Tot hier en niet verder Historische wallen in het Nederlandse landschap. De stand van kennis. Henk Baas, Bert Groenewoudt, Pim Jungerius en Hans Renes (redactie) Tot hier en niet verder Historische wallen in het Nederlandse landschap. De stand van kennis. Henk Baas, Bert Groenewoudt, Pim Jungerius en Hans Renes (redactie) Colofon Tot hier en niet verder Historische wallen in het Nederlandse landschap. De stand van kennis. Auteurs: Henk Baas, Hans Renes, Bert Groenewoudt, Johan Verspay, Hanneke van den Ancker, Pim Jungerius, Bert Maes, Lex Roeleveld, Robert Ceelen, Bertus Brokamp, Karel Leenders, Klaas Bouwer, Frans Beekman, Bert van der Valk, Eric Brinckmann, Gerben Zielman, Martijn Boosten, Patrick Jansen, Mat Theunissen, Liesbeth Theunissen en Peter Schut Illustraties: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, tenzij anders vermeld Foto omslag: Herstel van tuunwallen op Texel (foto Hendrik van Kampen) Redactie: Henk Baas, Bert Groenewoudt, Pim Jungerius en Hans Renes Opmaak en productie: uNiek-Design, Almere Druk: Zalsman, Zwolle © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2012 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl 3 Voorwoord — ‘Over sommige van de meest kenmerkende structuren bied, of een bepaald kennisveld. Op deze manier van het Europese landschap weten we nauwelijks meer is getracht zicht te krijgen op de stand van de dan driekwart eeuw geleden’ (zie hoofdstuk 2). kennis, en daarmee ook op kennislacunes. Deze bundel is bedoeld als de start van een dialoog Op 6 en 7 oktober 2011 organiseerde de tussen onderzoekers, beheerders en ontwerpers, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in met als doel samen te werken, zowel aan verder samenwerking met het Netwerk Historisch onderzoek als aan een duurzame instandhouding Cultuurlandschap (NHC), Geoheritage NL, Probos van een wijd verbreid, maar tegelijkertijd bijzon- en de Universiteit Utrecht een tweedaags sym- der type landschapselement. Want de ene wal is posium over ‘wallen in het landschap’. In het de andere niet, zo is wel duidelijk geworden. Nederlandse landschap - inclusief bossen en na- tuurterreinen - ligt nog altijd een groot aantal In deze bundel worden de Nederlandse wallen aarden wallen. Hierover bestaat bij veel partijen eerst in een Europese context geplaatst en ver- grote onduidelijkheid: wat zijn dat voor wallen, volgens thematisch benaderd. Daarna gaan we welke functies hadden ze, waar komen ze pre- de diepte in door middel van enkele case studies. cies voor en hoe zeldzaam en bijzonder zijn ze? Voortbordurend op wat aan kennis is gepresen- Dit soort vragen stellen bijvoorbeeld terreinbe- teerd, wordt achterin deze bundel een aanzet heerders aan de RCE en erfgoedprofessionals geven tot een onderzoeksagenda: een overzicht verbonden aan andere instanties. Maar vaak van belangrijke vraagstukken en vragen, hele moet men het antwoord schuldig blijven. basale vragen voorlopig. Hieruit kan naar belie- ven worden geput, bijvoorbeeld bij het maken Dat heeft niet alleen te maken met een gebrek van een Programma van Eisen (PvE) voor aan kennis, maar ook met het ontbreken van archeologisch onderzoek. een overzicht wat er her en der aan informatie beschikbaar is. Tijdens het