Tom 59 2010 Numer 1–2 (286–287) Strony 39–59

Home , Cirolana, Luckia, Satyrium (butterfly)

Piotr Jóźwiak, Tomasz Rewicz, Krzysztof Pabis

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii Uniwersytet Łódzki Banacha 12/16, 90-237 Łódź E-mail: [email protected] [email protected] [email protected]

INSPIRACJE I OSOBLIWOŚCI NAUKOWEGO NAZEWNICTWA ZOOLOGICZNEGO

WSTĘP

Świat przyrody z jego bogactwem form szczególne organizmy jak ich: krwistość lub oraz mnogością zachodzących w nim zjawisk bezkrwistość, pokrycie ciała (owłosienie lub od najdawniejszych czasów był obiektem pióra), liczbę nóg (dwu- lub czteronożność), zainteresowania ze strony człowieka. Już w czy obecność skorupy. Co więcej Arystote- starożytności podejmowane były próby ba- les w swoich badaniach nie ograniczał się dania różnorodności tego świata. Pojawiły jedynie do morfologii organizmów, lecz brał się pierwsze opisy roślin i zwierząt, a po- pod uwagę także ich inne właściwości takie szczególnym gatunkom zaczęto nadawać na- jak zachowanie: „Zwierzęta mogą być cha- zwy. Te gatunki, które wykazywały wzajemne rakteryzowane przez swój tryb życia, swoje podobieństwa, grupowano tworząc zalążki czynności, zwyczaje i części ciała”. Z systemu systematyki. Pierwotnie nazewnictwo i kla- klasyfikacji Arystotelesa do czasów współcze- syfikacja organizmów uwarunkowana była snych zachowały się takie nazwy jak Coleop- ich użytecznością dla człowieka — tym, czy tera (chrząszcze) oraz Diptera (muchówki), a są one jadalne, czy mają właściwości leczni- także stosowany jeszcze do niedawna podział cze, czy też stanowią zagrożenie jako trujące owadów na Pterygota (owady uskrzydlone) i bądź jadowite. Przykładem mogą być też nie- Apterygota (owady bezskrzydłe) (Mayr 1974, które współczesne plemiona z Ameryki Połu- Huxley 2009). dniowej. Indianie ci potrafią rozpoznawać i Na przestrzeni wieków, wraz z rozwojem nazwać szereg wykorzystywanych przez sie- metod badawczych, klasyfikacja i nazewnic- bie gąsienic różnych gatunków motyli. Nato- two roślin i zwierząt ewoluowały. Do postaci miast nieużyteczne postacie dorosłe określają szczególnie zasłużonych na tym gruncie zali- jednym słowem. czyć możemy Andrea Cesalpino, Johna Raya Pierwszym udokumentowanym systemem czy wreszcie Carla von Linne (Linneusza). klasyfikacji, który wykorzystywał szeroki za- Pierwszy z nich był włoskim botanikiem, kres właściwości opisywanych organizmów twórcą klasyfikacji opartej na naukowych (nie opierał się wyłącznie na cechach użyt- podstawach i uwzględniającej wnikliwe ba- kowych) jest stworzona przez Arystotelesa dania morfologii roślin. Ograniczeniem jego drabina bytów. Co ciekawe, Arystoteles w metody było jednak stosowanie niewielkiej swojej hierarchii uwzględniał również nie- liczby cech różnicujących poszczególne tak- ożywione elementy świata przyrodniczego. sony. Inspirowany pracą Cesalpina John Ray W świecie ożywionym oddzielał z kolei ro- udoskonalił system swojego poprzednika, śliny od istot, stawiając jednocześnie czło- zwiększając liczbę cech diagnostycznych. Po- wieka na szczycie drabiny. Wykorzystywał zwoliło to na stosunkowo precyzyjną identy- przy tym szereg kryteriów różnicujących po- fikację organizmów i sprawiło tym samym, 40 Piotr Jóźwiak i współaut.

że klasyfikacja stała się nieco bardziej natu- różnymi nazwami, a w wyniku dalszych ba- ralna. Istotną zasługą Raya jest również stwo- dań potwierdzone zostanie, że są one w rze- rzenie pierwszej koncepcji gatunku. Zgodnie czywistości synonimami obowiązuje zawsze z tą definicją gatunkiem określamy grupę ta, która była wcześniejsza (tzw. zasada prio- osobników posiadających pewne wspólne rytetu). Do warunków koniecznych przy opi- cechy, które zostaną przekazane potomstwu sywaniu nowego gatunku należy wyznacze- (Huxley 2009). nie osobnika (tzw. holotypu), który będzie Kolejnym krokiem milowym w rozwoju stanowił swego rodzaju wzorzec tego wła- systematyki była metoda klasyfikacji stworzo- śnie gatunku. Istotnym jest, by w publikacji na przez Carla von Linne. Obejmujący zaled- określić miejsce, z którego pochodzi holotyp wie pięć rang (królestwo, klasa, rząd, rodzaj i (locus typicus), a także miejsce, w którym gatunek) system pozwalał na ich szybką i ła- jest on przechowywany. Od niedawna wyma- twą identyfikację. Podstawą tej hierarchii jest gane jest przy tym, by okaz holotypowy zde- binominalne nazewnictwo, co oznacza, że ponowany był w instytucji ogólnodostępnej każdemu opisanemu gatunkowi przypisana dla badań naukowych (Mayr 1974, Matile i jest dwuczłonowa nazwa. Jej pierwszy człon współaut. 1993, Winston 1999, Internatio- określa rodzaj, do którego należy organizm, nal Code). Ciekawym wyjątkiem jest opisa- a drugi jest jego nazwą gatunkową (Mayr ny niedawno gatunek legwana (Conolophus 1974, Huxley 2009). marthae Gentile et Snell 2009) z Wysp Ga- Współczesna systematyka dąży do tego, lapagos. Ze względu na niewielką liczebność aby w miarę możliwości odzwierciedlać rze- populacji tego gada (około 200 osobników) czywiste relacje filogenetyczne pomiędzy or- i areał występowania nie przekraczający ganizmami. Jednak pomimo znacznego roz- 25km2 zdecydowano się wypuścić okaz ty- woju, który dokonał się w tej dziedzinie od powy do naturalnego środowiska. Wykonane czasów Linneusza, upowszechniona przez zostały dokładne pomiary morfologiczne, po- niego binominalna nomenklatura stosowana brano także próbki krwi i przeprowadzono jest również w dzisiejszych czasach. Należy analizy molekularne, po czym zaopatrzono przy tym dodać, że dla ujednolicenia zasad go w nadajnik. Holotyp zostanie zakonser- tworzenia nazw, wprowadzony został system wowany dopiero po naturalnej śmierci tego przepisów zawartych w Międzynarodowym osobnika (Gentile i Snell 2009). Kodeksie Nomenklatury Zoologicznej (obec- Mimo wprowadzenia pewnych regulacji nie obowiązuje czwarta edycja Kodeksu opu- w stosowaniu nazewnictwa, badacze przy blikowana w 1999 r.) (Winston 1999, Inter- opisie nowego dla nauki taksonu posiadają national Code). Zgodnie z jego podstawo- dużą swobodę w doborze jego nazwy. Często wymi wytycznymi nazwa rodzajowa powinna odzwierciedlają one cechy budowy morfolo- być rzeczownikiem i pisana jest zawsze wiel- gicznej opisywanego organizmu, jego zacho- ką literą. Z kolei nazwa gatunkowa może być wanie, miejsce występowania lub środowi- rzeczownikiem lub przymiotnikiem i pisana sko życia. Zdarza się także, że nadana nazwa jest małą literą. Zalecane jest by obie pocho- ma na celu uhonorowanie konkretnej osoby. dziły z języka łacińskiego, w innym wypadku Coraz częściej jednak badacze szukają inspi- powinny mieć formę zlatynizowaną. Obok racji wśród postaci z mitologii, literatury, fil- nazwy podawane jest zawsze nazwisko oso- mu oraz świata popkultury, czy polityki. Licz- by, która opisała dany takson oraz data pu- ne są również przykłady, gdy taksonomowie blikacji, w której opis ten został zawarty. W prześcigają się w dziwnym brzmieniu nazw, przypadku, gdy gatunek zostanie przeniesio- rekordach ich długości i w stosowaniu gier ny do innego rodzaju nazwisko autora oraz słownych. W takich przypadkach etymologia datę podaje się w nawiasie. Jeśli natomiast i uzasadnienie doboru nazwy może niejedno- ten sam gatunek zostaje opisany pod dwiema krotnie budzić zdziwienie.

CZEGO MOŻEMY SIĘ DOWIEDZIEĆ O GATUNKU Z JEGO NAZWY?

Wiele nazw odnosi się do rozmaitych się w wielu grupach zwierząt takie jak: sy- cech wyglądu zwierząt, ich trybu życia, miej- lvestris/sylvaticus — leśny (np. motyl Thyme- sca występowania lub szczególnych właści- licus Hubner, 1819, mysz Apodemus Kaup, wości. Wśród tych wskazujących środowisko 1829), hortensis — ogrodowy (chrząszcz Ca- życia są nazwy gatunkowe, które powtarzają rabus Linnaeus, 1758, ślimak Cepaea Held, Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 41

