Adiyaman-Merkez, Kâhta, Gerger, Samsat Yöresi Ağzi (Inceleme-Metin-Sözlük)

T.C FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

ADIYAMAN-MERKEZ, KÂHTA, GERGER, SAMSAT YÖRESİ AĞZI (İNCELEME-METİN-SÖZLÜK)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Nadir İLHAN Esra Gülin GÜNAY

ELAZIĞ-2008

T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ADIYAMAN-MERKEZ, KÂHTA, GERGER, SAMSAT YÖRESİ AĞZI (İNCELEME-METİN-SÖZLÜK)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Bu tez / / tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğuyla ile kabul edilmiştir. Danışman Üye Üye

Yrd. Doç. Dr. Nadir İLHAN

Bu tezin kabulü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun / / tarih ve sayılı kararıyla onaylanmıştır.

İÇİNDEK İLER ÖN SÖZ ...... IV ÖZET ...... V SUMMARY...... VII KISALTMALAR...... IX Metinlerde Kullanılan Çeviri Yazı İş aretleri ...... X GİRİŞ ...... 1 ADIYAMAN İLİNİN TAR İHİ...... 1 ADIYAMAN İLİNİN ETN İK YAPISI ...... 5 Adıyaman’daki Oymak, A şiret ve Cemaatler...... 8 İl HAR İTASI...... 23 İNCELEME ...... 27 SES B İLG İSİ (FONET İK)...... 27 ÜNLÜLER...... 27 1.1. Yazı Dilinde Bulunan Ünlüler ...... 27 1.2. Yazı Dilinde Bulunmayan Ünlüler ...... 27 2.1. Normal Süreli Ünlüler:...... 31 2.2. Uzun Süreli Ünlüler: ...... 32 2.3. Kısa Sıralı Ünlüler: ...... 37 3. İkiz Ünlüler: ...... 39 4.ÜNLÜ UYUMU ...... 40 4.1. Kalınlık-İncelik Uyumu:...... 40 4. 1.1. Alınma Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu ...... 40 4.1.2. İmla Uyumundan Kaçınan Türkçe Kelimelerin Durumu; ...... 42 4.1.3.Kalınlık İncelik Uyumunun Bozulması ...... 42 4.1.4.Kalınlık-İncelik Uyumunun Eklerde Bozulması...... 43 4.1.4.1.. Şimdiki Zaman Ekinde: ...... 43 4.1.4.2.Geni ş Zaman Ekinde:...... 44 4.1.4.3.Görülen Geçmi ş Zaman Ekinde:...... 44 4.1.4.4. Duyulan Geçmi ş Zaman Ekinde: ...... 44 4.1.4.5. Gelecek Zaman Ekinde:...... 45 4.1.4.6. Şart Ekinde:...... 45 4.1.4.7. İstek Ekinde : ...... 45 4.1.4.8. Emir Ekinde: ...... 45 4.1.4.9. Şahıs Eklerinde: ...... 46 4.1.4.10.Olumsuzluk Ekinde:...... 46 4.1.4.11.Fiil Yapım Eklerinde:...... 46 4.1.4.12. İsim Yapım Eklerinde:...... 47 4.1.4.13. İle Edatının Ekle şmi ş Biçimlerinde: ...... 48 4.1.4.14. Sıfat–Fiillerde: ...... 48 4.1.4.15. Zarf – Fiillerde: ...... 48 4.1.4.16. İsim – Fiillerde:...... 49 4.1.4.17. İmek Fiilinde:...... 49 4.1.4.18. İnceltici Ünsüzün Etkisiyle:...... 49 4.1.4.19.Ön Seste –y Ünsüzünün Dü şmesiyle: ...... 50 4.1.4.20.Kalınla ştırıcı Ünsüzlerin Etkisiyle:...... 50 4.1.1.21.Kalınlık İncelik Uyumunun İsim H l Eklerinde Bozulması:...... 50 4.1.4.22.Soru Ekinde:...... 51

4.1.4.23. İyelik Eklerinde:...... 51 4.1.5. Uyum De ğişmesi:...... 52 5.Düzlük Yuvarlaklık Uyumu:...... 52 5.1.1.Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Köklerde Bozulması: ...... 53 5.1.2.Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Eklerde Bozulması:...... 53 5.1.2.1. Şimdiki Zaman Ekinde: ...... 53 5.1.2.2.Geni ş Zaman Ekinde:...... 54 5.1.2.3.Görülen Geçmi ş Zaman Ekinde:...... 54 5.1.2.4. Duyulan Geçmi ş Zaman Ekinde: ...... 54 5.1.2.5.Emir Kipinde:...... 55 5.2.6.Bildirme Kipinde: ...... 55 5.1.2.7. Şahıs Eklerinde: ...... 55 5.1.2.8.Soru Ekinde:...... 55 5.1.2.9. Fiil Yapım Eklerinde:...... 55 5.1.2.10. İsim Yapım Ekleri...... 56 5.1.2.11.Düzlük Yuvarlaklık Uyumunun İsim Hal Eklerinde Bozulması: ...... 57 5.1.2.12.Tamlama Ekinde: ...... 57 5.1.2.13. İyelik Eklerinde:...... 57 5.1.2.14.Sıfat Fiillerde: ...... 58 5.1.2.15.Zarf Fiillerde: ...... 58 6.Ünlü De ğişmeleri ...... 58 7.Ünlü Dü şmesi...... 65 8.Ünlü Türemesi...... 67 ÜNSÜZLER...... 68 1.Yazı Dilinde Bulunmayan Ünsüzler ...... 68 Ünsüzler Tablosu ...... 71 2. Ünlü-Ünsüz Uyumu ...... 71 3.Ünlü- Ünsüz Uyumunun Bozulması...... 71 4.Ünsüz Benze şmeleri...... 72 5.Ünsüz Uyumu ...... 73 6.Ünsüz Uyumsuzlu ğu...... 74 7.Ünsüz De ğişmeleri...... 74 8.Aykırıla şma:...... 80 9. Ünsüz İkizle şmesi ...... 81 10. Ünsüzlerin Tekle şmesi...... 81 11.Ünsüz Dü şmesi ...... 81 12. Ünsüz Türemesi ...... 84 13. Yer De ğiştirme...... 86 14.Hece Olayları ...... 87 ŞEK İL B İLG İSİ (MORFOLOJ İ)...... 88 1. İSİMLER...... 88 1.1. İsimden İsim Yapan Ekler...... 88 1.2. Fiilden İsim Yapan Ekler ...... 90 1.3. İsim Çekim Ekleri ...... 91 1.3.1. İsim Hal Ekleri...... 91 1.3.2.Vasıta Eki:...... 94 1.3.3. E şitlik Eki:...... 95 1.3.4. İlgi Eki: ...... 95

III

1.3.5. İyelik Ekleri: ...... 95 1.3.6.Çokluk Eki: ...... 97 1.3.7.Soru eki : ...... 97 2.F İİ LLER...... 97 2.1 Çekimsiz fiiller...... 97 2.2. Fiil Yapım Ekleri ...... 101 2.2.1. İsimden Fiil Yapan Ekler :...... 101 2.2.2.Fiilden Fiil Yapan Ekler :...... 102 2.3. Fiil Çekimleri ...... 102 2.3.1. Basit Kipler ...... 102 2.3.1.1.Haber Kipleri...... 102 2.3.1.1.1. Şimdiki Zaman:...... 102 2.3.1.1.2.Görülen Geçmi ş Zaman Eki...... 104 2.3.1.1.3.Duyulan Geçmi ş Zaman...... 104 2.3.1.1.4.Geni ş Zaman ...... 105 2.3.1.1.5.Gelecek Zaman ...... 105 2.3.1.2. Dilek Kipleri: ...... 106 2.3.1.2.1. İstek kipi:...... 106 2.3.1.2.2. Emir Kipi: ...... 107 2.3.1.2.3. Şart Kipi :...... 107 2.3.2. Birle şik Kipler...... 107 2.4.Yardımcı Fiiller...... 108 2.5.Ek fiil...... 109 3. SIFAT...... 110 4.ZAM İR...... 111 5. ZARF ...... 115 6 .EDATLAR:...... 116 CÜMLE B İLG İSİ (SENTAKS)...... 119 1.Kelime Grupları ...... 119 2. Cümleler...... 122 SONUÇ ...... 127 MET İNLER ...... 132 SÖZLÜK...... 304 ÖZ GEÇM İŞ ...... 335

ÖN SÖZ

Anadolu, ba şta O ğuzlar olmak üzere birçok Türk boyunun 11. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar olan göçleriyle bir Türk ülkesi haline gelmi ştir. Birçok Türk boyunun gelmesiyle farklı a ğız bölgeleri olu şmu ştur. Aynı zamanda zorunlu göçler nedeni ile de bu Türk boyları geldikleri yerlerden farklı yerlere göç ettirilmiş ve böylece aynı il sınırları içerisinde farklı a ğızlar ortaya çıkmı ştır. Türkçe’nin tarihi seyrini ortaya koymak, var olan dil meselelerinin çözümüne ula şmak için a ğızlardan yararlanmak mümkündür. Ağızların tarih boyu geçirdikleri evrelerin son durumunu dil haritaları belirtir. Geli şmi ş bir planla hazırlanan dil haritaları dil meselelerinin tarihine, ses ve yapım yönünden ili şkilerine, aralarında do ğan çatı şmalara, kültürel, ekonomik ve sosyal olayların etkisiyle u ğradıkları de ğişikliklere yer verir. Türk Dili’nin de bu evrelerini takip etmek için dil haritalarına ihtiyaç vardır. Bu haritaların ortaya konulması için ağız ara ştırmalarına önem verilmelidir. Ağız ara ştırmalarında bölgenin tarihi ve etnik yapısı da önemli yer tutar. Etnik ve tarihi bilgiler ı şığında a ğzın ses, şekil ve anlam özellikleri daha iyi anla şılır ve ortaya konulur. Bu çalı şmada Adıyaman ilinin tarihi, co ğrafi, kültürel, etnik yapısını ayrıntılı olarak incelemeye çalı ştık. Gerger, K hta, Samsat ve Merkez ilçede a ğız özelliklerini kaybetmemi ş ki şileri tespit ederek bu ki şilerden metinler derledik. Metinleri çeviri yazı i şaretleriyle yazıya geçirdik ve ağız özelliklerini ses bilgisi, şekil bilgisi ve cümle bilgisi yönünden inceledik. Metinde geçen yazı dilinden farklı olan kelimeler ile metinde bulunmayan yazı dilinden farklı kelimeleri tespit ederek bir sözlük olu şturduk. Metinde bulunanlara satır ve metin numarası verdik. Bu çalı şmada bana yardımcı olan de ğerli hocam Yard. Doç. Dr. Nadir İLHAN’a ve aileme te şekkürü bir borç bilirim.

