo- Tadić i Tadija Šurkov Tadić. Oni su primljeni u KP još u maju 1941, pa kako glo bi se reći svojom božanskom ljepotom, on je svuda samom pojavom ulivao Smriječno još nije moglo imati svoju partijsku ćeliju, bili su uključenii u par- bezgranično povjerenje. Nije to postizao ni strastvenim govorima, ni revolu- tijsku ćeliju Goransko. No odmah iza julskih događaja u Pivi primljeno je u cionarnim zanosom, nego smirenim i razložnim izlaganjima punim neke is- KP još nekoliko Smrečana: Janko Tadić, Rade Vukov Tadić, Obren i Blažo, konske razboritosti i tolerancije. To se najpunije ispoljavalo u gatačkim selima, sinovi kapetana Đura Tadića, čime je konstituisana posebna partijska ćelija - u gdje je Tadija, sa Jankom i Radojem (Janko je tada bio komandir Muratovičke Smriječnu. Izgleda da su tokom 1941. ovoj ćeliji pripadala i dvojica ili trojica čete koja je operativno djelovala širom gatačkog kraja, a Radoje njen komes- Jovovića sa Zabrđa. Paralelno sa partijskom, konstituisana je i prva skojevska ar) ostao gotovo čitave jeseni 1941. i naredne zime. Uporedo sa borbama organizacija. Prvi sekretar Smrečanske partijske ćelije bio je Radoje Tadić, protiv ustaša, trebalo je tamo i Srbe, i Muslimane odvratiti od međuvjerskih a sekretar skojevske organizacije za čitavu župu Pivu bio je Blagoje (Blažo) krvoprolića i usmjeriti na put zajedničke borbe protiv okupatora i ekstremnih Đurov Tadić. nacionalista, ustaša i četnika. Decenijama poslije ovih teških dana neki od hercegovačkih organizatora narodnooslobodilačkog pokreta u Gacku sa di- Još prije prvih ustaničkih akcija, tokom maja i juna, po Pivi su se, opet po direk- vljenjem su se sjećali Tadije i susreta sa njime po gatačkim selima. I ostali tivi Partije, formirale oružane tzv. udarne grupe u okviru priprema za oružanu smrečanski omladinci-intelektualci bili su prve godine rata izuzetno aktivni. borbu. Po sjećanju dr Obrena Blagojevića, na području župe Pive formirane Radoje je bio, kako smo napomenuli, sekretar smrečanske partijske ćelije od su četiri ovakve grupe, od kojih jedna i u Smriječnu. Ove su grupe bile sastav- njenog osnivanja, jula ili avgusta 1941. On je još u Nikšiću, usljed uključivanja ljene pretežno od mlađih ljudi, od kojih neki još nijesu bili ni odslužili vojni rok u revolucionarnu aktivnost gimnazijalaca, često gubio pravo na redovno do 1941. Stoga je potajno izvođena obuka u rukovanju oružjem. Smrečanska

184 185 školovanje, pa je ispite polagao kao vanredni učenik i tek što je, prije rata, četi bilo je, sem Janka, Tadije i Radoša, još oko petnaestak Smrečana. Iako bio maturirao. Već krajem avgusta, on je bio prvo komandir, a potom komesar poduhvat nije uspio i Gacko tada nije oslobođeno, ove borbe su imale, velikog jedne od dviju četa Župopivskog bataljona koje su bile poslate u Gacko, radi pozitivnog uticaja na širenje NOB u Hercegovini. Tada je u borbama za Gacko borbe protiv ustaša. Kao i Tadija, i on je tih mjeseci najviše bio na gatačkom izginulo nekoliko Pivljana. Iz Jankove čete poginuo je Luka Cicmil sa Stoca, a sektoru. On je bio i član rejonskog komiteta Partije, čiji je sekretar bio Veljko bio je ranjen i Janko. Mićanović, student prava sa Goranska. Sjećam se kako mi je prije mnogo godina Radojev brat Ljubo prepričavao jedan interesantan razgovor između Radoja i Veljka, negdje tokom ljeta ili jeseni 1941. Pivski partizani upadaju u ustašku zasjedu i ginu Znatan broj Smrečana je učestvovao i u Pljevaljskoj bici, 1. decembra 1941. Združeni udar crnogorskih i hercegovačkih partizana Zbog napada na Pljevlja poslata je iz Pive posebna operativna jedinica od oko 260 boraca kojom je komandovao Vukosav Topalović, dok je dužnost “Odnekud su oba, i Veljko i Radoje, došli sa terena, i Veljko ostade da konači u komandanta onog dijela župopivskog bataljona koji je ostao u Pivi preuzeo našoj kući, u Smriječnu. Spavali smo sva trojica u istoj sobi, ali se ja napravih Janko Tadić. Komandir druge čete Pivljana na Pljevljima bio je Radoje Tadić, a kao da spavam, a oni nastaviše da razgovaraju do duboko u noć (a spavali su politički komesar Tadija Tadić. U ovoj četi bilo je još oko dvadeset Smrečana, na istom krevetu). Pričali su o partijskim poslovima i zadacima, a na kraju Veljko i to trojica Varezića, Rajko i Jeremije Mitrovi i Radovan Božov, zatim Tadići reče da bi dobro bilo da i mene prime u partiju. Radoje odgovori da se na to ne Obren Đurov, Rade Vukov, Petar Obradov (Karov), Radomir Mirov (brat Ta- bi smjelo još ni pomišljati, jer sam ja isuviše mlad i neiskusan. A siguran sam dijin), te dvojica Kostića, Stanoje Blagojev, Milivoje Urošev. No od Smrečana da su me tada primili u Partiju, i ja bih, kao Radoje i Tadija, završio svoj život učesnika Pljevaljske bitke već odavno nema nijednoga među živima, te je i kod Vidrovanske crkve, aprila 1942!” Radoje je bio mnogo žustrije naravi od ovaj spisak nepotpun, jer obuhvata samo borce za koje se sa sigurnošću zna Tadije, ali je to bio mladić izuzetne inteligencije i veoma strogih moralnih stan- da su išli na Pljevlja. Još bi jedino Janko mogao dopuniti ili, eventualno korigo- darda. I Obren Đurov bio je po mnogo čemu osobena ličnost. Kao đak nikšićke vati ovaj spisak, ali on je daleko, u Beogradu, u dubokoj starosti, pa ga oko gimnazije u svim razredima bio je najbolji u svojoj generaciji i nije znao za dru- ovoga ne mogu konsultovati. ge ocjene sem petice. Sa lakoćom je učio strane jezike, i već je u šestom raz- redu gimnazije bez teškoća čitao roman Emila Zole, “Žerminal”, u originalu. I Dok se pripremala bitka za Pljevlja, Janko Tadić, u svojstvu komandanta za čudo, poslije briljantno završene mature nije se orijentisao ni na filologiju, ni Župopivskog bataljona sastao se sa Obradom Cicmilom, komandantom na neku od društvenih nauka, već na agronomiju. Kao i Tadija, i on je bio blage Planinopivskog bataljona na Šćepan Polju zbog dogovora o djelovanju protiv - naravi te je svojom iskrenošću i dobronamjernošću svuda gdje se pojavljivao četničke i ustaške propagande u dolini Drine i Sutjeske. Tamo su četnici pri ulivao povjerenje. Obrenov brat, Blagoje (Blažo), opet je, po mnogo čemu, bio jetili pokoljem muslimanskog, a ustaše srpskog življa pa je trebalo to spriječiti sušta suprotnost Obrenu - bio je veoma dinamičan i plahovit. Kada je kako i ojačati partizanski pokret na tom području, kako među Srbima, tako i među smo već rekli negdje tokom ljeta 1941. bio formiran i Rejonski komitet SKOJ-a Muslimanima. Kako je pisao dr Savo Skoko, na Šćepan Polju je odlučeno da za župu Pivu, Blagoje je imenovan za njegovog sekretara. Tako je tim svojim se na Popov most, među Muslimane, pošalje grupa partijskih aktivista iz Pive, položajem bio upućen na najneposredniju saradnju sa Veljkom Mićanovićem. pošto je dogovoreno da se tamo “održi narodni zbor radi organizovanja nove Od osam smrečanskih mladića intelektualaca, rat će preživjeti samo četvorica: narodne vlasti i formiranja partizanskih četa”. Tu su grupu sačinjavali Janko Ljubo Pavlov, Antonije Petrov i dvojica Varezića, Mitrovih sinova, Jeremije i Tadić, iz Župe, i Jovan Mumin, Neđeljko Popović, Božo Žarković, Petar Delić, Rajko. To je i bio razlog da o ovoj četvorici, kojima neće biti suđeno da dožive Blagoje Mostić sa Planine. Na putu prema Popovu mostu, grupa je sudjelovala slobodu, ovdje kažemo ovo malo kratkih napomena. na narodnim zborovima muslimanskih sela Kosmač i Igoče. Kako kaže Skoko, Muslimani ovih sela su masovno stavljali na kape petokrake i time iskazali Krajem avgusta 1941. organizovan je napad združenih crnogorskih i spremnost da oforme partizanske čete i uključe se u narodnooslobodilački hercegovačkih partizanskih snaga na Gacko. U ovoj akciji učestvovale su dvi- pokret. Janko je ostao u selu Igoče, kako bi pomogao mještanima Muslim- je čete župopivskog bataljona, od kojih je jednom komandovao Janko Tadić, anima oko daljih aktivnosti na uspostavljanju vlasti i konstituisanju četa. No a drugom kapetan bivše jugoslovenske vojske Dušan Bajagić, iz Zukve. Obje ostale članove grupe iznenadile su ustaše iz Borča, koji su, saznavši za ovu su činile oko 200 boraca, a toliko je u ovim borbama učestvovalo i nikšićkih akciju pivskih komunista, došli i postavili zasjedu kod sela Šarići. Tako su, partizana, koje su predvodili članovi Okružnog komiteta Partije iz Nikšića, Kr- sem Janka, koga je slučaj spasao, svi pivski aktivisti bili pohvatani, zvjerski sto Popivoda i Veljko Zeković. Sa još jednom četom Gačana, od ovih jedinica mučeni i strijeljani. Sa samoga strelišta uspjeli su da umaknu samo Jovan formiran je operativni bataljon, sa Radojicom Rončevićem iz Nikšića kao kom- Mumin i Božo Žarković. Janko je uspio da se iz ove smjele akcije bezbjedno andantom. Ispred Pivljana u komandu bataljona ušao je Tadija Tadić. Radoje vrati u Pivu. Poslije neuspjele Pljevaljske bitke ponovo su slijedile oružane Tadić, kako smo već napomenuli, bio je politički komesar Jankove čete. U ovoj akcije četa Župopivskog bataljona na sektoru Gacka. Početkom januara 1942.

186 187 formiran je zajednički Crnogorsko-hercegovački štab radi borbi protiv ustaša Mićanovića. u Hercegovini. Jednom četom Župopivskog bataljona koja je operisala širom gatačkog kraja tada je komandovao Radoje Tadić. Likvidacije vršene bez suđenja i isljeđivanja

Revolucionarni polet i zla kob crvenog terora Kao što je poznato, taj krvavi komunistički teror u prvoj godini narodnooslobodilačkog rata zahvatio je svu Crnu Goru, ali teško da se igdje Pored Radojeve, Muratovičke čete, tamo su se nalazile još dvije čete drastičnije ispoljavao nego u Pivskoj župi, dakle na području koje je pokrivao župopivskog teritorijalnog bataljona, Glasovička kojom je komandovao Minja župopivski rejonski komitet Partije. Sasvim drugačija situacija je bila na planin- Bajagić i Stabanjska čiji je komandir bio glasoviti junak iz Prvog svjetskog rata, opivskom području, vjerovatno zahvaljujući razboritosti Obrada Cicmila i osta- komita iz družine Spasoja Tadića, Dreka Tijanić. U tim borbama, ustaše su u lih partijskih aktivista na Pivskoj Planini. Krajem 1941. i početkom 1942. zvjer- selu Bodežišta opsjele Muratovičku četu koja je bila prodrla dublje na teritoriju ski je likvidiran veliki broj uglednih ljudi samo zato što se sumnjalo u njihovu pod ustaškom kontrolom. Pored Smrečana, ovu četu su popunjavali, kako smo privrženost narodnooslobodilačkom pokretu i što se pretpostavljalo da će se već rekli, i borci sa Stoca, sa Zabrđa i sa Kovača. Borba se vodila čitav jedan u pogodnom trenutku otvoreno staviti na stranu četnika ili okupatora. Likvi- dan i četa se ogorčeno branila. Radoje se podjednako isticao i umješnošću dacije su najčešće izvršavane bez ikakvih suđenja i isljeđivanja. Obično su do komandovanja, i ličnom hrabrošću. Kada mu je bio ranjen puškomitraljezac, kuća ljudi unaprijed osuđenih na smrt slate naoružane patrole skojevaca, sa sam je preuzeo puškomitraljez, da bi ubrzo i on bio ranjen. No pred veče nalogom da dotične osobe uhapse i sprovedu do Pivskog manastira, gdje je Muratovičkoj četi pristigle su u pomoć i ostale dvije čete Župopivskog batal- bilo sjedište Rejonskog komiteta, ili pak do Šavnika, sjedišta Sreskog komiteta jona i nešto Gačana, te su ustaše odstupile. U isto vrijeme ili nešto malo ranije Partije, i da ih negdje usput, na nekom nenaseljenom mjestu, likvidiraju. Tako Smrečani koji nijesu bili na gatačkom sektoru učestvovali su u bataljonu “Bajo su u Bezujačkom brijegu, na putu od Pivskog manastira za Šavnik, likvidi- Pivljanin” u borbama širom istočne Bosne - oko Foče, Rogatice i Goražda. rana trojica veoma uglednih Pivljana: Danilo Radojičić, učesnik Podgoričke Tamo su vođene borbe i protiv četnika, i protiv ustaša. Iz Smriječna je u tim skupštine i dugogodišnji poslanik u parlamentu Kraljevine Jugoslavije, Ilija borbama u istočnoj Bosni, tokom januara 1942, poginuo Vuk (Sava) Todorov Kecojević, oficir jugoslovenske vojske sa Boričja, Milan Delić, popularni pre- Tadić, rođen 1892. godine, kao prvi pali borac iz ovoga sela. Podsjećajući se dratni školski nadzornik za pivske osnovne škole, sa Borkovića. Kao što vina njegovu smrt, dr Obren Blagojević, koji je bio politički komesar bataljona dimo, dvojica posljednjih su bili iz sela Pivske Planine, ali su i oni likvidirani po “Bajo Pivljanin” ističe da je Vuk bio “valjeni i veoma omiljeni stari borac” batal- nalogu župopivskog rejonskog komiteta, što znači da je taj komitet u to vrijeme jona. On je unuk čuvenoga Stevana Tadijina Tadića za koga se mislilo da je imao ingerencije i nad nekim selima Pivske Planine. U isto vrijeme izvršena je bio jedan od najpametnijih Pivljana svoga vremena. Vuk je u selu bio isto to- i mučka likvidacija Vojina Mićanovića, penzionisanog oficira stare crnogorske liko omiljen kao i u bataljonu “Bajo Pivljanin”. Iako puki siromah, uvijek je bio vojske iz Sinjca i bliskog srodnika Lazara Sočice. Lazarev sin Mujo Sočica, nasmijan i u najboljem raspoloženju. Porodica mu je poslije rata kolonizirana koji je jedno vrijeme bio i ban Zetske banovine, saznavši da se i on nalazi na za Vojvodinu. Ostali su mu žena Stana, rodom od čuvenog gatačkog bratstva spisku za likvidacije, umakao je s Goranska, gdje ga je bila zatekla kapitulacija Zimonjića iz Garevi, tri sina - Obrad, Stevan i Mališa, i dvije kćerke, Zorka i Jugoslavije kao penzionera, u Nikšić, gdje je takođe imao svoju kuću, ali je Olga. Bataljon “Bajo Pivljanin”, pošto je zajedno sa još jednim durmitorskim tamo ubrzo poginuo - ubio ga je na Nikšićkom trgu neki Poček, navodno iz bataljonom “Vojvoda Momčilo” koga su činili borci iz Drobnjaka i Jezera, i jed- osvete za umiješanost u događajima na Belvederu kod Cetinja 1936. godine nim srpskim bataljonom (tzv. Beogradski bataljon) oslobodio prostranu teritoriju gdje je u poznatim demonstracijama izginulo više ljudi. Jedan od ovih užasnih u istočnoj Bosni i omogućio rukovodstvu narodno-oslobodilačke vojske Jugo- zločina desio se i u Smriječnu, uoči Božića 1942. Šestog januara, na Badnji slavije da se smjesti u Foči, vratio se u Pivu oko 20. marta 1942, po naređenju dan, patrola od trojice skojevaca iz Smriječna i Zabrđa, po nalogu sekretara Vrhovnog štaba. Poslije ovih napornih akcija u zimskim uslovima, borci su se rejonskog komiteta uhapsila je Dušana Bajagića, kapetana jugoslovenske vo- vratili na kratkotrajan odmor kućama. Više je nemoguće utvrditi precizan broj jske, u njegovoj kući u Zukvi, i povela ga svezanoga preko Jasena, Oraha i Smrečana koji su učestvovali u ovim pohodima “Baja Pivljanina”. No prema Smriječna ka Pivskom manastiru. No kad su stigli u Smriječno, već je pao kazivanju danas već starijih ljudi, bilo ih je najmanje desetak. Druga grupa mrak, a u smrečanskoj školi je bilo zakazano veselo veče, kako je to bio običaj Smrečana, kako smo već i napomenuli, u isto vrijeme nalazila se u oružanim uoči Božića. Patrola sa svezanim Bajagićem svratila je u kuću jednoga od partizanskim akcijama oko Gacka. Od članova partije iz Smriječna, Tadija i ove trojice skojevaca, ne mnogo daleko od škole, da bi se malo odmorila iza Janko su tih dana bili na sektoru Gacka, dok su Radije Pavlov, Rade Vukov i dugog pješačenja uzanim zimskim prtinama. Siromah Bajagić, i dalje svezan, većina ostalih bili u Bosni. No krajem 1941. i početkom 1942. revolucionarno- zatražio je malo vode. Jedna od djevojaka koja se tamo zatekla potom je vris- oslobodilački entuzijazam u župi Pivi u cjelini, a posebno u Smriječnu pomutila nula: “U ovoj kući nema vode za izdajnike!” Onda su Bajagića na putu prema je kob crvenog terora koji se sprovodio zlodjelima i ubistvima znatnog broja Goransku, naspram smrečanske škole, vezivali za neku krušku. uglednih ljudi iz ovoga kraja po nalozima sekretara Rejonskog komiteta, Veljka

