Tom 59 2010 Numer 1–2 (286–287) Strony 39–59
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Tom 59 2010 Numer 1–2 (286–287) Strony 39–59 Piotr Jóźwiak, tomasz rewicz, krzysztof Pabis Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii Uniwersytet Łódzki Banacha 12/16, 90-237 Łódź E-mail: [email protected] [email protected] [email protected] INSPIRACJE I OSOBLIWOŚCI NAUKOWEGO NAZEWNICTWA ZOOLOGICZNEGO WSTĘP Świat przyrody z jego bogactwem form szczególne organizmy jak ich: krwistość lub oraz mnogością zachodzących w nim zjawisk bezkrwistość, pokrycie ciała (owłosienie lub od najdawniejszych czasów był obiektem pióra), liczbę nóg (dwu- lub czteronożność), zainteresowania ze strony człowieka. Już w czy obecność skorupy. Co więcej Arystote- starożytności podejmowane były próby ba- les w swoich badaniach nie ograniczał się dania różnorodności tego świata. Pojawiły jedynie do morfologii organizmów, lecz brał się pierwsze opisy roślin i zwierząt, a po- pod uwagę także ich inne właściwości takie szczególnym gatunkom zaczęto nadawać na- jak zachowanie: „Zwierzęta mogą być cha- zwy. Te gatunki, które wykazywały wzajemne rakteryzowane przez swój tryb życia, swoje podobieństwa, grupowano tworząc zalążki czynności, zwyczaje i części ciała”. Z systemu systematyki. Pierwotnie nazewnictwo i kla- klasyfikacji Arystotelesa do czasów współcze- syfikacja organizmów uwarunkowana była snych zachowały się takie nazwy jak Coleop- ich użytecznością dla człowieka — tym, czy tera (chrząszcze) oraz Diptera (muchówki), a są one jadalne, czy mają właściwości leczni- także stosowany jeszcze do niedawna podział cze, czy też stanowią zagrożenie jako trujące owadów na Pterygota (owady uskrzydlone) i bądź jadowite. Przykładem mogą być też nie- Apterygota (owady bezskrzydłe) (mayr 1974, które współczesne plemiona z Ameryki Połu- Huxley 2009). dniowej. Indianie ci potrafią rozpoznawać i Na przestrzeni wieków, wraz z rozwojem nazwać szereg wykorzystywanych przez sie- metod badawczych, klasyfikacja i nazewnic- bie gąsienic różnych gatunków motyli. Nato- two roślin i zwierząt ewoluowały. Do postaci miast nieużyteczne postacie dorosłe określają szczególnie zasłużonych na tym gruncie zali- jednym słowem. czyć możemy Andrea Cesalpino, Johna Raya Pierwszym udokumentowanym systemem czy wreszcie Carla von Linne (Linneusza). klasyfikacji, który wykorzystywał szeroki za- Pierwszy z nich był włoskim botanikiem, kres właściwości opisywanych organizmów twórcą klasyfikacji opartej na naukowych (nie opierał się wyłącznie na cechach użyt- podstawach i uwzględniającej wnikliwe ba- kowych) jest stworzona przez Arystotelesa dania morfologii roślin. Ograniczeniem jego drabina bytów. Co ciekawe, Arystoteles w metody było jednak stosowanie niewielkiej swojej hierarchii uwzględniał również nie- liczby cech różnicujących poszczególne tak- ożywione elementy świata przyrodniczego. sony. Inspirowany pracą Cesalpina John Ray W świecie ożywionym oddzielał z kolei ro- udoskonalił system swojego poprzednika, śliny od istot, stawiając jednocześnie czło- zwiększając liczbę cech diagnostycznych. Po- wieka na szczycie drabiny. Wykorzystywał zwoliło to na stosunkowo precyzyjną identy- przy tym szereg kryteriów różnicujących po- fikację