Elazı ğ 2008 Esra Gülin GÜNAY

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

Adıyaman–Merkez, K hta, Gerger, Samsat Yöresi A ğzı

Esra Gülin GÜNAY

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı 2008;Sayfa: XII+335

Kültürel varlı ğımızın temel ta şlarından birisi de dilimizdir. Her dilde oldu ğu gibi Türk Dili’nin de kayna ğını konu şma dili olu şturur. Bu nedenledir ki a ğızların tam anlamıyla incelenmesi gerekmektedir. Dili besleyen damarlardan birisi olan ağızlar incelenirken geni ş bir şekilde ara ştırma yapılmalıdır. Ancak böyle çalı şmalarla dilimizin geli şimi, kuralları, tarihi hakkında bilgi sahibi olmamız mümkün olur. Yapılan bu çalı şmada Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresinin ağız özellikleri incelenmeye çalı şılmıştır. Bu çalı şma yapılırken idari sınırlar göz önünde bulundurulmaya çalı şılmı şsa da a ğız bölgelerinin daha farklı oldu ğu gözlenmi ştir. Bu sınırlar Atatürk Barajı’nın etkisiyle son zamanlar da daha da karma şık hale gelmi ştir. Ara ştırmamızı be ş ana ba şlık altıda toplamamız mümkündür. “Giri ş “bölümünde bölgenin co ğrafi durumu ve tarihten bu yana olan etnik yapısı üzerinde durulmu ştur. “İnceleme” bölümü ses bilgisi, yapı bilgisi, cümle bilgisi olarak üç ba şlıkta toplanmı ştır. Ses bilgisi bölümünde bölgedeki ses de ğişiklikleri verilmi ş bu de ğişiklikler yazı dili ile kar şıla ştırılarak izah edilmeye çalı şılmı ştır. İncelemede az da olsa metinlerde bulunmayan ses de ğişiklikleri metin dı şı derleme olarak

verilmi ştir. Şekil bilgisi bölümünde kelime çe şitlerine yer verilmi ş bunların yazı diliyle farklılıkları ortaya konulmu ştur. Cümle bilgisi bölümünde derlemelerden elde edilen cümlelerin yapısı, sözcük grupları incelenmi ştir. Ağız çalı şmalarında en önemli unsur metinlerdir. İyi bir metinle ancak iyi bir çalışma ortaya koymak mümkündür. Metin derlemede yöre a ğzını iyi konu şan, yöreden fazla dı şarı çıkmamı ş, okuma yazması olmayan ki şiler seçilmi ş; bu ki şilerin yapmacılı ğa kaçmadan konu şmasına dikkat edilmi ştir. Bazı metinler de gizli kayıt yöntemi ile elde edilmi ştir. Derlenen metinler yazıya geçirilirken bölge a ğzının ses yapısını tamamen yansıtacak çeviri yazı i şaretleri kullanılmı ştır. “Sözlük” bölümünde anlam ve ses yönünden yazı dilinden farklılık gösteren kelimelere yer verilmi ştir. Anahtar kelimeler : Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat, a ğız, ses bilgisi, şekil bilgisi

VII

SUMMARY THESIS OF HIGH LICENCE FIRAT UNIVERCITY The Unıvercıty Of Social Sciences Turkısh Languange And Lıterature 2008; page’s: XII+335 Language is one of our existence of culture. Like every language, spoken or oral language is theresovrce of Turkish. Because of this resonaccents should be examined in detail.The accents which their roles so important to consist of languagesneed a specialmention and a careful investigation. It is possible only through this way to learn improvements of our language, rules, history or morphology. In this work, the accents of Adıyaman-Center-Kahta,Gerger, Samsat provinces have been tried to examine. During the research theprovincal territory was taken into account but it was seen that the accents changed from areas to areas. And these changes or diffrences have been incrensed and complicated after the construction of Atatürk Dam. This work consist of five titles or chapters. In introduction section, the geography and history of region and its ethnic devolopments have been observed. In research section, phonolgy, syntax and morphology have been researched. In phonology section, the diffrent sounds have been examined and these sounds have been compared with the written language. Also variaus words have been researched and these have been tried to explain in a comparative way. In demographic section the diffrences of spoken and written sounds have been tried to give properly.In the syntax section, the structure of the sentences, words or words group or compound which were taken from the complied have been examined. Written documents are the most important elements for accents work.Only with help of a good comlication avaluable work can be produced.

VIII

In this accent collected work , the people who speak this area accent well and who haven’t been out of the district so often and illiterate ones have been chosen. The mentioned people’s speaking not authentic but natural was taken into account. And same scripts were complied in a hidden way. In this complied work whwn the accents of this region interpried a special translation way was used to reflect the total of area accents. In words or vocabulary section same words and sounds which have different meanings have been given. Key Words : Adıyaman-Center, K hta, Gerger, Samsat, provincal accents, phonology, morphology.

KISALTMALAR

age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale DTCF : Dil Tarih Co ğrafya Fakültesi EAT : Eski Anadolu Türkçesi ET : Eski Türkçe s. : Sayfa TDAY : Türk Dili Ara ştırmalar Yıllı ğı TDK : Türk Dil Kurumu TTK : Türk Tarih Kurumu vb : ve benzeri Yay. :Yayın yy. :Yüzyıl

Metinlerde Kullanılan Çeviri Yazı İş aretleri

İş aretlerimiz Ses de ğişimleri _ Normalden uzun ünlü Normalden kısa ünlü Normalden kapalı ünlü Yarı yuvarlak ünlü Yarı ince/yarı kalın ünlü Zayıf ünlü ünsüz

Ñ Ulama i şareti İkiz ünlü i şareti Ò

ÜNLÜLER

å Yarı geni ş, geni ş, kalın (a-o) arası ünlü Ñ Yarı yuvarlak, düz, ince (a-i) arası ünlü Yarı kalın, düz, geni ş (a-e) arası ünlü Normalden uzun a Normalden kısa a

Yarı geni ş, düz, ince (e-i) arası ünlü Normalden uzun e Normalden kısa e Yarı kalın, düz, dar (ı-i) arası ünlü Normalden uzun ı Normalden kısa ı ¿ Yarı yuvarlak, kalın, dar (ı-u) arası ünlü

Normalden uzun i Normalden kısa i

t Normalden uzun o Normalden kısa o Yarı geni ş, yuvarlak kalın (o-u) arası ünlü ¥

u Normalden uzun ö ¤ Yarı geni ş, yuvarlak ince (ö-ü) arası ünlü

Normalden uzun u Yarı geni ş, yuvarlak, kalın (u-o) arası ünlü Yarı kalın, yuvarlak, dar, yarı ince (u-ü) arası ünlü Normalden uzun ü

üº Yarı geni ş, yuvarlak, ince (ü-ö) arası ünlü

ÜNSÜZLER

l Tonsuz, art damak sızmalı h ünsüzü

Ç Yarı tonlu ç-c arası ünsüz

P Yarı tonlu p-b arası ünsüz T Yarı tonlu t-d arası ünsüz

ñ Damak n’si

K Yarı tonlu, ön damak k (k-g) arası ünsüz

? Tonsuz, art damak, patlamalı k ünsüzü

k-c arası ünsüz <

/ Normalden daha fazla önde telaffuz edilen, hafifçe sızıcı olan ç ünsüzüdür

) Normalden daha fazla önde telaffuz edilen ve hafifçe sızıcı olan c ünsüzüdür

K c-j arası ünsüz

XII

ğ Tonlu, art damak g ünsüzü P g-c arası ünsüz & Kalın ünlülerle hece kurarken bo ğumlanma

noktası öne kayan ön damak g’ sidir 5 s-z arası ünsüz

I b-v arası ünsüz

GİRİŞ

ADIYAMAN İLİNİN TAR İHİ

Adıyaman, Güneydo ğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları içerisinde yer alır. Fakat ilin kuzey kesimindeki küçük bir kısmı (do ğudan batıya ince bir şerit halindeki Gerger ve Çelikhan ilçelerinin kuzey kısımları) Do ğu Anadolu Bölgesi’nin özelliklerini gösterir. İlin do ğu ve güney sınırlarını Fırat Nehri çizer. Fırat’ın çevresi, ilk insanlardan günümüze kadar birçok medeniyetin kuruldu ğu bir yerdir. Bu nedenle Adıyaman da tarih sahnesinde önemli bir yer tutmu ştur. İl, tarihin bilinen en eski yerle şim yerlerindendir. “Adıyaman Palanlı Ma ğarası’nda yapılan incelemelerde kent tarihinin M.Ö. 40.000 yıllarına kadar uzandı ğı anla şılmaktadır. Samsat’taki Şehremuz Tepesi’nde yapılan çalı şmalar sonucunda M.Ö. 7.000 yılına kadar Paleolitik, M.Ö. 5.000 yıllarına kadar kalkolitik 1 ve M.Ö. 3.000-1.200 yılları arasında da Tunç Ça ğı ya şandı ğı anla şılmaktadır.” Daha sonra şehir Hititler ile Mitaniler arasında el de ğiştirmi ştir. Ancak Hitit Devleti’nin yıkılmasıyla bölgenin tarihi olarak devamı tam olarak takip edilememi ştir. Fakat Samsat’taki Asurlara ait mühürlere Kahta Eskita ş Köyü’nde bulunan Hitit hiyeroglifli kitabelere rastlanmaktadır. Bu da ilin tarih içerisindeki takibini sa ğlamaktadır. Hitit Devleti’nin yıkılmasıyla ortaya çıkan geç Hitit Devletlerinden biri olan Kummuh Devleti bölgede hüküm sürmü ştür. Bölge, Asur ticaret yolları üzerinde oldu ğundan Kummuhlardan sonra Asurluları görmekteyiz. Eski devirlerden itibaren yörede önemli yerle şim haraketleri oldu ğu görülmektedir. Bu co ğrafyada, Kummuh Krallı ğı, Asur Krallı ğı, Saka-İskit İmparatorlu ğu, Babilliler, Medler, Persler, Helenistik Dönem, Selökit Krallığı, Kommagene Krallı ğı, Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorlu ğu, Emeviler, Abbasiler hüküm sürmü ştür.