1838, wij Cryptops Leach, 1814), campestris Duża grupa gatunków ma nazwy pocho- — polny (świerszcz Gryllus Linnaeus, 1758, dzące od ich roślin żywicielskich. Jest to chrząszcz Cicindela Linnaeus, 1758, błon- szczególnie częste w przypadku owadów jak kówka Tenthredo Linnaeus, 1758), domesti- np. u motyli: Sphinx pinastri Linnaeus, 1758 ca/domesticus — domowy (świerszcz Ache- (Pinus — sosna), Agrius convolvuli Linnaeus, ta Linnaeus, 1758, mucha Musca Linnaeus, 1758 (Convolvulus — powój), Lasiocampa 1758, wróbel Passer Brisson, 1760), terre- quercus Linnaeus, 1758 (Quercus — dąb), stris — ziemny/lądowy (dżdżownica Lumbri- i chrząszczy: Melasoma populi (Linnaeus, cus Linnaeus, 1758, trzmiel Bombus Latreil- 1758) (Populus — topola), Apoderus coryli le, 1802) oraz aquaticus/aquatica — wodny, Dejean, 1821 (Corylus — leszczyna). Istnie- (skorupiak równonogi Asellus, Geoffroy et ją też nazwy odzwierciedlające inne rodzaje St. Hilaire, 1764, pająk Argyroneta Latreille, pokarmu, jak u żyjących na padlinie owadów 1804, chrząszcz Helophorus Fabricius, 1775, takich jak mucha ścierwica Sarcophaga Me- ptak Rallus Linnaeus, 1758). Nazwy gatun- igen, 1826 oraz chrząszcze grabarze Nicro- kowe: maritimus/maritimum — morski, czę- phorus Fabricius, 1775 i Necrodes Leach, sto pojawiają się dla podkreślenia związków 1815 (Buszko 1997, Hurka 2005). Wśród z tym siedliskiem gatunków z grup zwierząt pasożytów nazwy mogą informować o żywi- zwykle niezwiązanych z morzem. Przykładem cielu, jak w przypadku wszoła Columbicola tego może być szczeciogonek Petrobius (Le- columbae (Linnaeus, 1758), pasożyta gołębi ach, 1809), czy wieloszczet Aeolosoma We- (Columba), czy tasiemca psiego Dipylidium stheide et Bunke, 1970 jedyny żyjący w mo- caninum (Linnaeus, 1758) będącego między rzu przedstawiciel typowo słodkowodnej ro- innymi pasożytem psa (Canis), a nawet o na- dziny Aeolosomatidae (Rouse i Pleijel 2001). rządzie w jakim pasożytują, jak w przypadku Niekiedy można też znaleźć dokładniejsze motylicy wątrobowej Fasciola hepatica (Lin- określenia wskazujące habitat jak np. nazwa naeus, 1758), której nazwa pochodzi od wą- wieloszczeta Perkinsiana littoralis (Hartman, troby (łac. hepar, hepatis) (Niewiadomska i 1967) odnosząca się do strefy litoralnej. współaut. 2001). Nazwy mogą nas informować o zasię- Nieprzebranych możliwości nadawania gu gatunku lub miejscu, w którym był on nazw dostarczył wygląd opisywanych zwie- odnaleziony po raz pierwszy. Niektóre od- rząt. Szereg z nich odnosi się do ich koloru, noszą się do państw, jak u gatunku pa- kształtu ciała lub jego elementów, a także jęczaka Charinus australianus (L. Koch, wielkości. Chrząszcz z rodziny kózkowa- 1867) czy gatunku ibisa Nipponia nippon tych, którego samica ma intensywnie czer- (Temminck, 1835) (Nippon = Japonia). wone ubarwienie, to Leptura rubra (Linna- Inne, do jednostek administracyjnych jak: eus, 1758) (łac. rubra — czerwony), rudawo rodzaj węża Arizona Kennicott in Baird, ubarwiony ślinik wielki po łacinie nazywa 1859 oraz rodzaj pluskwiaka Texas Kirkal- się Arion rufus (Linnaeus, 1758) (łac. rufus dy, 1904, miast — Gammarus varsoviensis — rudy), ropucha zielona nosi nazwę Bufo Jażdżewski, 1975 (Warszawa) czy nawet zu- viridis Laurenti, 1768 (łac. viridis — zielo- pełnie niewielkich obszarów — skoczogonek ny), czarno ubarwiona mrówka hurtnica po- Tetradontophora bielanensis Waga, 1842 spolita to Lasius niger (Linnaeus, 1758) (łac. (Lasek Bielański). Innym gatunkiem, którego niger — czarny), a mający fioletową obwód- nazwa pochodzi od miejsca jest szrotówek kę na ciele biegacz fioletowy to Carabus kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella violaceus Linnaeus, 1758 (łac. viola — fio- Deschka et Dimic, 1986). Związana jest ona letowy). Wiele gatunków zawdzięcza swoje z miejscowością Ohryd w Macedonii, gdzie nazwy obecności na ciele plam o specyficz- po raz pierwszy złapano tego motyla. Praw- nych kształtach lub o stałej liczbie. Dobrym dopodobnie jest to jednak gatunek pocho- przykładem są tu biedronki, wśród których dzący z Azji, który obecnie skutecznie roz- nierzadko nazwa gatunkowa wskazuje licz- przestrzenia się po całej Europie, niszcząc bę kropek na pokrywach: Adalia bipunctata rosnące w parkach i ogrodach kasztanowce (Linnaeus, 1758) (2 kropki), Coccinella sep- (Gilbert i współaut. 2005). Przykładem en- tempunctata Linnaeus, 1758 (7 kropek) czy demitu, którego nazwa odnosi się do zasię- Psyllobora vigintiduopunctata (Linnaeus, gu występowania, jest karpacki podgatunek 1758) (22 kropki). Motyle rusałka ceik Poly- z rzędu prostoskrzydłych Miramella (C.) eb- gonia c-album (Linnaeus, 1758) i Satyrium neri carpathica Čejchan, 1958 (Kocarek i w-album (Knoch, 1782) zawdzięczają swoje współaut. 2005). nazwy obecnym na spodzie tylnych skrzydeł 42 Piotr Jóźwiak i współaut. białym plamom, odpowiednio w kształcie litery C i W, a niewielka porcelanka Cypraea ziczac Linnaeus, 1758 ma na powierzchni muszli charakterystyczne zygzaki (Abbot i Dance 1990, Chinery 2007). Nazwy mogą również odzwierciedlać rozmiary ciała zwierzęcia. Największy małż z rodziny przegrzebkowatych został opisany jako Pecten maximus (Linnaeus, 1758), znacznych rozmiarów ślimak, przedstawiciel skrzydelnikowatych to Strombus gigas Lin- naeus, 1758, największy znany rodzaj mał- żoraczka to Gigantocypris Skogsberg, 1920, a największy chrząszcz świata to Titanus giganteus (Linnaeus, 1771). Z kolei jeden z Ryc. 2. Chrząszcz z rodziny biegaczowatych najmniejszych europejskich motyli dziennych Mormolyce phyllodes — okaz ze zbiorów Mu- to Cupido minimus (Fuessly, 1775), a zale- zeum Przyrodniczego Uniwersytetu Łódzkiego dwie półtoramilimetrowy, znany z naszego (fot. K. Pabis). kraju ślimak to Punctum pygmaeum (Dra- występujące u wybrzeży tego kraju to Co- parnaud, 1801). Natomiast chrząszcz mający lumbarium pagoda Lesson, 1831 oraz Latia- najdłuższe ze wszystkich przedstawicieli tego xis pagodus Adams, 1853. Natomiast muszla rzędu odnóża pierwszej pary nosi nazwę ślimaka Architectonica perspectiva (Linna- Acrocinus longimanus (Linnaeus, 1758) (łac: eus, 1758), której wewnętrzna krawędź doł- longus, longi — długi, manus ręka) (Ryc. 1) ka osiowego przypomina kręcone schody, (Abbbot i Dance 1990, Stanek 1990, Tolman przywodzi na myśl dzieło architekta (Abbot i Lewington 2007). i Dance 1990). Z kolei chrząszcz Mormoly- Niektóre zwierzęta przypominają swoim ce phyllodes Hagenbach, 1825 do złudzenie kształtem rozmaite przedmioty przywodząc przypomina liść (gr. phyllon — liść) (Ryc. 2) na myśl ciekawe skojarzenia, co znalazło od- Niektóre zwierzęta w całości lub w czę- zwierciedlenie w ich nazwach. Małże z rodza- ści są podobne do innych. Przypominający ju Cardium Linnaeus, 1758 (sercówki) mają błonkówki motyl z rodziny przeziernikowa- muszle, które składają się w kształt serca (gr. tych Sesia apiformis Clerck, 1759 zawdzię- kardía — serce), a muszla małży z rodzaju cza swoją nazwę słowom apis — pszczoła i Malleus Lamarck, 1799 przypominają młotek forma — kształt. Turkuć podjadek Gryllotal- (łac. malleus). Niewielki głowonóg o zwinię- pa gryllotalpa (Linnaeus, 1758) wyglądem tej spiralnie muszli wewnętrznej to Spirula przypomina blisko z nim spokrewnionego spirula (Linnaeus, 1758), a ślimaki o musz- świerszcza (Gryllus Linnaeus, 1758), nato- lach przypominających japońskie pagody i miast jego tryb życia oraz przystosowane do drążenia podziemnych tuneli odnóża pierwszej pary upodabniają go do kreta (Talpa Linnaeus, 1758) (Chinery 2007). Podobnie jest w przypadku niedawno odkrytego rzę- du owadów Mantophasmatodea i należące- go do niego rodzaju Mantophasma Klass, Zompro, Kristensen et Adis, 2002. Przedsta- wiciele tego rzędu przypominają bowiem za- równo modliszki (Mantodea) jak i straszyki (Phasmida) (Klass i współaut. 2002). Jeden z największych krajowych chrząszczy jelonek rogacz Lucanus cervus (Linnaeus, 1758), u samców którego występują duże żuwaczki, wykorzystywane w walce z innymi samcami Ryc. 1. Chrząszcz z rodziny kózkowatych Acro- (Ryc. 3), zawdzięcza nazwę jeleniowi (Ce- cinus longimanus — okaz ze zbiorów Muzeum rvus Linnaeus, 1758). Podobne przykłady Przyrodniczego Uniwersytetu Łódzkiego (fot. znaleźć można wśród mięczaków. Muszle K. Pabis). niektórych ślimaków przypominają kształtem inne zwierzęta lub stwory mitologiczne. Por- Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 43

E. chrysorrhoea (Linnaeus, 1758) i S. carcha- rias (Linnaeus, 1758). W tworzeniu nazw istotne mogą być spe- cyficzne zachowania lub właściwości danego gatunku. Modliszka europejska, składająca podczas polowania odnóża pierwszej pary jak do modlitwy, nie jest wprawdzie religijna, ale właśnie stąd pochodzi jej nazwa Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Natomiast mają- cy zdolność do nocnego świecenia chrząszcz świetlik to Lampyris noctiluca (Linnaeus, 1767) (od gr: lampter — łuczywo, łac: noctus — noc i lux, lucis — światło). Ślimak śmieciar- ka Xenophora Fischer, 1807 (od gr. ksénos — obcy, pherein — nosić) zawdzięcza swo- ją nazwę zdolności przylepiania do swojej muszli rozmaitych przedmiotów, począwszy Ryc. 3. Samiec jelonka rogacza (Lucanus ce- od kamieni, ziaren piasku i innych muszli, a rvus) (fot. R. Jaskuła). na kawałkach szkła, czy kapslach od butelek kończąc. Nawet takie cechy jak długość ży- celanki Cypraea caputserpentis (Linnaeus, cia mogą być zawarte w nazwie zwierzęcia. 1758) i C. caputdraconis Melvill, 1888 przy- Jętki Ephemera Linnaeus, 1758 i Ephemerel- pominają odpowiednio: głowę węża i głowę la Walsh, 1862, noszą nazwy podkreślające smoka. Kształt muszli ślimaka Lambis scor- efemeryczność ich życia, natomiast zdolna pius (Linnaeus, 1758) z rodziny Strombidae do długotrwałych migracji szarańcza nazy- do złudzenia przypomina skorpiona (Ryc. 4), wa się Locusta migratoria (Linnaeus, 1758) a niewielki śródziemnomorski ślimak Aporr- (Abbot i Dance 1990, Chinery 2007). Z na- hais pespelecani (Linnaeus, 1758) ma muszlę zwy możemy się też dowiedzieć jakie dźwię- w kształcie nogi pelikana (pes — noga, Pele- ki wydaje dane zwierzę. Jest tak w przy- canus — pelikan). Natomiast muszla walcono- padku kukającej kukułki Cuculus Linnaeus, ga Dentalium elephantinum Linnaeus, 1758 1758 (Jonsson 1998), czy charakterystycznie przywodzi na myśl ciosy słonia. Odniesienia skrzeczącego gekona Gekko Laurenti, 1768 te mogą również dotyczyć ubarwienia. Na- (Mertz i współaut. 2005). Znane są także na- krapiana powierzchnia muszli porcelanki Cy- zwy nadane ze względu na użyteczność pew- praea pantherina Lightfoot, 1786 przypomi- nych gatunków z punktu widzenia człowie- na futro pantery (Abbot i Dance 1990). ka. Ślimak Plicopurpura patula (Linnaeus, W celu podkreślenia podobieństwa jedne- 1758) był wykorzystywany przez Indian w go gatunku do drugiego stosowano też nieco Ameryce Środkowej do barwienia tkanin na inny zabieg. Gatunki takie jak ćma z rodziny purpurowo. W basenie Morza Śródziemnego brudnicowatych Euproctis similis (Fuessly, podobnym przykładem jest Purpura haema- 1775) i chrząszcz z rodziny kózkowatych Sa- stoma (Linnaeus, 1767) [obecnie Stramonita perda similis Laicharting, 1784 (łac. similis haemastoma (Linnaeus, 1767)], której na- — podobny) zawdzięczają swoje nazwy bar- zwa pochodzi od wykorzystywanego przez dzo dużemu podobieństwu do odpowiednio Fenicjan barwnika — purpury tyryjskiej. Na- tomiast niewielka porcelanka Cypraea mone- ta Linnaeus, 1758 swoją nazwę zawdzięcza temu, że była środkiem płatniczym w staro- żytnych Chinach, a od XI w. n. e. również na części terytoriów Afryki (Samek 2004). W niektórych przypadkach nazwa zwie- rzęcia nie odzwierciedla jednak cech jego wyglądu, miejsca występowania czy środo- wiska życia, a wręcz przeciwnie może wpro- wadzić w błąd. Dobrym tego przykładem jest żyjąca na Nowej Gwinei cudowronka Para- Ryc. 4. Przypominająca skorpiona muszla ślima- disaea apoda Linneusz, 1758, której nazwa ka Lambis scorpius (fot. K. Pabis). gatunkowa sugeruje, że ptak ten nie posia- 44 Piotr Jóźwiak i współaut.

zjawiska fizycznego. W zakonserwowanych okazach pigment uległ zniszczeniu, co uwi- doczniło niebieską barwę strukturalną (Par- ker 2006). Nieadekwatną do wyglądu zwie- rzęcia nazwę spotkać możemy również u australijskiej biedronki Epilachna vigintiocto- punctata pardalis (Boisduval, 1835). Tłuma- czenie z łacińskiego ‘vigintiocto’ — 28 oraz ‘punctum’ — kropka, wskazywać mogłoby, że na jej pokrywach skrzydłowych znajduje się 28 kropek. U większości przedstawicieli tego podgatunku obecnych jest jednak 26 kropek. Zgodna z rzeczywistością nazwa brzmiałaby więc „vigintisexpunctata” (Richards 1983). Nazwa może też błędnie sugerować miejsce występowania danego zwierzęcia. Za- Ryc. 5. Przybyszka amerykańska (Periplaneta sięg zagrożonego wyginięciem podgatunku americana) synantropijny karaczan, będący lamparta Panthera pardus japonensis Gray, przykładem na to, że nazwa nie zawsze wska- 1862 jest ograniczony wyłącznie do obsza- zuje właściwe pochodzenie zwierzęcia (fot. R. ru wschodnich Chin. Na uwagę zasługuje Jaskuła). fakt, że polska nazwa tego gatunku to lam- da nóg (łac: apoda — beznogi). Gatunek ten part chiński. Podobnie jest w przypadku au- całe swoje życie miał rzekomo spędzać w stralijskiego węża zdradnicy śmiercionośnej locie. W rzeczywistości okazało się, że ptaki Acanthophis antarcticus (Shaw, 1794). Choć te posiadają dobrze rozwinięte nogi, a całe słowo antarcticus pochodzi od łacińskich nieporozumienie wynikało z faktu, że do ante — przeciw oraz arcticus — północny i opisu wykorzystano skóry osobników, któ- może wskazywać na półkulę południową, to rym w procesie preparowania zostały one jednak sugeruje występowanie tego zwierzę- usunięte (Muzinic i współaut. 2009). Warta cia w Antarktyce. Przybyszka amerykańska uwagi jest też historia opisania rzekotki au- Periplaneta americana (Linnaeus 1758) jest stralijskiej, zwanej rzekotką White’a, Litoria rozprzestrzeniona niemalże na całym świe- caerulea (White, 1790). Jej zielony kolor cie, uważa się jednak, że wywodzi się ona z sprawia, że doskonale maskuje się ona w ko- Afryki, a nie z kontynentu amerykańskiego ronach drzew. Skąd więc wzięła się nazwa (Ryc. 5). Może zdarzyć się, że nazwa może gatunkowa tego płaza? Określenie „caerulea” błędnie określać nawet sposób rozrodu ga- (od łacińskiego caeruleus) oznacza błękitny i tunku. Wydawać by się mogło, że znana miało pierwotnie odnosić się do barwy tego wśród akwarystów brzanka Barbus vivipa- zwierzęcia. Przy opisie wykorzystano jednak rus Weber, 1897 jest zwierzęciem żyworod- okazy muzealne i nie wzięto pod uwagę, że nym (łac. viviparus — żyworodna). Okazuje ich właściwy kolor uległ zmianie po kon- się jednak, że jest to gatunek składający jaja serwacji w alkoholu. Zielona barwa jest wy- (Skelton 2001). padkową nakładania się żółtego pigmentu i