188 189 Bajagićeva smrt unijela je u selo strah i užas Od pristalice bezuslovnog ujedinjenja do četnika Po jedan od skojevaca ostajao je da stražari pored njega, dok su se po dvojica Interesantno je da je od pivskih komita jedino Spasoje Tadić u tom pogledu smjenjivala da sudjeluju u opštenarodnom veselju priređenom u školi - tamo dobio status izjednačen sa dobrovoljačkim te je, kao i solunski dobrovoljci, se igralo i pjevalo, čule su se gusle, klicalo se Partiji i revoluciji. Ispred ponoći dobio zemlju u Bačkoj, gdje se, nešto prije 1930. i naselio, pošto se neposred- poveli su Bajagića dalje. No ispod sela, kod mjesta što se zove Skakavac (jer no prije toga oženio Slavkom Horvatović iz Zemuna (ili Beograda). No iako je tu potok pravi visoki vodopad) ima duboka jama, ubili su ga običnim kocem, pa živio daleko od Pive, Spasoje je ovamo često dolazio, naročito radi izbornih ga onako okrvavljenog i već mrtvog bacili u jamu. Nadali su se da će snijeg, kampanja, jer je, kao ugledni član Zemljoradničke stranke iako već penzioner, što je te noći pomalo trusio, ubrzo pokriti tragove zločina. Ali je snijeg prestao i politički bio veoma aktivan. No interesantno je da se sam nikada nije kan- cijelo je selo, kroz dan - dva saznalo za ovaj užas. Iako je o tome bilo zabran- didovao za poslanika niti za koju drugu izbornu funkciju. Ponekad je i ljeti s jeno pričati, ljudi su došaptavali jedan drugom potresnu priču o završnom činu porodicom dolazio kod braće u Smriječno i ostajao, živo razgovarajući sa sel- jedne ljudske tragedije. Tako se već početkom 1942. strah i užas kao mora jacima, po nekoliko nedjelja. Kad mu je brat Stanko poginuo 1935. u sukobu pritisli selo. Niko ko omrkne nije bio siguran da će osvanuti, jer Smriječno je oko komuna sa Cicmilima, Spasoje je očinski brinuo o Stankovoj porodici - imalo dosta uglednih ljudi - oficira stare crnogorske vojske, jugoslovenskih supruzi Zorki (rođena Bajagić) i petero maloljetne djece. Pomagao im je i da podoficira, predratnih činovnika i ljudi koji su se bavili politikom bar u lokalnim izgrade novu kuću - u ono vrijeme jednu od ljepših u selu, i da se izvuku iz razmjerama - i lako se moglo pretpostaviti da bi neki od njih u takvim prilika- sirotinje. No uoči Drugog svjetskog rata, Spasoje je kupio dvije kuće u Nikšiću ma opšte nesigurnosti i bezakonja mogli dospjeti na spiskove za likvidaciju. i tu se ponovo nastanio. Aprilski rat je Spasoja, koji je tada imao četrdeset Pored smrti Dušana Bajagića, Smrečane je ne manje opominjala i već pome- devet godina, zatekao na Cetinju. Već drugoga dana rata, 7. aprila, Spasoje nuta smrt Vojina Mićanovića iz Sinjca: njega su ubili kroz prozor, pošto se bilo pismom obavještava porodicu u Nikšiću kako je formirao “jednu malu četu srp- umračilo, kada je pod osvjetljenjem gasne lampe sjedao za večeru. Tako je skih četnika” radi ubacivanja na albansku teritoriju, u pozadinu neprijatelja: “... tih dana selo, kao nikada u toku rata, pritiskao i strah i nekakav veoma dubok noćas ako bog da između 7/8. aprila preći ćemo u pozadinu neprijateljske vo- osjećaj krivice, pošto je u patrolama za likvidaciju bilo i mladića iz Smriječna i jske i napadnuti je s leđa, a naša vojska će krenuti naprijed. Ako bude sudbine susjednih sela: “Ako ljudi i propuste da kazne počionice ovih zlodjela, to neće mi ćemo se tamo kod Skadra ili dalje sastati. Ako bude suđeno da poginem propustiti neka viša sila koja nikome ne oprašta”, potajno su govorili stariji i - znadnite da vam je tata pao braneći otadžbinu i vas. Sa mnom ide Veljka iskusniji, tiho da ih ne bi čuli mlađi koje su nosile revolucionarne strasti. I baš Mićanovića otac Božo iz Pive, s Goranska”. se tada oko Smriječna počelo da plete novo kolo nesreće koje će požnjeti najljepše cvjetove iz njegove bašte i u crno ga zaviti. Mi smo već ranije, na Iz ovoga pisma se vidi da su Spasoje i njegova porodica dobro poznavali Veljka nekoliko mjesta u ovome radu, govorili o Spasoju Tašovu Tadiću, nesumnjivo Mićanovića - vjerovatno je Veljko kao gimnazijalac, iako nije učio gimnaziju u najglasovitijem Smrečaninu iz Prvog svjetskog rata i proslavljenom komits- Nikšiću već u Užicama, navraćao kod Spasoja u Nikšić, što može, biti vezano kom četovođi. Rođen je 1892. godine, čobanovao po Ledenici i već prispio da i sa Veljkovim poznanstvom sa Tadijom, Spasojevim sinovcem, i sa Tadićima učestvuje i u Prvom balkanskom ratu. Bio je beskompromisni pristalica bezus- gimnazistima iz Nikšićke gimnazije. Ne zna se da li je Spasoje i ostvario ovaj lovnog prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i ogorčeni protivnik crnogorskih komita vojnički poduhvat prema Albaniji, ali je sasvim sigurno da ga je kapitulacija - i ustanika koji su se, sve do 1925. opirali takvom prisajedinjenju. Kao polici- Jugoslavije zatekla duboko na albanskoj teritoriji. Bio je to jedini front u aprils kom ratu na kome je jugoslovenska vojska napredovala. Spasoje je iz Albanije jski činovnik, prvih poslijeratnih godina zalagao se za najoštrije kažnjavanje - protivnika ujedinjenja, često kritikujući u nikšićkoj “Slobodnoj misli” blag kurs uspio da se sa ostalim vojnicima iz nikšićkog kraja vrati porodici i čitave te go prema “odmetnicima”. Negdje oko 1927. solunski dobrovoljci iz Nikšićkog ok- dine nije dolazio u Pivu. Negdje u jesen 1941. uhapsili su ga Italijani i zatočili u ruga najzad su počeli dobijati dugo traženu zemlju u Vojvodini radi preseljenja. nikšićkom zatvoru. Uspio je i iz zatvora da dostavi nekoliko pisama porodici. Iz Dodjela imanja im je regulisana jednim posebnim zakonom Kraljevine Srba, tih pisama vidi se da se nadao najgorem - da će ga Italijani strijeljati ili interni- Hrvata i Slovenaca još početkom dvadesetih godina, ali ministarstvo finan- rati u Albaniju. Stoga je tražio od Slavke da preko Danila Dodera, djelovođe - sija, zaduženo da primijeni taj zakon, dugo ga nije implementiralo. Tako se u nikšićke opštine, i Luke Mijuškovića, koji su dobro stajali kod Italijana, traži in “Slobodnoj misli”, još u broju od 9. oktobra 1922, pojavio jedan tekst u formi tervenciju radi njegovog oslobođenja. Početkom 1942. već se uveliko u Crnoj izvještaja sa Skupštine ratnih dobrovoljaca Nikšićkog okruga iz koga se vidi Gori organizovao četnički pokret. Draža Mihailović je neke svoje ljude poslao da je Skupština delegirala dvojicu svojih članova, koji su se već nalazili sa i u Nikšić da se u tom cilju dogovore sa italijanskim okupacionim vlastima i sa službom u Beogradu, Andriju Luburića i K. Vučurovića da preko ministarstva jednim brojem Nikšićana na koje bi se moglo računati kao na četničke političke - finansija “traže zemlju za preseljenje i pokušaju riješiti druga dobrovoljačka aktiviste. Njihovom intervencijom Spasoje je oslobođen i ubrzo je, radi organi pitanja”. zovanja četničkog pokreta u Pivi, negdje početkom 1942. došao u Smriječno.

190 191 Spasoje Tadić došao je u Pivu naoružan do zuba Namjera da se organizuje četnički pokret u Pivi U Pivu je Spasoje Tadić, kako se dobro zna, došao naoružan do zuba - s Uostalom, Spasoje Tadić kao da je zaboravio da je i on kao komitski četovođa puškom, s pištoljem i dosta municije. Priča se da je imao i bombu kragujevku. u Prvom svjetskom ratu bio mlad i neiskusan. Tek poslije posjete Veljku, Ostala je tajna kako se i gdje naoružao. Prema jednoj neprovjerenoj verziji, na Spasoje je stigao u Smriječno. Tu se kod brata Šurka, Tadijinog oca, i druge putu za Pivu on je svratio kod starog poznanika, Save Kovačevića, koji se tada najbliže rodbine zadržao svega nekoliko dana. Posjetio je i Petra Amzinoga sa jednim partizanskim odredom nalazio u Gornjem Polju. Spasoje je Savu Tadića, koji mu nije bio u nekom bližem srodstvu, ali se zna da ga je Spasoje dobro poznavao, još od 1936. godine, kada je zajedno sa nikšićkim komunisti- visoko uvažavao kao jednog od najuglednijih Smrečana. O tom njihovom sus- ma učestvovao u organizovanju demonstracija protiv Milana Stojadinovića koji retu pričao mi je Petrov sin Vojislav, koji je tada imao četrnaest godina, ali je je tada posjetio Nikšić u povodu dovršetka izgradnje uskotračne pruge Bileća zapamtio dosta zanimljivih detalja iz njihovog razgovora. Spasoje je otvoreno - Nikšić. Prema toj verziji, Spasoje se naoružao kod Save. Prema drugoj, man- rekao Petru da je došao u Pivu zbog organizovanja četničkog pokreta i izložio je pouzdanoj priči, Spasoje je kao naoružan izašao iz Nikšića, pošto su ga, mu način kako to namjerava da uradi. Petar je desetak godina bio stariji od navodno, naoružali Italijani, ili je uzeo sopstveno skriveno oružje koje je bio Spasoja (rođen je 1882), ali, osobito dok je posljednjih predratnih godina živio donio iz šestoaprilskog rata. Ipak je prva verzija mnogo prihvatljivija od druge, u Nikšiću, kako bi lakše školovao djecu, gotovo svakodnevno se susretao sa jer se zna da je Spasoje među predratnim nikšićk-im komunistima, iako se sa Spasojem, pa su njih dvojica i ovom prilikom mogli do kraja iskreno i otvoreno njima politički nikada nije slagao, imao dosta poznanika pa i iskrenih prijatelja. razgovarati, i kao dalji rođaci, i kao stari prijatelji. “To je glupost što si planirao Naime, čitavog međuratnog perioda on je bio, kako smo vidjeli, politički veoma da radiš, Spasoje. Nije ovdje sada vrijeme ni za kakav četnički pokret. Takvim aktivan, ali uvijek na strani opozicije. Sama ta činjenica je dovoljna da se shvate nepromišljenostima naložićeš i selo, i čitavu Pivu na vatru, a i sam srljaš u njegova poznanstva sa komunistima. Interesantno je da se Spasoje na ovome veliku nesreću, no odma se, dok nije još kasno, vraćaj u Nikšić i okani se tvoje putu do Smriječna, tokom zime 1942. kretao sasvim slobodno, što pomalo politike”, govorio mu je razboriti Petar kapetan. Ali ga Spasoje nije poslušao. začuđuje, ako se mora imati u vidu da mu je politička situacija u tadašnjoj Pivi Ubrzo je Spasoje iz Smriječna otišao u Ravno, u zaselak Šljivovica, kod sestre bila dobro poznata. Morao je znati i za ona ubistva koja su po Pivi već bila Dunje koja je tamo bila udata za Jovana Ćorovića. Pošto je Rejonski komitet počinjena - ali je opet išao u Pivu i sretao se sa Pivljanima i otvoreno razgov- pratio Spasojevu aktivnost, i uvjerio se da je njegov osnovni cilj u organizovan- arao, nimalo ne prezajući od velikog rizika kome se bio izložio. Vjerovatno se ju četničkog pokreta u Pivi, odlučeno je da se on u tome onemogući. Obren to može objasniti činjenicom što je, kako se vidi iz onog navedenog pisma, Blagojević je nesumnjivo najiskrenije pisao o ovome slučaju, a i sam mu je poznavao Veljka Mićanovića i njegovog oca Boža, a pogotovo smrečanske događaj u vezi sa Spasojem bio najbolje poznat, te ćemo ga ovdje doslovno komuniste - Tadiju, Radoja, Obrena i ostale, pa je računao na njihovu zaštitu. citirati: Treba imati u vidu činjenicu da u to vrijeme ni odnosi u Srbiji između četničkog i partizanskog pokreta još nijesu bili sasvim jasni, te je mogla i kod Spasoja “Njegovom (Spasojevom) sinovcu Tadiji dat je zadatak da njegov rad prati, pa postojati neka nada o mogućnosti saradnje između njih u Pivi. da ga po potrebi i uhapsi i likvidira, što je samo po sebi bilo nepametno, jer ne samo što je Spasoje bio rođeni stric Tadijin, već i čovjek koji ga je školovao, Onda u svjetlu ovih okolnosti i nije toliko čudno što je Spasoje, idući prema pa bi, čak i ostavljajući srodstvo po strani, narod takvo djelo sa Tadijine strane Smriječnu, prvo svratio u Rejonski komitet partije kod Pivskog manastira, kod nesumnjivo smatrao nečovječnim. Zato je Tadija nekako pokušavao da Spa- Veljka Mićanovića. Zna se da se u tom momentu kod Veljka slučajno našao soja privoli da se okani takvoga rada i da barem sjedi mirno. Međutim Spasoje i Tadija Tadić i još nekoliko pivskih komunista. Ipak, kako se priča, Veljka je se, iako je Tadiji davao takva obećanja, smirio samo prividno, a malo kasnije zbunio Spasojev iznenadni dolazak, ali iza toga kao da je povjerovao da je u zaseoku Šljivovica, likvidirao patrolu koja je bila poslata da ga uhapsi. Sek- Spasoje odlučio poslije svega, a naročito poslije tamnovanja u nikšićkom za- retar Rejonskog komiteta izvijestio je Okružni komitet u Nikšiću, koji je poslao tvoru, da se priključi partizanskom pokretu. Zna se da su njih dvojica - Veljko svoga delegata, pa je Tadija uhapšen i trebalo je da bude strijeljan, ali se i Spasoje - vodili tada podug razgovor. Pri tome je Spasojev stav prema par- zbog otpora partijskog članstva od toga odustalo, pa je sproveden u Gornje tizanskom pokretu ostao nekako nejasan, zagonetan. Veljku je više od svega Polje. Zbog javnog izraženog negodovanja protiv hapšenja i sprovođenja Ta- ostala sumnjiva Spasojeva alegorija: “Ovce nikada ne predvode šiljež, već dije, kod Manastira je naprečac strijeljan vodnik Obren Vukosavljević. Ostali uvijek ovnovi!” Moralo je to povrijediti Veljkovu sujetu, jer je iz te metaforične članovi Tadijine partijske jedinice, mimo kojih se sve ovo radilo, izrazili su re- rečenice lako bilo pročitati prigovor da je pivsko rukovodstvo ustanka, a oso- dovnim putem svoje neslaganje sa Tadijinim strijeljanjem, na to su, malo kas- bito Veljko, još isuviše mlado i neiskusno, i da vođstvo treba prepustiti starijim nije, skoro svi bili pozvani u Gornje Polje i tamo bezbrižno otišli. Međutim, i iskusnijim ljudima. tamo su strijeljani ne samo Tadija, već i još tri Tadića Rade, Radoje koji je bio komesar čete i skojevski rukovodilac Blažo, kao i Jovica Jovović, vrlo hrabar i istaknuti borac ... dok su isključeni iz Partije i lišeni partizanske časti Obren Tadić, kasnije strijeljan od Njemaca na Mateševu, i Jovan i Milorad Jovovići,