1 Adıyaman İl Yıllı ğı, Ça ğda ş Hizmetler Yay. Adıyaman, 1994, s.19

XI. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya Türkler hakim olmaya ba şlamı ş bundan dolayı bölgemiz de bu de ğişimden etkilenmi ş bölge yo ğun Türk göçleriyle Türkle şmi ştir. 1. Selçuklular Dönemi Bölgede Selçuklu izleri 1066 yılında görülmeye ba şlamı ştır. Selçuklu komutanı Gümü ş Tekin, 1066 Fırat’ı geçerek Hısn-ı Mansur’u ele geçirmi ş; ancak kısa süre sonra kendi iç sorunları nedeniyle bu bölgeden geri çekilmek zorunda kalmı ştır. “1071 yılında büyük Selçuklu İmparatoru Alp Arslan’ın Bizans İmparatoru R Diogenesi Malazgirt’te u ğrattı ğı büyük yenilgiden sonra bu bölgelere yerle şim kesinlik kazanmaya ba şlamıştır. Kutalmı şoğlu Süleyman Şah’ın komutanlarından Buldası Bey tarafından Mara ş, Elbistan, Göksun, Besni kaleleri fethedilmi ştir.”2 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu kapıları Türklere açılmı ştır. Bölgeye gelen Türkmenler özellikle Do ğu ve Güneydo ğu bölgelerine yerle ştirilmi ş, bu sebeple Ermenilerin Bizansla ba ğlantısı büyük ölçüde kesilmi ş ve Ermeni Krallı ğının kontrol altına alınmasıyla beraber bölge Selçukluların egemenli ğine girmi ştir. 1082 yılında Bizans’ın dayanak noktalarında biri Hısn-ı Mansur da Selçuklu egemenli ğine girmi ş ve 1085’de Emir Buldacı tarafından Mara ş, Elbistan, Göksun, Besni kaleleri alınmı ştır. 2. Eyy biler, Mo ğollar ve Memlükler Dönemi Selçukulardan sonra bölgeye hakim güç olarak Hısn-ı Keyfa (Artuko ğlu) ve Eyy bileri görmekteyiz.“Suriye ve Hısn Keyfa (Atuko ğlulları) hükümdarının ve daha sonra Eyy biler’in eline geçen bu şehir 13 asırda Hülagü’nün istilasına uğramı ş, aynı asırda Mısır Memluk hükümdarlarının mülküne dahil olmu ştur”. 3 Tarihimizde derin izler bırakan Babai ayaklanması 1239 yılında Baba İshak önderli ğinde Hısn-ı Mansur, K hta ve Samsat’da ba şlamı ştır. Baba İlyas’ın müridlerinden olan Baba İshak, Horasan’dan Anadolu’ya gelmi ştir. Anadolu’ya geli ş amacı Baba İlyas’ın dü şüncelerini yaymaktır. İş te bu nedenle Hısn-ı Mansur’a müridler göndermi ş. Eyy bi, Artuklu ve Selçuklular arasındaki sava ştan yorulan ve

2 Aziz ÇA ĞLAYAN , Adıyaman Tarihi , Deniz Matbaası, Adıyaman, 1967, s. 70

3 Osman TURAN , Do ğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi , Bo ğaziçi Yay. İstanbul, 2001, s. 205

bıkan halk arasında fikirlerini yaymayı ba şarmı ştır. Baba İshak Türkmenler dı şında ba şka unsurları da ayaklandırmayı ba şarır. Hısn-ı Mansur, K hta ve Samsat’ı ele geçirir. Daha sonra Malatya, Sivas, Tokat ve Amasya’ya yönelir. Alınan tedbirlerle Baba İshak yakalanarak idam edilir. Turan Şahı, Aybeki öldürmesi ile Mısır Eyy bi Devleti 1250 yılında yıkılır. Di ğer Eyy bi kollarını ise Memlüklüler ile Mo ğollar yıkmı ştır. Mo ğollar ve Memlüklerden ba şka Eyyübilerin Yemen kolunu, Ben-i Resul; Hısn-ı Keyfi kolunu da Osmanlılar yıkmı ştır. Adıyaman XIII. yy ikinci yarsında Mo ğol istilasına u ğrarar. 1256 da Mo ğol İmparatoru Hülagü Han bölgede kıyımlara neden olur. Bir kısım halk Mo ğollar’ın zulmünden kaçarak Memlüklülere sı ğınır. Bu saldırısından sonra Anadoludaki birlik bozulur. Yörede Memlükler, Türkmen boyları ve Hıristiyanlar arasında uzun süren mücadele dönemi ba şlar. “1260 yılında Hülagü kendisine yaptı ğı hizmetlere kar şılık olarak Besni ve civarını Kilikya Kralı Hethum’e hediye eder. Besni Türkleri bu krala teslim olmayınca Besni kalesi Mo ğollar tarafından ku şatılır. İkinci saldırıda bura 4 alınır. Buraya müslüman bir vali tayin ederler.” Bazı kaynaklara göre Mo ğol istilası sırasında Türkmenler da ğlara çekilir. Mo ğollara kar şı olan bu Türkmenler ve Ağaçeriler her tarafı istilaya giri şir. Mısır Türk Devleti hükümdarı Baybars, 1277 yılında Mo ğolları Elbistan’da yenerek Adıyaman’a girer. 3. Dulkadiro ğulları Dönemi Bölge bir süre sonra tekrar Mo ğol istilasına u ğrar. Dulkadirli a şiretinden Karaca Bey, Memluk Sultanının buyru ğuna girerek Hıristiyanlarla mücadele eder. 1339’da Memluk Sultanı Muhammed Nasır tarafından kendisine “Elbistan Türkmen Beyli ği” ünvanı verilir. Bir süre sonra da Dulkadiro ğlu Beyli ğini kurarak Memlüklerin deste ği ile Adıyaman, Malatya, Harput dolaylarını egemenli ği altına alır. Dulkadiro ğlu Karaca Bey’in ölümünden sonra yerine o ğlu Halil Bey geçer. Halil Bey önce Harput’u daha sonra Memlükleri yenerek Mara ş, Malatya, Besni,

4 Sadi NAK İPO ĞLU , Adıyaman Yöresi ve A ğızları, Hamle Gazetesi ve Matbaacılık, Ni ğde, 2001 s. 4

Amik ve civarını beyli ğine katar.. Ancak bir süre son ra bu bölgeler tekrar Memlük hakimiyetine girer. Dulkadirli Devletinin en parlak dönemi Alaüddevle Bey zamanıdır. Bu dönemde Malatya, Mara ş, Antep hakimiyet altına alınır ve XVI. yüzyıla kadar devam eder. Alaüddevle’nin ölümünden sonra Dülkadiro ğulları Beyli ği Osmanlı nüfuzuna girer ve bir eyaleti olur.

4.Osmanlılar Dönemi Dulkadiro ğlu Beyli ği uzun bir süre Osmanlı İmparatorlu ğuna tabi olarak yöredeki egemenli ğini sürdürür. Bu durum Yavuz Sultan Selim’in İran seferine kadar devam eder. Yavuz Sultan Selim, 1515 yılında Turna Da ğı muharebesi ile Dulkadiro ğlu Beyli ği’nin egemenli ğine kesin olarak son verir. Dülkadiro ğlu Beyli ğinin yıkılmasından sonra Adıyaman, Mara ş (Zülkardiye) Osmanlı sınırları içinde yer alır. Gerger, K hta, Besni, Hısn-ı Mansur, Samsat 1531 yılında başlı ba şına bir sancak olur. Yöre Osmanlı yönetimine girdikten sonra sınır boyu olmaktan çıkar sava ştan, talandan kurtulur. Osmanlı yönetiminin Türk a şiretlerini belli yörelerde mecbur eden isk n politikası yüzünden bazı isyanlar çıkmı ş ancak bastırılmı ştır. 1595 yıllında III. Mehmet’in Avusturya meselesini halletmek üzere çıkardı ğı adalet fermanı ile Anadolu’daki yöneticileri halka zulmetmekle suçlaması sonucu Kahta’da bir Abdal adamları ile ayaklansa da bastırılmı ştır. Adıyaman Osmanlı idari te şkilatında Besni’ye ba ğlı bir nahiye iken 1519 yılından itibaren Gerger, K hta ve Besni ile beraber Mara ş’a ba ğlı bir sancak haline getirilmi ş ancak 1531’den sonra Elbistan Sanca ğına ba ğlanmı ştır. Elbistan’a ba ğlıyken di ğer kazaları da Malatya’ya ba ğlı hale getirilmi ştir. 1563’te Mara ş’a ba ğlanmı ş. 19 yy’a kadar bu durum devam etmi ştir. Tanzimat’tan sonra Diyarbakır’a ba ğlı sancakken Besni, K hta, Siverek de Adıyaman’a ba ğlı kaza olmu ştur. 1883 yılında El zı ğ’a ba ğlanmı ş Cumhuriyet yıllarına kadar bu durum devam etmi ştir.

5. Cumhuriyet Dönemi Adıyaman Cumhuriyet döneminde önceleri Malatya iline ba ğlı bir ilçe idi. Besni dı şındaki öteki ilçeler de aynı ile ba ğlı idi. 1926’ da Malatya’dan ayrılarak Gaziantep’e ba ğlanan ve 1933’e de ğin Gaziantep il sınırları içinde kalan Besni bu tarihte yeniden Malatya’ya ba ğlandı. Adıyaman 1954’ te bir yasa ile il oldu. Malatya iline ba ğlı Adıyaman kazasında Adıyaman adıyla bir vilayet kurulması hakkında ba şlı ğı ta şıyan ve TBMM de 14 Haziran 1954’ te kabul edilip 22 Haziran 1954 günlü resmi gazetede yayınlanarak yürürlü ğe giren bu yasanın gerekçesine göre Adıyaman’ın il yapılamasının nedeni “bu ilçenin idari sınırları a şan ekonomik bir geli şme göstermi ş bulunması, il düzeyine çıkarılmakla da bu bölgeye daha iyi hizmet götürecek olmasıdır.”