OD MITÓW I LEGEND DO WSPÓŁCZESNEJ POPKULTURY

Począwszy od Linneusza, znaczącym źró- ki Athene noctua (Scopoli, 1769). Dodatko- dłem inspiracji w nazewnictwie biologicz- wo słowo noctua oznacza w języku łaciń- nym były mitologie, a w szczególności mi- skim dosłownie sowę. Widłonóg z rodzaj tologia grecka. Imiona bóstw tego panteonu Cyclops Müller, 1776 posiada, tak samo jak dały początek licznym nazwom rodzajowym jego mityczny odpowiednik, tylko jedno i gatunkowym. W wielu przypadkach nazwy oko (oko naupliusowe). Ramiona wężowi- odnoszą się do mitologicznych postaci, ich dła Gorgonocephalus caputmedusae (Lin- wyglądu oraz innych cech. naeus, 1758) zostały utożsamione z wieńca- Będąca symbolem mądrości sowa była mi węży na głowie (łac. caput, gr. kephalē jednym z atrybutów Ateny, stąd łacińska — głowa) najstraszniejszej z gorgon — Me- nazwa stosunkowo rzadkiej w Polsce pójdź- duzy. Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 45

Ślimak z rodziny porcelankowatych Cy- można rozszyfrować nazwy motyli z rodzaju praea argus Linnaeus, 1758 ma nazwę po- Argynnis: A. pandora (Denis et Schiffermül- chodzącą od imienia mitycznego stuokie- ler, 1775), A. aglaja (Linnaeus, 1758), A. la- go olbrzyma Argusa. Muszla tej porcelanki odice (Pallas, 1771). Pandora była pierwszą pokryta jest licznymi okrągłymi, przypomi- kobietą na Ziemi, znaną ze swojego słynnego nającymi oczy plamkami. Ćma zmierzchni- posagu w postaci beczki, w której zamknię- ca trupiagłówka (Acherontia atropos (Lin- te były wszystkie nieszczęścia świata. Aglaja naeus, 1758)) nazwę zawdzięcza wyraźnie to ukochana Heraklesa, a Laodike, to córka widocznemu wizerunkowi ludzkiej czaszki króla Priama. Równie dobrym przykładem na grzbietowej stronie ciała. Wywodzi się są dostojki, przedstawiciele rodzaju Boloria: ona od mitologicznej rzeki Acheron, która B. euphrosyne (Linnaeus, 1758) i B. selene płynęła przez krainę umarłych Hades, oraz (Denis et Schiffermüller, 1775). Euphrosyne od imienia jednej z Mojr — Atropos. Mojry to jedna z Charyt, bogiń wdzięku, które ob- były córkami Zeusa, boginiami losu ludzkie- darzały ludzi urodą i opiekowały się ucztami go, urodzin i śmierci, które plotły nić życia. i zabawami. Natomiast Selene to bogini księ- Atropos była tą z sióstr, która odpowiadała życa. Podobnie jest wśród oczennic. Nazwa za przecięcie tej nici. Z kolei nazwa jednego Arethusana arethusa (Denis et Schiffermül- z największych chrząszczy świata, potężnie ler, 1775) pochodzi od imienia nimfy Are- wyglądającego Dynastes hercules (Linnaeus, thusy zamienionej przez Artemidę w źródło, 1758), pochodzi od mitycznego siłacza He- a nazwa Hipparchia semele (Linnaeus, 1758) raklesa. Mający zewnętrzną muszlę przypo- odnosi się do Semele, matki boga wina Dio- minającą kadłub statku, pelagiczny głowonóg nizosa (Piszczek 1990, Emmet 1991, Tolman i Argonauta argo Linnaeus, 1758, zawdzięczą Lewington 2007). nazwę wyprawie Argonautów po złote runo Imiona mitologicznych postaci można na statku Argo. Występujący w Ameryce Po- znaleźć także wśród nazw rusałek, jak choć- łudniowej i Środkowej drapieżny ptak Har- by u pospolitego, europejskiego motyla rusał- pia harpyja (Linnaeus, 1758) swoją nazwą ki pawika (Inachis io (Linnaeus, 1758)). Io nawiązuje do mitycznych bóstw, Harpii, ma- była kapłanką Hery i kochanką Zeusa, którą jących postać półkobiet, półptaków o moc- Hera z zazdrości zamieniła w krowę i uwię- nych szponach. Natomiast dwa poruszające ziła pod strażą olbrzyma Argusa (modraszek się lotem szybowcowym kopalne gady zosta- Plebejus argus (Linnaeus, 1758)). Ten ostatni ły nazwane od imion Ikara (Icarosaurus Col- otwiera też wielką plejadę męskich postaci bert, 1970) i Dedala (Daedalosaurus Carroll, mitologicznych upamiętnionych w świecie 1978) (Colbert 1970, Abbot i Dance 1990, motyli. Nazwy gatunkowe modraszków Ple- Piszczek 1990, Buszko 1997, Evans 2009). bejus idas (Linnaeus, 1761) i Polyommatus Nieprzypadkowo również niektóre nazwy daphnis (Denis et Schiffermüller, 1775) czy odnoszą się do mitycznych nimf. W mitologii oczennicy Coenonympha oedippus (Fabri- greckiej nimfy były postaciami związanymi z cius, 1787), to imiona postaci z mitologii przyrodą i jej zjawiskami. Znane były między greckiej: Dafnisa (syna posłańca bogów Her- innymi nimfy wodne, leśne, łąkowe oraz gór- mesa), Idasa (członka wyprawy Argonautów) skie. Stały się one źródłem nazw dla niewiel- i w końcu znanego wszystkim Edypa. Bardzo kiej ważki Pyrrhosoma nymphula (Sulzer, często im motyl piękniejszy i dostojniejszy, 1776), a także bardzo nietypowego motyla tym ważniejsza mitologiczna postać służy mu Nymphula Schrank 1802, którego gąsienice za patrona. Piękne, duże niepylaki (Parnas- są związane ze środowiskiem wodnym. Od sius apollo (Linnaeus, 1758) i P. mnemosyne nimf morskich, Nereid, pochodzi nazwa ro- (Linnaeus, 1758)) zawdzięczają swoje nazwy dziny wieloszczetów Nereidae, oraz należą- odpowiednio imionom boga słońca oraz mat- cego do niej rodzaju Nereis Linnaeus, 1758 ki muz (Piszczek 1990, Emmet 1991, Tolman (Piszczek 1990). i Lewington 2007). Innymi oryginalnymi po- Wiele najpiękniejszych, delikatnych i mysłami zaczerpniętymi z greckiego pante- zwiewnych europejskich motyli dziennych onu są nazwy rodzaju motyla z podrodziny zawdzięcza swoje nazwy imionom pięknych, Riodinidae — Hades Westwood, 1851 i rodza- mitycznych, greckich księżniczek, nimf, bo- ju ślimaka Hermes Montfort, 1810 (obecnie giń, a także bogom, olbrzymom i herosom. Conus Linnaeus, 1758), nazwanego jak na Trzeba przyznać, że mało które inne zwierzę- ironię imieniem posłańca bogów. ta bardziej kojarzą się ze słoneczną i piękną Źródłem nazw stały się też postacie z in- atmosferą starożytnej Grecji. Bardzo łatwo nych mitologii, podań i legend. Z mitologii 46 Piotr Jóźwiak i współaut. skandynawskiej wywodzą się takie nazwy jak jurajski ichtiozaur Aegirosaurus Bardet et Fernandez, 2000 odnoszący się do imienia olbrzyma Äegira uosabiającego gniew oceanu, czy nazwa kopalnego ssaka z paleocenu Ra- gnarok Van Valen, 1978 związana ze zmierz- chem bogów — Ragnarök. Nazwy motyli Bo- loria thore (Hübner, 1803) i B. frigga (Thun- berg, 1791) nawiązują odpowiednio do boga grzmotów i błyskawic Thora i bogini Frigg, żony Odyna (Słupecki 2006). Natomiast z mitologii egipskiej wywodzi się nazwa kopalnych głowonogów (Ammo- noidea Zittel, 1884). Ich skręcone, przypomi- nające baranie rogi muszle, odnoszą się do Ryc. 6. Krewetka z rodzaju Lucifer (fot. M. Bła- postaci boga Amona, prezentowanego jako żewicz-Paszkowycz). człowiek z głową barana. Do Sfinksa, symbo- lu władzy przedstawianego jako lew z głową Hubbs et Bailey, 1947 też odnoszą się do tej człowieka, nawiązuje nazwa motyla z rodzi- postaci. Osobliwym połączeniem mitologii ny zawisakowatych, z rodzaju Sphinx Linna- greckiej i chrześcijańskiej jest południowo- eus, 1758. Gąsienice tych motyli przybierają amerykański motyl z rodziny Nemeobiidae charakterystyczną pozycję przypominającą tę Styx infernalis Staudinger, 1875, który łączy postać. Z kolei nazwa rodzajowa chrząszcza z w sobie nazwę rzeki Styks i chrześcijańskie- rodziny kózkowatych Anubis Thomson, 1864 go piekła (łac. inferno) (Walter 2006). pochodzi od imienia boga zmarłych Anubisa Nawiązaniem do legend jest modliszka z (Lipińska i Marciniak 1986). rodzaju Empusa Illiger 1798, która przypo- Do mitologii hinduskiej nawiązuje nazwa mina zachowaniem i wyglądem Empuzy, ko- plioceńskiego ssaka Stegodon ganesa (Fal- biece demony wysysające z mężczyzn ich siły coner et Cautley, 1846), który przypomina witalne. Empuzy wywodziły się z mitologii słonia. Zawdzięcza on nazwę hinduskimu starożytnej Grecji, jednak swój pełny obraz bóstwu mądrości i sprytu o imieniu Gane- uzyskały znacznie później. Stały się jednymi śa, przedstawianemu jako człowiek z głową z pierwszych postaci uosabiających wampiry słonia (Jakimowicz-Shah i Jakimowicz 1982). (Petoia 2003). Do postaci wampira nawiązu- Przedstawicielem mitologii maoryskiej jest ją też nazwy wielu innych zwierząt takich jak bóg morza Tangaroa, upamiętniony w na- np. nietoperzy: Vampyrodes Thomas, 1900 i zwie pająka Tangaroa Lehtinen, 1967, a Vampyressa Thomas, 1900. Do wampirów i środkowoamerykański pierzasty wąż Quetzal- jednocześnie do piekła odnosi się nazwa głę- coatl (Frankowska 1987) skojarzył się biolo- bokowodnego głowonoga Vampyroteuthis gom z pterozaurem Quetzalcoatlus Lawson, infernalis Chun, 1903 (Ryc. 7). Podobnie jest 1975. w przypadku nawiedzających niemowlęta Ze Starego Testamentu wywodzą się na- słowiańskich Kikimor. Według podań demo- zwy jednego z największych znanych chrząsz- ny te plotły przędzę i często można je było czy Goliathus goliatus (Linnaeus, 1771), spotkać na bagnach (Petoia 2003), co skoja- upamiętniającego filistyńskiego wojownika rzyło się taksonomom z pająkiem Kikimora Goliata, czy nawiązującego do arki Noego palustris Eskov, 1988 (łac. palustris — ba- gatunku małża Arca noae Linnaeus, 1758. gienny) Szereg nazw związanych jest z postacią Sza- W świecie folkloru i mitów możemy zna- tana. Przykładem może tu być głębokowodna leźć również nawiązania do amerykańskiej ryba Lucifer Doderlein, 1882 (obecnie Photo- Wielkiej Stopy i legendy Himalajów — Yeti. nectes Günther, 1887), której nazwa odnosi Dwa gatunki chrząszczy z rodziny biegaczo- się do jej organów świetlnych (Gibbs 1984). watych Agra sasquatch Erwin, 1982 oraz Lucyfer znaczy dosłownie niosący światło Agra yeti Erwin, 1982 zostały nazwane ze (łac. lux: światło oraz ferre: nieść). Podob- względu na obecność u nich dużych stóp nie jest z krewetką Lucifer Thompson, 1829 (Erwin 2000). Z kolei nawiązania do brytyj- (Ryc. 6). Nazwy przedstawiciela skorpenowa- skiej legendy o Królu Arturze i Rycerzach tych Mephisto Tyler, 1966, i żyjącej głęboko Okrągłego Stołu możemy odnaleźć w na- w źródłach artezyjskich ryby z rodzaju Satan zwach rodzajowych zarówno trylobita Merli- Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 47