192 193 kasnije viši oficiri naše armije”. na brisanom prostoru i zamolio ujaka da dalje ne puca. Raširio je kabanicu, kako bi se vojnici iza njega povukli ka kući. A potom je Spasoje lagano otišao u Gacko, koje su u to vrijeme držali Italijani. Ideološka zaslijepljenost i partijska terminologija - Obren Blagojević ovdje, naravno, ne ulazi u neke važne pojedinosti koje znat Đilas je u prijekom vojnom sudu vodio glavnu riječ no upotpunjuju ovu užasnu tragediju. U arhivu istorijskog instituta u Podgorici čuvaju se dva pisma Veljka Mićanovića i Nede Božinović (to je onaj delegat ili Dok se odigravala ova drama na Ravnome, Tadija se, o tome ništa ne znajući, instruktor koga je Okružni komitet Partije Nikšić poslao u Pivu, što napominje nalazio u nekome od gatačkih sela, gdje je, kako smo vidjeli, tih mjeseci pro- Obren Blagojević) Okružnom komitetu Nikšić. U pismu od 12. marta Veljko i vodio najveći dio vremena u vojno-političkim aktivnostima. Drugi ili treći dan Neda za Tadiju pišu: “Raspoloženje masa u početku išlo je u prilog mišljenju za njega je došla patrola od Pivskog manastira, uhapsila ga i sprovela za da ga treba strijeljati, ali poslije njegovog dolaska u štab, situacija se donekle Manastir. Još prije četrdeset godina o ovome mi je pričao jedan od članova te izmijenila. Naime, jedinica u kojoj je on radio ... pokazala se apsolutno kole- patrole, Kosta Mićanović, bliski rođak Veljka Mićanovića. “Znali smo da će Ta- bljiva i zauzela izdajnički stav po pitanju likvidacije Tadijine. Ista je sastavljena dija biti strijeljan, pa smo se dogovorili da na nekome zgodnom mjestu, negdje od Tadića, bliskih Tadijinih rođaka, a većinom intelektualaca; ona je naturala ispog Žagrice, predložimo Tadiji da skrene u šumu, a mi ćemo kobajagi pucati masama stav da ga ne treba likvidirati... Držanje ostalih partijaca bilo je isto preko njega, kao da je pobjegao. Ali kada smo ovaj plan izložili Tadiji, on ga tako kolebljivo... Strijeljanje nismo izvršili ne zbog raspoloženja masa, već je odbio, pošto je rekao da će radije umrijeti nego da se nazove bjeguncem”. zbog izdajničkog držanja partijaca... Iz svega ovoga izlazi da naš stav nije Kako se vidi i iz Veljkovih i Nedinih pisama, poslije prvog otpora Tadijinom mogao biti sproveden u život kao partijska odluka. Drugim riječima, znači da strijeljanju kod Manastira, Veljko i Neda su odlučili da privremeno Tadiju puste su članovi Partije otkazali poslušnost prema partiji”. kući, dok se za dan-dva ne ubijede članovi partije da prihvate odluku o njegovom strijeljanju. I kako se dobro zna, Tadija je zaista došao od Manastira svojoj Za Veljka i Nedu, dakle, sva mišljenja partijaca koja se nijesu poklapala sa kući u Smriječno, ali je kroz nekoliko dana ponovo pozvan u Manastir, oda- mišljenjem njih dvoje da Tadiju treba strijeljati olako se kvalifikuju kao izdajnička. kle je sproveden za Gornje Polje, da bi ubrzo tamo bili poslati i ostali članovi U drugom pismu, datiranom krajem marta, optužbe protiv Tadije i njegovih njegove partijske grupe, odakle se najveći dio njih više neće ni vratiti. drugova još su okrutnije. Tu se Tadijina partijska ćelija naziva “izdajničkom bandom” itd. U Gornjem Polju Okružni komitet Partije je po Tadijinom slučaju formirao nešto kao prijeki vojni sud - mada se to iz sačuvane dokumentacije nigdje ne vidi. Ali Slučaj u Šljivovici, kada je Spasoje ubio četvoricu članova patrole koja je u Pivi se odavno znalo i ko su bili članovi toga nazovi suda, a prije osamnaest poslata da ga uhapsi ili likvidira desio se negdje oko osmog marta - ali datum godina imao sam priliku da o tome razgovaram i sa Miloradom Jovovićem, nije precizno utvrđen. Taj je detalj u Smriječnu veoma dobro zapamćen, iako onda penzionisanim pukovnikom JNA koji je bio jedan od one trojice članova se desio desetak kilometara daleko od Smriječna. Spasoje je toga jutra u kući partijske ćelije Smriječna koji u Gornjem Polju nijesu osuđeni na smrt, ali su zeta Jovana Ćorovića razgovarao sa ukućanima i nekoliko ljudi iz komšiluka isključeni iz Partije i lišeni “partizanske časti”. Jednoga ljetnjega dana vraćali kada je neko od njih opazio naoružanu grupu ljudi kako se približavaju kući. smo se službenim kolima iz Plužina za Podgoricu, i sa nama je bio još samo No Spasoje je bio na oprezu i s puškom izletio kroz podrum, i dalje, zaklonjen vozač. No kad sam ga priupitao za ovo “suđenje”, Milorad je bio škrt na kućom, do obližnjeg potoka, koji je bio obrastao šumom. Gazio je vodom, da riječima, možda i zbog toga što se do tada nijesmo poznavali. Samo je rekao ne bi ostavljao trag po snijegu, pa se onda zabarikadirao u nekom krateru da su taj prijeki sud činili Milovan Đilas, Radoje Dakić i Sava Kovačević i da što je nastao kada je negdje ranije vjetar oborio jednu bukvu. No za Spa- je Đilas vodio glavnu riječ. Sjećam se da je mnogo kasnije, u nekom intervjuu sojem je pošao, takođe naoružan, i jedan mladić iz komšiluka, sa riječima: oko 1990. godine, Đilas pomenuo slučaj strijeljanja Tadića u Gornjem Polju, “Ne puštam te ja, ujače, da se sam boriš protiv ovoliko vojnika”. Bio je i on iz ali nije priznao nikakvo svoje učešće u ovom gnusnom djelu. Samo je, koliko bratstva Ćorovića, ali ne sin Spasojeve sestre Dunje. Spasoje ga je vraćao, se sjećam, rekao da je, možda, jedan od Tadića (vjerovatno misleći na Tadiju), ali se on nije htio vratiti. Patrola je opkolila kuću i odmah uočila tragove do bio malo kriv, dok su ostali otišli u smrt sasvim nevini. A u javnom mnjenju - potoka. U streljačkom stroju, vojnici su prilazili potoku, i u jednom slabo maski širom Pive odmah se sav grijeh za ovaj zločin pripisivao Veljku Mićanoviću. - ranom zaklonu uočili onoga maldića, misleći da je to Spasoje. Jedan od vo Ipak je to nepravda - Veljko je nesumnjivo jedan od glavnih krivaca, ali nije jnika tamo je bacio bombu od koje je mladić poginuo. Računajući da su obojica sam. Okružni komitet Nikšića izdao je o strijeljanju Tadića saopštenje pod ubijeni, vojnici su već bili nad potokom, kad je Spasoje otvorio vatru i sa četiri naslovom “Strijeljani narodni izdajnici” koje se takođe čuva u Arhivu Istorijskog prva metka ubio četvoricu, od kojih su dvojica bili Pivljani, Đorđije Radojičić instituta u Podgorici. To se saopštenje čitalo na konferencijama po selima, pa s Kovača i Vojin Kosanović iz pivskog sela Orah, a dvojica Nikšićani. U tom i u Smriječnu. Obren Blagojević se sjeća da je zajedno sa Ikom Mirkovićem dramatičnom trenutku doletio je, obučen u zimsku kabanicu, Spasojev sestrić bio partijski zadužen da prisustvuje toj seoskoj konferenciji u Smriječnu i da Đorđije Ćorović, stao ispred nekoliko još živih partizana koji su se takođe našli

194 195 objasni braći i rođacima strijeljanih “njihovu navodnu izdaju i strijeljanje”. “Nije mi, mislim bilo težeg zadatka u toku čitavog rata”, ističe dr Blagojević. U životu sela i naroda ima rana koje ne zarastaju Tu žalosnu vijest donijeli su u selo već drugoga dana po njihovom strijeljanju Ljubo Tadić je pitao zašto u presudi ima toliko laži Obren, Jovan i Milorad. U Smriječnu je nastao opšti polom. Ovdje je oduvijek bio običaj, moglo bi se reći i strogi zakon, da se, i u slučajevima velikih pogibija No ovo se saopštenje prorađivalo i na partijskim i skojevskim sastancima u i tragedija, ne kuka niti leleče noću. Možda prvi i jedini put otkad postoji selo partizanskim jedinicama pošto je objavljeno i u biltenu Glavnog štaba za Crnu taj je zakon tada prekršen - i danju i noću vapaji i kuknjava odjekivali su uz Goru. Evo kako se te “prorade” sjeća Vidoje Žarković, koji se, zajedno sa Ledenicu i sav se živalj sela, i mlado i staro, u crno zavio. I za čudo, gotovo Ljubom Tadićem, mlađim bratom strijeljanog Radoja, aprila 1942. (a Tadići niko od najbliže rodbine strijeljanih nije, kako se moglo očekivati, poslije ove - su strijeljani na Vidrovanu 6. aprila 1942), našao u jednoj partizanskoj jedini katastrofe napustio narodnooslobodilački pokret. Jedini je Boško, stariji brat ci negdje oko nikšićkog sela Lukova. “Na jednoj takvoj četnoj konferenciji” Radojev, prišao četnicima i na toj strani ostao sve do kraja rata. Pa ipak je u politički komesar čete Luka Jovović “dao je Ljubu da naglas pročita Bilten selu poslije 6. aprila 1942. sve bilo neprepoznatljivo drugačije: kao da se iz nje- Glavnog štaba za Crnu Goru. Prethodno nije pogledao šta je sadržina Biltena. ga zauvijek nekud iselio onaj revolucionarni entuzijazam, pa i radost življenja Prvi tekst koji je Ljubo počeo da čita bila je obavijest da je kraj Nikšića u Gorn- uopšte. Nije više niko vjerovao ni u kakve snove ni ideale. Osobito sestre jem Polju izvršena smrtna presuda “nad izdajnicima i neprijateljima” Tadijom, strijeljanih više nikada u životu nijesu ni zapjevale, niti zaigrale. Nekoliko njih Radojem, Blagojem i Radem Tadićem i Jovicom Jovovićem. Ta vijest nas je što su još žive, bilo da su se udale ili ostale neudate, i danas, šezdeset godina ošinula kao munja. Preneraženo smo preblijedjeli pitajući se da li je to moguće. kasnije, ne skidaju korotu. A kad se neko u Smriječno sahranjuje, jednako se Znali smo da su Tadija i Radoje bili istaknuti organizatori ustanka u Pivi, da je i danas, kao i prije pedeset godina, u tužbalicama dozivaju Tadija i Radivoje, Tadija član Rejonskog komiteta KPJ u Pivi i komesar bataljona, da je Radoje Rade i Blagoje. U životu sela, baš kao u životu naroda i nacije, ima rana koje bio komesar čete... A i trojica njihovih rođaka koji su strijeljani zajedno sa njima ne zarastaju već se kao nekakva iskonska prokletstva, prenose s naraštaja bili su komunisti... Svi su oni međi pivskim seljacima bili ugledni i poštovani na naraštaje. Očevici pričaju, ne bez divljenja, da su se sva četvorica Tadića mladići. Znali smo, takođe, da je njihov stric Spasoje bio jedan od organizatora i Jovica Jovović i čudesno hrabro i dostojanstveno držali na samom strelištu. četničkog pokreta u Pivi i da je u pokušaju bjekstva među četnike ubio četiri O tome je posebno pričao Dušan Brajušković koji je komandovao grupom što mlada partizana a nekoliko ranio. Ali zašto se Spasojeva odgovornost svalila je određena da ih strijelja. Išli su, kaže Dušan, u smrt kao u svatove, klicali na nedužne ljude? Oni su u partizanskim borbenim jedinicama od prvog dana slobodi i pobjedi nad fašizmom i Komunističkoj partiji, ali nijesu propuštali da - ustanka. Isticali su se hrabrošću i poštenjem. Čemu vode ovako surove i ne istaknu kako nevini idu u smrt i da su ubijeđeni da će istina o njima na kraju pravedne kazne? One mogu samo da koriste četnicima i okupatoru. Komesar svega pobijediti. Drugi očevidac drame na Vidrovanu, ali ne i samoga čina Luka je odmah poslije prve pročitane rečenice zamolio Ljuba da on dalje ne strijeljanja, bio je naš čuveni pozorišni i filmski reditelj, Nikola Vavić. I on je do čita to “obavještenje” već da to prepusti meni. Jer Radoje je bio rođeni Ljubov prije godinu dana bio angažovan, kao i ja, u svojstvu honorarnog profesora na brat, a ostali strijeljani su mu bili braća od stričeva ili veoma bliski rođaci. Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Bio je školski drug Obrena i Blagoja Tadića, a Ljubo, do tada uvijek nasmijani i omiljeni član bataljonskog komiteta SKOJ-a, preko njih poznavao je dobro i Radoja i Tadiju. Kada je bilo njihovo “suđenje” sedamnaestogodišnji mladić, koji je takođe od prvih dana u redovima partizana na Vidrovanu, Nikola se kao borac tu nalazio, pa je mogao dosta toga pratiti. i koji se ponosio svojom braćom, sa suzama u očima je zatražio da on dovrši “Više od ičega”, pričao mi je Nikola, “bojao sam se da će me odrediti u grupu započeto čitanje. I promuklim glasom, jedva istiskujući riječi iz grla, dovršio za njihovo strijeljanje. No srećom, toga dana poslali su me na neki kurirski je... U obrazloženju presude pisalo je svašta: te da su zajedno sa Spasojem zadatak, te nijesam gledao tu tragediju”. No četvorica Tadića i Jovica Jovović sarađivali sa četnicima, da su izdali NOB i sl. Svi smo bili ubijeđeni da su to bili su izloženi i još jednom gnusnom strijeljanju, i to u slobodi, 1953. godine u bile najobičnije besmislice i neistine. Kada je Ljubo završio čitanje nastupio je proljeće. Po strijeljanju, njihovi leševi su bukvalno bačeni u neki klačinar pored muk... Niko nije htio da se javi za riječ. Svi smo “pobili nos u ledinu” , zbunjeni crkve na Vidrovanu koji je tu, vjerovatno, ostao još iz vremena izgradnje hra- što i uplašeni. Tada se na naše iznenađenje za riječ javio Ljubo i rekao ono ma. Negdje 1952. godine njihove porodice iz Smriječna i iz Vojvodine skupile smo svi mi u sebi mislili. Postavio je pitanje zašto je toliko laži u obrazloženju su nešto malo para što je onda, u vrijeme seljačkih radnih zadruga bilo mučno presude. Rekao je da svi mi dobro znamo da su njegova braća bili do kraja obezbijediti, kako bi posmrtne ostatke svojih najmilijih izvadili iz tog klačinara i pošteni i odani komunisti i partizanski rukovodioci, da su svakim atomom svoje sahranili, baš tu na Vidrovanu, u zajedničku grobnicu. snage radili u korist naše pobjede. Rekao je da je gruba laž da su oni bili izdajnici i da su imali neke veze sa četnicima i sl. “Takve laži i ovako surove kazne nanijeće našem pokretu veliku štetu”. Vijest o strijeljanju Tadića dotukla je ionako uzdrmani moral u našem bataljonu”, zaključuje Vidoje Žarković. Milicija preko noći srušila spomenik nevinim partizanima Na izgradnji grobnice najviše su radili brat Tadijin Panto i brat Jovice Jovovića,