ADIYAMAN İLİNİN ETN İK YAPISI Bölgemizin tarihini verirken de gördü ğümüz gibi Adıyaman birçok devletin hakimiyetine girmesi nedeni ile çe şitli kültürlerin tesiri altında kalmı ştır. XI. yüzyıldan ba şlayarak yaptıkları sürekli göçlerle Anadolu’nun çe şitli bölgelerine yerle şen O ğuzlar bölgenin Türkle şmesine neden olmu ştur. Bunların bazıları Selçuklu İmparatorlu ğu zamanında yerle şik hayata geçmi şse de bazı boy ve oymaklar göçebe ya şamlarını devam ettirmi şlerdir. İş te bu göçlerin etkisini yöremizde görmek mümkündür. Selçukluların bıraktı ğı bu etkinin Malazgirt seferi ile daha belirgin bir hale geldi ğini görmekteyiz. 1082 yılında Adıyaman‘ın alınmasından itibaren il zaman zaman Dulkadiro ğulları, Selçuklular ve Osmanlı yönetimleri altına girmi ştir. Anadolu’nun kapılarının Türklere açılması ile beraber ba şta O ğuzlar olmak üzere birçok boyun Anadolu’ya gelerek yerle ştiklerini görmekteyiz. Malazgirt Sava şı’ndan önce de Diyarbakır, Antep, Mara ş, Antakya, Adana, Tarsus müslümanlar tarafından alınarak buralara önce Arap, daha sonra da Türk boyları yerle şmi ştir. Malazgirt Sava şından sonra Orta Asya’dan pek çok O ğuz boyu gelmi ş ve bu yörelere yerle şmi ştir. “Adıyaman ve çevresine ilk olarak Türk giri şi, M.S. 378’de Hun Türkleri tarafından, ikincisi de Sabarlar tarafından gerçekle ştirilmi ştir. Abbasiler devrinde Türkistan ve Horasan’dan Bizanslılara kar şı sava şmak için gönüllü müslüman Türkler getirilmi ştir. Abbasiler döneminde Adana, Tarsus, Haruniye, Adıyaman, Samsat, Malatya, Ahlat, Bitlis askeri bölgeler haline getirilmi ş

ve gönüllü askerler yerle ştirilmi ştir. 5” Türkler, Selçuklular ve Beylikler dönemi zamanında Anadolu’ya yerle şip buraları kendilerine yurt edinmi şlerdir. Cengiz Han’ın istilası ile de bu hız kazanmı ştır. Osmanlılar zamanında da bu Türkle şme devam etmi ştir. Osmanlılar bu boyları alarak uç bölgelere yerle ştirmi ş hem sınır devletlerinin ülkeye girmelerini engellemi ş hem de buradaki halkın Türkle şmesini sa ğlamı ştır. Hatta Osmanlı Devleti bu boyların yerlerini de ğiştirmemeleri için zorunlu iskan uygulamasına dahi gitmi ştir. Osmanlı Devleti, kurulmasından itibaren çe şitli nedenlerden ötürü iskan politikası uygulamı ştır. Bu politika uygulanırken gönüllü göç etmek istemeyenler zorunlu olarak göç ettirilmi ştir. Ancak merkezi yönetimin sava şlar nedeniyle zayıflaması sonucu e şkıyalı ğın ortaya çıkmasına neden olmu ştur. Osmanlı hükümeti güney ve güneydo ğudan gelip yukarılara yayılmak isteyen a şiretlerin geçi şini önlemek ve bölgedeki toprakları i şletip devlete vergi geliri sa ğlamak için Rakka, Urfa, Gazi Antep yöresindeki bo ş topraklara Adıyaman yöresine, Be ğdili ve Bozulus Türkmen A şiretleri ile birlikte ba şka yerlerden getirilen birçok Türkmen a şiretini yerle ştirmi ştir. Rakka bölgesindeki yöneticilere buyruklar gönderilerek bunları denetim altında tutmalarını, istedikleri toprakların gelirine göre 1/ 5 ile 1/ 7 arasında vergi alınması istenmi ştir. Göçe tabi tutulan bu a şiretler, yerli toplulukların saldırıları, kıtlık, vb. nedenlerden dolayı bulundukları yerlerde oturmak istememi şler ba şka yerlere göç etmek istemi şlerdir. Bu da engellenmek istenince e şkıyalık faliyetlerinde bulunmu şlardır. “Yine Osmanlı şikayet defterine göre 1677 de Rı şvanzade İbrahim yönetiminde 800 ki şilik bir a şiret Behisni kazasına ba ğlı Sı ğraz köyüne yerle ştirilmi ş ancak burada tutunamayınca zorla Hısn-ı Mansur‘a getirilmi ş ve ikamet etmeye ba şlamı şlardır. Hısn-ı Mansur halkı da bu durum kar şısında ayaklanmı ş, 1688 de müfetti ş pa şaya ve Hısn-ı Mansur kadısına buyruk verilerek buradan çıkarılmaları istenmiştir.” 6 Osmanlı şikayet defterine göre, 1688–1689 yılları arasında Türkmen aşiretlerinden Bozkoyunlu Herikli, Budako ğlu, Murtaza, Dimlekki, Hordaklı,

5 Mehmet TA ŞTEM İR, 16.Yüzyılda Adıyaman ( Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kahta) Sosyal ve İktisadi Tarihi, TTK, Ankara, 1999, s.2 6 M. Re şat AKIL, Adıyaman, Bitirme Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep, 2000, s.21

Kara şeyhli, Arap Musa, Kızıl Ahmet ve Be ğdili a şiretlerinin Hısn-ı Mansur yöresindeki köylere ait ekili toprakları yakıp yıktı ğı yüzlerce insanı öldürdü ğü yazılmaktadır. Bu a şiretler Osmanlılar tarafından buraya yerle ştirilirken derbent olarak yerle ştirilmi şlerdir. Bu anlattıklarımızla Osmanlı Devletinin Adıyaman yöresine gelen Türk boylarını uç beylik olarak yerle ştirdi ğini görmekteyiz. Evliya Çelebi Hısn-ı Mansur’un o devirdeki durumunu şöyle anlatmaktadır: “Oradan kuzeye do ğru çıkarak K hta kasabasına geldik. Burası da kömür Da ğı ete ğine ba ğlı, bahçeli eski tip evleri olan bir kasabadır. Halkı hep Türkmen’dir. Hakimleri Malatya Pa şasının Suba şısıdır. 150 akçelik şerif kazadır. Halkı şeriat kurallarına son derece ba ğlıdır. Kethuda yeri gibi hakimleri vardır. Bu şehrin yaslandı ğı Kömür Da ğının arkası Malatya aspazonun İrem Ba ğındandır. Bu şehir de Fırat Nehrine uzaktır. Birçok camii, hamamı, hanı, sultan çar şısı vardır. Buradan kalkarak Hısn-ı Mansur’a (buranın halkı Adıyaman der) kalesine geldik. İlk kurucusu Mansur Bin Ca’vine Bin El-Haris El- Amiri oldu ğundan Hısn-ı Mansur yani Mansur Kalesi denmi ştir. Halk arasında yanlı ş olarak Hasan Mansur olarak söylenmektedir. Mara ş’ a ba ğlı suba şılık olup, 150 akçelik kazadır. 70 den fazla köylerinde Türkmenler oturur. Kethüda yeri yani yeniçeri serdarı muhtesibi, naibi ve bacdarı vardır. Müftü ve nakibi Mara ş’ta oturur. Kale dizdarı ve neferleri vardır. Kalesi Fırat nehrinin batı tarafında Samsat şehrine yakındır. “ 7Evliya Çelebi’nin de belirtti ği gibi Adıyaman’da birçok Türkmen a şireti bulunmaktaydı. 1185 yılında güney do ğuda kalabalık bir Türkmen toplulu ğu ortaya çıkmı ştır. Musul–Rakka, Urfa dolaylarında ya şayan Türkmenlerin birden bire ortaya çıkmaları onların Horasan’dan geldiklerini göstermektedir. Hala devam eden göçlerle gelen Türkler 568’de Sultan Şah’ın, O ğuzların elinde bulunan Serahs’ı ele geçirmesiyle da ğılarak batıya göç etmi şlerdir. Bu Türkmenlerin sayıca fazla olması nedeniyle di ğer boylara etkileri tesirli olmuştur. Bunların ba şında Rüstem Bey vardır. O yıllarda bu Türkmenler ile Kürtler arasında çatı şma çıkmı ştır. Kürtlerin Türkmenlerin dü ğününe girmek istemesi nedeni ile bir vuru şma ba şlamı ştır.

7 Sadi NAK İPO ĞLU, age. s.18

Türkmenler Kürtleri a ğır yenilgiye u ğratmı şır. Bu çatı şma, Malatya, Ahlat, Musul, Diyarbakır bölgelerine hatta Azerbaycan’a kadar olan sahada devam etmi ştir. Buna benzer ba şka bir vakada da Sumeyset (Samsat) bölgesinde ya şanmı ştır.Bu olayda “Samsat bölgesinden geçen Türkmenlerin yolu 200 Kürt tarafından kesilir ve olayda Kürtler de Türkler de büyük kayıplar verir. Olay büyür ve Kürtler 30.000 ki şi olarak Tur Abidin, Türkmenler de Habur bölgelerinde toplanır ve bu bölgelerde aralarında şiddetli çatı şmalar olur. Kürtler ma ğlup olur. Habur ile Nusaybin arası ölüler ile kaplanır. Karga şalık Musul’a kadar yayılır. Kürtler bozguna u ğrayarak kaçar ve Klikya’ ya kadar ilerler, Türkmenler onları izler. Böylece küçük bir kıvılcım ile ba şlayan hadise büyür.”8 Adıyaman’nın etnik yapısı ile ilgili bilgilerden birisi de Samsat İlçesinin Protohiitler tarafından kuldu ğudur. Bu konuda: “Adıyaman’ın Samsat ilçesinin de Orta Asya’dan gelen Türkler’den Protohititler tarafından kuruldu ğu, K hta İlçesinin isim olarak Türkmenistan’dan geldi ği bilinmektedir. “9

Adıyaman’daki Oymak, A şiret ve Cemaatler

Hısn-ı Mansur ( Adıyaman) Oymaklar: Abdulhayao ğlu (Göçer Ekrad Taifesinden), Beylanlı (Göçer Ekrad Taifesinden), Bozkoyunlu (Türkmen Taifesinde), Cudikanlı (Göçer Ekrad Taifesinden), Dalyanlı Göçer Ekrad Taifesinden), Halikanlı (Konar-Göçer Ekrad Taifesinden), Hamzakanlı (Göçer Ekrad Taifesinden), Kasikanlı (Göçer Ekrad Taifesinden), Mülükanlı (Göçer Ekrad Taifesinden), Osmanlı (Göçebe Ekrad Taifesinden), Tarikanlı (Göçebe Ekrad Taifesinden) Aşiretler: Bereketli (Konar-Göçer Ekrad Taifesinden), Bereket o ğlu (Göçebe), Berehatlı (Konar - Göçer Ekrad Taifesinden), Cuybanlı (Konar- Göçer Ekrad Taifesinden), Çelikanlı ( Ekrad yörükanı ), Dirikanlı (Ekrad),Halikanlı (Konar- Göçer İran Ekradı), Kavi (Konar-Göçer Ekradı), Kömür kavisi (Konar - Göçer Ekradı), Muzikanlı (Ekrad), Payamlı Hüseyin (Konar-