wallensymposium De redactie, hebben deskundige sprekers hun kennis over Henk Baas, Bert Groenewoudt, Pim Jungerius en historische wallen gepresenteerd: specialisten Hans Renes over een bepaald type wallen, een bepaald ge- Inhoud Voorwoord 3 5 Houtwallen en historische beplanting: veldervaringen, herstel en onderhoud 85 1 De ene wal is de andere niet - Een inleiding 9 Bert Maes, Lex Roeleveld en Robert Ceelen Henk Baas 5.1 Soortensamenstelling en historische 1.1 Probleemschets 9 beplanting van houtwallen 85 1.2 Een typologie van wallen 11 5.2 Herstel en onderhoud van houtwallen 93 1.3 Een toekomst voor wallen 14 5.3 Conclusies 101 Summary: Ancient hedge banks: plant composition, 2 Aarden wallen in Europa 19 conservation and management 102 Hans Renes 6 Middeleeuwse landweren in Nederland 105 2.1 Inleiding 19 Bertus Brokamp 2.2 Functies van aarden wallen 22 2.3 Bronnen 25 6.1 Inleiding 105 2.4 Open en besloten landschappen 27 6.2 Herkomst 105 2.5 Conclusie 34 6.3 Ouderdom 105 Summary: Earthen walls in a European Perspective 35 6.4 Verspreiding & Locatie 107 6.5 Vorm 109 3 Wallen vanuit archeologisch perspectief 41 6.6 Defensieve hoofdfunctie 114 Bert Groenewoudt en Johan Verspay 6.7 Nevenfuncties 116 6.8 Conclusie 117 3.1 Inleiding 41 Summary: Medieval landweren (defensive lines) in 3.2 Wallen, waarom? 41 the Netherlands 118 3.3 Vroeg(st)e vormen 42 3.4 Akkerwallen 43 7 Wallen in Noord-Brabant 123 3.5 Landweren 50 Karel Leenders 3.6 Conclusies: datering 52 3.7 Conclusies: verspreiding 52 7.1 Inleiding 123 Summary: Earthen walls from an archaeological 7.2 Wal en gracht in archieven en dialect 123 perspective 54 7.3 Een rubricering van waltypen 126 7.4 Wallen en archeologie 137 4 Aarden wallen - 7.5 Conclusie 138 bijdragen vanuit de aardwetenschappen: Summary: Historical earth banks in North-Brabant Geomorfologie, materialen, bodems, (Netherlands) 139 erosie en beheer 61 Hanneke van den Ancker en Pim Jungerius, 8 Wallen in Gelderse archieven. Aanleg, m.m.v. Michel Riksen functies en beheer van wallen in het Nederrijkswald en op de Zuidwest Veluwe 145 4.1 Inleiding: onvoldoende aandacht en kennis 61 Klaas Bouwer 4.2 Aarden wallen en aardkundig erfgoed 61 4.3 Bijdragen aan het wallenonderzoek vanuit 8.1 Inleiding 145 de aardwetenschappen 63 8.2 Functies van wallen 146 4.4 De geodiversiteit van aarden wallen, 8.3 Tijd van aanleg 146 betekenis voor flora en fauna 72 8.4 Aanbestedingen 149 4.5 De geodiversiteit van aarden wallen, 8.5 Maatvoering en vorm 150 betekenis voor beheer en herstel 72 8.6 De beplanting van de wallen 151 4.6 Bewustwording en onderzoek, bij voorkeur 8.7 Schade en onderhoud 153 multidisciplinair 73 8.8 Conclusies 154 4.7 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 73 Summary: Earth walls (wood banks) in archives. Summary: Contributions from the earth sciences: Construction, functions and maintenance of geomorphology, materials, soils, erosion earth walls in the Nederrijkswald and on the and management 74 southwest Veluwe 154 9 Duinwallen in Zeeland en Holland 12 Archeologisch onderzoek naar wallen en ten zuiden van de Oude Rijn 159 greppels op de Veluwe 205 Frans Beekman en Bert van der Valk Gerben Zielman 9.1 Inleiding 159 12.1 Inleiding 205 9.2 Walcheren 159 12.2 Aanleiding en doelstelling van het onderzoek 206 9.3 Schouwen 159 12.3 Werkwijze van het veldonderzoek 206 9.4 Goeree 161 12.4 Resultaten 208 9.5 Voorne 163 12.5 Besluit 214 9.6 Delfland 164 Summary: Archaeological investigations of earth banks 9.7 Rijnland 168 and ditches in the forests of the Veluwe area 9.8 Conclusie 169 (central Netherlands). 