Nawiązywano też do innych postaci z literatury. Zapewne Victor Hugo, autor Dzwonnika z Notre Dam nie przypuszczał, że bohater jego książki, Quasimodo, będzie żył również poza jej kartami. Na Hawajach możemy się natknąć na pająka Tetragnatha quasimodo Gillespie, 1992. Do tej postaci odnosi się także nazwa błonkówki z rodziny Diapriidae (Stylaclista quasimodo Early, 1980) oraz nazwa skorupiaka z rzędu równo- nogów Pseudione quasimodo Boyko et Wil- liams, 2004, który na grzbietowej stronie ciał posiada twór przypominający garb (Boyko i Wiliams 2004). Nawet Pinokio, sympatycz- Ryc. 7. Głębokowodny głowonóg Vampyroteu- ny bohater powieści Carlo Collodiego, został this infernalis (rys. P. Jóźwiak). upamiętniony jako gatunek północno-ame- rykańskiego pająka Walckenaeria pinocchio nia Fortey et Owens 1987, jak i jurajskiego (Kaston, 1945). ichtiozaura Excalibosaurus McGowan, 1986. Popularność, jaką osiągnęły książki o Rostrum tego prehistorycznego gada przy- przygodach młodego czarodzieja Harrego pomina pokrojem miecz (McGowan 2003). Pottera, dodatkowo spotęgowana serią ada- Co więcej, jego szczątki zostały odnalezione ptacji filmowych, na pewno znajdzie od- w zachodniej Anglii, miejscu gdzie miał się zwierciedlenie w nowych nazwach. Pierw- znajdować słynny Camelot (Gąssowski 1979). szym tego zwiastunem jest dinozaur Draco- Upamiętniona została także, bliższa naszej rex hogwartsia Bakker, Sullivan, Porter, Lar- kulturze, Baba Jaga, której nazwę zawdzię- son et Saulsbury, 2006 (dosłownie król smo- cza niewielka muszka owocowa Paroxyna ków z Hogwartu), nawiązujący do Szkoły Ma- babajaga Hering, 1938 (zsynonimizowana z gii i Czarodziejstwa. Należy się spodziewać, Campiglossa messalina (Hering, 1937)). Na- że ten temat będzie jeszcze niejednokrotnie leży się jedynie zastanowić nad powodem wykorzystywany ze względu na mnogość nazwania tego niegroźnego owada imieniem charakterystycznych postaci i miejsc. Do tej postrachu młodych Słowian. pory jednak największej liczby inspiracji dla Kolejną grupą, która utkwiła w umysłach taksonomów dostarczyła ciesząca się już od naukowców na tyle głęboko, aby zadedyko- kilkudziesięciu lat niesłabnącą popularnością wać im nazwę nowego nauce gatunku, były twórczość J. R. R. Tolkiena. Świat Śródziemia, fikcyjne postacie z literatury, oraz filmów. który stworzył, to nie tylko tło dla jego utwo- Posiadały tak jednoznacznie kojarzące się ce- rów. Dodanie całej otoczki genealogicznej, chy charakteru, bądź wyglądu, lub po prostu kosmologicznej i zaprezentowanej z wręcz to „coś”, co powodowało, że zostali uwiecz- encyklopedyczną dokładnością historii tego nieni we współczesnej taksonomii. świata spowodowało, iż jego dzieła stały się Jedną z najczęściej wykorzystywanych jest prawdziwą kopalnią nazw i skojarzeń. Van postać krwawego transylwańskiego hrabiego Valen opisał całą serię nowych dla nauki, ko- z powieści Brama Stokera Drakula. Istotnym palnych paleoceńskich ssaków, których ge- jest fakt, że nazwy te zwykle nawiązują do neza nazw jednoznacznie wskazuje na twór- zachowań zwierząt, jak choćby u kopalne- czość Tolkiena. Nazwa Aletodon mellon (Van go nietoperza wampira Desmodus draculae Valen, 1978) nawiązuje do słowa mellon, Morgan, Linares et Ray, 1988. Podobnie jest oznaczającego w języku elfów przyjaciela. ze słodkowodną, pochodzącą z Birmy rybą Tym hasłem rasa krasnoludów zamknęła wro- Danionella dracula Britz, Conway et Rüber, ta do królestwa Morii (Tolkien 2009). Innym 2009, która zawdzięcza swą nazwę dwóm przykładem jest nazwa kopalnego ssaka Arc- kostnym “kłom” wyrastającym z jej szczęki tocyon mumak (Van Valen, 1978), pochodzą- (Britz i współaut. 2009). Samemu autorowi ca od mumakila, czyli elementu fauny Śród- powieści została zadedykowana nazwa Dra- ziemia. Serię paleoceńskich ssaków kończy culoides bramstokeri Harvey et Humphreys, Earendil Van Valen, 1978, nazwany na cześć 1995. Ten niewielki, australijski pajęczak, po- Earendila, ojca Elronda władcy Rivendell. dobnie jak transylwański wampir, wysysa ze Frodo Baggins, jeden z głównych bohaterów swoich ofiar życiodajne płyny. Władcy Pierścieni i powiernik pierścienia, 48 Piotr Jóźwiak i współaut.

oraz rodzina ślimaków Smeagolidae Climo, 1980 z rodzajem Smeagol Climo, 1980 i rodzaj skorupiaka z rzędu Tanaidacea Gollumu- des Bamber, 2000. Sam twórca, J. R. R. Tol- kien, został uhonorowany gatunkiem skorupiaka z rzędu obunogów (Leucothoe tolkieni Vinogradov, 1990). Przy omawianiu postaci z powieści przy- godowych nie można nie wspomnieć o Zor- ro, zamaskowanym bohaterze z książki John- stona Macculey’a, bardziej znanym z później- szej serii filmów. Gatunek skorupiaka z rzędu Tanaidacea nazwany został Zeuxo zorro Bam- ber et Bird, 1997, gdyż na karapaksie, tuż za oczami, występuje u niego pasmo ciemnego pigmentu, zdaniem autorów do złudzenia przypominające maskę książkowego pierwo- wzoru (Bamber i Bird 1997). Wśród nazw inspirowanych postaciami literatury na szczególną uwagę zasługuje występujący w Ameryce Środkowej gatunek Ryc. 8. Tolkienowska postać Golluma (Smeago- skakuna Bagheera kiplingi Peckham et Pe- la) wyjątkowo często pojawia się w zoologicz- ckham, 1896. Zarówno jego nazwa rodzajo- nym nazewnictwie (rys. K. Gockowska). wa, jak i gatunkowa inspirowane były powie- ścią Księga Dżungli. Sprawność, z jaką pająki uhonorowany został rodzajem dość niepo- te wykonują skoki, była powodem utworze- zornych, kopalnych ślimaków Frodospira nia nazwy rodzajowej od imienia jednego z Wagner 1999, oraz występującym w Andach głównych bohaterów książki Kiplinga, znanej gatunkiem chrząszcza z rodziny ryjkowcowa- ze swej zwinności czarnej pantery Bagheery. tych Macrostyphlus frodo Morrone, 1994. W Nazwa gatunkowa jest dedykowana autorowi przypadku Bilbo Bagginsa, nazwa odnosiła powieści. Gatunek ten znany jest jednak nie się bezpośrednio do wyglądu hobbita. Erwin tylko dzięki swojej oryginalnej nazwie. B. ki- nadający nazwę nowemu chrząszczowi z ro- plingi jest bowiem pierwszym znanym pają- dziny biegaczowatych Pericompsus bilbo Er- kiem, w którego diecie dominuje pokarm ro- win, 1974, stwierdził iż ten gatunek, podob- ślinny. Z reguły odżywia się on wysokobiał- nie jak jego pierwowzór, jest gruby i krótki kowymi wyroślami drzew z rodzaju Acacia, (Erwin 1974). tzw. ciałkami Belta, oraz nektarem. Z rzadka Stwór Gollum jest jedną z bardziej wyra- uzupełnia swą dietę o larwy mrówek, będą- zistych postaci powieści Tolkiena. Jego cha- cych w mutualistycznym układzie z akacją rakterystyczny wygląd spowodował, iż jest (Meehan i współaut. 2009). on szczególnie często wykorzystywany w Źródłami dla nazw były też postacie z ko- taksonomicznym nazewnictwie (Ryc. 8). Po- miksów i filmów. Niezwykle groźnie musi dobieństwo niewielkiej, słodkowodnej ryby z wyglądać niewielki afrykański pająk Horti- Nowej Zelandii, Galaxias gollumoides McDo- pes terminator Bosselaers et Jocqué, 2000. wall et Chadderton, 1999, do Golluma wyni- Jego nazwa pochodzi od zabójczego robota z ka według jej odkrywców z obecności u niej przyszłości i wynika z wyglądu nogogłaszcz- dużych oczu oraz z faktu, że zasiedla ona gór- ków i bulbusów, rzekomo przypominających skie strumienie (McDowall i Chadderton futurystyczną broń (Bosselaers i Jocqué 1999). Natomiast środowisko życia, jakim są 2000). Północnoamerykańska ryba Otocinc- jaskinie w Hiszpanii, stało się punktem łączą- lus batmani Lehmann, 2006 otrzymała swoją cym widłogonka Gollumjapyx smeagol Sen- nazwę z powodu czarnej plamy na płetwie dra, Ortuño, Moreno, Montagud et Teruel, ogonowej. Jej kształt bardzo przypomina 2006 z Gollumem i jego alter ego Smeago- znak na reflektorze, którym komisarz Gordon lem (Sendra i współaut. 2006). Dodatkowo, przywoływał obrońcę Gotham City (Lehmann od imienia Golluma swoją nazwę otrzymał 2006). Wiele jest nawiązań do kultowej dla żyjący w wodach otaczających Nową Zelan- wielu wielbicieli fantastyki sagi Georga Lu- dię rekin Gollum attenuatus (Garrick, 1954) casa Gwiezdne Wojny. Uszy mistrza Yoda są Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 49 tak podobne do przydatków na bokach gło- taksonomicznego nazewnictwa pochodzące- wy niewielkiego pasożytniczego równonoga go od fikcyjnych postaci nie zabrakło tych, Albunione yoda Markham et Boyko, 2003, które wywodzą się z filmów animowanych. iż postanowiono go nazwać jego imieniem Spośród nich wyróżniają się bohaterowie (Markham i Boyko 2003). Nazwa kopalnego wytwórni Walt’a Disney’a. Oczywistym wyda- trylobita Han solo Turvey, 2005 jest oficjal- wać by się mogło, że nazwa Adelopsis dum- nie tłumaczona jako odniesienie do najwięk- bo Gnaspini et Peck 2001 pochodzi od imie- szej grupy etnicznej w Chinach (Han), gdzie nia bajkowego, długouchego słonia. Jednak został odnaleziony ten gatunek, oraz jego skojarzenia łączące filmową postać i chrząsz- wyjątkowości jako jedynego przedstawicie- cza z rodziny Leiodidae są dosyć zaskakujące. la rodzaju (łac. solus — pojedynczy). Nieofi- Z etymologii nazwy gatunku dowiadujemy cjalnie wiadomo jednak, że przyjaciele bada- się, że wydłużony jak słoniowa trąba aparat cza poprosili go o uhonorowanie bohatera kopulacyjny tego chrząszcza posiada na koń- Gwiezdnych Wojen — Hana Solo. Największy, cu długie boczne wyrostki przypominające z czarny charakter sagi, Darth Vader, również wyglądu uszy (Gnaspini i Peck 2001). Imię stał się źródłem inspiracji dla badaczy. Głowa kolejnego disnejowskiego bohatera, jelonka chrząszcza z rodziny Leiodidae Agathidium Bambi, wykorzystane zostało w nazwie mię- vaderi Miller et Wheeler, 2005 do złudze- sożernego dinozaura Bambiraptor Burnham, nia przypomina charakterystyczny hełm Va- Derstler, Currie, Bakker, Zhou et Ostrom, dera (Miller i Wheeler 2005). Także widok 2000. Określenie Bambi zostało pierwotnie roztocza Darthvaderum Hunt, 1996 pod mi- użyte przez rodzinę Linsterów, która to od- kroskopem elektronowym przywiódł auto- nalazła szkielet, będący obecnie holotypem rowi na myśl tego bohatera. W przeglądzie tego rodzaju (Burnham i współaut. 2000).