8 M. Re şat AKIL, age. s.21

9 http:/ www.kenthaber.com

Göçer Ekrad Taifesinden), Rı şvan Rı şvani (Konar-Göçer Ekradı), Ri şvan Ekradı ( Yerli ve Göçer Evli Türkmen Ekradı), Rumyanlı (Türkmen Ekradı), Secen (Konar-GöçerTürkmen), Türk o ğlu (Göçebe), Zagfiranlı (Ekrad), Zerikanlı (Konar-Göçer Ekradı), Zerikanı ( Konar - Göçer Ekradı) Cemaatler: Ali şarlı (Yörükan Taifesinden), Arablar (Konar-Göçer Türkmen), Belikanlı (Konar-Göçer Ekradı), Benamlı (Konar-Göçer Türkmen Ekradı), Bereketli (Konar-Göçer Ekradı), Birsanlı (Konar-Göçer Ekradı), Bozkoyunlu (Türkmen ), Çelikanlı (Konar-Göçer Ekradı), Cudikanlı (Konar- Göçer Ekradı), Çakal ( Konar-Göçer Türkmen)

Dalyanlı (Konar-Göçer Ekradı), Dalyanlı ( Konar-Göçer Ekradı), Diranlı (Konar-Göçer Ekradı), Dımı şklı (Konar-Göçer Ekradı), Hacılar (Konar-Göçer Türkmen), Hadranlı (Konar - Göçer Ekradı), Haddere (Konar-Göçer Ekradı), Hızıryanlı ( Konar - Göçer Türkmen), Halikanlı (Konar – Göçer Ekrad ) Hamadi (Konar- Göçer Ekrad ), Hıdır, Hızıryanlı (Konar – Göçer Türk ), Hıdırsulu (Yörükan), Kara şeyhli Av şarı (Beğdilli Türkmen), Koksan ( Milli A şiretlerden ,Konar – Göçer), Kömür kavisi , (Konar - Göçer Ekradı), Köseyan (Risvan A şireti ), Mansur mensurlu (Konar-Göçer Ekradı), Mülükanlı (Konar–Göçer Ekrad), Müsürkanlı (Konar– Göçer Ekrad), Nasiri ( Konar-Göçer Ekrad Yörükanı ), Sivkanlı ( Konar- Göçer Ekradı), Sevirli (Ri şvan A şireti Konar-Göçer Ekrad), Çokvirani (Ekrad), Zarikanlı (Konar-Göçer Ekradı), Okçuyanlı ( Konar - Göçer Ekradı)

Behisni ( Besni )’deki Oymak, A şiret ve Cemaatler Oymaklar: Abdulhayao ğlu (Göçer Ekrad ), Mandollu ( Türkmen Ekrad ), Osmanlı ( Göçebe Ekrad ), Tarikanlı (Göçebe Ekrad )

A şiretler: Çakal (Konar–Göçer Türkmen ), Hüveydanlı(Ekrad), Fıskılı (Türkmen), Mahmodkıl (Türkmen), Köseotlu Kasırlı (Ri şvan Ekradı ), Tirebe ğli ( Türkmen )

Ayrıca 1887 Mamuret’ül Aziz Salnamesine göre Bernide, Kabular, Hasanan, Mehmanlı, Hevranlı, Atmalı, Mehlican a şiretleri de vardır.

Cemaatler : Akkeçili , Be ğmi şli ( Be ğdilli A şiretinden ), Çakal (Konar– Göçer Türkmen Yörükanı ), Kavi (Ulus Taifesinden Konar–Göçer Ekradı ), Kıllı (Cerit a şiretinden Yörükan Taifesi ), Mahmudlu (Türkmen ), Medrisi (Göçebe Ekradı ) Ayrıca isk n yeri Kafkasya olan Çerkez asıllı Besni, Besney, Binsi adındaki aşiretin de Besni ile ilgisi vardı. Besni merkezinde yerli halk da Av şar Türklerindendir.

Kerke (Gerger)’deki Oymak, A şiret ve Cemaatler Oymaklar: Cikanlı ( Ekrad Taifesi ) Aşiretler: Gende, Rutanlı (Ekrad Taifesi ), Kavilli, Musao ğulları (Konar– Göçer Türkmen )

Cemaatler : Alakeçili , Ali şlicar U şakları, Cularo ğulları (Göçebe Ekrad), Çularlı (Göçebe Ekrad), Dismanlı, Midrisi (Göçebe Ekrad), Nehiranlı (Göçebe Ekrad), Topalbacak (Ekrad)

Khta’daki Oymak, A şiret ve Cemaatler Aşiretler: Gende, Kerker (Ekrad), Kömür Kavisi (Konar-Göçer Ekrad), Malikanlı (Ekrad), Rutanlı (Ekrad), Pusikan (Ekrad ), Nohutlu (Ekrad) Cemaatler: Amik İzolusu (Ekrad, Dismanlı, Risankanlı (Ekrad), Zarikanlı (Ri şvan A şireti )

Samsat’ki Oymak A şiret ve Cemaatler: Aşiretler: Bayki, Bozuklu (Ekrad), Bazik-i Geylan (Ekrad), Baylanlı , Çevganlı (Ekrad ), Sinanlı, Hacıhalanlı

Cemaatler: Solarlı ( Türkmen Boynu incelü), Baziki (Ekrad), Tamsanlı (Yörük), Yarıklı (Yörük) 10

Adıyaman, Besni, Gerger, Kahta bölgesinde nüfus yapısından bahsedilirken Ekrad-ı Türkmen, Türkman-ı Ekrad, Türkmen, Göçebe Ekrad, Konar Göçer Türkmen gibi terimler kullanılmaktadır.. Ekrad kelimesi Etrak kelimesiyle aynı anlamda yani göçebe ya da yörük anlamında kullanılmı ştır. Kürd kelimesi XVI. yy. da konar göçerler ya şayan topluluklar için kullanıldı ğı zikredilirken bazı Türkmen aşiretlerinin de bu isimle adlandırıldı ğı kaynaklarda görülmektedir. Dülkadirli Türkmenlerinden Dokuz taifesine ba ğlı “Kürd Mihmadlu” cemaati de aynı şekilde kaynaklarda geçer. Bu boy ve cemaatlerin Bozulus Türkmenlerine ait oldu ğu tahrir defterlerinden anla şılmaktadır. Bunlar genel itibari ile Halep ve Şam yörelerinde ya şamaktadırlar. Bu boy ve cemaatler yazları yayla için Anadolu’nun içlerine kadar gelmektedirler. Bu topluluklar hangi bölgeden gelmi şlerse o yerin alaybeyinin tahrirlerinde belirtilmektedirler. “Kaynaklarda Bozulus Türkmenlerinden olan ve kethüdaları İzzettin Beyden dolayı İzzeddünlü Cemaati adını alan cemaat de bazı yerlerde Ekrad-ı İzzeddinlü olarak kaydedilmi ştir. Bu cemaat ve boyların hangi co ğrafi bölgede kı ş ve yazlarını geçirirlerse oraya hakim olan boy beyinin isminin geçti ği görülmektedir. Bu beyin adıyla anıldıkları kayıtlardan anla şılmaktadır. Hatta vergilerini de ba ğlı bulundukları boybeyine vermektedirler. Bunun en önemli sebebi İzzeddin Beyin Ekrad sancak beyi olarak gösterilmesinden kaynaklanmaktadır. 972 senesine ait ruznamçede di ğer taifelerden ayrı olarak belirtildi ği görülmektedir 11 ” Bu gruptan bir bölümü ok yapmakla mükellef tutuldukları için Taife-i Ekrad-ı Okçu İzzeddinlü olarak adlandırılmı ş ba şka bir yerde de Türkmen Ekradı şeklinde tanımlanmı ştır. Aynı şekilde Kabail-i Ri şvan veya Ekrad-ı Ri şvan biçimleri ile de kaydedlilmi ş olarak kar şımıza çıkan ve Halep’ten Kastamonu’ya kadar olan sahayı kendilerine yazlak ve kı şlak seçen a şiret de Türkmen Ekradı olarak zikredilmi ştir. Buradan da anla şıldı ğı gibi Ekrad kelimesi etnik bir anlam ta şımamaktadır. Bazı

10 Musatafa SUCU, Adıyaman İli ve İlçeleri , Bugün Ajans Basım, Adana, 1985, s.25

11 Mehmet TA ŞTEM İR, age. s.105

yerlerde Türkmen Ekradı, Ekrad-ı Türkmen Kürtle şmi ş Türk ya da Türkle şmi ş Kürt anlamında kullanılır. Bu kullanım çok yanlı ş bir kullanımdır. Burada Ekrad kelimesi göçebe ya da da ğlı anlamında kullanılmaktadır. Örne ğin Karaisalı ‘da bulunan Bekta şlu Cemaati için Türkmen Ekradı tabiri kullanılır. Buradaki Ekrad kelimesi da ğlı ya da yörük gibi anlamlar ta şır. Konuyla ilgili olarak Mehmet Ta şdemir de Türk olan ve Türkçe konu şan Türkmen boylarının adlandırılmasında da Kürt adının kullanıldı ğını şöyle ifade etmektedir.“Aynı zamanda Kır şehir yöresinde ya şayan ve bir bölümü Nev şehir ve köylerine yerle ştirilen Boynu İncelü Türkmenleri oy Karaca Kürt ve Kürt Mihmatlu isimleriyle iki a şirete rastlıyoruz. Her iki gurup da Türkçe konu şmakta aynı isimler altında Nev şehir ve Kır şehir’de ya şamaktadırlar “ 12 Ekrad ve kürt tabirleri her zaman etnik anlamda kullanılmaz. Bunlara en güzel örnek de Urfa’da ya şayan Dö ğerlerdir. Bunlarda Mustafa Öztürk’ün belirtti ği gibi göçebe anlamında kullanılmaktadır.“24 O ğuz boyundan biri olan Dö ğerler ”Ekrad-ı Dö ğer” olarak geçmektedir. Buradaki anlamı tıpkı etrak kelimesinde oldu ğu gibi göçebe yörük anlamında kullanılır. Dülkadirli Türkmenlerinin Gözeciyan taifesinden olup Bertiz a şiretine ba ğlı “Kürt Atlu” cemaatinin isminde kürt ismi geçmekle birlikte bir Türk a şireti oldu ğu ve ba şka etnik yapısının bulunmadı ğı bir vakaadır.” 13 Arap kaynaklarında da Etrak (Türkler) gibi ço ğul haliyle Ekrad olarak kullanılmı ştır. En eski devirlerden beri göçebe, konar-göçer anlamında kullanılmı ştır.“451 yılında Kafkasya üzerinden Mugan’ın güneyine yerle şmi ş olan Akhun Türk topluluklarından, 12. yüzyılda Harzem şahlar döneminde Mugan Türkmenleri olarak bahsedilmektedir. Bu Türkmenler Arap kaynaklarında Ekrad-ı bi isk n, yani yerle şik olmayan Kürtler olarak geçer.” 14 Etrak kelimesinin konar-göçer anlamında kullanıldı ğına i şaret eden bir di ğer bilgiye de Osman Turan “Do ğu Anadolu Türk Devletleri” adlı eserinde i şaret etmektedir. Bu kavimlerden yerle şik hayata geçmeyenlere Kürt, yerle şik hayata