196 197 Milun sa Zabrđa, dok ostale porodice nijesu imale radne snage ili su bile već Smriječno u prvoj godini rata izgubilo sedam boraca daleko od Crne Gore, pa su samo novčano učestvovale u troškovima. Nad grobnicom je postavljeno najskromnije obilježje od običnog granita. No pošto Kad su mnogo kasnije, 1960. godine, od strane CK SK Crne su radovi završeni i posmrtni ostaci strijeljanih preneseni u novu grobnicu, po nečijem nalogu noću je došla milicija s maljevima i ćuskijama i sve to razrušila. Gore najzad politički posmrtno Taj varvarski čin shvaćen je kao ponovno strijeljanje. Te godine preko ljeta rehabilitovani Tadija i grupa - Blažo Jovanović je posjetio Plužine, prvi put poslije rata. Skupilo se toga dana strijeljanih na Vidrovanu, is u Plužinama dosta Pivljanja da pozdrave Blaža i čuju njegov govor s balkona tom odlukom rehabilitovan je tek izgrađene opštinske zgrade. Po svom ustaljenom običaju, Blažo je, poslije i Dušan Vuković kao i Obren održanog govora primao stranke u kancelariji predsjednika Opštine: neko se Vukosavljević sa Seljana, koji žalio što neopravdano nije dobio boračku penziju ili partizansku spomenicu, je, kako smo već rekli, opet u vezi sa Tadijom, strijeljan neko što mu djeca nijesu dobila stipendiju za školovanje itd. No prijem kod Blaža tražio je i dobio Panto, Tadijin brat. Kad je Blažu izložio sve u vezi sa početkom aprila kod Pivskog manastira. rušenjem grobnice na Vidrovanu, “posljednji gospodar Crne Gore”, koji se još nije bio oslobodio ratne partizanštine, ljutito je odbrusio: “Mi smo ih pobili, mi Zajedno sa Aćimom, bilo je im spomenik porušili, i šta ti sad hoćeš?” Da ne bi došlo do incidenta, inter- na sinjavinskom frontu više venisao je narodni heroj Danilo Grbović koji se tu našao u Blažovoj pratnji i Smrečana: Sava Pajov Tadić, čija je majka Mira rođena sestra Spasojeva i Šurkova, a tetka po ocu Tadijina Boriša Jakšin Tadić, Mitar Milanov Tadić, Mitar Jeremijev Varezić i prema ne- i Pantova. sigurnim podacima još jedan ili dvojica Kostića. Nekoliko dana po Tadijinom strijeljanju Spasoje Tadić je iz Gacka preko Suvog Druga, veća grupa Smrečana ovih mjeseci bila je sa Jankom Tadićem, već polja i Ledenice krenuo za Nikšić sa grupom od pet - šest četnika, uglavnom kao poznatim partizanskim komandantom, na gatačkom sektoru. Tamo su Pivljanja i Golijana. Jedan iz te družine tražio je od Spasoja i ostalih dozvolu bile dvije čete Župopivskog bataljona, koje su, u sadejstvu sa kombinovanim da svrati kući, u Goliju (čini mi se u Kazance), kako bi se vidio sa svojima, tzv. Crnogorsko-hercegovačkim bataljonom, prvo vodile borbu oko Kazanaca uzeo malo hrane i pridružio se grupi na određenom mjestu na planini Ledenici. protiv četnika popa Perišića. Ovim snagama se ubrzo, po dolasku sa Sinja- No umjesto kući, taj je otišao na Golijski Krstac i tamošnjoj partizanskoj kom- vine, priključila i četa Aćima Tadića. Zatim su Župopivljani, pod komandom andi prijavio kretanje grupe. S Krsca je telefonom o ovome odmah obaviješten Janka Tadića krenuli na glavno ustaško uporište u ovom dijelu Hercegovine štab kod Pivskog manastira, te je jača naoružana patrola presrela Spasoja - Borač. Operacijom protiv Borča direktno je komandovao vrhovni štab NOB, i njegove drugove u mjestu Vlake, blizu komanskog katuna Latično. Većina stacioniran u to vrijeme u Foči, preko svog člana Petra Drapšina, kasnije pro- četnika je uspjela da umakne šumama, ali je Spasoje tu poginuo. slavljenog Titovog generala. Sem Pivljana, Borač su napadala i još dva par- Tokom februara i marta 1942. godine čete Župopivskog bataljona bile su tizanska bataljona. Najkrvavije borbe protiv ustaša oko Borča vođene su 17. angažovane na dvije strane, prema Sinjavini, kuda su nadirali četnici iz i 18. aprila. Borač je osvojen, ali među poginulima na partizanskoj strani su i Vasojevića, i prema Gacku i Borču kao posebno jakom ustaškom uporištu. dvojica Smrečana: Jovan Milivojev Tadić i Đorđije Dušanov Tadić. Pored njih Prvo je jedna kombinovana župopivska četa, sa Aćimom Tadićem kao koman- dvojice, iz jedinice Janka Tadića, koja je već bila prerasla u bataljon, poginilo dirom, i Dušanom Vukovićem s Pišča, kao komesarom, obezbjeđivala aero- je na Borču tada još sedam Pivljana, među njima i poručnik Radivoje Kandić drom na Njegovuđi gdje se očekivalo slijetanje sovjetskih aviona sa oružjem iz Stabana i Rade Tijanić sa Kovača. i municijom za partizane. No radio-vezom Rusi su javili da odustaju od ove Jovan Milivojev je imao tužno djetinjstvo i mladost. Rođen je u Smriječnu važne misije, te je i ova četa otišla na Sinjavinu protiv četnika. No i tu se odi- 1911. godine, da bi mu otac Milivoje odmah po završetku Prvog balkanskog grala jedna žalosna drama u okviru crnogorskih “lijevih grešaka” tokom prve rata otišao u Ameriku, odakle se više nije vraćao, a ubrzo mu je umrla i ma- godine ratovanja: Pošto su neki borci dezertirali sa Sinjavine, bez ikakve kriv- jka. Jovan i njegove dvije sestre, Vasilija i Saveta, kao siročad, služili su, dok ice strijeljan je Dušan Vuković, hrabri i izuzetno omiljeni, širom čitave Pive, su još bila djeca, kod imućnih porodica, najviše u gatačkom kraju. Vasilija komunista sa Pišča. I Dušan je Smrečanima bio veoma poznat, jer je ovamo kao služavka stiže čak do Dubrovnika i tamo se udaje za nekoga Splićanina često dolazio u ujčevinu, pošto mu je majka Đurđa bila rodom od Tadića (ćerka Nikolu Pijanića, odlazi s njime u Split i Smrečani za nju ne znaju dalje ništa. Gaja Tomova Tadića, a sestra Jakše i Radovana, Gajovih sinova). Mlađa Jovanova sestra stiže do Peći i tamo umire. Čitavo međuratno vrijeme Jovan provodi u najmu i tek se poslije kapitulacije, sa ostalim mobilisanim Smrečanima, vraća u Smriječno, kod strica Save. Prigrlio je ustaničku pušku još u junu 1941. i čudesno hrabar učestvuje u mnoštvu oružanih akcija, sve do

198 199 Borča gdje je poginuo. skog antifašističkog pokreta - Vrhovni štab NOV POJ sa Titom i Politbiroom CK KPJ - onda se bez pretjerivanja može reći da je najmanje u dva navrata Đorđije Dušanov rođen je 1920. godine i u selu su ga zvali Turo. Rastao je u tokom Drugog svjetskog rata pivsko selo spasilo revoluciju. No te frapantne srednjeimućnoj smrečanskoj porodici, sa još trojicom braće i sa dvije sestre, činjenice sve više klize istorijskom zaboravu. No sasvim je druge prirode filo- i sa roditeljima, ocem Dušanom Milanovim i majkom Anđom, rodom iz Izgore zofsko pitanje: Ne bi li sa stanovištva dugoročne istorijske perspektive bilo za od bratstva Markovića. Turo je više rastao u planini, gdje je čobanovao, nego sve južnoslovenske narode bolje da je baš u Pivi, bilo 1942. bilo 1943. godine, u selu gdje se tek uoči rata prihvatio kose na Ivicama i na Muratovici, zajedno konačno pokleknuo naš komunistički juriš na nebo i definitivno umakla grmlja- sa ocem i starijim bratom Milutinom - Mrdeljom. On je u bici za Borač, gdje je, vina ustaničkog oružja? Ko zna, možda to ne bi ugrozilo našu budućnost već pored Janka kao komandanta bataljona učestvovalo još desetak Smrečana, joj, naprotiv, obezbijedilo i vedrije, i mirnije, i bogatije, i humanije perspektive. smrtno ranjen i još živ donesen u Smriječno, gdje je izdahnuo. Ako time i ne bi bila ugrožena budućnost ovog dijela Balkana, bi čast, ponos i Tako je Smriječno, to maleno selo ispod Ledenice, već u prvoj godini rata, slava mnogih naših naraštaja. samo na partizanskoj strani izgubilo sedam vrsnih boraca - više od desetine svog boračkog sastava. Izuzev Vuka Todorova, koji je poginuo u četrdeset devetoj godini, svi su ostali bili mladi momci, neženjeni, a petorica njih mlađi Zvjerstva nad muslimanima u Bukovici kod Pljevalja od dvadeset pet godina. U junu 1942. svi preživjeli smrečanski borci vratili su se iz partizanskih jedinica u Smriječno, i svi se, izuzev Janka Tadića, kako se to onda govorilo, “legalizovali”, tj. ostali su na selu ne skrivajući se od četničkih vlasti. U početku U Pivi boravio Vrhovni štab sa najelitnijim jedinicama četnici nijesu primjenjivali nikakve represalije prema stanovništvu, nastojeći Pri odstupanju partizanskih jedinica za Bosnu pred navalu Italijana i četnika da u njemu politički učvrste svoje pozicije. Formirane su po Pivi četničke maja 1942. formiran je tzv. bataljon za odbranu Pive. Zadatak ove vojne je- žandarmerije, jedna od njih i u Smriječnu, u smrečanskoj školi, i opštinski or- dinice, formirane na dobrovoljnoj osnovi, sastojao se u tome da na Javorku što gani vlasti. Komandir četničke žandarmerije u Smriječnu bio je Boško Pav- duže zadrži neprijatelja kako bi se dobilo u vremenu i veliki broj partizanskih lov Tadić, brat Radojev i Ljubov. Iako to izgleda paradoksalno, poslije tolikih ranjenika prenio preko Sutjeske i Izgori ka Bosni. Bataljon je imao oko 200 poloma i pogibija tokom prve godine poslije ustanka, znatan broj Smrečana boraca, većinom omladinaca od kojih mnogi nijesu bili ni odslužili vojni rok u doživio je uspostavljanje četničke vlasti kao izvjesno olakšanje: prestale su, Kraljevini Jugoslaviji. Samo iz Smriječna u bataljonu je bilo oko petnaest bo- bar privremeno, vojne mobilizacije, rekvizicije, mukotrpne akcije oko prenosa raca. Ostala omladina i žene masovno su angažovani na prenosu ranjenika. ranjenika, masovni odlasci na oružane akcije po Gacku, istočnoj Bosni, Sinja- Dvanaestog juna 1942. godine na Muratovici, pored Smriječna, formirana je vini. Italijani su ubrzo dodjeljivali stanovništvu “sljedovanje” - osnovne životne odlukom CK KPJ i Vrhovnog štaba peta crnogorska (proleterska) brigada. U namirnice, brašno, so, šećer, svinjsku mast. U organizaciji četničke vlasti po njen sastav ušli su pretežno borci nikšićkog narodnooslobodilačkog partizan- ove namirnice ljudi su s konjima odlazili u Nikšić, transportovali ih u tovarima skog odreda, a njen prvi komandant bio je Sava Kovačević. No malo je Pivl- do Smriječna, gdje su dijeljene besplatno domaćinstvima, zavisno od članova jana ušlo u sastav ove novoformirane jedinice, a Smrečanin - baš nijedan. Tih porodica. No nekim partizanskim porodicama, kao što je bila porodica Janko- dana, izgleda 14. i 15. juna, partizani su zaposjeli važne kote Panosa i Stoca vog oca Živka Tadića, nije dodjeljivano “sljedovanje”. Ali su Smrečani od svojih i jednim brdskim topom, koji su razmontiran u konjskim tovarima iznijeli na sljedovanja potajno odvajali pomalo da bi i te porodice učinili ravnopravnim kotu Staništa, tukli italijanski artiljerijski položaj na Puovu (Seljani). No imali korisnicima ovih okupatorskih davanja. - su malo municije i dnevno ispaljivali jedva tri - četiri granate. Stoga su Itali No već su na jesen 1942. uslijedila i u Smriječnu prva hapšenja. Četnici su jani minobacačkom vatrom uraganski tukli Stolac i Papratišta. A mi djeca - uhapsili Obrena Đurova Tadića i Pavla Vasilijeva Tadića i sproveli Obrena u - čobančad, ne znajući još kakvu opasnost predstavlja artiljerija, skriveni u ja kolašinski, a Pavla u nikšićki zatvor. No Pavla su poslije dužeg držanja u zatvoru rugama po Smokvi i Međama, sa uživanjem smo slušali šištanje i eksplozije na intervencije nekih uticajnih Nikšićana oslobodili, dok se Obren više nikada granata koje su većinom padale visoko iznad nas, po Vrbama i po Gornjem nije vratio. Tamnovao je u Kolašinu zajedno sa Obrenom Blagojevićem i Ob- - Stocu. Uspaničili smo se tek pošto je jedna minobacačka granata eksplodi renovom sestrom Solumijom, Gojkom Durutovićem, Ivanom Cicmilom sa Sto- rala stotinjak metara daleko od nas, pogodivši, kako se dobro sjećam, jedno ca, Miloradom Jovovićem sa Zabrđa. Kasne jeseni 1942. i početkom naredne oboreno bukovo truplo. U Smriječnu su, tokom prve godine rata, u seoskom zime četnici su izveli zloglasni pohod na muslimanski živalj u pljevaljskoj Bu- narodnooslobodilačkom odboru obično bili ljudi u tridesetim godinama života kovici. U tu svrhu mobilisano je više vojnih obveznika iz Pive, pa i iz Smriječna. - Milinko Karov Tadić, Stanoje Blagojev Kotić, Mitar Jeremijev Varezić, Radule O bestijalnostima i grozotama počinjenim tom prilikom nad tamošnjim musli- Jevtov Tadić i drugi. Ako se ima u vidu da je baš u tim najkritičnijim danima manskim stanovništvom po Pivi se dugo sa odvratnošću pričalo. No nažalost, narodnooslobodilačke borbe u Pivi bilo skoncentrisano ne samo mnoštvo bilo je i Pivljana koji su tada učestvovali u tim zvjerstvima, pa i Smrečana. najelitnijih partizanskih jedinica, već i kompletno rukovodstvo jugosloven-