organizmów i sprawiło tym samym, 40 Piotr Jóźwiak i współaut. że klasyfikacja stała się nieco bardziej natu- różnymi nazwami, a w wyniku dalszych ba- ralna. Istotną zasługą Raya jest również stwo- dań potwierdzone zostanie, że są one w rze- rzenie pierwszej koncepcji gatunku. Zgodnie czywistości synonimami obowiązuje zawsze z tą definicją gatunkiem określamy grupę ta, która była wcześniejsza (tzw. zasada prio- osobników posiadających pewne wspólne rytetu). Do warunków koniecznych przy opi- cechy, które zostaną przekazane potomstwu sywaniu nowego gatunku należy wyznacze- (Huxley 2009). nie osobnika (tzw. holotypu), który będzie Kolejnym krokiem milowym w rozwoju stanowił swego rodzaju wzorzec tego wła- systematyki była metoda klasyfikacji stworzo- śnie gatunku. Istotnym jest, by w publikacji na przez Carla von Linne. Obejmujący zaled- określić miejsce, z którego pochodzi holotyp wie pięć rang (królestwo, klasa, rząd, rodzaj i (locus typicus), a także miejsce, w którym gatunek) system pozwalał na ich szybką i ła- jest on przechowywany. Od niedawna wyma- twą identyfikację. Podstawą tej hierarchii jest gane jest przy tym, by okaz holotypowy zde- binominalne nazewnictwo, co oznacza, że ponowany był w instytucji ogólnodostępnej każdemu opisanemu gatunkowi przypisana dla badań naukowych (mayr 1974, matile i jest dwuczłonowa nazwa. Jej pierwszy człon współaut. 1993, winston 1999, internatio- określa rodzaj, do którego należy organizm, nal code). Ciekawym wyjątkiem jest opisa- a drugi jest jego nazwą gatunkową (mayr ny niedawno gatunek legwana (Conolophus 1974, Huxley 2009). marthae Gentile et Snell 2009) z Wysp Ga- Współczesna systematyka dąży do tego, lapagos. Ze względu na niewielką liczebność aby w miarę możliwości odzwierciedlać rze- populacji tego gada (około 200 osobników) czywiste relacje filogenetyczne pomiędzy or- i areał występowania nie przekraczający ganizmami. Jednak pomimo znacznego roz- 25km2 zdecydowano się wypuścić okaz ty- woju, który dokonał się w tej dziedzinie od powy do naturalnego środowiska. Wykonane czasów Linneusza, upowszechniona przez zostały dokładne pomiary morfologiczne, po- niego binominalna nomenklatura stosowana brano także próbki krwi i przeprowadzono jest również w dzisiejszych czasach. Należy analizy molekularne, po czym zaopatrzono przy tym dodać, że dla ujednolicenia zasad go w nadajnik. Holotyp zostanie zakonser- tworzenia nazw, wprowadzony został system wowany dopiero po naturalnej śmierci tego przepisów zawartych w Międzynarodowym osobnika (Gentile i snell 2009). Kodeksie Nomenklatury Zoologicznej (obec- Mimo wprowadzenia pewnych regulacji nie obowiązuje czwarta edycja Kodeksu opu- w stosowaniu nazewnictwa, badacze przy blikowana w 1999 r.) (winston 1999, inter- opisie nowego dla nauki taksonu posiadają national code). Zgodnie z jego podstawo- dużą swobodę w doborze jego nazwy. Często wymi wytycznymi nazwa rodzajowa powinna odzwierciedlają one cechy budowy morfolo- być rzeczownikiem i pisana jest zawsze wiel- gicznej opisywanego organizmu, jego zacho- ką literą. Z kolei nazwa gatunkowa może być wanie, miejsce występowania lub środowi- rzeczownikiem lub przymiotnikiem i pisana sko życia. Zdarza się także, że nadana nazwa jest małą literą. Zalecane