12 Mehmet TA ŞTEM İR, age. s.105

13 Mustafa ÖZTÜRK, 16. Yüzyılda Kilis, Urfa, Adıyaman ve Çevresinde Cemaatler-Oymaklar , Fırat Üniveristesi Orta Do ğu Ara ştırmaları Merkezi Yayınları, Elazı ğ, 2004, s. 17

14 Tahir TÜRKAN, ”Kürtçe BirDil m i” http//www.politkcity.de/forum/archive/index./pht) s.1-3

geçenlere de Türk denmektedir.“Ak-koyunlu hükümdarı Uzun Hasan ile görü şmek üzere cenubdan şimale seyahat eden Barbaro Tebriz yoluna devam ederken şimale do ğru uzayan da ğlarda Kürt (Corbi) denilen bir kavmin ya şadı ğını, bunların dilerinin kom şularından farklı oldu ğunu kervanları ve yolcuları soydu ğundan bahseder. Atuko ğulları, Dülkadiro ğulları, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Saltuko ğulları, Mengüceko ğulları 11.yüzyıldan itibaren devlet kurmu şlardır. Bunlar yerle şik hayata geçtikleri için devlet kurmu şlardır. Bu devletler Kürt olarak de ğerlendirilmemi şlerdir; çünkü devlet kuran yerle şik hayata geçer ve Kürtlü ğü sona ermi ş olur”. 15 Do ğu Anadolu’da ya şayan Akhunlar da kaynaklarda ekrad olarak geçmektedir. Akhunlar de ğişik kaynaklarda farklı adlandırılmı ştır. “Milattan sonra 216 yıllarında Hazarlılar ve Barsulalar V.yy ortalarında da Arap kaynaklarında Ekrad-ı bila sukkan, Harzem kaynaklarının da Mukan Kürtleri veya Türkmenleri adını verdikleri Akhunlar Do ğu Anadoluda yer tutmu şlardır.” 16 Osmanlı ar şivlerinde ilimizde geçen bazı a şiret boy isimleri yukarıda vermi ştik. Ancak bunlara bakıldı ğında ekrad kelimesinin bu a şiretlerde aslında bir etnik bir anlamda kullanılmadı ğını görüyoruz.Bunlardan Okçuyanlı A şireti Konar – göçer Ekrad olarak geçer. Bu a şiret 287 yılında Bitlis – Mu ş bölgesinde Mamık ve Konar karde şlerin kırgınına u ğrayan “Slog” = okçu boyunun Dede Korkut Oğuznamelerinde “okçu-kazan” denilen ilbeylerine ba ğlı olup, Fırat Nehri’nin batısına kaçıp kurtulan ve Malatya–Halep arasında konup geçen O ğuzlardan oldu ğu bilinmektedir. Zafiranlı Ekrad olarak geçmektedir. Za ğfiranlı ya da Za ğfuranlı a şireti Sivas ile Kars’taki alevi Türkmenlerden bir boy bu adla anılır. Tebriz – Erdebil civarındakiler Türkmen sayılırdı. “Mamutlu, Mamikanlı, Malikanlı, Mameki a şireti Osmanlı ar şiv kaynaklarında Göçebe Ekrad olarak gösterilmi şlerdir. Karakoyunlu Türkmenlerini Do ğu Türkistan olan Ka şgar ülkesinden getiren Mamık ile Konak adlı iki şehzadeden birinin adı ile anılır.Bu a şiretler de özbe- öz Türklerdir

15 Osman TURAN , age. s.126

16 Tuncer GÜLENSOY, Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu Üzerinde Dü şünceler , Ankara 1993, s.100

Müzikan Musikan a şireti Osmanlı ar şivlerinde yerle şme yerleri Rakka Eyaleti ve Ergani kazası olup “Ekrad Taifesinden” gösterilmi şlerdir. Karakeçililerin kollarından Balekan ve Aminan koluna ba ğlı bir Musikan Oyma ğı bulunmaktadır. Cumhuriyetten önce Karakeçililerin Rakka (Suriye) ye kadar olan sahaya yayıldıkları bilinmektedir.” 17 Bu bilgilerden yola çıkılarak Ekrad kelimesinin etnik bir anlam ifade etmedi ğini bir kez daha görmekteyiz. Yukarıda da bahsetti ğimiz gibi konar-göçer anlamı kullanılmaktadır. Bölgemiz hakkında yapılan ara ştırmalara baktı ğımızada 16.yy.da birçok konar-göçerin oldu ğunu görmekteyiz. Osmanlı yönetiminde konar- göçer olarak adlandırdı ğımız yarı göçebe olarak ya şayan a şiretler önemli bir yere sahiptir. Bu a şiretler hayvancılık ve ziraatle u ğra şmaktaydılar. Bu ya şayı şın tabi sonucu olarak göçer hayatı ya şamakta olan a şiretler kı şları Halep dolaylarıda iken yazları Erzurum dolaylarında görülmekteydi. Birbirinden çok uzak yerlerde ya şayan konar-göçerler merkeziyetçi bir sisteme sahip olan Osmanlı yönetiminde bulundukları yerin boybeylerine resm-i zemin, resm-i kı şlak, resm-i duha vb. vergileri vermekteydiler. Besni, Gerger, Hısn-ı Mansur ve K hta yörelerinde de resmi kayıtlara bakıldı ğında bir çok konar-göçer ya şamı ştır. Bu alanlarda genelde yaylak hayatı süren a şiretler genelde Yeni İl, Bozulus, Dülkadir Türkmenleri ve Halep Türkmenleridir. Bu cemaatleri şöyle sıralayabiliriz. Hısn-ı Mansur Kazasında: Ri şvan Kabilesi, Dulkadriye Ümerası, Tukuz (Tokuz) Taifesi, Kızılı Taifesi, Beziki Taifesi, Tacirli Taifesi, Ekrad-ı Kavi Taifesi, Döngeleli Taifesi bulunurken Gerger ve Kahta Kazalarında: Ri şvan Kabilesi, (Hacı Ömer Cemaati, Hızır Sevrani Cemaati, Kellelü Cemaati, Çelikanlı Cemaati, Mülükanlı Cemaati, Zerükanlı Cemaati, Karlu Cemaati, Bo ğracı (Bo ğrasa), Mendübali Cemaati), Beziki Kabilesi ( Salarlı Cemaati, Nakibanlı Cemaati Milli Cemaati, Kavi Cemaati, Leyvanlı Cemaati, Gözi Cemaati, Bolasanlu Cemaati, Çöpi Cemaati, Azebanlu Cemaati), Osmanlı Oyratlı Yörükleri, Kühengli Taifesi, Araban Taifesi ya şamaktaydı. Samsat Yöresinde ise Baziki (Boylanlu, Balasatlu, Nakibanlu, Ri şvan-Çelikanlu-Azelkanlu-Melükanlı), Dünbüli cemaatleri ya şamaktaydı. Bölgemizde bulunan bu konar-göçerler genellikle İzeddünlü cemaatine ba ğlı olarak ya şamaktaydı.

17 Tahir TÜRKAN “ Do ğu Anadolu’nun Türklü ğü” (http:// www.angelfire.com/tn3/tahir) s.3,4,5

Adıyaman’da 16. yy’ da boy isimlerine baktı ğımızda kar şımıza şu tablo çıkmaktadır. Boyun Adı Sanca ğı Kazası Vergi Nüfusu “Av şar Ömer Köy Mara ş Hısn-ı Mansur – 41 Be ğ-Dili Köy Malatya Behisni ( Keysun)-3 Be ğ-Dili Ekinlik Malatya Behisni ( Keysun)- Salur Ekinlik Malatya Khta - Ala-Yundlu Ekinlik Malatya Khta - Yıva Ekinlik Malatya Behisni - Kınık Ekinlik Malatya Khta - Büyük Kınık Köy Mara ş Hısn-ı Mansur - 23”18

XV-XVI yy.da Malatya, Halep, Antep, Antakya ve Fırat Havzasının büyük bir kısmın Av şarlar, Bozulus, Dülkadirli Türkmenleri bulunmaktaydı. Bu açıdan bakıldı ğında bölgede etkili olan ilk boy da Av şarlar olarak görülmektedir. Av şarlar bölgede hakim olarak görülmektedir. Çalı şma sahamızda Av şarların bir kolu olarak da Be ğdililer bulunmaktadır. Be ğdililerin yerle şim tarihi olarak Tuncer Gülensoy şu bilgileri vermektedir.“Be ğ-Dilliler de Gölba şına yerle şmi şlerdir. Be ğ-Dili boy adı Divanu Lugati’t-Türk’de “Beg-Tili”, Re şidü’d-din’de “Beg-Dili”olarak geçmekte olup, Kuzey Suriye Türkmenleri’nin Boz–Ok kolunu, Halep Türkmenleri’nin 40 obadan müte şekkil bir kolunu, Boz-Ulus, Tarsus, İç-İl ve İran’daki Türkmenlerin büyük birer kollarını meydana getiriyorlardı.” 19 Be ğ Dilli’lerin Safevi Devleti’ni kurdu ğu ve Av şarlar’ a yakın oldu ğu bilinmektedir. Be ğ Dilliler O ğuz’un Bozok boyundandır. Re şidü’d -din O ğuznamesi’ nde hükümdara kar şı çıkan be ş boydan birisi olarak tarif edilmi ştir. Kanuni döneminde O ğuz boylarından Be ğ Dilliler’in 40 oymak oldu ğu ve bunlardan birinin de Kürtler oyma ğı oldu ğu bilinmektedir. Ziya Gökalp de O ğuzun 24 boyundan Be ğ