200 201 U rano proljeće 1943. četnici su u Pivi ponovo mobilisali većinu vojnih ob- tizana. U proljeće 1943. posljednje dane ilegalstva proveo je u nekoj pećini u veznika da bi, združenim snagama sa Italijanima, spriječili partizane da Zarisniku, kraj Goranska, gdje ga je skrivao Dragiša Bakrač. S partizanima pređu Neretvu i ponovo se domognu Crne Gore. No pri prvom kontaktu sa se sastao u selu Miloševići, srećan što je preživio najtežu zimu u životu. No u partizanima na Jablanici, četničke jedinice su se bukvalno raspale. Vojnici su početku najveći problem je imao u potpunom gubitku kondicije za pješačenje masovno dezertirali i vraćali se naoružani kućama. I danas se priča kako je poslije tolikog tavorenja po raznim skloništima. Negdje, čini mi se 1963. kada čuveni četnički komandant Nikola Bojović, nesporno junačina ali do kraja odan sam bio sekretar Opštinskog komiteta SK Plužine Janko bijaše došao, preko “kraljevskoj vojsci u otadžbini”, vidjevši da mu se pri prvom sudaru sa partiza- ljeta, da nekoliko dana provede u Pivi. Jednoga dana neko od Goraždana nima raspada vojska i ide ka rasulu, u očajanju uzviknuo: “Kako me đavo ne pozva Janka i još nekoliko Plužinaca, pa i mene, da sjutradan dođemo u šume odnese u partizane, pa bih danas komandovao junacima, a ne kukavicama!”. (zaselak Goranska) na ručak i na neki mali izlet.

Ništa nije jezivije od šuma bajoneta dok probada sijeno Besmisleno strijeljanje iznemoglog Dalmatinca Janko Tadić je za sve ovo vrijeme, sve do povratka partizana iz Bosne, bio Od partizana u Smriječno su tada prvo došli borci Četvrte proleterske crno- u ilegalstvu. Grupu župopivskih ilegalaca su pored Janka, još činili dr Obren gorske brigade. Po običaju, u oslobođenom selu je istoga dana uveče (a to je Blagojević i njegova sestra Sulumija, Gojko Durutović, diplomirani pravnik sa moralo biti negdje sredinom aprila 1943) održana opšta konferencija. Blagoje Brezana, Veljko Mićanović i njegov rođak Milan Mićanović. No tokom ljeta Mirov Kostić se tada prvi javio kao dobrovoljac i zamolio da bude kao borac 1942. ilegalaca je u Župi bilo znatno više, ali onda, pošto je prvi četnički teror primljen u brigadu, što mu je, naravno, i udovoljeno. Partizani su, idući od bio, kako je izgledalo, prošao, neki su se legalizovali. Ilegalci su se obično Gacka, skoro bez otpora četnika stigli do Goranska, ali sjutradan, rano ujutro, kretali u grupama po dvojica, uglavnom noću, svraćali kod povjerljivih ljudi četnici od Seljana i Zakamena napraviše neki iznenadni prepad na partizan- i tako potajno politički djelovali, suprostavljajući se četničkoj propagandi. ske položaje na Goransku i u Ljuti, ispod Kovioca i Vrova. Još nedovoljno Tih prvih mjeseci ilegalstva Janko se najviše kretao zajedno sa Obrenom prikupljeni, partizani se toga dana povukoše sve do Smriječna i Muratovice. Blagojevićem, što je plastično prikazao Obren u autobiografskom spisu “Moj život”. Politička situacija u Pivi, prije svega zbog onih brutalnih ubistava koja I u tom okršaju, takoreći u prvom ratnom krštenju, u Ljuti, nadomak svog sela, su tokom prve godine rata počinile partizanske vlasti, nimalo nije bila povoljna blizu mjesta zvanog Ždrijelo, tamo gdje se pojas listopadne šume susreće sa za ilegalce, naročito u Župi. I stoga u Župi od ilegalaca niko nije uspio da se jelovinom, poginuo je Blagoje Kostić. Našli su ga iza zaklona odakle je pucao, očuva dalje od decembra 1942. izuzev Janka: Obren, Sulumija i Gojko bili su sa mnogo čaura od ispaljenih metaka. Naspram njega, iza drugog zaklona, pohvatani i pohapšeni, a dvojica Mićanovića su poginuli ispred neke pećine opet sa dosta ispaljenih čaura, ležao je takođe mrtav, Radojica Nikčević iz - kod Brljeva gdje su se skrivali. Početkom zime 1942/43. Janko se skrivao Golije, koji je tada bio u pratnji četničkog komandanta mjesta kod Pivskog ma najviše u Smriječnu, kod Đukana Jakšina Tadića, u nekoj zemunici naprav- nastira, Mitra Pejovića, kapetana stare jugoslovenske vojske. Pivljani su dobro ljenoj u produžetku trapa. Đukan je bio izuzetno hrabar i okretan momak, re- poznavali Radojicu: priča se da je to bio momak izuzetne ljepote i ponositog dovni učesnik partizanskih oružanih akcija tokom prve godine rata. Njegovu stasa. I da paradoks bude veći, Blagoje i Radojica bili su blizak rod - valjda nekako po majkama. porodicu su još činili majka Veruša, rodom od Radovića sa Borkovića, i dvije sestre, Mileva i Joka - svi su prihvatili Janka kao člana porodice i bratski se o U predvečerje Pete ofanzive u smrečanskoj školi i u nekoliko kuća po selu njemu brinuli. Ali zbog vlage, teško je bilo duže ostati u zemunici, te se Janko privremeno su, kao na nekom kratkom oporavku, boravili partizani iz neke jedno vrijeme, opet iz Đukanovu pomoć, skrivao u nekoj štali u Prisojnici, uko- dalmatinske - čini mi se devete - brigade. Bili su to većinom borci koji tek što pan duboko u sijeno. No četnici su naslućivali da je Janko negdje u Smriječnu, su preležali tifus, i njihov boravak biće koban za selo, pošto će ovdje, odmah te su često slali patrole koje su pretresale i mnoge kuće, i štale, i druge ob- po povratku porodica sa ljetnjih katuna, buknuti epidemija. Bili su to veoma is- jekte u namjeri da ga iznenade i uhvate. Jednoga jutra jaka četnička patrola je crpljeni momci, kretali su se kao sjenke, dok ih je seoski narodnooslobodilački došla da pretrese baš onu štalu gdje se Janko skrivao, u Prisojnici. “Odšarafio odbor snabdijevao hranom od rekvizicije. I opet se ovdje, pred smrečanskom sam bombu”, kaže Janko, “i čekao da je aktiviram ako bi me četnici dosegli školom u to vrijeme zbila jedna ljudska tragedija, čiji je povod bio ne samo bajonetima. A nema na svijetu ničega jezivijega od šuma bajoneta kad pro- beznačajan, već i apsurdan po svakom zdravom rezonovanju. Jednoga dana, lazi kroz slamu i sijeno! Nijesu me otkrili, pa su otišli, a ja sam sa olakšanjem dvojica od tih živih kostura, ušli su u kuću Mitra Govedarice, koja je sasvim blizu ponovo zašarafio bombu”. škole, ali u kući tog trenutka nije bilo nikoga. Onda su sa karlica poređanih na Jedno vrijeme se skrivao u Lisini, kod Mila Adžića, pa na Zabrđu, kod ujaka polici natočili malo mlijeka i otišli. No pri izlasku iz kuće, srela ih je Mitrova žena, Milisava i Tripka Jovovića, te na Gornjem Stocu, u zaseoku Breza, kod Janka Zlatana, prigovorila im što su ulazili u kuću kad u njoj nema nikoga, pa je ubrzo Cicmila. Tako je nekako uspio da četnicima zaturi trag i sačeka povratak par- taj slučaj prijavila njihovom komandantu u školi. On je postrojio te jadne sjenke od momaka i tražio od Zlatane da prepozna onu dvojicu, ali je ona mogla da

202 203 prepozna samo jednoga od njih, pa je, misleći da će komandant toga momka samo malo iskritikovati, bezbrižno otišla kući. Ali ovaj nesrećnik je odmah svezan, odveden iza Bavana na obližnje livade što se zovu Luke i tu strijeljan. Kad je uveče Zlatana za to saznala, imala je sebi oči izvaditi, ali je za sve bilo kasno. No tu, u Lukama, pored strijeljanog, ubrzo je sahranjen i još jedan od ovih Dalmatinaca, koji je umro. Godine 1963. povodom dvadesetogodišnjice bitke na Sutjesci, kosti obojice otpremljene su za kolektivnu grobnicu na Tjentištu.

STRADANJA U DOLIMA I DRUGIM KRAJEVIMA ŽUPE 1943. GODINE U dugoj istoriji Piva je doživjela brojna stradanja, ali nikada kao za vrijeme Pete neprijateljske ofanzive, kada su 7. juna 1943. fašisti u pivskim Dolima ubili 520 ljudi, među kojima 107-oro djece uzrasta do sedam godina. Pripadnici zloglasne Hitlerove 7. SS “Princ Eugen” divizije zavili su u crno cijelu Pivsku župu i tih dana strijeljali, zaklali i zapalili ukupno 1.300 nedužnih Pivljana. Istorija ovom najvećem masovnom zločinu u Crnoj Gori nije posvetila dovoljno pažnje, pa stoga u ovom poglavlju objavljujemo razgovore sa ljudima koji su bili savremenici tih događaja ili su pisali o njima