TAKSONOMIA W HOŁDZIE DLA LUDZI I ICH OSIĄGNIĘĆ

Liczne nazwy gatunkowe lub rodzajowe zaraziła niejedną osobę do zdobywania wie- wzięły swój początek od imion, bądź nazwisk dzy przyrodniczej. Sławny Brytyjczyk jako ludzi nauki, sztuki, polityki i sportu, a nawet mały chłopiec bardzo interesował się dino- autorów kreskówek. Sam twórca nomen- zaurami i skamieniałościami, dlatego ku jego klatury binominalnej Linneusz doczekał się czci zostały nazwane: plezjozaur (Attenboro- nazw nadanych na jego cześć, takich jak: bie- saurus Bakker, 1993) oraz kopalna ryba z de- gacz Carabus linnaei Panzer, 1810, mrówka wonu (Materpiscis attenboroughi Long, Tri- Camponotus linnaei Forel, 1886 i wąż Cala- najstic, Young et Senden, 2008). Ze zwierząt maria linnaei Boie, 1827. Podobnie było z żyjących współcześnie był to ssak z rodziny Lamarckiem (np. ślimak Cypraea lamarckii kolczatkowatych (Zaglossus attenboroughi Gray, 1825, krążkopław Cyanea lamarckii Flannery et Groves, 1998), zamieszkujący Peron et Lesueur, 1810), czy twórcą teorii Nową Gwineę. ewolucji, Darwinem. Ten ostatni był jedną Istotną grupę nazw gatunkowych stano- z kluczowych postaci współczesnej nauki. wią te, które odnoszą się do nazwisk zna- Jego dzieło prezentujące teorię ewolucji na nych pisarzy. Przynajmniej dwiema nazwa- drodze doboru naturalnego stanowiło pod- mi uhonorowany został największy brytyjski walinę współczesnej biologii. Dla uczczenia dramaturg William Shakespeare. Pierwszy, zasług jego imieniem nazwanych zostało wie- to rodzaj błonkówki (Shakespearia Girault, le gatunków i rodzajów, takich jak np. gąb- 1928). Druga nazwa odnosi się jednocześnie ka Darwinella Müller, 1865 oraz muchówka do dwóch wielkich postaci świata literatury, z rodziny lwinkowatych Wallacea darwini Goethego i Schakespeare. Jest to błonkówka Hill, 1919. Dodatkowo warto nadmienić, że Goethaeana shakespearei Girault, 1920. War- jej nazwa rodzajowa pochodzi od nazwiska to przytoczyć tutaj także osobę Artura Conan współtwórcy teorii ewolucji Alfreda Russela Doyle’a. Jego powieść Zaginiony świat była Wallace’a (Huxley 2009). zapewne inspiracją do nazwania kredowe- Docenione zostały również zasługi popu- go dinozaura Arthurdactylus conandoylen- laryzatorów nauki. Przykładem jest Sir David sis Frey et Martill, 1994. W podobny sposób Attenborough, którego wkład w tę dziedzinę upamiętniono Michaela Crichtona, twórcę pozostaje nieoceniony. Niezliczone wyprawy znanej na całym świecie historii o dinozau- i pasja, emanująca z niego w każdym filmie, rach Jurassic Park. Jego nazwisko zostało 50 Piotr Jóźwiak i współaut. wykorzystane w nazwie rodzajowej dinozaura Crichtonsaurus Dong, 2002. Spośród innych przedstawicieli świata literatury nie zapomniano o autorze słynnej Lolity Vladimi- rze Nabokovie. Na jego cześć nazwano motyla z rodziny modraszkowatych Nabokovia, Hemming, 1960. Przynajmniej kilka nazw dedykowanych jest słynnym malarzom. Leonardo da Vinci, jeden z najwybitniejszych wynalazców i arty- stów, wyprzedzający znacznie swoją epokę, upamiętniony został nazwą motyla z rodziny Crambidae (Leonardo davincii Błeszyń- ski, 1965). Taksonomowie zwrócili uwagę również na hiszpańskiego malarza greckiego pochodzenia El Greco (motyl Microchilo el- grecoi Błeszyński, 1966) oraz pochodzące- go z Francji Paula Cézanne’a (kopalny gry- zoń Pseudoparamys cezannei Hartenberger, 1987). Ryc. 9. Przedstawiciel wieloszczetów z rodzaju Znane są też nazwy gatunków, które zo- Bobmarleya, którego nazwa inspirowana była stały nadane, by oddać hołd znanym muzy- podobieństwem jego korony czułkowej do fry- kom. Jest to jedna z najliczniejszych grup, zury znanego muzyka (rys. P. Jóźwiak). jaka została upamiętniona w taksonomii zoologicznej. W obrębie muzyki klasycznej uho- towi (Bushiella (Jugaria) beatlesi Rzhavsky, norowani zostali między innymi Fryderyk 1993) i nicieniowi (Greeffiella beatlei Lo- Chopin (ćma Fernandocrambus chopinellus renzen, 1969). Uhonorowany został również Błeszyński, 1967), Ludwik van Beethoven sam król rock’n’rolla Elvis Presley. Od jego (błonkówka Beethovena Girault, 1932, skoru- imienia pochodzi nazwa odnalezionego na piak równonogi Gnathia beethoveni Girault, Antarktydzie dinozaura Elvisaurus Holmes, 1926) oraz Wolfgang Amadeusz Mozart (mał- 1993, a jeden z jego najsłynniejszych przebo- żoraczek Bishopina mozarti Bonaduce, Ma- jów All Schook Up był inspiracją do nadania soli et Pugliese, 1978). nazwy galasówce Preseucoila imallshookupis Przykładów takich nie brakuje również Buffington, 2004. w obrębie muzyki rozrywkowej. Nazwa ro- Dużym uznaniem wśród taksonomów cie- dzajowa Milesdavis Lieberman, 1994 nadana szył się ekscentryczny rockowy artysta Frank trylobitowi, to hołd dla jednego z najsłyn- Zappa. Na jego cześć nadano kilka nazw, w niejszych trębaczy jazzowych Milesa Davisa. tym niektóre z bardzo ciekawymi opisami Autor albumu Kind of Blue, okrzykniętego etymologii. Należą do nich: rodzaj ryby z ro- najlepszą płytą w historii jazzu, o której po- dziny babkowatych, Zappa (Roberts, 1989), wiedziano, że musiała być nagrana w niebie kopalny ślimak Amaurotoma zappa Plas, (Niedziela 2009), z pewnością zasłużył na to 1972, kopalny wieloszczet Oenonites zappae wyróżnienie. Podobnie został również uho- Eriksson, 1997, a także pająk Pachygnatha norowany niekwestionowany król muzyki zappa Bosmans et Bosselaers, 1994. Przy tej reggae Bob Marley. Nazwany od jego nazwi- ostatniej nazwie w wyjaśnieniu etymologii ska rodzaj wieloszczeta z rodziny Siboglini- autorzy piszą, że plama na brzusznej stronie dae Bobmarleya Hilario et Cunha 2008 ma odwłoka samicy do złudzenia przypomina le- koronę czułkową, która wyglądem przypomi- gendarne wąsy Zappy (Bosmans i Bosselaers na słynne jamajskie „dreadloki” (Ryc. 9) (Hi- 1994). Nietypowym pomysłem wykazał się lario i Cunha 2008). Współcześni taksono- włoski taksonom i wielki fan Zappy, Ferdi- mowie nie zapomnieli też o najsłynniejszym nando Boero (Boero 1987). Chcąc poznać zespole świata — The Beatles, który miał być artystę osobiście postanowił opisać na jego zdaniem Johna Lennona „bardziej popularny część gatunek meduzy (Phialella zappai Bo- od Jezusa”. Na cześć zespołu i jego człon- eroe, 1987), a następnie poinformować o ków nadano nazwy trylobitom (Avalanchu- tym Zappę. Był przekonany, że ta informacja rus lennoni, A. starri, Struszia mccartneyi zaowocuje spotkaniem. W odpowiedzi na list Edgecombe et Chatterton, 1993), wieloszcze- Boero, Zappa odpowiedział: „Nic nie podoba Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 51 mi się bardziej niż możliwość nazwania me- Na taksonomów ewidentnie zadziałała duzy od mojego nazwiska” i zaprosił Boero również magia filmu. Drugą, licznie repre- do swojego domu, gdzie mógł on przez dwa zentowaną w taksonomii grupą, są bowiem dni obserwować swojego idola, między inny- aktorzy. Jak podkreśla autor opisu, bohater- mi pracującego nad jedną z wersji utworu ka, grana przez Kate Winslet w filmie Tita- The Torture Never Stops (Zappa 1996). nic, ostatecznie przetrwała katastrofę trans- Dzięki taksonomii zachowana będzie też atlantyka. Niestety mniej szczęścia może pamięć o zespole, który był powodem jednej mieć nazwany na jej cześć południowoame- z największych mistyfikacji i skandali w mu- rykański chrząszcz z rodziny biegaczowa- zyce rozrywkowej i jedynym w historii, któ- tych Agra katewinsletae Erwin, 2002. Co remu odebrano przyznaną wcześniej nagrodę prawda nie grozi mu utonięcie, jednak coraz Grammy. Na cześć zespołu Milli Vanilli, bo o szybciej zachodząca degradacja lasów tro- nim mowa, opisano muchówkę z rodziny bu- pikalnych i przekształcanie ich w pastwiska jankowatych Villa manillae Evenhuis, 1993. i pola uprawne, niesie dla niego ogromne Wkrótce, po wielkim międzynarodowym zagrożenie. Podobnie jest w przypadku in- sukcesie tego zespołu ujawniono, że głosy, nego chrząszcza z rodziny biegaczowatych które słychać na płycie nie należą do dwóch (Agra liv Erwin, 2002). Autor obawia się, osób uchodzących za wokalistów zespołu. W że nazwa nadana na cześć Liv Tyler, aktorki rzeczywistości nie śpiewali oni na płycie, a znanej między innymi z roli w filmie Arma- zostali zaangażowani jedynie ze względu na gedon, może nie zapewnić mu dostatecznej wygląd, aby pokazywać się w teledyskach i ochrony przed postępującym Armagedonem udzielać wywiadów mediom. Po ujawnieniu środowiskowym. Terry Erwin nazwę kolej- tej mistyfikacji kariera zespołu błyskawicznie nego chrząszcza z tej rodziny zadedykował się skończyła, a opisany na ich część gatunek obecnemu gubernatorowi Kalifornii, słynne- jest ostatnim śladem ich niegdysiejszego suk- mu aktorowi Arnoldowi Schwarzeneggerowi. cesu. Samce niepozornych biegaczowatych z ga- Inspiracją dla taksonomów stało się jesz- tunku Agra schwarzeneggeri Erwin, 2002 po- cze wielu innych muzyków. Nazwami uho- siadają zgrubiałe uda przypominające bicepsy norowany został między innymi wokalista byłego kulturysty (Erwin 2002). Z kolei w Queen Fredie Mercury (skorupiak równo- ramach podziękowania dla Harrisona Forda nogi Cirolana mercuryi Bruce, 2004), wo- za narrację w wielu filmach dokumentalnych kalista Dire Straits Mark Knopfler (dinozaur aktor ten został wyróżniony nazwą gatunku Masiakasaurus knopfleri Sampson, 2001), Calponia harrisonfordi Platnick, 1993. Ten duet Paul Simon i Art Garfunkel (trylobity niewielki kalifornijski pająk może być inte- Avalanchurus simoni, A. garfunkeli Adrain resującym dopełnieniem wielkiej kariery w et Edgecombe, 1997), Mick Jagger (trylobit Hollywood. Innym przykładem z tej kategorii Aegrotocatellus jaggeri Adrain et Edgecom- jest muchówka z rodziny błyskleniowatych be, 1995 i kopalny ślimak Anomphalus jag- Campsicnemius charliechaplini Evenhuis, gerius Plas, 1972), Keith Richards (trylobit 1996, zadedykowana sławnemu komikowi Perirehaedulus richardsi Adrain et Edge- i gwiazdorowi niemych filmów Charliemu combe, 1995), Sting (rzekotka Hyla stingi Chaplinowi. W taksonomicznym nazewnic- Kaplan, 1994), Neil Young (pająk Myrme- twie nie zapomniano również o wielkich da- kiaphila neilyoungi Bond et Platnick, 2007), mach ekranu. Gatunek trylobita Norasaphus a także Roy Orbison (chrząszcz Orectochilus monroeae Fortey et Shergold 1984 jest dedy- orbisonorum Miller, Mazzoldi et Wheeler, kowany Marilyn Monroe (Fortey i Shergold 2008), czy w końcu cały skład Sex Pistols, 1984), a błonkówka Rostropria garbo Early najsłynniejszego zespołu punkrockowej re- et Naumann, 1990 upamiętnia inną hollywo- wolucji (trylobity: Arcticalymene viciousi, odzką piękność, Gretę Garbo. Nie powinien A. rotteni, A, jonesi, A. cooki i A. matlocki także dziwić fakt, że osoby stojące z drugiej Adrian et Edgecombe, 1997). Do bardziej strony obiektywu doczekały się nazw zwie- zawoalowanych odniesień muzycznych na- rząt pochodzących od ich nazwiska. Gatunek leży nazwa muchówki z rodziny Chirono- Utahraptor spielbergi Bonar, Lassieur, McCaf- midae Dicrotendipes thanatogratus Epler, ferty et Voci, 1992 poświęcony został reżyse- 1987, która pochodzi od greckiego thanatos rowi kasowego hitu kinowego o dinozaurach — śmierć i łacińskiego gratus — wdzięczny i Jurassic Park Stevenowi Spielbergowi. jest poświęcona zespołowi Greateful Dead Przywódcy i osoby ze świata polityki od (Barenbaum 2000). zawsze miały niebagatelny wpływ na historię 52 Piotr Jóźwiak i współaut.

świata. Znalazło to swoje odzwierciedlenie również w taksonomii. Szereg nazw nadano dla uhonorowania przywódców Stanów Zjednoczonych. Należą do nich między innymi: mamut Mammuthus jeffersonii Osborn, 1922 (T. Jefferson), błonkówka Lincolna Gi- rault, 1940 (A. Lincoln) oraz skorupiak obu- nogi Neomegamphopus roosevelti Shoema- ker, 1942 (F.D. Roosvelt). Nie pominięto też współczesnych polityków. Szereg gatunków chrząszczy z rodziny Leiodidae zostało nazwanych na cześć prezydenta Georga Busha i jego najbliższych współpracowników, wi- ceprezydenta Dicka Cheney’a oraz sekretarza obrony Donalda Rumsfelda (Agathidium bu- shi, A. cheneyi i A. rumsfeldi Miller et Whe- eler, 2005). Jest to szczególnie zaskakujące, zważywszy na złe oceny, jakie wystawili tej ekipie amerykańscy wyborcy. Zwracano również uwagę na przywód- ców i polityków z innych krajów. Dla uhonorowania najdłużej panującego Cesarza Ja- ponii Hirohito, który był jednocześnie bio- Ryc. 11. Bałkański przedstawiciel biegaczowa- logiem morza, nazwano morskiego ślimaka tych Anophthalmus hitleri (wg Scheibel 1937). (Rotaovula hirohitoi Cate et Azuma, 1973). Podobnie było z cesarzem Akihitio, który sonów im dedykowanych należą: gatunek jest znanym ichtiologiem. Poświęcono mu wymarłego głowonoga Buddhaites hagei nazwy ryb z rodziny babkowatych: Exyrias Diener, 1895, motyl Papilio buddha We- akihito Allen et Randall, 2005 i Platygobiop- stwood, 1872 (Budda), rodzaj pluskwiaka sis akihito Springer et Randall, 1992. Uznane Confucius Distant, 1907, rodzaj dinozau- zostały również zasługi uhonorowanego po- ra Confuciusornis Hou, Zhou, Gu, et Gang, kojową Nagrodą Nobla prezydenta RPA Nel- 1995 oraz gatunek dinozaura Tianyulong sona Mandeli. Hołdem dla niego jest nazwa confuciusi Zheng, You, Xu et Dong, 2009 ślimaka Mandelia Valdes et Gosliner, 1999. (Konfucjusz), rodzaj tybetańskiej muchówki Nie zapomniano także o polskich politykach. o wszystko wyjaśniającej nazwie Dalailama Obecnego premiera Donalda Tuska na za- Staudinger, 1896, czy gatunek Aegomorphus wsze upamiętni nie walka z kryzysem, ale wojtylai Hilszczański et Bystrowski 2005 nazwa skorupiaka z rzędu Tanaidacea Apseu- (Karol Wojtyła). Ten ostatni został jednak des tuski Błażewicz-Paszkowycz et Bamber, zsynonimizowany i obecnie obowiązują- 2007 (Ryc. 10), w etymologii nazwy którego ca nazwa, to Aegomorphus obscurior (Pic, można przeczytać, że został opisany wtedy, 1904) (Hilszczański i Bystrowski 2005, gdy Tusk rozpoczął urzędowanie (Błażewicz- Hilszczański 2008). Paszkowycz i Bamber 2007). Można też przywołać jednoznacznie nega- Osobną grupę stanowią filozofowie i tywny przykład nazewnictwa inspirowanego przywódcy religijni. Do najciekawszych tak- postaciami historycznymi. Niemiecki ento- molog Oscar Scheibel zadedykował Adolfowi Hitlerowi nazwę nowo odkrytego gatunku owada. Niewielki chrząszcz z rodziny biegaczowatych Anophthalmus hitleri Scheibel, 1937 (Ryc. 11), jest endemitem występują- cym jedynie w pięciu jaskiniach na terenie Słowenii (Scheibel 1937). Jego nazwa stała się poniekąd jego przekleństwem. Ze wzglę- du na niewielki obszar występowania i nie- Ryc. 10. Gatunek kleszczugi (Apseudes tuski) legalne odłowy przez poszukiwaczy pamią- dedykowany obecnemu premierowi Polski Do- tek po przywódcy III Rzeszy jest on obecnie naldowi Tuskowi. (fot. P. Jóźwiak). skrajnie zagrożony wyginięciem. Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 53