215 Summary: Field partitions and other manmade linear structures in the coastal dunes of Zeeland 13 Het beheer van boswallen 219 and Zuid-Holland 170 Martijn Boosten en Patrick Jansen 10 Tuunwallen op Texel en langs de 13.1 Vakkundig en duurzaam beheer 219 voormalige Zuiderzee 175 13.2 Gebiedskennis 220 Henk Baas 13.3 Waardering 224 13.4 Langetermijnvisie 225 10.1 Inleiding 175 13.5 Vakkennis 226 10.2 Geschiedenis van het landschap van Texel 175 13.6 Omgaan met erfgoed 226 10.3 Tuunwallen, schapen en het ‘recht van overal’ 175 13.7 Waltypen 229 10.4 Vorm en aanleg van de wallen 178 Summary: The management of historic earth banks 10.5 Het verdwijnen van oude en komen van (wood banks) in forests and nature areas 234 nieuwe tuunwallen 179 10.6 (Inter)nationaal bijzonder 182 14 Aarden wallen in het Nationale landschap 10.7 Besluit 184 Het Groene Woud 237 Summary: The tuunwallen (sod banks) of the island Pim Jungerius en Hanneke van den Ancker. of Texel 184 m.m.v. Karel Leenders, Bert Maes en Piet de Jongh 11 Wallen en waterfuncties. Houtwallen als 14.1 Inleiding 237 onderdeel van historische watersystemen 187 14.2 De wallen van Het Groene Woud 237 Eric Brinckmann 14.3 Bodems 247 14.4 Conclusie 248 11.1 Inleiding 187 Summary: Earth walls in the National Landscape 11.2 Oral history 188 Het Groene Woud 248 11.3 Inzicht door herstel 189 11.4 Structuurkenmerken 192 11.5 Instromen en opleiden 192 11.6 Het weren van zuur water 194 11.7 Wallen en watermenging 196 11.8 Samenvatting 200 Summary: Dyke hedges and water meadows 200 15 Een Zaligheid door wallen omringd: praktijkgeval Knegsel 251 Mat Theunissen en Liesbeth Theunissen 15.1 Inleiding 251 15.2 Een van de acht 251 15.3 Heemkundigen trekken erop uit 251 15.4 De ligging van de lange wal 252 15.5 Een beschermde toegang 253 15.6 Particuliere netwerken 255 15.7 De opbouw van de lange wal 255 15.8 Nog een palissade? 259 15.9 De vermoedelijke functie van lange wal en palissade 261 15.10 De toekomst voor de Knegselse wallen 261 Summary: Beatitude embraced by earth banks: the Knegsel case study 262 16 De invloed van historische wallen op de moderne topografie in de gemeente Barneveld, Gelderland 265 Peter Schut 16.1 Inleiding 265 16.2 Boeschoten 267 16.3 Horselaar/Espeet 270 16.4 De begrenzing van de goederen in de nieuwbouwwijken 273 16.5 Essener gemeente wal 275 16.6 Tot slot 277 Summary: Historical earth walls influencing modern topography in the municipality of Barneveld (province of Gelderland) 278 17 Historische wallen in het Nederlandse landschap. Aanzet tot een agenda voor verder onderzoek 283 17.1 Onderzoeksthema’s en vragen 283 Auteursgegevens 285 9 1 De ene wal is de andere niet — – Een inleiding Henk Baas geëffend. Men deed dit vooral om meer grond 1.1 Probleemschets te krijgen. Omdat het hout niet meer nodig was voor de ovens, konden de hagen met wal een- voudig worden opgeruimd (Burny 2012, 38).