204 205 KAZIVANJE STARIH PIVLJANA suvo i ono mokro, pa natovariše na konje i sa lokve u šumu zamakoše. Gore u zbjegu zatekosmo paniku. Čuli su za pokrete vojske u prvacu zbjegovca, pa se većina iz skloništa brzo razbježala i u planinu dublje otišla. Moj otac poto- vari ono malo stvari na konja, te uz Vojnik odosmo još visočije. Noć je već bila na GORNJA BREZNA pomolu, kad u sred šume sretosmo Jola i Đulu Đurković, koji su u panici bježali odozgo sa Vojnika i rekoše nam da su vojnici već na samom njegovom vrhu i da Sjekira ga nije udarila su gore ubili Veljka Đurkovića, te da nipošto ne idemo u tom pravcu... Tom prilikom nas strah obuze ne samo od vojske, nego i od nepristupačnog O dolasku Folksdojčera u Gornja Brezna, krajem maja i početkom juna 1943. terena i od noći koja je dolazila. Otac, tu pokraj puta, sjede na jedan panj, pa se godine, sedamdesetpetogodišnji Dragiša Radojević, rođeni Gornjobrežnjanin, zamisli. Potom reče da se vratimo i da se preko Luga uputimo u pravcu brijega, u započe ovako: kanjon Komarnice. A tamo je vodilo više puteva, a otac se opredijeli za onaj koji se zove „Nevolja“ , a koji se smatra „najboljim“, na tom dijelu brijega. A koliko je -Nagrnuše fašisti iz dva pravca: jedni iz Šavnika, a drugi od Nikšića. „Šavničani“ dobar to mu i ime kaže. Pošto u brijeg sađosmo, odosmo u jednu pećinu ispod prežoše preko Duži, pa preko kosta na Komarnici i u brežnjanskom Lugu otaboriše, Lučkog dola i tu se smjestismo. Sa nama su bile i familije Neđeljka i Mihaila a oni se „Nikšićani“ zaputiše preko Javorka, pa ispod sjevernozapadne strane Tadića. Njihova majka, Stana, sestra je mog oca. U ovoj pećini ostadosmo malo Vojnika, dođoše na atar Gornjih Brezana, te Krstačama, iza škole i crkve , logor vremena. napraviše. Zapravo, nijesmo ni znali da će nas tako brzo okupirati, sve dokle se po polju ne prostriješe. A sila nagrnula i vojska velika, pa topovi, minobacači i Nekako se, baš tada, pronio glas da su Nijemci poručili svim izbjeglim seljacima borna kola čitav brežnjanski prostor pokolpili i pod kontrolu selo stavili... i njihovim porodicama da se vrate svojim kućama, jer oni nikom ništa loše neće učiniti. Uz to, povratnici će dobiti i posebne propusnice i objave sa kojima će moći Narod je, tog puta, veliko zlo slutio, pa čim se prva noć navuče, oni, u šumu i da se slobodno kreću gdje im je god volja, bez ikakve bojazni za život. zbjegove. Sa sobom poniješe one najosnovnije, pa sa njima na konje i ramena i u vrleti Vojnika zamakoše. A sjutradan tamo napraviše male bajtice i nastrešnice, Neki seljaci tim porukama i povjerovaše da su istinite i da Nijemce treba poslušati, u koje se od nevremena skloniše. Porodice su se u zbjegovima grupisale obično jer je to vojska od riječi, koja nema razloga da ljudima zlo nanosi, dok su drugi po rođačkim vezama... smatrali da je to njihova varka i da oni na takav način namamljuju seljake da se vrate, kako bi ih lakše pohvatali i pobili... -Moja porodica u Vojnik ode i smjesti se niže Šućurskog dola, ispod samog vrha planine Vojnika. To je bila dobra zaštita, a i nada da na tu visinu Nijemci Odista, i ono loše vrijeme koje se provodilo pod vedrim nebom, kao i pomanjkanje neće doprijeti. Sjećam se da nam u tom skrivenom zbjegu, umrije stari Stanko hrane i vode, učiniše da ljudi na određeni način i žele da povjeruju njemačkim Radojević, te ga tu i sahraniše. I kad se god danas povede razgovor o tim danima porukama o bezbjednosti svog povratka... ispod Vojnika, kaže se: „Kod groba đeda Stanka“... Eto, zbog svega toga, pojedinci počeše da napuštaju zbjegove i da se vraćaju U zbjegovima su dani sporo prolazili, a i vremenske prilike bile su nepodnošljive. svojim kućama i kolibama, pa to učini i moja porodica. I skoro svi se Brežnjani u Prohladna kiša sa snijegom posebno je zasmetala djeci i starijim osobama. No, selo vratiše. živjelo se u nadi da će Nijemci iz sela brzo otići, jer šta će tu i činiti? Samo naljegli, pa svratili da se malo odmore. Tuda ih put nanio u traganju za partizanima te će -Alo, crne slutnje su se, Dragiša, brzo obistinile? ubrzo i otići u pravcu Mratinja i Vučeva, odakle odliježu topovske kanonade, ko da -Obistinile skoro istog dana kad u selo dođosmo. Čini mi se, nijesmo se pošteno ni gromovi u Maglić i Volujak udaraju... odmorili, kad se Nijemci u selu i katunu pojaviše i po kućama i kolibama iskupiše Sjećam se da su, jednom prilikom, pralje iz našeg skloništa došle u dosta rizičnu sve odrasle muškarce i sa sobom u brežnjanski Lug odvedoše... situaciju, kad su ponijele nešto dječije odjeće da operu na lokvi ispod Mićova poda. Malo potom ja se sa majkom i sestrom Vinkom zadesih u selu pokraj naše kuće, Sa njima je pošao i moj stric Neđeljko (Neno), pa sa sobom i mene poveo. Nas kad ispred nas naiđe jedan njemački oficir, pa na čistom našem jeziku, upita ma- dvojica ostadosmo nešto visočije iznad lokve, da pazimo da se Nijemci ne pojave. jku i sestru zbog čega plaču. Majka mu odgovori da su joj odveli muža i sina, Potom ne prođe mnogo vremena, kad sa Velikog štouca izbiše njemački vojnici, a Neđeljka i Ljubomira, sa ostalim ljudima i da je vidjela kako ih drže vezane u Lugu. onda se iz tog pravca prolomi pucanj i u tom momentu ugledasmo svjetleću kuglu, Oficir izrazi određenu nelagodu, pa nam reče da se i on plaši za njihove živote, koja obasja skoro pola Brezana. Otac mi reče da je to signalna raketa, kojom su ali ništa ne može učiniti da im pomogne. Oficir nas, pri tome nasavjetova, da se Nijemci, svojim jedinicama, neku naredbu davali, pa pozva pralje i reče im da se čim prije vratimo kolibi i da u toku noći napustimo katun i odemo u neko sigurnije čim prije vrate u sklonište, jer se vojska lokvi ubrzano primiče. Žene nijesu čekale sklonište... da im se to dva puta ponovi, nego pokupiše i ono oprano i ono neoprano, i ono Mi odatle, kako nam oficir predloži, u katun odosmo. Gore nam ispričaše da su 206 207 tuda, malo prije nego smo mi došli, naljegla dva njemačka vojnika u pratnji U Gornjim Breznima su, u Lugu, na mjestu gdje se velika tragedija dogodi- „vučjaka“. Pa kad prođoše kroz one naše dosta zbijene kolibe, ispred jedne la, Brežnjani podigli spomenik, na kome se nalaze imena šesnaest ubijenih iskoči pas „džukac“, pa se zaleće put „vučjaka“ i sa njime poče da se rve i Brežnjana: Đurković Krsta Jole, Đurković Jaša Đurko, Đurković Peka Vlado, kolje i začas ga baci ispred sebe. Jedan od onih vojnika poteže pušku da ubije Đurković Steva Mitar, Radojević Mitra Radisav, Radojević Milutina Neđeljko, „džukca“, ali ne uspje, nego ga samo malo okrznu, te on pobježe i sakri se u Radojević Đorđija Petar. Nedić Mića Marko, Nedić Milutina Dušan, Lalić Milu- obližnjem bukovom omaru. Potom odatle odoše i ona dva njemačka vojnika i tina Perko, Blečić Ignjata Đorđije i Blečić Đorđija Radojica. njihov „vučjak“, ali podvijenog repa i dosta tužno, valjda zbog toga što je i on naišao na jačega . I taman kad ova njemačka „trojka“ podosta odmače iz one -Poslije odlaska Nijemaca iz Brezana i vašeg povratka u selo, čuste i za ostale šumovite doline iza kolibe, kuda „vučjak“ zamalo ne nabasa, da ga džukac nije nacističke zločine? spriječio, pojaviše se Radivoje i Vlado Radojević, sa još jednim čovjekom ko- -Čusmo-nastavi Dragiša- da se fašisti nijesu zaustavili na ubistvima u Lugu. U jega nijesam prepoznao. Sigurno, „vučjak“ je osjetio ovu trojicu ljudi i u pravcu kuću Spasoja Radojevića ubiše i spališe Živanu Đurković, Đura Radojevića, njih pošao, ali jači od njega na put mu se ispriječi i Radivoja i Vlada od sigurne njegovu suprugu Savetu i njihove tri šćeri-Darinku, Stamenu i Jovanu. Ubiše smrti izbavi. i Zorku Radojević, suprugu Radisava Radojevića, koji je strijeljan u Lugu i -Kad vas troje, Dragiša, u katun dođoste , tu vam potvrdiše istinu o pogibiji Radosavovu sestru Spaseniju, a onda ih u kući sagoreše. Sa njima je u kući Brežnjana, koje su iz koliba Nijemci pokupili i svezane preko sela u Lug odveli? bila i Krstinja, žena Mitra Radojevića, teško ranjena, ali i pored toga , ona je uspjela da se iz zapaljene kuće spasi, iskačući kroz prozor. Tog istog dana, u -Ispriča nam o tome sve do sitnica striko Radivoje i reče da su svi koji su se kući Maksima Vračara, ubijeni su Maksim i njegova žena Stoja, dok je njihova gore nalazili, pobijeni, osim što se spasio Neđeljko Tadić. šćer Ljubica, Koja je takođe bila teško ranjena, uspjela da se spasi, bježeći na čudan načim iz zapaljene kuće. U toj kući ubijen je i spaljen neki Matijašević, Malo potom i striko Radivoje ode u selo da kaže onijem što su se dolje zatekli, koji se tom prilikom zadesio u porodici Vračar, kao njihov radnik za čuvanje da se što prije spreme i u toku noći odu u sklonište, jer su Nijemci počeli po stoke. Breznima da ubijaju sve redom na koga god naiđu. -U blizini kuće Maksima Vračara, Nijemci napraviše još jedan krvavi pir. - Ubrzo, evo natrag strica Radivoja. Krenuo u sklonište, pa i mene sa sobom po Ubiše i spališe porodicu Trajka Vračara-Rajka, nejgovu ženu Solumiju, sinove vede. Sa nama pođe Mihailo, Drago i Vlado Radojević. Poslije nekoliko dana Mlađena i Radojicu i šćer Dragicu, Savetu i Ljeposavu, kao i njegovu sestru striko Radivoje ode s porodicom u Mojkovac u svoju tazbinu, a mi ostadosmo Milosavu, strinu Verušu i sestrića Jevrema, Milosavinog sina... u zbjegu u Vojniku. U jednoj od doline brežanjskog katuna, Nijemci su ubili i braću Radojeviće- -Znaš li, Dragiša nešto više o pogibiji onih Brežnjana u Lugu? Maksima i Radojicu, kao i njihova rođaka, Đorđija Radojevića, dok su iza -Upamtio sam priču o njihovom hvatanju i odvođenju, koja se u selu često škole, u Krstačama, ubili Blagoja Radojevića, Radovanova. prepričavala i u moje sjećanje duboko urezivala. Pošto su ih sakupili, onda su -A sa kućama šta vam učiniše, Dragiša? ih i povezali, po dvojicu u isti konopac. Moj brat, Ljubo, koji je imao tek sedamnaest godina, uspio je, nekako, da se odveže i pokušao da pobjegne. Ali, rafal -Sjutradan poslije pogibije u Lugu, iz svake je u Gornjim Breznima plamen ga je ubrzo stigao i po nogama pokosio. Nijemci ga tako ranjenog ubiše. Otac izbio. No, to im nije bilo teško ni uraditi, jer je svaka na sebi imala krov od je vidio kad se Ljubo veza oslobodio i kad je između nacista pobjegao, ali nije mlaćevine ili suvu lučevinu. Uzgor je ostala samo kuća Živane Đurković, a i znao da su ga oni stigli i ubili, te je i on poginuo u nadi da mu se sin spasio. ona je bila uždivena, ali se nekako „sama“ ugasila. -Neđeljka Tadića tog puta ne ubiše? Po sjećanju Dragiše Radojevića u Gornjim Breznima 1942, godine nije bilo žrtava fašističkog terora, dok su 1944. godine , u avgustu, fašisti ubili dvoje -Prilikom strijeljanja, Neđeljka je metak pogodio u glavu i gotovo mu otvorio Brežnjana-Stanišu Neđeljka Radojevića i Mihaila Obrena Tadića, lobanju, ali mu, nekim slučajem ozbiljnije povrede nije nanio. Njemački vojnici su, potom, prilazili svakom pojedincu i potvrđivali svoje krvavo svjedočanstvo (Ukupno žrtava u petoj ofanzivi u Gornjim Breznima -43) sjekirom. Okrvavljena glava jedini je razlog da preskoče Neđeljka Tadića i da ga sjekirom ne udare, misleći da je mrtav. - Sada već pokojni Neđeljko, čitav preostali život poslije ranjavanja, nosio je na Iz knjige dr Radovana Bošnjaka „Piva 1943“ (Udruženje Pivljana Pod gorica 2007) glavi ulegnuće, valjda kao sjećanje na veliku „sreću“, koju je imao toga dana, ali i kao veliki bol za svojim rođacima i komšijama, koji tu njegovu „sreću“ nijesu imali.

208 209 DONJA BREZNA ih poslušamo. Te onda u, Brezna u one kolibe, iz kojih smo prije nekoliko dana i otišli. Žene su grobove kopale i ljude sahranjivale -U selu nas nijesu dirali-nastavi Mihailo-i tako ostade punih trinaest dana. Da- kako, poneko bi naše goveče od nas uzimali i ubijali i klali, a onda ga za vojsku Nijemci su u Donja Brezna došli iz tri pravca: iz Šavnika preko Duži i Gornjih pripremali i kuvali, ali ga svaki put i plaćali, najviše hljebom i konzervama, pa i Brezana, iz Nikšića preko Javorka i iz Hercegovine preko Golije i Pejovića nekakvim ratnim novčanicama. Kožu sa govečeta nijesu nikada koristili, nego Dola. Oni iz Nikšića bili su motorizovani i imali su veliki broj oklopnih vozila su je vraćali njegovom vlasniku. Ama, ponašali su se da bolje ne može biti, kao i topova, kao i drugog teškog naoružanja. One druge dvije kolone imale su da nijesu tuđinci... nešto lakše naoružanje i veliki broj konja na kojima su gonili brdske topove i Potom, skoro svi su govorili našim jezikom, pa je i to puno značilo da se od njih minobacače. mnogo ne tuđimo. Sjećam se da su često one starije duvanom nudili, a djeci Vojska je u Donja Brezna dolazila danju i obično iznenada. bonbone šakački davali. Toliko su se sa usrdno prema nama odnosili i „pri- Sedamdesetosmogodišnji Mihailo Durutović nije pri sjećanju da su u njihovo jateljski“ ponašali, da bi se, za kratko vrijeme, na njihovo uže i u jamu spuštali. selo i jednom zakoračili u toku noći. Inače, gdje su omrcali, tu bi i osvitali i za Niko nije posumnjao da to oni nas na neko veliko zlo namamljuju. Inače, tada grupno i masovno kretanje noć nijesu nikada koristili. je u Breznima bilo dvadeset porodica-Durutović petnaest, Todorović četiri i Nedića jedna... -Glavni njenački logor u Donjim Breznima - sjeća se Mihailo - bio je na onom prostoru gdje se sada nalazi pilana, dok im se komanda nalazila u kući Matija No, trinaesti dan od našeg dolaska sa Golije donese veliku nesreću. Po selu Nedića i Milisava Durutovića. Njihova vojska logorovala je u šatorima i vrlo pokupiše petnaest Brežnjana pa ih odvedoše u kuću Jevrema Durutović i rijetko u pojedinim kućama. Ispred šatora oni su imali stalno danonoćno tamo ih sa njime zatvoriše. Tu su prenoćili, pa sjutradan izjutra sa njima odoše dežurstvo, obično sa po dva –tri vojnika. Nijemci su u našem selu ostali petn- na kraj sela, prisoje iznad Vagana, gdje se nalazila jedna pećina. U pećinu aestak dana... je moglo stati oko trista ovaca i u njoj su čobani tokom ljeta, plandovali svoja stada, jer je bila dosta hladna, a što je ovcama pogodovalo. Ulazna vrata u Brežnjani su bili obaviješteni od seoskih odbornika i aktivista, na nekoliko dana pećinu bila su dosta uzana i niska i ovce su mogle unutra ulaziti samo jedna po ranije, da se Nijemci primiču i da će u Pivu uskoro zakoračiti, te se ispred njih jedna. Eto, tu se ispred te pećine nađoše povezani Donjobrežnjani -Durutovići treba skloniti i u zbjegove otići. Zbog toga nas, tog puta, nijesu kod kuće ni za- i Todorovići. I tu ih, ispred samog ulaza u pećinu, zločinački pobiše. Malo po- tekli, jer smo bili otišli u zbjeg u Goliju, blizu Dvogrle. A imali smo samo jedan tom, na njih navališe veliku količinu drveća, pa uzeše kantu benzina i po drv- jedini zbjeg u kojem su bile sve naše porodice. I po nesreći, jednog dana ode ljaniku posuše, a potom lomaču zapališe. Tako sagoreše: Vasilije Durutović, iz zbjega, u pravcu Brezana, stari Stanoje Durutović, da se namoli dolje napo- Kostadin Durutović,Milika Durutović, Otaš Durutović, Dušan Durutović, Bećko mol sela i da vidi ima li u njemu Nijemaca i jesu li kuće popalili i drugu štetu na Durutović, Jevrem Durutović, Nikola Durutović, Ljubo Durutović, Dimitrije imanjima pričinili. Pa kad se pomoli na Voznike, skoro iznad samih Brezana, Durutović, Blagoje Durutović, Gligor Todorović, Gavrilo Todorović, Obrad ispred njega se nađe oveća grupa Nijemaca. Lako im je bilo da ga zarobe i u Todorović i Boško Todorović. Tačno jedanaest Durutovića i četiri Todorovića. pravcu Ljeljenih dola povedu. Imali su gore u Javorku nekog posla, pa im je Sagorele i ugljenisane Brežnjane u pećinu ubaciše, Odista, ništa više nego služio kao putovođa. I u šumu odmakoše podosta, gdje ih i noć zateče. A onda kosti i pepeo... tu, nekoj zaklonitoj dolini, šator razapeše i zanoćiše. Stanoje, sa one obližnje jelike, nabra nekoliko grana, pa ih uza sami šator prostrije da i on na njih malo Muškaraca u selu skoro nije ni ostalo da bar u grobnicu svoje rođake i komšije prilegne. Nakon četiri mjeseca, tu ga čobani nađoše. Bila mu je nekim tupim prenesu, pa to žene i djeca učiniše. Pored pećine nađe se petnaest grobnih predmetom lobanja probijena. Poznali su ga po odjeći i obući, a on je čitav bio mjesta sa petnaest lobanja i kostura. Odatle su, prve naredne jeseni, njihovi već u raspadanju... kosturi prenijeti i sahranjeni u seosko groblje, po istom rasporedu kako su bili i ispred pećine i poslagani. Malo potom evo Nijemaca i u naš zbjeg u Goliji. Odista, neko im je rekao gdje se nalazimo, pa možda sa njima uz Goliju i izašao. A dva sata je trebalo naj- -Nijemci se, Mihailo, sa ovim ubistvima petnaestorice Durutovića i Todorovića, manje pješačiti od njihovog do našeg logora. Neki su ih naši brojali, pa neđoše nijesu zadovoljili, nego opet u zločine ugaziše? da ih je bilo skoro trideset... -Učiniše potom i nešto što ljudi ne čine. Pohvataše po selu žene i djecu, Onda nas Nijemci skupiše i upitaše zbog čega smo selo napustili i otišli u ovu pa ih dovedoše u kuću Gavrila Todorovića i u nju zatvoriše. U samu noć u pustinju da se smrzavamo i da patimo, kad nam oni neće nikakvo zlo učiniti. prvomračje, kuću zapališe i njih devetnaestoro sagoreše: sedamnaest žena Poslije tih nekoliko „lijepih“ riječi, oni nam rekoše da se spremimo i da sa njima i dva muškarca, po imenu:Durutović Mara, Durutović Stamena, Durutović u selo idemo i svu stoku sa sobom potjeramo. Nije bilo druge, moradosmo da Ćana, Durutović Senka, Durutović Jelica, Durutović Zorka, Durutović Darinka,