Postacie, które inspirowały naukowców, Wyjątkowym przykładem taksonu dedyko- należą również do świata sportu, jak tenisista wanego konkretnej osobie jest legwan Cono- Boris Becker (Bufonaria borisbeckeri Parth, lophus marthae Gentile et Snell 2009. W ety- 1996) oraz show bussinesu, jak redaktor na- mologii czytamy, że jego nazwa jest poświę- czelny czasopisma Playboy, Hugh Hefner. cona zmarłej przy porodzie córce pierwszej Ten ostatni otoczony jest zawsze pięknymi autorki. Dowiedzieć możemy się nawet, że kobietami, „króliczkami Playboya”. Z tego po- powodem jej śmierci był błąd lekarski (Gen- wodu podgatunek północno-amerykańskie- tile i Snell 2009). go królika nazwano na jego cześć Sylvilagus Znane są też nazwy mające upamiętnić palustris hefneri Lazell, 1984 (Lazell 1984). różne, ważne wydarzenia. Zmiana daty w Natomiast jeden z najbogatszych ludzi świa- urządzeniach elektronicznych z roku 1999 ta i słynny potentat komputerowy Bill Gates na 2000 miała spowodować ogromne straty został upamiętniony w nazwie muchówki z finansowe i problemy na świecie. Na szczę- rodziny bzygowatych Eristalis gatesi Thomp- ście okazała się być jedynie problemem me- son, 1997. Zapewne w podziękowaniu za dialnym. Namacalną pamiątką po tym zdarze- stworzenie kreskówki Simpsonowie, na któ- niu jest wodny pluskwiak z gatunku Drepa- rej wychowywali się młodzi ludzie na całym novelia millennium Andersen et Weir, 2001, świecie, został nagrodzony jej twórca Matt który według autorów jest prawdziwą „plu- Groening. Nazwa kraba pustelnika Albunea skwą milenijną” (Andersen i Weir 2001). groeningi Boyko, 2002 wydaje się być zasłu- żonym prezentem.

ŻYWA REKLAMA Pewna grupa nazw zwierząt jest poświę- lae Verhoeff, 1968. Natomiast najpopular- cona rozmaitym instytucjom i koncernom. niejsza wyszukiwarka internetowa Google Nazwa stanowi wtedy najczęściej swoistą za współpracę przy tworzeniu wirtualnej reklamę, a jej nadanie wiąże się w wielu bazy danych o gatunkach zamieszkujących przypadkach z dofinansowaniem badań na- Ziemię, została uhonorowana nazwą nowo ukowych lub wkładem w ochronę przyro- odkrytego gatunku madagaskarskiej mrów- dy. Przykładem może być tutaj ryba chrzęst- ki Proceratium google Fisher, 2005. Zda- noszkieletowa z rodziny Narkidae Electro- niem autorów równie sprawnie wyszukuje lux addisoni Compagno et Heemstra, 2007. ona swoje ofiary, co Google interesujące Etymologia jej nazwy jest bardzo złożona. nas strony internetowe (Fisher 2005). Nie Przedrostek „Electro-” odnosi się do dobrze zapomniano też o wkładzie wydawnictwa rozwiniętych narządów elektrycznych tej National Geographic w popularyzację wie- ryby, a słowo „lux” określa światło, jakie dzy o świecie przyrody. Zaangażowanie fi- odkrycie tego gatunku wniosło do pozna- nansowe i logistyczne w wyprawę paleon- nia różnorodności wód zachodniej części tologiczną, podczas której odkryto nowy Oceanu Indyjskiego. Co ciekawe, ryba ta gatunek paleoceńskiego ssaka, spowodowa- odżywia się zasysając pokarm z dna niczym ło nadanie mu w ramach podziękowania domowy odkurzacz i nawiązuje tym samym nazwy Roberthoffstetteria nationalgeogra- do szwedzkiej firmy Electrolux produku- phica Marshall, de Muizon et Sige, 1993. W jącej sprzęt AGD (Compagno i Heemstra Boliwii natomiast doszło do niecodzienne- 2007). go połączenia ochrony przyrody z rozryw- Skorupiak z rzędu obunogów, odkryty ką. W 1994 r. w Parku Narodowym Madi- przy ujściu hydrotermalnym „Lucky Strike” di odkryto nowy dla nauki gatunek małpy, w pasie Grzbietu Środkowoatlantyckiego, prawa do nazwy którego za 650 tys. dola- otrzymał nazwę Luckia striki Bellan-Santi- rów wykupiło internetowe kasyno Golden- ni et Thurston 1996. Obie nazwy pocho- Palace.com. Nazywa się on Callicebus aure- dzą od jednej z najstarszych marek papie- ipalatii Wallace, Gómez, Felton et Felton, rosów w Stanach Zjednoczonych. Z kolei 2006 (od łac: aureus — złoty i palatium — jedna z najlepiej rozpoznawalnych marek pałac). Tym sposobem jedna strona zyskała świata, Coca-Cola, jest prawdopodobnie ogólnoświatową reklamę, a fundacja spra- ulubionym napojem odkrywcy błonkówki wująca opiekę nad tym parkiem coroczne z rodziny Crabronidae Oxybelus cocaco- dotacje (Wallace i współaut. 2006). 54 Piotr Jóźwiak i współaut.

W tej kategorii nie sposób również nie go nazwę zadedykowano najstarszej polskiej wspomnieć o rodzaju tropikalnego modrasz- uczelni, Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. ka Jagiello Baliant et Wojtusiak, 2000, które-

NAZWY NAUKOWE A JĘZYKOZNAWSTWO

Niektóre nazwy nie posiadają konkretne- była cytowana. Tautonimami określamy takie go znaczenia, nie są również dedykowane nazwy zwierząt, w których drugi człon (na- żadnej osobie ani miejscu. Do tej kategorii zwa gatunkowa) jest powtórzeniem pierw- zaliczyć możemy wszelkiego rodzaju znajdo- szego (nazwa rodzajowa). Mogą one być sto- wane w nomenklaturze gry słowne, anagra- sowane wyłącznie w nomenklaturze zoolo- my, palindromy, akronimy, tautonimy i oksy- gicznej. Do tautonimów należą nazwy dobrze morony oraz wyrażenia zawierające nietypo- nam znanych gatunków takich jak: lis pospo- we zbitki liter, czy wszelkiego rodzaju nazwy lity Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758), derkacz o dziwnej wymowie. Anagramy zastosowane Crex crex (Linnaeus, 1758), sarna Capreolus zostały między innymi w całym zbiorze nazw capreolus (Linnaeus, 1758), borsuk Meles me- rodzajów skorupiaków równonogich opisa- les (Linnaeus, 1758), czy ropucha szara Bufo nych przez Williama Elforda Leach’a, który bufo (Linnaeus, 1758). Wśród tautonimów przy ich tworzeniu wykorzystał imię swojej są też takie, które dodatkowo odpowiadają partnerki Caroline: Conilera, Lironeca, Ne- zwyczajowym nazwom zwierząt w różnych rocila, Olencira i Rocinela (także od Caro- językach, tak jak w przypadku Gekko gecko lina: Anilocra i Cirolana Leach, 1818) (Le- Linnaeus, 1758 (ang. gecko, pol. gekon), Hy- ach 1818). Kontynuację tego pomysłu moż- ena hyena Linnaeus, 1758 (ang. hyena, pol. na znaleźć w rodzajach Alcirona i Lanocira hiena), Iguana iguana Linnaeus, 1758 (ang. Hansen 1890 oraz w rodzaju Orcilana Nie- iguana, pol. iguana) oraz Gorilla gorilla Sa- rstrasz 1931. Od nazwy innego przedstawi- vage, 1847 (ang. gorilla, pol. goryl). ciela Isopoda (Pseudojanira Barnard, 1925) Znane są też nazwy mające charakter utworzono anagram Adajinoperus Serov et onomatopei, czyli wyrazów dźwiękonaśla- Wilson, 1999. Wśród chrząszczy od rodzaju dowczych. Oprócz wymienionych wcześniej Ptinus Linnaeus, 1767 pochodzą anagramy kukułki i gekona występują one w nazwie Niptus Boieldieu, 1856 oraz Tipnus Thom- dudka Upupa epops Linnaeus, 1758, którego son, 1863. godowe nawoływania to donośne up-up-up W nazewnictwie zoologicznym znane są (Jonsson 1998). Wykorzystał to już w staro- również palindromy (słowa lub zwroty, któ- żytności grecki komediopisarz Arystofanes. re czytane normalnie oraz wspak oznaczają W utworze Ptaki jeden z jego bohaterów, to samo). Ich przykładem są nazwy rodza- zamieniony w dudka (łac. Epops) król grec- jowe, błonkówki Afgoiogfa Argaman, 1988 ki śpiewał: „Epopoi popopo, popoi...” (tłu- oraz chrząszcza z rodziny ryjkowcowatych maczenie łacińskie). Polska nazwa tego pta- Sudus Kissinger, 1964. Palindromem jest też ka pochodzi od wydawanego przez niego nazwa gatunkowa muchówki z rodziny bzy- głosu udududu dudu (Sokołowski 1988). W gowatych Xela alex Thompson, 1999 i błon- taksonomii spotyka się też izogramy, czyli kówki Aha ha Menke, 1988. słowa składające się jedynie z niepowtarza- Akronimem, zawierającym jednocześnie jących się liter. Takimi konstrukcjami są na- dużą dawkę humoru, jest nazwa gatunkowa zwy chrząszczy z rodzajów: Brachypolemius roztocza Afropolonia tgifi Goff, 1983. Jest to Wittmer, 1950 oraz Macroxyletinus Pic, skrót od angielskiego wyrażenia „Thank God 1923. it’s Friday”, czyli „dzięki bogu już piątek” Z oksymoronami, czyli epitetami sprzecz- (Goff 1983). Zapewne autor bardzo wycze- nymi mamy do czynienia, gdy pierwsze sło- kiwał zbliżającego się weekendu. Inną nazwą wo (przymiotnik lub czasownik) zaprzecza utworzoną przez zastosowanie skrótowca znaczeniu drugiego (rzeczownik lub przysłó- jest Vagabundia sci Valdecasas, 2008. Rozwi- wek). Znaleźć je możemy zarówno w języku nięcie „sci”, to pojęcie niewątpliwie bliskie potocznym, jak i w taksonomii. Za przykład środowisku naukowemu, Science Citation może posłużyć tu chrząszcz z rodziny biega- Index (Valdecasas 2008). Indeks ten jest ni- czowatych Brachinus elongatulus Chaudoir, czym innym, jak bazą danych zawierającą in- 1876, gdzie pierwszy człon nazwy pochodzi formacje ile razy dana publikacja naukowa od greckiego brakhus, oznaczającego krót- Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 55 ki, natomiast drugi od łacińskiego elongatus, nazwanej od stworzonej przez Curtisa Ho- czyli wydłużony. wea Springera osady Zzyzx w hrabstwie San Często spotykaną praktyką jest tworzenie Bernardino, do której dochodzi droga o tej nazw poprzez wykorzystanie tego samego te- samej nazwie. Od lat 70. XX w. znajduje się matu i zmianę przedrostka. Do tej kategorii tam Desert Studies Center — stacja badawcza należy szereg nazw rodzajowych wymyślo- Uniwersytetu Kalifornijskiego. Zgodnie z zanych dla pluskwiaków przez Kirkaldy’ego: mierzeniem jej autora nazwa Zzyzx jest abso- Dolichisme, Florichisme, Marichisme, Na- lutnie ostatnią oficjalnie zatwierdzoną nazwą nichisme, Ochisme, Peggichisme oraz Poly- miejsca i jednocześnie ostatnim słowem zna- chisme Kirkaldy, 1904. Wykorzystał on jako nym z języka angielskiego. Jeszcze większą przedrostki imiona kobiet, a całe nazwy z an- dawkę skomplikowania możemy znaleźć w gielskiego przeczytać można jako np. „Dolly, nazwach: chrząszcza z rodziny biegaczowa- kiss me!”, za co zresztą został skrytykowany tych Brachinus aabaaba Erwin, 1970, pi- przez Londyńskie Towarzystwo Zoologiczne jawki Helobdella nununununojensis Siddall, (Barenbaum 2000). 2001 i małżoraczka Semicytherura miii (Ishi- Przy zbyt dużej liczbie gatunków do opi- zaki, 1969). sania przez jedną osobę, zasób nazw może Wśród gatunków, których nazwy pocho- się szybko wyczerpać. Być może właśnie z dzą z innych niż łacina języków, na uwagę „klęską urodzaju” zderzył się Kearfott opisu- zasługują motyle z rodziny Crambidae: La jąc w 1907 r. 37 gatunków motyli z rodziny paloma Błeszyński, 1966 (hiszp. gołąb), La zwójkowatych. Swój problem rozwiązał dość cucaracha Błeszyński, 1966 (hiszp. karaluch) niecodziennie, nazywając je kolejno w po- i La cerveza Landry, 1995 (hiszp. piwo) (Ba- dobny sposób: Eucosma bobana, E. cocana, renbaum 2000). E. dodana, E. fofana, E. hohana, E. kokana, Niektóre z nazw przybierają formę powi- Kearfott, 1907 (Barenbaum 2000). Podobnie tań, jak od hawajskiego aloha (Aloha Kirkal- postąpiono z muchówkami z rodziny miniar- dy, 1904 — rodzaj pluskwiaka z rodziny Ful- kowatych, jedynie kolejność liter w alfabecie goridae) czy od pochodzącego z języka uży- zastąpiono łacińskimi liczebnikami (zastana- wanego na Fidżi słowa bula (Brachylophus wiające jest pominięcie liczby 10): Ophiomy- bulabula Keogh, Edwards, Fisher et Harlow, ia prima, O. secunda, O. tertia, O. quarta, 2008 — endemiczna dla Fidżi iguana). Zna- O. quinta, O. sexta, O. septima, O. octava, O. na jest także nazwa rodzajowa ryb z rodziny nona, O. undecima, O. duodecima Spencer, strzępielowatych (Serranidae) pochodząca od 1969. japońskiego pożegnania — Sayonara Jordan Znany jest też przykład nazw nadanych et Steele, 1906. ze względu na to, że rymują się z nazwą Nazwy niektórych motyli pochodzą od wcześniej opisanego gatunku. W ten sposób łacińskich słów odnoszących się do kobiet. od nazwy motyla Abloxurina balzapam- I tak np. Catocala nupta (Linnaeus, 1767) pa (Johnson, 1992) powstały kolejne np. A. oznacza pannę młoda (łac. nupta), nazwa molipampa Balint, Boyer, Wojtusiak 2006 i Noctua pronuba (Linnaeus, 1758), pochodzi A. oxapampa Balint, Boyer, Wojtusiak 2006 od słowa oznaczającego kobietę opiekującą (Balint i współaut. 2006). się panną młodą (matronę) (łac. pronuba), Dość liczną grupę stanowią nazwy o nie- a Dysauxes ancilla (Linnaeus, 1767) oznacza typowej, bądź wręcz losowej kombinacji li- służącą (łac. ancilla). ter. Wymówienie ich z pewnością nastręcza Nawet cytaty takie jak słynne: Veni, vidi, wiele problemów, jak choćby w przypad- vici Juliusza Cezara (Przybyłem, zobaczyłem, ku rodzaju ślimaka Aa Baker, 1940, nicienia zwyciężyłem) znalazły swoje miejsce w takso- Xyzzors Inglis, 1966, ślimaka Zyzzyxdon- nomicznym nazewnictwie. Opisany jedynie ze ta Solem, 1976, pluskwiaka Zyzza Kirkaldy, szczątków, gatunek wymarłej papugi nazwa- 1900, chrząszcza z rodziny ryjkowcowatych ny został Vini vidivici Steadman et Zarriello, Zyzzyva Casey, 1922, błonkówki Zyzzyx 1987. Drobna niedokładność odzwierciedle- Pate, 1937 oraz jamochłona Zyzzyzus Ste- nia tej sentencji wynika zapewne z faktu, że chow, 1921. Biorąc pod uwagę kolejność al- rodzaj Vini Lessom 1833 opisany został dużo fabetyczną nazw rodzajowych zwierząt, Aa wcześniej, a jego autorowi zapewne nie przy- znajduje się na pierwszym miejscu, a Zyzzy- szło na myśl, że zostanie on później wykorzy- zus na ostatnim. Interesująca jest również hi- stany jako element gry słownej. storia gatunku muchówki z rodziny bujanko- Interesujące jest również to, że nazwy nie- watych Apolysis zzyzxensis Evenhuis, 1985, których gatunków lub rodzajów odpowiadają 56 Piotr Jóźwiak i współaut.