jest by obie pocho- ma na celu uhonorowanie konkretnej osoby. dziły z języka łacińskiego, w innym wypadku Coraz częściej jednak badacze szukają inspi- powinny mieć formę zlatynizowaną. Obok racji wśród postaci z mitologii, literatury, fil- nazwy podawane jest zawsze nazwisko oso- mu oraz świata popkultury, czy polityki. Licz- by, która opisała dany takson oraz data pu- ne są również przykłady, gdy taksonomowie blikacji, w której opis ten został zawarty. W prześcigają się w dziwnym brzmieniu nazw, przypadku, gdy gatunek zostanie przeniesio- rekordach ich długości i w stosowaniu gier ny do innego rodzaju nazwisko autora oraz słownych. W takich przypadkach etymologia datę podaje się w nawiasie. Jeśli natomiast i uzasadnienie doboru nazwy może niejedno- ten sam gatunek zostaje opisany pod dwiema krotnie budzić zdziwienie. CZEGO MOŻEMY SIĘ DOWIEDZIEĆ O GATUNKU Z JEGO NAZWY? Wiele nazw odnosi się do rozmaitych się w wielu grupach zwierząt takie jak: sy- cech wyglądu zwierząt, ich trybu życia, miej- lvestris/sylvaticus — leśny (np. motyl Thyme- sca występowania lub szczególnych właści- licus Hubner, 1819, mysz Apodemus Kaup, wości. Wśród tych wskazujących środowisko 1829), hortensis — ogrodowy (chrząszcz Ca- życia są nazwy gatunkowe, które powtarzają rabus Linnaeus, 1758, ślimak Cepaea Held, Inspiracje i osobliwości naukowego nazewnictwa zoologicznego 41 1838, wij Cryptops Leach, 1814), campestris Duża grupa gatunków ma nazwy pocho- — polny (świerszcz Gryllus Linnaeus, 1758, dzące od ich roślin żywicielskich. Jest to chrząszcz Cicindela Linnaeus, 1758, błon- szczególnie częste w przypadku owadów jak kówka Tenthredo Linnaeus, 1758), domesti- np. u motyli: Sphinx pinastri Linnaeus, 1758 ca/domesticus — domowy (świerszcz Ache- (Pinus — sosna), Agrius convolvuli Linnaeus, ta Linnaeus, 1758, mucha Musca Linnaeus, 1758 (Convolvulus — powój), Lasiocampa 1758, wróbel Passer Brisson, 1760), terre- quercus Linnaeus, 1758 (Quercus — dąb), stris — ziemny/lądowy (dżdżownica Lumbri- i chrząszczy: Melasoma populi (Linnaeus, cus Linnaeus, 1758, trzmiel Bombus Latreil- 1758) (Populus — topola), Apoderus coryli le, 1802) oraz aquaticus/aquatica — wodny, Dejean, 1821 (Corylus — leszczyna). Istnie- (skorupiak równonogi Asellus, Geoffroy et ją też nazwy odzwierciedlające inne rodzaje St. Hilaire, 1764, pająk Argyroneta Latreille, pokarmu, jak u żyjących na padlinie owadów 1804, chrząszcz Helophorus Fabricius, 1775, takich jak mucha ścierwica Sarcophaga Me- ptak Rallus Linnaeus, 1758). Nazwy gatun- igen, 1826 oraz chrząszcze grabarze Nicro- kowe: maritimus/maritimum — morski, czę- phorus Fabricius, 1775 i Necrodes Leach, sto pojawiają się dla podkreślenia związków 1815 (buszko 1997, Hurka 2005). Wśród z tym siedliskiem gatunków z grup zwierząt pasożytów nazwy mogą informować o żywi- zwykle niezwiązanych z morzem. Przykładem cielu, jak w przypadku wszoła Columbicola tego może być szczeciogonek Petrobius (Le- columbae (Linnaeus, 1758), pasożyta gołębi ach, 1809), czy wieloszczet Aeolosoma We- (Columba), czy tasiemca psiego Dipylidium stheide et Bunke, 1970 jedyny żyjący w mo- caninum (Linnaeus, 1758) będącego między rzu przedstawiciel typowo słodkowodnej ro- innymi pasożytem psa (Canis), a nawet o