210 211 Durutović Sara, Durutović Todor, Durutović Milica, Durutović Mileva, Durutović ČAS ISTORIJE Darinka, Durutović Vemija, Todorović Sofija, Todorović Mitar, Todorović Do- brana, Todorović Ljubica, Todorović Jaglika i Todorović Bosiljka... Pivska krvava bajka: Dola, mjesto gdje je za sat Poslije ovog zločina, narednog dana, u Breznima nije više bilo nacista. A ranije se tu nalazila jedna motorizovana njemačka jedinica, koja poslije ova dva ve- ubijeno 520 ljudi i djece lika zločina, ode u pravcu Nikšića. Ono malo Brežnjana što je ostalo, odoše na ozidinu Gavrila Todorovića, pa pokupiše pepeo sa ostatkom kostiju i odniješe na seosko groblje, te to u jednoj zajedničkoj grobnici sahraniše. Ne može svaki istorijski događaj ući u udžbenik. Previše ih je da bi to jedna knjiga, pa ma koliko velika bila, i jedna dječija glava, pa ma koliko pametna -Mihailo, kaži nam je li tog puta još neko od Brežnjana sagorio? bila, mogla da primi. Zato samo „odabrani“ događaji, zasluženo ili ne, nađu -Sagoreli su zlikovci Radoja Todorovića u njegovoj kolibi, jer je bio bolestan mjesto u istorijskom udženiku ili čitanci. pa nijesu mogli da ga gone u pećinu, a onda i devedesetogodišnju Vemiju Durutović koja je bila nepokretna i za krevet vezana. Jedan događaj nikako da se „izbori“ za to mjesto. Nije bilo dovoljno ni to da je -U Breznima su zapalili i nekoliko Jovovića? za sat ubijeno više od 520 ljudi, za minut strijeljano 109. djece. „Krvava pivska bajka“ u Dolima ostala je „sačuvana“ samo za Pivljane. Ostali, -Iz Bajova Polja dovedoše njih nekolicinu pa ih zapališe u kući Milike Durutovića. ako imaju sreće ili nekog prijatelja iz Pive možda i saznaju za nju. Potom su dvojicu Jovovića zapalili u savardaku Kostadina Durutovića. Mihailo, poslije ovoga reče, da se samo jedna brežanjska porodica za vrijeme pete Narod nije kriv što je postao žrtva ofanzive nije predavala, niti se u Breznima nalazila. To je bila osmočlana porodica Milivoja Durutovića. Oni su se nalazili u zbjegu u Vukotiniom dolinama, U toku Pete ofanzive čuvena, po zlu, folksdojčerska jedinica “Princ Eugen“, gdje su ljetovali Gornjepoljci, a tu Nijemci, tog puta nijesu dolazili. uz podršku „Handžar“ divizije, prošla je i kroz Pivu. U Dolima, pokraj sela Miljkovac, ti vojnici su 7. juna 1943. godine ubili 520 ljudi, među kojima i 109. Na kući Gavrila Todorovića, gdje je sagorjelo devetnaest Brežnjana, nalazi djece, iz Dube, Bukovca, Miljkovca i Rudinica. Najviše je stradalo iz bratstva se i spomen obilježje kojega je podigao dr Dragan Todorović, sin popa Jova Blagojevića, njih 185, a bilo je dosta porodica koje su komplet ubijene. Nevine Todorovića. A unuk Gavrila Todorovića, koji je ubijen i spaljen iznad vagana sa žrtve bile su podijeljene u tri grupe – jednu su činili muškarci stariji od 15 - ono jedanaest Durutovića i tri Todorovića. Kuća Gavrila Todorovića nije obnav godina, drugu žene i djevojke, a treću djeca. Redoslijed ubijanja bio je obrnut. ljana i ona i danas podsjeća na velika i zla nedjela, koja su pripadnici Sedme njemačke SS divizije po Pivi posijali. „Nikada neću zaboraviti Dola. To je najveće stratište u Crnoj Gori, golema i neprebolna tragedija pivskog naroda. Imao sam tada sedam godina i sa dvadesetak mještana iz sela Borković bio sam u zbijegu, sakriven od Iz knjige dr Radovana Bošnjaka „Piva 1943“ (Udruženje Pivljana Pod- progonitelja, u jednoj visokoj pećini preko kanjona Komarnice. Sjećam se gorica 2007) da su se iz Dola čuli rafali i lelek koji je presjekao nebo i koji nikada neću zaboraviti. Kada se lelek prolomio u pećini je nastupio opšti plač. Bio sam zbunjen, nijesam znao šta se događa, ali sam osjetio strašnu jezu i strah. Kasnije su mi objasnili šta se sve desilo... Taj lelek me obavezuje da se uvijek sjećam nesrećnika koji su ubijeni u Dolima, da o njima pišem, da ne dozvolim da se zaborave”, drhtavim glasom priča pjesnik iz Pive Kosta Radović koji je još daleke 1969. godine skrenuo pažnju javnosti na događaj koji je nepravedno stavljen ad acta. “U jednoj vrtači za minut je ubijeno 109. djece i majka koja se u tom trenutku porađala. Jedno dijete u kolijevci bacili su niz stijene. Kolijevka se uglavila između bora i litice i dijete je tako živjelo dok je instiktivno isisalo sve svoje prstiće, a zatim je, tako žalosno, preminulo... Grozna je Piva bila tih dana. Svuda smrt i crni garež. Sjećam se, da sam nakon povratka iz zbijega, otišao sa govedima prema rijeci Komarnici i natrčao na gomilu leševa u raspadanju. Izbezumljeno sam trčao nazad i kada sam stigao na vrelo pao sam i onesvijestio

212 213 koji se dogodio za vrijeme Drugog svjetskog rata. Miloš Glomazić imao je tada 36 godina i uspio da preživi Dola.

“Kada je naišla ta SS divizija, koja nikoga živog nije ostavljala ispred sebe, pokupila je sve stanovništvo koje je zatekla. Jedan od onih koje su vodili na strelište bio je i Miloš. Pored njega iz kuće su sa njim odvedeni sestra Vida i osmogodišnji sestrić Veljo Vučurović, koji je došao u ujčevinu. Miloševog brata Savu, koji nije htio da krene iz kuće jer je pretpostavio šta im se sprema, ubili su u kući. Zajedno sa njim ubijeni su i njegova supruga, sin i tri kćerke. Kada su ih pobili zapalili su kuću tako da se nije imalo šta sahraniti jer je ostao samo pepeo”, priča Miloševa snaha Darinka-Dunja, dok pokazuje slike svekra koji je preminuo 1986. godine u 80. godini.

“Kada su usuli rafalima ljudi su pokušali da bježe. Ko je bio ranjen odmah bi ga dotukli. Pored Miloša pokušao je da bježi i Đole Đukanović koji nije imao sreću da im umakne. Miloš je prilikom bježanja bio ranjen, ali je uspio da se izvuče. Kada je uveče došao ispred kuće, pao je. Našla ga je Kosta Radović Mirjana Glomazić, kako sav u krvi sjedi ispred vrata... Nikada Dola se. Kasnije sam i u snu strecao i imao košmare”, priča čovjek koji je uz Obrena nije mogao da zaboravi i preboli i Blagojevića i Radovana Bošnjaka, svi iz Pive, pisao o Dolima. tu tugu nosio je čitavog života. „Narod nije kriv što je postao žrtva. Ali zato taj narod zaslužuje da se njegova žrtva ne zaboravi. To što se Dola ne spominju u udžbeničkoj literaturi, što Nije toliko volio da priča o tom djeca na uče o njima i ne znaju šta je sve Piva pretrpjela, pravo je varvarstvo, događaju jer bi se svaki put iznova Miloš Glomazić sramota i grijeh. To ni jedan civilizovani narod ne bi dozvolio. Ali, to je zato što otvarala nezamirena rana. Ali je nikoga ne interesuje šta se dešavalo u Pivi. Zato bi trebalo organizovati jedan zato svakog 7. juna išao u Dola da naučni skup na kome bi se govorilo o Dolima i sa koga bi trebalo uputiti apel se pokloni sjenima stradalnika”, kaže Dunja koja je Miloša poznavala svega ovima koji pišu udžbenike da i taj događaj konačno nađe mjesto u udžbeničkoj godinu. literaturi”, kaže Radović, čiji stihovi su uklesani na tabli u Dolima gdje je 1977. godine napravljen memorijalni kompleks, Pivljani kažu najljepši u ex- Udala se za Miloševog sina jedinca Ratka 1985. godine, a starina je već Jugoslaviji, rad vajara Luke Tomanovića. sljedeće preminuo. Zato su Ratko i ona prvom sinu dali djedovo ime. Na inicijativu porodice Blagojević prije nekoliko godina izgrađena je i crkva, Nažalost, mlađani Miloš umro je u osmoj godini, a otac Ratko, od tuge, tri tipa lovćenske kapele. mjeseca nakon njega. Ostala je Dunja sa dvoje djece i bolnim uspomenama. “Miloš je bio fini starac, pun duha, šale, uvijek sreman da odgovori. Pričao je kada su jedne prilike dolazili novinari da ga snimaju. Pitali ga oni, onako Miloš Glomazić, svjedok za istoriju u nevjerici, kako to da je samo on uspio da pobjegne sa strelišta. A Miloš im Samo jedan čovjek uspio je da pobjegne sa strelišta u Dolima. Valjda je sudbina u šali rekao: “E vi mi ne vjerujete. AIi vi kažete da je žena pala iz aviona sa tako htjela da ostavi svjedoka koji će moći da priča o najtežem zločinu u Pivi 70.000 metara i ostala živa, pa ni ja vama ne vjerujem”...

214 215 “Oženio se dobrom ženom koja je bila 19 godina mlađa od njega i sa kojom je Dola – mjesto pivske golgote dobio sina i dvije kćerke. Svekrva je umrla nakon Miloša za tačno onoliko godina za koliko je bila starija od njega”, kaže Darinka, koja je i rodom Pivljanka, od Žarkovića sa Nedajna, i čiji je otac takođe u Drugom svjetskom ratu pobjegao Plužine – „Živi Piva, omladila se trava, dom podižu mišice nabrekle, pamti sa strelišta. Piva kad vladala je strava, još je bole rane krvotekle“, stihovi su iz pjesme „Dola pivska“ Gorana Jovanovića, poznatijieg kao Timur Tmurni. Možda Savjet za obrazovanje „progura“ Dola u udžbenike Pamti Piva! Svakog 7.juna dođu Pivljani u Dola, pokraj sela Miljkovac, mjes- Dr Đorđe Borozan, autor istorijskih udžbenika iz 2003. godine, kazao je da ta gdje je 1943.godine folksdojčerska jedinica „Princ Eugen“, uz podršku nema kriterijuma na osnovu kojih se određuje koji će događaj biti zastupljen „Handžar“ divizije, za sat ubila 522 ljudi, među kojima i 109 djece, mada tačan Mitre i u knjigama a koji ne, već da su obrađeni oni događaji o kojima je već nešto broj stradalih još uvijek nije utvrđen. Jedno dijete ( Mališe Đikanović) pisano i o kojima postoje opšta saznanja. nije dočekalo ni da ime dobije – strijeljano je u trenutku dolaska na svijet. I Sait Šabotić, jedan od autora udžbenika iz kojih trenutno crnogorski osnovci U svakom selu pivske župe tih desetak dana 1943.godine, kada je pomenuta i srednjoškolci uče, takođe je kazao da ne postoje kriterijumi na osnovu kojih jedinica ubila oko 1.260 Pivljana, od čega 549.djece, bilo je po jedno stratište, se određuje koji događaj će ući u udžbeničku literaturu, već da su mjesto našli a Dola su bila najveće mjesto stradanja. Najviše stradalih je bilo iz porodice uglavnom oni događaji o kojima se već pisalo i o kojima se kroz istorijske Blagojević, preko 200, dok je porodica Verun prestala da postoji. udžbenike narod upoznao. Mr Dragutin Papović, koji je zajedno sa Šabotićem i dr Šerbom Rastoderom Okupili su se Pivljani i ovog 7.juna autor prošlogodišnjih udžbenika i koji je bio zadužen za dio koji se odnosio da obilježe stradanje svojih plemena Drugi svjetski rat, kazao je da Savjet za obrazovanje definiše nastavne nika, slavu hrama koji je u Dolima planove i programe za svaki udženik i ukoliko Savjet donese odluku da Dola sagrađen, ali i Trojčindan. Svetu uđu u udžbeničku literaturu to će se i desiti. arhijerejsku liturgiju služio je epis- Sadašnjim planom i programom postoji dio koji se zove istorija kraja i nastavnici kop budimljansko-nikšićki vladika učenicima iz Pive mogu pričati o Dolima i o događaju o kome oni već dovoljno Joanikije sa brojnim sveštenstvom znaju. Učenici iz ostalih krajeva Crne Gore za Dola će saznati ako budu imali i monaštvom. I ovog 7.juna glasna nekoga iz Pive ili ako im jedna rečenica prilikom obrađivanja bitke na Sutjesci tišina je parala srca prisutnih, ali i i Pete ofanzive, u kojoj se spominje broj žrtava u Dolima, bude zanimljiva, pa opominjala. od nastavnika zatraže da im ispriča nešto više o pomenutom događaju. „Na ovom svetom mučeničkom mjestu, na mjestu pivske golgote, na Svetlana MANDIĆ (Vijesti) ovom malom Jasenovcu, ovdje sa- brani ispovijedamo svoju vjeru i mo- limo se zajedno sa svetim anđelima, sa svetim apostolima, sa svetim mučenicima”, besjedio je vladika Joanikije i podsjetio da su prije skoro četiri godine pivski stradalnici pribro- jani liku svetih. “Oni su se odmah proslavili pred li- cem božijim, ali je nama trebalo dosta vremena da prepoznamo njihovu svetost i da se oko njihove žrtve saberemo, pa smo zato i gradili ovaj

216 217 božiji hram i ovo mjesto uređivali. Ovo je mjesto sveto, ovo je mjesto poklon- “Bog je, slava mu velik i svemoguć, podiže se iz pepela fenix Piva, vaskrsnu jenja, ovo je osvećeno mjesto krvlju mučenika. Ovdje treba uvijek doći i po- život potomaka pivskih velikomučenika, kao što vaskrsnuše i njihove duše kod moliti se Bogu i za oproštaj svojih grijehova i za napredak svojih domova i za Gospoda”, kazao je Pejović. napredak svoga potomstva”, poručio je episkop budimljansko-nikšićki. Predstavnici opštine Plužine, na čelu sa predsjednikom Mijuškom Bajagićem, Zahvalio se predsjedniku Opštine Plužine, Mijušku Bajagiću, koji, kako je kao i borci i antifašisti, položili su vijence na jedno od tri spomen obilježja u kazao, „uvijek pomaže i mnogo čini za sve hramove na području Pive”. Dolima. Iz Plužina je grupa od njih petnaestak pješke krenula u Dola i prešla put od 17 kilometara kako bi odala počast pivskim stradalnicima.