18 Faruk SÜMER, Oğuzlar ( Türkmenler) , Türk Dünyası Ara ştırmalr Vakfı, İstanbul, 1999, s. 405- 426 19 Tuncer GÜLENSOY, age . s.60

Dilli koluna ba ğlı Türkanlar a şiretinden bahsederek bu a şiretin Karakeçililere ba ğlı oldu ğu ifade etmi ştir. Aynı zamanda bölgede Kınıklar da ya şamaktadır. Kınıklar, Selçukluların kurucularındandır. O ğuzların üç ok boyundandır. Kınıklar Osmanlı fethinin ilk yıllarında topra ğa ba ğlanmı şlardır. Kınıklar Ceyhan ve Osmaniye, Arapkir, Adıyaman, K hta, Afyon-Dinar, Sandıklı, Isparta, Manisa-Demirci, Kütahya-Simav dolaylarında ya şamı ştır. Bir çok yere isim olmu ştur. Ara ştırma bölgemizde de Kınık isimli yer adlarına rastlamaktayız. Adıyaman’a ba ğlı Şambayat Kasabası da bölgenin etnik yapısını belirlemede önemli yer tutar. Adında da anla şıldı ğı gibi bayat boyunun bir kolu tarafından kurulmu ştur. Bu kol önce Şam’a gitmi ş daha sonra gelerek buraya yerle şmi ş ve Şambayat kasabasını kurmu şlardır.. Bu nedenle de Şam’dan gelen Bayatlar anlamında Şambayat ismi verilmi ştir. Yukarıda da bashsedildi ği gibi yer isimleri bir milletin kimli ğini olu şturur. Toplumlar ya şadıkları yerlere isim verirken milli, dini ve geleneksel duygularla adlandırma yaparlar. Toplumlar bulundukları yerleri isimlendirirken rastgele de ğil de ya şanmı ş bir olaya göre, dini gruplara göre ya da co ğrafi duruma göre ad verirler. İş te bu nedenledir ki yer isimleri tarih açısında önemli yer tutar. Yukarıda da bahsetti ğimiz gibi Besni ve Hısn-ı Mansur yerle şim yerlerinde Dülkadriye Türkmenlerine ba ğlı Mara ş yörüklerini görürken konar-göçerlerin ise Halep, Şam yöresinden gelen Türkmenler ve Bozulus Türkmenlerinin oldu ğunu görmekteyiz. Besni, Kahta, Gerger, Adıyaman, Gölba şı bölgelerine baktı ğımızda bir çok yer isminin Türkçe oldu ğu anla şılmaktadır. XVI. yy.daki yer isimleri Ta ş İl, İç İl, Şengül, Tatarlu, Tut, Karapınar, E ğdir, İl Be ği, Küçük Yenice, Kuyucak, A ğca Mezra, Kesik Köprü, Ulu Mezra vb.dir. Bu isimleri ço ğaltmamız mümkündür. E ğdir, Be ğ-dilli, Kınık, Kebir gibi isimlerin 24 O ğuz boyuna ba ğlı boylara ait oldu ğu görülmektedir. Ancak bu isimler son zamanlarda anlamları anla şılmadı ğından yabancı isim olarak de ğerlendirilmi ş ve de ğiştirilmi ştir.

ADIYAMAN İLİNE GENEL BAKI Ş Adıyaman İsminin Kayna ğı: Adıyaman’ın ismi önceleri Perre (Pirin) olarak tarihi kaynaklarda geçmektedir. İslamiyet’in bu bölgeye yayılması ile şehrin ismi Hısn-ı Mansur olarak de ğiştirilmi ştir. Bu ismin buraya gelen Emevi komutanlarından Mansur İbn-i Cannena’nın Bizans’a kar şı yaptırdı ğı Hısn-ı Mansur (Mansur Kalesi) nedeni ile kullanıldı ğı rivayet edilmektedir. Akil Ya ğınlı ilin adının Eti kavmiyle birle ştirilmesini şu sözlerle anlatmaktadır. “Bazı tarih meraklıları bu ilin isminin Adıyaman olmadan önce eski bir millet olan Eti kavminin İskan ettikleri mahal olmasından dolayı Etiman olarak geçti ğini bildirmektedir.”20 Ayrıca çok münbit topraklarının olması ve ovalık olması nedeniyle Vadi-i Leman (Güzel Vadi) isminin de verildi ği rivayet edilmektedir. Adıyaman isminde bir hükümdar tarafından ilin yapılandırıldı ğı için Adıman isminin de kullanıldı ğı bu isminde de ğişerek Adıyaman oldu ğu söylenmektedir. “ Mardin Metropolit kütüphanesinde bulunan bir kitapta Eski Pirin şehri civarında yedi şehit namına yapılmı ş bir manastırın bulundu ğu belirtilmi ştir. Bu şehitler puta tapan babalarının evde bulunmadı ğı sırada babalarının yapmı ş oldu ğu putları kırmı şlardır. Allah’ın Hz. İsa’nın dedi ği gibi oldu ğunun halka ilanı sırasında babaları gelerek bu yedi o ğlanı öldürmü ştür. Bundan dolayı Adıyaman’a Yediyaman denildi ği belirtilmi ştir. Şimdiki Adıyaman’ın sözü geçen 7 şehit manastırı mevkilerinde oldu ğu şehir haline geldikten sonra bu adın de ğiştirilerek Adıyaman oldu ğu söylenmektedir”. 21 Mehmet Akar’ın verdi ği bilgiye göre Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde şehrin adı ve şehir hakkında şu bilgiler geçmektedir: “Kalenin ilk yapıcısı Hasan Bin Harisül Amiri oldu ğundan Hısn-ı Mansur “Mansur Kalesi” denilmi ştir. Halk dilinde Galat olarak (Hasan Mansur) derler Mara ş topra ğında suba şılık ve 150 akçelik kazadır. Kethuda yeri, yeni şeri seraları muhtesibi, naibi, borç memuru vardır. Fakat kalesi Fırat Nehri’nin batısında, Samsat

20 Akil YA ĞINLI, Adıyaman A ğzı ve Kültürü, Özgül Ofset, Adıyaman, 2004, s.1

21 Akil YA ĞINLI, age . s.1

yakınındadır. Muhammet Caddin’ in o ğlunun bu kaleyi tamir etti ğine dair suretle tarih yazılıdır. Fırat Nehrinin güney batısına dü şer.” 22 İlin Yeri Adıyaman, Türkiye’nin Güneydo ğu Anadolu Bölgesinde yer alan bir ildir. 38 o 11’ - 37 o 25’ kuzey enlemi ile 39 o 14’ - 37 o 31’ do ğu boylamı üzerinde yer alır. Rakımı 669 m dir. Do ğusunda Diyarbakır, batısında Kahramanmara ş, kuzeyinde ise Malatya ile çevrilidir. Merkez ilçe konum itibari ile de ilin merkezi bir yerinde yer almı ştır. Kuzeyinde Çelikhan ilçesi, Malatya’nın Do ğan şehir İlçesi, do ğusunda Kahta İlçesi güneydo ğusunda Samsat İlçesi ve Atatürk Barajı gölü ile , güneyinde Fırat nehri ve Urfa’ nın Bozova İlçesi, batısında da Besni ve Tut ilçeleri bulunmaktadır. İlin yüz ölçümü 7614 km 2 dir. Önceleri sadece Hısn-ı Mansur kalesi etrafında olan yerle şim, il olma ile beraber geli şmi ş yayılmı ştır. Adıyaman’ın İlçeleri Adıyaman, biri merkez ilçe olmak üzere 9 ilçe, 19 belde 405 köy 595 mezradan olu şur. İlçeleri şunlardır: 1. Merkez İlçe 2. Besni İlçesi 3. Gölba şı İlçesi 4. Çelikhan İlçesi 5. Gerger İlçesi 6. Khta İlçesi 7. Samsat İlçesi 8. Sincik İlçesi 9. Tut İlçesi

Da ğları Adıyaman il topraklarının % 52’si da ğlıktır. İlin güneyine inildikçe ovalık bölümler artar. Gerger, Çelikhan, Gölba şı da ğlık kesimlerde bulunurken. Besni, Khta, Sincik engebeli arazide bulunur. Da ğlık bölümün e ğimi % 012 civarındadır.

22 Mehmet AKAR, İnsanlı ğın Kültür Mirası Adıyaman , Peri Yay. Adıyaman, 2005, s.7

Engebeli arazi % 06-012 arasındadır. Samsat ve merkez ilçe % 6 nın altında e ğime sahiptir. Adıyaman’ın dağlar anti Toroslar üzerinde batıdan do ğuya do ğru şöyle sıralanır: Öksüz da ğı, Sırıklı da ğı, Boruk da ğı, Türk da ğı, Ak da ğı, Tucak da ğı, Buz da ğı, Karlı da ğ, Yarlıca da ğı, Ankar da ğı, Nemrut da ğı, Dibek da ğı, Gördük da ğı, Berik da ğı, Bozda ğ, Karacada ğ, Kur da ğıdır.

Ovaları Önemli sayılacak ova ve platolar ilin güney kesiminde yer almaktadır. Samsat ovası, Adıyaman (merkez ilçe) ovası, K hta’nın güneyinde K hta Ovası, Besni’nin güneyinde rahatça pamuk ziraatının yapıldı ğı Keysun Ovası (Çakırhöyük) Çelikhan Pınarba şı Ovası bulunmaktadır.

Akarsuları

Fırat Nehri Şanlıurfa ve Diyarbakır illeri ile sınır olu şturan nehrin il içindeki uzunlu ğu 180 km olup ba şlıca kolları K hta, Kalburcu ve Göksu Çaylarıdır. Basra Körfezi’ne dökülen bu nehir üzerinde Türkiye’nin en büyük barajlarından Atatürk Barajı kurulmu ştur. Da ğların e ğimli olması nedeni ile suyun akı ş hızı yüksektir. Bu nedenle elektrik enerjisinin elde edilmesi de kolaydır. Türkiye’nin % 35 lik elektrik enerjisini kar şılar. K hta Çayı Çelikhan’ daki Bulam, Recep, Abdulharap sularını toplayarak Cendere Köprüsü’nden geçer ve daha sonra Fırat Nehri’ne 45.5 km de karı şır. Göksu Çayı Kahramanmara ş il sınırından akarak Erkenek, Tut ve Akdere civarından geçer. Sofraz suyunu içine alır ve Gümü şkaya’ nın batısında Fırat’a karı şır. 90 km uzunlu ğundadır. Yata ğı derin debisi yüksektir. Bu nedenle araziler verimlidir. Sofra Çayı İl sınırları içinde uzunlu ğu 51 km dir. Besni’nin Toklu köyünden çıkar, Akdere civarından Göksu’ya karı şır.