łacińskim terminom anatomicznym. Przykła- płciowych (łac. penis — penis, vagina — po- dem może być konik morski Hippocampus chwa) przy czym nazwę pierwszego z nich Rafinesque, 1810, którego nazwa brzmi jak można łatwo wytłumaczyć, gdyż nawiązuje nazwa elementu układu limbicznego, hipo- ona najprawdopodobniej do kształtu muszli kampa (łac. hippocampus). W rzeczywistości tego gatunku (Harper i Morton 2005). jednak odnosi się do pochodzącego z mito- Czasem zdarzają się też sytuacje, gdy ta logii greckiej stwora Hipokampa, będącego sama nazwa gatunkowa powtarza się u kil- hybrydą konia i ryby (Piszczek 1990). Z kolei ku niespokrewnionych zwierząt. Przykłada- nazwy ślimaka Tibia Röding, 1798 oraz mo- mi mogą być dinozaur Tyrannosaurus rex tyla Trachea Ochsenheimer, 1816 brzmią jak Osborne, 1905, znany z materiałów kopal- nazwy odpowiednio kości piszczelowej (łac. nych, mioceński chrząszcz Tyrannasorus rex tibia) oraz tchawicy (łac. trachea). Natomiast Ratcliffe et Ocampo, 2001, gatunek mioceń- nazwa skorka Labia minor (Linnaeus, 1758) skiego ślimaka Tyrannoberingius rex Marico- kojarzy się z nazwą wargi sromowej większej vich, 1981 oraz występująca w Malezji mrów- (anat. labia minora), a małż Brechites penis ka Tyrannomyrmex rex Fernández, 2003. (Linnaeus, 1758) i ryba z rodziny babkowa- Ciekawe jest, że u tych zwierząt człon nazwy tych Trypauchen vagina Bloch et Schneider, rodzajowej również jest identyczny (łac. ty- 1801 mają nazwy odnoszące się do narządów rannus — tyran, rex — władca, despota).

NAZWY O REKORDOWEJ DŁUGOŚCI

Za najdłuższą obowiązującą obecnie na- zwę binominalną należy uznać gatunek mu- chówki Parastratiosphecomyia stratiospheco- myioides Brunetti, 1923 (42 litery). Rekordo- wo długą nazwą rodzajową jest dwudziesto- pięcioliterowy Yamagutiplectognathotrema Paruchin, 1977 (rodzaj pasożytniczej przy- wry). Najkrótsze, zaledwie dwuliterowe nazwy rodzajowe to Ja Ueno, 1955 (chrząszcz z rodziny biegaczowatych), Aa Baker, 1940 Ryc. 12. Występujący w południowowschodniej (ślimak) czy Ia Thomas, 1902 (nietoperz). Azji gatunek nietoperza Ia io mający najkrótszą Jednocześnie rodzaj Ia jest reprezentowa- kiedykolwiek zaproponowaną nazwę (fot. Jin- ny tylko przez jeden gatunek Ia io Thomas, Shuo Zhang). 1902 (Ryc. 12). Jego nazwa jest najkrótszą nadaną do chwili obecnej nazwą zoologicz- przedstawiciela przylżeńców Plesiothrips o ną. Najkrótsza nazwa gatunkowa należy do Girault, 1929.

Z WŁASNEGO PODWÓRKA

Nomenklaturowe osobliwości były rów- acja pogorszyła się jeszcze po opublikowa- nież udziałem polskich naukowców. Uro- niu opisów nowych dla nauki gatunków ryb. dzony w Gliwicach Wilhelm Blandowski był Okazało się, że nazwane zostały one imio- znanym badaczem australijskiej fauny, tak- nami prominentów Melbourne i jednocze- sonomem oraz pracownikiem i pierwszym śnie przeciwników Blandowskiego. Gatunek dyrektorem Muzeum Victorii w Melbourne. poświęcony pastorowi Bleasdale’owi został Jego ekspedycja na obszary przyujściowe rze- opisany jako „mulista, oślizgła ryba”, a w cha- ki Murray (południowo-wschodnia Australia) rakterystyce gatunku poświęconego znane- przyniosła dla rozwijającego się wówczas mu fizykowi doktorowi Eades’owi czytamy: Muzeum ogromną liczbę ponad 17000 oka- „ryba łatwa do rozpoznania przez jej niskie zów fauny i flory, bogatą dokumentację foto- czoło, duży brzuch i ostre kolce”. W etymo- graficzną oraz liczne opisy przyrody. Sukcesy logii autor tłumaczył wybór nazw uderzają- Blandowskiego oraz jego niecodzienne, jak cym podobieństwem ryb i „uhonorowanych” na tamte czasy, przekonanie o konieczno- osobistości. Efektem tej publikacji był skan- ści zintegrowania nauk przyrodniczych, nie dal, który ostatecznie zmusił Blandowskiego przysparzały mu jednak zwolenników. Sytu- do powrotu do kraju i zajęcia się jego dru- Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 57 gą pasją, jaką była fotografia. Sam badacz zo- stał upamiętniony później w nazwach dwóch rodzajów ryb: Blandowskius Whitley, 1931 oraz Blandowskiella Iredale et Whitley, 1932 (Kean 2005). Innym znanym, polskim przyrodnikiem, który zasłynął stosowaniem nietypowego nazewnictwa dla nowo opisanych taksonów był Benedykt Dybowski. W swojej pracy po- święconej faunie skorupiaków Jeziora Bajkał opisuje nowe dla nauki gatunki obunogów, Ryc. 13. Australijski pluskwiak Dziwneono etce- nadając im bijące rekordy długości nazwy: tera (zdjęcie udostępnione przez NSW Agricul- Crassocornoechinogammarus crassicornis, tural Scientific Collections Trust; www.agric. Parapallaseakytodermogammarus abyssalis, nsw.gov.au). Zienkowiczikytodermogammarus zienkowi- czi, Toxophthalmoechinogammarus toxoph- nej przez tę autorkę. Opisała ona też rodzaj thalmus, Siemienkiewicziechinogammarus Kropka Dworakowska 1970, z gatunkiem ty- siemenkiewitschii i wreszcie Rhodophthalmo- powym Kropka vidanoi Dworakowska 1970. kytodermogammarus cinnamomeus (Dybow- Co ciekawe w tym samym rodzaju znalazł się ski 1926). Wszystkie wyżej wymienione na- gatunek K. unipunctata (Dlabola, 1957), co w zwy zostały ostatecznie zakwestionowane na dosłownym tłumaczeniu znaczy „kropka jedno- podstawie zasad Międzynarodowego Kodeksu kropkowa” (Dworakowska 1970). Nomenklatury Zoologicznej. W obecnie obo- Listę nietypowych nazw nadanych przez wiązującym Kodeksie kwestia ta regulowana Polaków można zakończyć stosunkowo nie- jest w punkcie 5 załącznika B, który mówi, dawno opisanym rodzajem pająka z rodziny że nazwa powinna być łatwa do wymówienia Salticidae (Abracadabrella Żabka, 1991). Ety- i zapamiętania. Mimo to opisany w tej samej mologia tej nazwy wywodzi się od słowa wy- publikacji Gammaracanthuskytodermogam- korzystywanego od wielu stuleci jako zaklę- marus loricatobaicalensis (z 50 literami) cie, a które pochodzi najprawdopodobniej z uznany został za najdłuższą, kiedykolwiek za- języka aramejskiego. proponowaną nazwę binominalną. Okazuje się, że współczesny taksonom Jedną z najdziwniejszych nazw mających bywa nie tylko specjalistą od morfologii i sys- polski rodowód, jest rodzaj australijskiego plu- tematyki, ale często jest także znawcą mito- skwiaka Dziwneono (Ryc. 13), opisany w 1972 logii lub historii, a w swojej pracy kieruje się r. przez Irenę Dworakowską. Rdzeń tej nazwy rozmaitymi skojarzeniami wykazując przy tym „-ono” nie pochodzi z języka polskiego. Dziw- niemałą kreatywność. Pozwala mu to łączyć na- neono jest trzecim z serii rodzajów australij- zwę zwierzęcia z jego wyglądem, a często rów- skich pluskwiaków obok: Kahaono i Aneono. nież postaciami mitologicznymi lub przedmio- Oba taksony zostały opisane w 1906 r. przez tami. Niejednokrotnie pokazuje też swoje sze- Kirklady’ego, a ich etymologia wywodzi się z rokie zainteresowania oddając hołd ulubionym języka hawajskiego. Dworakowska wykorzysta- muzykom, pisarzom, czy postaciom literackim ła istniejący już temat „-ono” i dodała do niego i historycznym. Jak się więc okazuje gąszcz no- przedrostek polskiego pochodzenia. „Dziwne-” menklatury zoologicznej staje się coraz bardziej odzwierciedla w tym przypadku nietypową jak nieprzebyty. Pełen jest też nieprzypadkowych dla grupy Dikaneurini strukturę aparatu kopu- odniesień do różnych sfer i dziedzin wiedzy lacyjnego samców. Dziwneono nie jest jednak dając tym samym możliwości inspirujących po- jedynym przykładem oryginalnej nazwy nada- szukiwań nie tylko dla zawodowych biologów.

INSPIRATIONS AND CURIOSITIES OF ZOOLOGICAL NOMENCLATURE Summary

The paper deals with non standard inspirations Also information about animals named after people and curiosities in zoological nomenclature. Review of (scientists, politicians, painters, actors, musicians) and the information on etymology of the zoological scien- animals named after fiction characters (from mythol- tific names is presented including names related to ogy, literature, movies or cartoons) is presented. The morphology, ethology or habitat of described taxons. linguistic inspirations in taxonomy are described. 58 Piotr Jóźwiak i współaut.