Na kraju je održan prigodan kulturno umjetnički program u kome su učestvovali narodni guslar Stanko Knežević, Tatjana Vuković, Marina i Ivana Knežević, podmladak KUD-a “Piva” i Ranko Mićanović, koji je i vodio program. Organizatori pomena su Opština, Centar za kulturu Plužine, Eparhija budimljansko-nikšićka i manastir Piva.

Knežević: Oni koji krivotvore istoriju nijesu dorasli da provjeravaju patriotizam Veličana i Pivljana

Sa Pivljanima su i ovog 7.juna bili pobratimi iz Velike pod Čakorom koje je zbližilo stradanje. Tamo je ista SS jedinica, potpomognuta brdskom „Skend- erbeg“ divizijom, 28. jula 1944. godine za samo dva sata na najsvirepiji način ubila preko 500 ljudi, žena i djece. U ime Veličana prisutnima se obratio Gojko Knežević koji je podsjetio na veličko stratište koje je, kako reče, i od „jadovna jadovnije i to ne samo po količini pomračenog ljudskog uma, već i po skrivenoj stranici istorije“. „Ljudski žalimo zbog svih nevinih žrtava bilo gdje da su pale, pa i u najnovijim ratovima za koje, s najviših mjesta, svakako s razlogom, stigoše izvinjenja i Opet su spomenici, makar za trenutak, ispričali priču o tome da su tog 7.juna pokajanja, ali boli nas to što za više od sedam i po decenija niko ne okaja ovaj 1943. nevine žrtve bile podijeljene u tri grupe – jednu su činili muškarci stariji udruženi zločin“, kazao je Knežević. - od 15 godina, drugu žene i djevojke, a treću djeca, i da je redoslijed ubi Kako je istakao u „neprijateljskom obruču i sam život bio je veliko junaštvo, janja u vrtačama bio obrnut, da je „pivsku krvavu bajku“ preživio samo Miloš svaki Veličanin bio je graničar, a svaka žena i dijete bili su stražari“. Glomazić koji je preminuo 1986. godine. U tim dolinama je 1977. godine napravljen memorijalni kompleks, rad vajara Luke Tomanovića. „Zbog onih koji krivotvore istoriju i nacionalnu pripadnost, dovodeći u pitanje našu privrženost Crnoj Gori, poručujemo da ne provjeravaju patriotizam ni Nakon pričešća okupljenih osveštan je i prerezan slavski kolač koji je donio Veličana, ni Pivljana, jer za to nijesu dorasli“, poručio je Knežević i u ime brat- ovogodišnji domaćin Kostadin Pejović, dok će naredne godine domaćin biti stva pozvao Pivljane da im budu gosti 28.jula kada će se sabrati da se još Želimir Glomazić. jednom prisjete veličkih i gornjo-vasojevićkih velikomučenika. Pejović je kazao da skoro da nema рorodice u Pivi da nije izgubila nekog svog Svetlana MANDIĆ (Vijesti) ili najbližeg srodnika, a samo iz njegovog bratstva je u Dolima sahranjeno njih preko 20.

218 219 POTRESNO SJEĆANjE KATE BOŽOVIĆ (92) NA RATNU STRAHOTU U Čega se ipak rado sjetite? KOJOJ JE OSTALA BEZ NAJMILIJIH - Topline doma koju nam je pružao otac. Pošteno je živio i nas djecu podizao. Slušali smo ga dobro, vodio je računa o nama i vaspitavao nas kako treba. Najstarija sestra Dunja udala se i imala je dvoje djece. Rano je ostala udovica. Brata Nikolu ispratili smo u vojsku početkom 1939-te. Jedinci su tada služili Za neke rane nema lijeka devet mjeseci, a njemu je produžen vojni rok jer je počeo rat. Strahovali smo za njegov život. Svojim dolaskom uoči Vaskrsa mnogo nas je obradovao. Tih godina bili smo najsrećniji. Svi zdravi i odrasli. Iz kuće koju smo dijelili sa stri- Devedesetdvogodišnja Kata Božović prisjeća se dramatičnih cem Milovanom prešli smo u veliku kuću koju je otac kupio zajedno sa iman- događaja iz Drugog svjetskog rata u kojem su preživjele ona i ses- jem. tra, a stradalo šest članova njene porodice. Potresno svjedočanstvo sačuvala je u knjizi “Kad nemasmo više sreće”. Čitaocima lista “Riječ Pive’ poručuje da čuvaju mir i razumiju jedni druge. Po čemu pamtite ratne dane? - Sjećam se da su neki odrasli ljudi išli u borbu. Ginulo se... Narod je živio u strahu, ali s nadom da će preživjeti. Kata Božović, rođena Blagojević, živi u Nikšiću okružena pažnjom svoje Kad je nastupila 1943. stigla nas je svaka nesreća. Roditelji su bili na muci porodice. Bila je svjedok tragičnih kako da sačuvaju porodice. Neki su otišli u planine, a veći dio u Brijeg. Mi koji ratnih događaja u pivskom selu Bu- smo bili u Brijegu, bili smo izloženi velikom riziku. Našli su nas i rekli da nam kovcu 1943. godine. Svega se sjeća neće ništa, naredili su da se vratimo u selo. Nijesmo se smjeli kretati, niti ići iako je zakoračila u desetu deceniju jedni kod drugih. života. Sedmog juna oko deset sati naređeno je odraslim muškarcima da idu u ko- KATINI STIHOVI O BJEKSTVU mandu. Onda je patrola kupila djecu Recite nam nešto o svojoj porodi- od tri godine naviše. Pošli su da traže alat, lopate i krampe. Majke, sestre i ci? Kakvo je bilo Vaše djetinjstvo? Teški dani, noći teže ženska djeca, bez zaštite i slobode, - Moj otac, Đuro Blagojević, kao Tuga živo srce reže sve su gledale svojim očima i vidjele da Ne popismo ni kap vode dvadesettrogodišnji mladić 1906. se sprema zlo. Muškarce su poveli ne- godine zaputio se iz Bukovca u Pivi u Planinski nas vazduh spasi daleko od komande. Tu su ih strijeljali i Da se život ne ugasi italijanski grad Palermo, a onda bro- prigrnuli zemljom. dom u Ameriku. Tamo ga je čekao ujak Milovan Šekarić. Privržen poro- Uveče istog dana u našu kuću ušla je dici odlučio je da se nakon šest go- patrola vojnika, naredili su da krenemo u komandu. Morale smo poći, moja dina rada vrati i od zarađenog novca sestra Đeva i naša komšinka Zagorka i ja. Držale smo se pod ruku. Nijesmo pomogne ocu Vasu. Oženio se 1916. mnogo odmakli od kuće, a vojnici su se odjednom našli na nekoliko koraka godine mojom majkom Stanom. Bilo ispred nas. Nešto su tajno razgovarali. Tada u najvećem beznađu osjetila sam nas je petoro djece. Najmlađa sestra da je to pravi trenutak za bjekstvo, rekla sam tiho Đevi i Zagorki:”Da bježimo.” Milijana rođena je krajem 1930. go- Đeva se odmah trgnula i pobjegla, a ja za njom i sama spremna za bjekstvo. dine. Bila je oštra zima, veliki je sni- Uspjele smo da pretrčimo preko obližnje vlake zajedno, čula se pucnjava I gal- jeg bio, nije bilo puta… I Nikšić je bio ama. Gust mrak koji je naglo padao razdvojio nas je, a i uzeo u svoju zaštitu. daleko. Majka se nije mogla učuvati. Noć smo provele u Osoju pod Previjom, ne znajući jedna za drugu. U rasvit U proljeće je još više zaslabila. Um- zore 8. juna nastavila sam da bježim ka planini. Išla sam kuda ću najprije stići, rla je, nije joj bilo lijeka. Prije majčine smrti ne pamtim ništa. Sjećam se dobro sredinom polja u Zaborju. U strahu da me ne ubiju gledala sam da se uhvatim da sam u toku ljeta sama obilazila majčin grob. šume. Izašla sam u Perov Do i pogledala okolo, nije bilo nikoga živog. Tužno sam pomislila: “Što sam onda i ja živa?” Produžila sam dalje i stigla jednog

220 221 rođaka koji mi je rekao da je Đeva prošla. Ponovo kroz šumu izašla sam u Međubrda između Pive i Golije. Iza mjesta zvanog Struga ugledala sam grupu žena sa djecom i među njima Đevu. Njeno uplakano lice za trenutak je zasi- O AUTORU jalo od sreće, mislila je da nijesam živa. Od Struge smo nastavile da bježimo prema Goliji. Išle smo satima… Nijesmo znale put pa smo u Goliju stigle tek Radmilo Tadić rođen je 8. novembra drugi dan. 1963. godine u Plužinama. Osnovnu i srednju školu završio je u Titogradu, Poslije tri dana vratile smo se zajedno u Bukovac na zgarišta da uzaludno a Nastavnički fakultet (danas Filozof- tražimo majke, sestre i žene i žensku djecu. A za poginule očeve, braću i ski fakultet) završio je u Nikšiću, prvi sinove već smo znale da su u Razdolju. Iz naše kuće od osmoro stradalo je u generaciji za manje od četiri godine. šestoro: otac, brat jedinac, dvije sestre i dvoje djece najstarije sestre. Stradali Diplomski rad na temu „Mogućnost su mi i djed, dva strica, dva brata od etičkog promišljanja Hajdegerove fun- strica i preko dvije stotine rođaka damentalne ontologije“ odbranio je - Iz predgovora knjige “Kad nemas- Blagojevića. u septembru 1987. godine. Prve tek stove u dnevnim novinama objavio je mo više sreće” Šta Vam je dalo snagu da početkom devedesetih godina prošlog Bio je mjesec maj i treća ratna go- nastavite dalje? Kako ste uopšte vijeka. dina. Često su padale kiše, a na u tome uspjeli? Radio je u raznim redakcijama, a od vrhovima okolnih planina još se bijelio - Borba za život je usađena u sva- snijeg. Uprkos lošem vremenu narod 1995. godine u podgoričkom grads- kom čovjeku. Teško je bilo. Kukala kom listu „Polis“ bio je novinar i ured- u Bukovcu, prvom naselju Blagojevica sam, plakala, dan-noć. Imala sam u Pivi, nije posustajao. Naviknut na nik unutrašnjo-političke rubrike. U sestru, ona je čuvala mene, a ja dnevnom listu „Vijesti“ od njegovog težak zivot i nevolje, radio je mar- nju. Poslije smo se udale i rodila ljivo, ponajvise oko stoke, a i neke osnivanja 1997. godine, bio je urednik je djecu. A za rane koje sam tada rubrika – društvo, crna hronika, regio- njive bile su vec posijane. Trebalo zadobila nema lijeka. je nekako preživjeti. Rekvizicija se ni, posebna izdanja, a godinama je bio morala dati ne samo partizanskoj U poznim godinama napisali zadužen za obuku mladih novinara. Od 2012. do 2015. godine bio je glavni nego i svakoj drugoj vojsci koja dođe ste knjigu “Kad nemasmo više urednik dnevnog lista „Blic Crna Gora“ u selo ili u susjedna sela. Ratu se jos sreće”, kome ste je posvetili? Tokom novinarske karijere, dobio je više nagrada - godišnju nagradu „Polisa“ nije nazirao kraj, a narod je živio u - Posvetila sam je našim povodom 40 godina izlaženja tog podgoričkog časopisa 2000. godine. Dobit- neprekidnom strahu i neizvjesnosti, i nik je i nagrade američkog Konzulata u Podgorici za feljton „Zašto propadaju priželjkivao slobodu. mučenicima, kako su nastradali na pravdi Boga. Da se njihova imena crnogorski biznismeni“, koji je objavljen u „Vijestima“, kao i godišnje nagrade pominju i posle mene. Da moja „Wild Beauty Award“, koju mu je dodijelila stručna komisija Ministarstva tur- djeca i svi oni koje to interesuje izma za specijalni dodatak „Ljeto“ objavljen u „Vijestima“. Tadić je pet godina znaju šta se desilo u Bukovcu 1943. i koga smo i kako izgubili. bio urednik časopisa Montenegro explorer, koji je distribuiran u cijeloj Evropi na nekoliko jezika i za koji je, takođe, dobio nagradu „Wild Beauty Award“. Kako provodite vrijeme? Kao autor ili koautor objavio je niz monografija i drugih publikacija vezanih za - Sad mi je najljepše. Gledam moju djecu živu i zdravu u slobodnoj zemlji i istoriju Crne Gore. Riječ je, pored ostalog, o monografiji „Magija traje“ (isto- priželjkujem srećnu budućnost mojoj unučadi. Kada sam sama obično nešto rija Nikšićkog pozorišta), odnosno prvoj knjizi štampanoj u nezavisnoj Crnoj čitam ili se čujem sa rođakama. Gori, monografiji „Vijek kraljevske Luke“ (istorija Luke Bar), te drugim pub- likacijama vezanim za istoriju, kulturu i tradiciju pojedinih crnogorskih gradova Koja je Vaša poruka čitaocima lista «Riječ Pive»? . - Da cijene slobodu, čuvaju mir i razumiju jedni druge. Davno je rečeno:” Ni u Autor je bestselera „Hronika zločina“ (monstruozna ubistva i mafijaški obračuni zlu se ne ponizi, ni u dobru ne uzvisi!” u Crnoj Gori od sredine XX vijeka do 2017. godine) koji je rasprodat za svega Antonije BOŠKOVIĆ (Riječ Pive, mart/april 2018) nekoliko dana. Tadić je stekao međunarodni sertifikat –ekspert u istraživačkom novinarstvu

222 223 na obuci u�� Sjedinjenim Američkim Državama 2002. godine, u organizaciji konzulata SAD u Podgorici i State department-a. Od osnivanja Fakulteta za sport i fizičko vaspitanje saradnik je u nastavi na predmetima Štampa i agencije, Pisanje za štampane medije (istraživačko no- vinarstvo) i Odnosi s javnošću.

Kuća Adžića u Plužinamai u kojoj je dva puta boravio Tito i Vrhovni štab

224 225 Mapa iz knjige Svetozara Tomića “PIva i Pivljani” (izdanje SANU Beograd, 1949. godine)

226