LITERATURA

Abbot R. T., Dance S. P., 1991. Compendium of sea- Dybowski B. N., 1926. Synoptisches Verzeichnis mit shels. American Malacologists Inc. Melbourne, kurzer Besprechung der Gattungen und Arten Burlington. dieser Abteilung der Baikalflohkrebse. Bull. Andersen N. M., Weir T. A., 2001. New genera of Ve- Acad. Polon. Sci. Lett. B, 1–77. liidae (Hemiptera: Heteroptera) from Australia, Emmet A. M., 1991. The Scientific Names of the Bri- with notes on the generic classification of the tish Lepidoptera Their History and Meaning. subfamily Microveliinae. Inv. Tax. 15, 217–258. Harley Books, Colchester. Balint Z., Boyer P., Wojtusiak J., 2006. Contribu- Erwin T., 1974. Studies of the Subtribe Tachyina tions to the knowledge of Neotropical Lycaeni- (Coleoptera: Garabidae: Bembidiini), Part II: dae: Notes on the genus Abloxurina with de- A Revision of the New World-Australian Genus scriptions of five new species (Lepidoptera: Thec- Pericompsus LeCont. Smithsonian Contributions linae: Eumaeini). Genus 17, 571–584. to Zoology 162, Smithsonian Institution Press, Bamber R. N., Bird G., 1997. Peracarid crustaceans Washington. from Cape d´Aguilar and Hong Kong, III. Ta- Erwin T. L., 2000. Arboreal beetles of neotropical naidacea: Tanaidomorpha. [W:] The Marine forests: Agra Fabricius, a taxonomic supplement Flora and Fauna of Hong Kong and Southern for the Platyscelis group with new species and China IV. Morton, B. (red.). Proceedings of the distribution records (Coleoptera: Carabidae, Le- Eighth International Marine Biological Work- biini, Agrina) Celeop. Bull. 54, 90–119. shop, 2–20 April 1995. Hong Kong: Hong Kong Erwin T. L., 2002. Studies of the Subtribe Tachyina University Press, 103–142. (Coleoptera: Garabidae: Bembidiini), Part II: Barenbaum M. R., 2000. Buzzwords. A scientists A Revision of the New World-Australian Genus muses on sex, bugs and rock ‘n’ roll. Joseph Pericompsus LeCont. Zootaxa 119, 1–68. Henry Press, Washington. Evans S. E., 2009. The gliding reptiles of the Upper Błażewicz-Paszkowycz M., Bamber R., 2007. New Permian. Zool. J. Linn. Soc. 76, 97–123. apseudomorph tanaidaceans (Crustacea: Pera- Fisher B. L., 2005. A New Species of Discothyrea carida: Tanaidacea) from eastern Australia: Roger from Mauritius and a New Species of Apseuidae, Whiteleggidae, Metapseudidae and Proceratium Roger from Madagascar (Hyme- Pagurapseudidae. Mem. Mus. Vic. 64, 107–148. noptera: Formicidae). Proceed. Cal. Acad. Sci. Boero F., 1987. Life cycles of Phialella zappai n. sp., 56, 657–667. Phialella fragilis and Phialella sp. (Cnidaria, Fortey R. A., Shergold J. H., 1984. Early Ordovician Leptomedusae, Phialellidae) from central Cali- trilobites Nora Formation, central Australia. Pa- fornia. J. Nat. Hist. 21, 465–480. laeontology 27, 315–366. Bosmans R., Bosselaers J., 1994. Spiders of the gene- Frankowska M., 1987. Mitologia Azteków. Wydaw- ra Pachygnatha, Dyschiriognatha and Gleno- nictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa. gnatha (Araneae, Tetragnathidae), with a revi- Gąssowski J., 1979. Mitologia Celtów. Wydawnictwa sion of the Afrotropical species. Zool. Scri. 23, Artystyczne i Filmowe, Warszawa. 325–352. Gentile G., Snell H. 2009. Conolophus marthae sp. Bosselaers J., Jocqué R., 2000. Hortipes, a huge ge- nov. (Squamata, Iguanidae), a new species of nus of tiny afrotropical spiders (Araneae, Lio- land iguana from the Galapagos archipelago. cranidae.). Bull. Am. Mus. Nat. Hist. 256, 4–108. Zootaxa 2201, 1–10. Boyko C. B., Williams J. D., 2004. New records of Gibbs R. H., 1984. Melanostomiidae. [w:] Fishes of marine isopods (Crustacea:Peracarida) from the the North-eastern Atlantic and the Mediterra- Bahamas, with descriptions of two new species nean (red.). Whitehead P. J. P, Bauchot M. L., of epicarideans. Bull. Mar. Sci. 74, 353–383. Hureau J. C., Nielsen J., Tortonese E., UNESCO, Britz R., Conway K.W. Rüber L., 2009. Spectacular Paris, 341–365. morphological novelty in a miniature cyprinid Gilbert M., Guichard S., Freise J., Gregoire J. C., fish, Danionella dracula n. sp. Proc. R. Soc. 276, Heitland W., Straw N., Augustin S., 2005. Fore- 2179–2186. casting Cameraria ohridella invasion dynamics Burnham D. A., Derstler, K. L., Currie, P. J, Bakker, in recently invaded countries: from validation R. T., Zhou, Z., Ostrom, J. H., 2000. Remarkable to prediction. J. Appl. Ecol. 42, 805–813. new birdlike dinosaur (Theropoda: Manirap- Gnaspini P., Peck S. B., 2001. The Adelopsis of Co- tora) from the Upper Cretaceous of Montana. lombia (Coleoptera, Leiodidae, Cholevinae, Pto- Univ. Kansas Paleont. Contr. 13, 1–14. maphagini). Pap. Avul. Zool. 41, 427–463. Buszko J., 1997. Atlas motyli Polski. Część II. Prząd- Goff M. L., 1983. A new genus and species of Apo- ki, zawisaki, niedźwiedziówki. Grupa Image, loniinae (Acari: Trombiculidae) from South Af- Warszawa. rica with the key to the species in the subfamily. Chinery M., 2007. Insects of Britain and Western Bull. Inst. R. Sci. Nat. Belg. 55, 1–5. Europe. A & C Black, London. Harper E. M., Morton B., 2005. Tube construction Colbert E. H., 1970. The gliding Triassic reptile Ic- in the watering pot shell Brechites vaginiferous arosaurus. Bull. Am. Mus. Nat. Hist. 143, 85– (Bivalvia; Anomalodesmata; Clavagelloidea). 142. Act. Zool. 85, 149–161. Compagno L. J. V., Heemstra P. C., 2007. Electrolux Hilario A., Cunha M. R., 2008. On some frenulate addisoni, a new genus and species of electric species (Annelida: Polychaeta: Siboglinidae) ray from the east coast of South Africa (Rajif- from mud volcanoes in the Gulf of Cadiz (NE ormes: Torpedinoidei: Narkidae), with a review Atlantic). Sci. Mar. 72, 361–371. of torpedinoid taxonomy. Smithiana Bull. 7, 15– Hilszczański J., 2008. The synonymy and distribu- 49. tion of Aegomorphus obscurior (Pic, 1904), new Dworakowska I., 1970. Three new genera of Ery- status and occurrence of A. francoletti Sama, throneurini (Auchenorrhyncha, Cicadellidae, 1994 in Poland (Coleoptera: Cerambycidae). Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. 18, 617– Genus 19, 61–63. 624. Hilszczański J., Bystrowski C., 2005. Aegomorphus wojtylai, a new species from Poland, with a Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 59

key to European species of Aegomorphus Hal- Muznic J., Ferber Bogdan J., Beehler B., 2009. Julije deman (Coleoptera: Cerambycidae). Genus 16, Klovic: the firs colour drawing of Greater Bird 201–207. of Paradise Paradisea apoda in Europe and its Hurka K., 2005. Beetles of the Czech and Slovak Re- model. J. Ornithol. 150, 645–649. publics. Kabourek, Zlin. Niedziela J., 2009. Historia Jazzu — 100 wykładów. Huxley, R., 2009. Wielcy przyrodnicy. Wydawnictwo Dobre wydawnictwo, Katowice. Naukowe PWN, Warszawa. Niewiadomska K., Pojmańska T., Machnicka B., Czu- International Code of Zoological Nomenclature baj A., 2001. Zarys parazytologii ogólnej. PWN, (Fourth Edition), 1999. The International Trust Warszawa. for Zoological Nomenclature. (www.iczn.org). Parker A., 2006. Seven Deadly Colours: the genius Jakimowicz-Shah M., Jakimowicz A., 1982. Mitologia of nature’s palette and how it eluded Darwin. indyjska. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Simon & Schuster, Londyn. Warszawa. Petoia E., 2003. Wampiry i wilkołaki. Żródła, hi- Jonsson L., 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziem- storia, legendy — od antyku do współczesności. nomorskiego. Muza SA, Warszawa. Wydawnictwo Universitas, Kraków. Kean J., 2005. Blandowski’s bad name. Museum Vic- Piszczek Z., 1990. Mała encyklopedia kultury an- toria, 14–15. tycznej. PWN, Warszawa. Klass K. D., Zompro O., Kristensen N. P., Adis J., Richards A. M., 1983. The Epilachna vigintiocto- 2002. Mantophasmatodea: A New Insect Order punctata complex (Coleoptera: Coccinellidae). with Extant Members in the Afrotropics. Science Int. J. Entomol. 25, 11–41. 296, 1456–1459. Rouse G., Pleijel F., 2001. Polychaetes. Oxford Uni- Kocarek P., Holusa J., Vidlicka L., 2005. Blattaria, versity Press. Nowy York. Mantodea, Orthoptera & Dermaptera of the Samek A., 2004. Atlas muszli ślimaków morskich. Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlin. Mantis, Olsztyn. Lazell J. D., 1984. A New Marsh Rabbit (Sylvilagus Scheibel O., 1937. Ein neuer Anophtalmus aus Jugo- palustris) from Florida’s Lower Keys J. Mam- slawien. Entomol. Blatt. 33, 438–440. mal. 65, 26–33. Sendra, A., Ortuno, V. M., Moreno, A., Montagud, S. Leach W. E., 1818. Cymothoides. Dict.Sci.Nat. 12, Teruel, S., 2006. Gollumjapyx smeagol gen. n., 338–354. sp. n., an enigmatic hypogean japygid (Diplura: Lehmann P.A., 2006. Otocinclus batmani, a new spe- Japygidae) from the eastern Iberian Peninsula. cies of hypoptopomatinae catfish (Siluriformes: Zootaxa 1372, 35–52. Loricariidae) from Colombia and Peru. Neo- Skelton P., 2001. A Complete Guide to Freshwater trop. Icht. 4, 379–383. Fishes of Southern Africa. Random House Struik, Lipińska J., Marciniak M., 1986. Mitologia starożyt- Cape Town. nego Egiptu. Wydawnictwa Artystyczne i Filmo- Słupecki, L. P., 2006. Mitologia skandynawska w we, Warszawa. epoce Wikingów. Zakład Wydawniczy NOMOS, Markham J. C., Boyko C. B., 2003. A new species of Kraków. Albunione Markham & Boyko, 1999 (Crustacea: Sokołowski J., 1988. Atlas Ptaki Polski. Wydawnic- Isopoda: Bopyridae: Pseudioninae) from Ta- twa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. iwan. Am. Mus. Novitates 3410, 1–7. Stanek V. J. L., 1990. Encyklopedia owadów. Matile L., Tassy P., Goujet D., 1993. Wstęp do syste- Chrząszcze. Delta, Warszawa. matyki zoologicznej koncepcje, zasady, metody. Tolkien J. R. R., 2009. Silmarillion — Wydanie uzu- PWN, Warszawa. pełnione. Amber, Warszawa. Mayr E., 1974. Podstawy systematyki zwierząt. Pań- Tolman T., Lewington R., 2007. Motyle Polski i Eu- stowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. ropy. Influence, Dąbrowa Górnicza. McDowall R. M. Chadderton W. L., 1999. Galaxias Valdescas A. G., 2008. Confocal microscopy applied gollumoides (Teleostei: Galaxiidae), a new fish to water mite taxonomy with the description of species from Stewart Island, with notes on other a new genus of Axonopsinae (Acari, Parasiteng- non-migratory freshwater present on the island. ona, Hydrachnidia) from Central America. Zoo- J. R. Soc. N. Z. 29,77–88. taxa 1820, 41–48. McGowan C., 2003. A new specimen of Excaliburus Wallace R. B., Gómez H., Felton A., Felton A. M., from the English Lower Jurrasic. J. Vert. Paleont. 2006. On a New Species of Titi Monkey, Genus 23, 950–956. Callicebus Thomas (Primates, Pitheciidae), from Meehan C. J., Olson E. J., Reudink M. W., Kyser T. K., Western Bolivia with Preliminary Notes on Dis- Curry R. L., 2009. Herbivory in a spider thro- tribution and Abundance. Primate Conserv. ugh exploitation of an ant–plant mutualism. 2006, 29–39. Curr. Biol. 19, 892–893. Walter P., 2006. Mitologia chrześcijańska. PAX — Mertz L. A., Schlager N., Weisblatt J., 2005. Inco Veritas, Warszawa. Grzimek’s Student Animal Life Resource — Rep- Winston J. E., 1999. Describing species: practical tiles (2-Vol. Set). UXL, Farmington Hills. taxonomic procedure for biologists. Columbia Miller K. B., Wheeler Q. D., 2005. Slime-mold bee- University Press, New York. tles of the genus Agathidium Panzer in North Zappa F., 1996. Takiego mnie nie znacie. Alfa, War- and Central America:Coleoptera, Leiodidae. Part szawa. 2. Bull. Am. Mus. Nat. Hist. 291, 1–167.