Ziyaret Çayı Cebel ve Zey köyleri sularından akarak İpekli köyü civarında Atatürk Barajı gölüne karı şır. Bunun dı şında Kalburcu, Çakal, Keysun çayları E ğriçay, Şepker ve Çat deresi vardır. Gölleri Gölba şı Gölü Gölba şı ilçesi sınırları içerisinde bulunan bu gölün çevresinde turistik tesisler bulunmaktadır. 2.19 km 2 yüzölçümünde olan bu gölde balık üretimi yapılmaktadır. İnekli Gölü Yüzölçümü 1.09 km 2 dir.Ya ğışın fazla oldu ğu dönemlerde Gölba şı ve Azaplı gölleri ile do ğal olarak açılan kanallarla bir birine ba ğlanır. Azaplı Gölü Gölba şı ilçesindedir. Yüzölçümü 2.72 km 2 dir. Kı şın suların artması nedeni ile ço ğu kez Gölba şı Gölü ile birle şik görünür. Abdulharap Gölü Çelikhan ilçesinin 3 km kuzeyinde yer alan gölün yüz ölçümü 5km 2dir.Yüzeyi ot ve sazlarla kaplanmı ş olan bu göl do ğal göllerdendir.

Atatürk Baraj Gölü Atatürk Baraj gölü ülkenin 4. büyük gölüdür. % 61’i Adıyaman il sınırları içerisindedir. Adıyaman’a 3 km uzaklıkta olan bu baraj Fırat Nehri üzerinde kurulmu ştur. Barajları Atatürk Barajı Bu baraj il merkezine 35 km uzaklıkta Fırat Nehri üzerinde kurulmu ştur. Adıyaman ve Şanlıurfa illeri arasında geni ş bir alanı kapsamaktadır. Yurdumuzun en büyük barajı olan Atatürk barajının temelden yüksekli ği184 m nehirden yüksekli ği 166 m dir. Bu baraj bir ilçeyi (Samsat) tamamen, 2 ilçe ve 3 buca ğı kısmen 10 köyü tamamen 69 köyü kısmen sular altında bırakmı ştır. İklimi Adıyaman Güneydo ğu Anadolu Bölgesinin kuzey batısında yer almaktadır. Kuzeyi da ğlık, güneyi ovalık olmasından dolayı da ğlık yerlerde daha so ğuk günler

ya şanır. Karasal iklim hüküm sürer. Kuzeyde Do ğu Anadolu iklimi güneyinde ise Güneydo ğu Anadolu iklimi hüküm sürerken batı kesiminde Akdeniz ikliminin de tesiri görülmektedir. Do ğu Anadolu ve Akdeniz arasında geçit özelli ği gösterdi ği için çevresindeki illere göre daha bol ya ğış alır. Adıyaman’ın, K hta’nın, Besni’nin güney kesimlerine ve aynı zamanda Samsat ilçesinde; kı şlar daha ılıman ve bol ya ğışlı, yazlar ise, sıcak ve kurak geçer. Besni’ de Akdeniz ikliminin etkisi de görülmektedir. Çelikhan Gerger ilçelerinde ise Do ğu Anadolu iklimi hüküm sürmektedir.

Nüfusu

“2000 yılı genel nüfus sayımına göre Adıyaman ilinin nüfusu 623.811 ki şidir. Bu nüfusun 338.939’u kent merkezinde ve 284.872 si de belde ve köylerde ya şamaktadır”. 23

1990 Yılı 2000 Yılı Yıllık Nüfus Artı ş Hızı İlçe Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Merkez 100.045 75.602 175.647 178.538 70.992 249.530 57,90 -6,29 35,10 Besni 26.076 62.455 88.531 36.123 72.544 108.667 32,58 14,57 20,49 - Çelikhan 8.033 11.054 19.087 11.306 8.965 20.271 34,17 20,54 6,02 - Gerger 3.854 28.733 32.587 4.223 22.985 27.208 9,14 22,31 -18,04 Gölba şı 29.588 25.770 55.358 28.656 24.332 52.988 -3,20 -5,74 -4,37 Kahta 42.183 52.745 94.928 60.689 54.305 114.994 36,36 2,51 19,17 - Samsat 3.354 8.097 11.451 6.917 5.624 12.541 72,36 36,44 9,09 Sincik 2.503 17.021 19.524 5.274 16.554 21.828 71,51 -2,78 11,15 Tut 6.466 7.246 13.714 7.213 8.571 15.784 11,93 16,76 14,05 Toplam 222.102 288.725 510.827 338.939 284.872 623.811 42,26 -1,34 19,98

Yukarıdaki çizelgede de açıkça görüldü ğü gibi gerek nüfus yo ğunlu ğu gerekse yüzölçümü bakımından merkez ilçe, K hta, Besni ve Gölba şı ilçeleri di ğer ilçelerden farklılık göstermektedir. Bu ilçelerin çok eski zamanlardan beri yerle şim yeri olması nedeni ile buralarda nüfus yo ğunlu ğu fazladır. Daha özele inmek gerekirse K hta ilçesinin Nemrut Da ğı, Cendere Köprüsü gibi turistik yerlere sahip

23 Adıyaman Valili ği Sanayi ve Ticaret İl Müdürlü ğü, Ekonomi ve Ticaret Durum Raporu, Adıyaman, 2005, s. 13

olması, Gölba şı’nın Adıyaman-Antep-Malatya illeri ile ba ğlantıyı sa ğlayan yollar üzerinde bulunması, Besni’nin Antep’e yakın olması ve fıstıkçılı ğın geli şmi ş olması nedeni ile bu bölgelerde nüfus daha fazladır. Nüfus yo ğunlu ğu 2000 de Samsat, Çelikhan ve Gerger ilçelerinde artarken di ğer ilçelerde azalma göstermi ştir. Belirli bir geli şmeyi yakalaması ilçe ve köylerinden geli şmi ş içlere bir göç yönelmesinin oldu ğu gözlenmektedir. Nüfusun % 54,33’si İl ve ilçe merkezlerinde, % 45,67 si de bucak ve köylerde ya şamaktadır. Kentle şme sürecinin önümüzdeki yıllarda da artarak devam edece ği tahmin edilmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı Adıyaman nüfus sayımının Türkiye ortalaması üzerinde oldu ğu gözlenmi ştir. Türkiye nüfus artı şı % 0 18,33 ken Adıyaman’da % 0 19,98 olarak ortaya çıkmı ştır. İl ve ilçe merkezlerinin yıllık nüfus artı ş hızı ise % 0 70 lik bir artı ş göstermi ştir. Kırsal kesimlerde yani köylerde do ğurganlık oranının daha fazla olmasına ra ğmen kent nüfusunun köylerden daha fazla çıkmasının nedeni GAP nedeni ile topra ğını kaybeden köylünün kente göç etmeleri ve tütün ekimine getirilen kota ile köyde istihdamın sınırlandırılması ve kente i ş bulma nedeni ile göçün ortaya çıkmasını sa ğlar. Bu nedenle köyden şehre hızlı ve sürekli bir göç vardır.

İl HAR İTASI

BÖLGEN İN D İYALEKTOLOJI İK DURUMU

Yapılan ara ştırmalar sonucunda ara ştırma bölgemizi kendi içnde fonetik ayrılıkları göz önünde bulundurarak birbiriyle benzerlik gösteren üç a ğız grubuna ayırdık. Bu bölgeler daha ziyade ses yönünden farklılık göstermekte şekil ve cümle kurulu şları yönünden yazı dilimizden farklılık göstermemektedir. Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger ve Samsat yöresi a ğızlarının birbirinden, di ğer a ğızlardan ve yazı dilinden farklılık gösterdi ğini görmekteyiz. İş te bu farklılıklar bölgeyi idari sınırlar dı şında a ğız özelliklerinin çizdi ği sınırlar dahilinde de incelememizi gerektirmektedir . İnceleme bölgemizi sınırları bakımından şöyle ifade edebiliriz:

İdari Bölünmeye Göre:

İnceleme bölgemizin batısında Tut ve Besni ilçeleri, güneyinde Atatürk Baraj Gölü ve Şanlı Urfa, kuzeyinde Malatya, Çelikhan ve Sincik, do ğusunda Diyarbakır bulunmaktadır. Ağız Özelliklerine Göre:

Ara ştırma bölgemiz olan Adıyaman-Merkez, Kahta, Gerger ve Samsat tarih boyunca birçok medeniyetlere e şitlik etmesi ve sava şlarda geçi ş noktası olması nedeniyle çe şitli kütürler etkisi altında kalmı ş ve dil olarak da etkilenmi ştir. Samsat ilçesi ve Kahta ilçesinin bazı köylerinin Atatürk Baraj Gölü altında kalması nedeniyle zorunlu göçler olmu ştur. Bu göçler il dı şına da olmu ş ancak ço ğunlukla il merkezine ve di ğer ilçelere yönlendirilmi ştir. Bu nedenle birçok a ğız bölgeleri olu şmu ştur.Bu bölgelerde daha çok Şanlı Urfa ve Gazi Antep a ğız özelliklerinin belirtileri mevcutken bu belirtiler merkez a ğzına da ta şınmı ştır. Gerger ilçesi daha da ğlık olması, Samsat ve K hta ilçeleri gibi sular altında kalmaması nedeniyle a ğız özelliklerini korumu ştur. Bu bölgenin a ğız özellikleri Diyarbakır ve Malatya illerinin a ğız özellikleri ile benzerlik göstermektedir.

Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresini kendi içinde göstermi ş oldu ğu özelliklere göre üçe ayırdık. Bu ayrım yapılırken bazı belirgin özellikleri şimdiki zaman eki, daralma, k> ğ de ğişimi gibi farklılıkları göz önünde bulundurduk

I.A ğız Bölgesi: Adıyaman-Merkez, K hta-Adalı K hta Merkezin bir bölümü bu gruba dahildir. Yukarıda bahsetti ğimiz nedenlerden dolayı bir içiçe girme söz konusudur. Bu gurupta şimdiki zaman eki “or” ekidir. Leyl Karahan da bölge a ğzını Batı Grubu A ğızları içinde de ğerlendirmi ştir. “ Şimdiki zaman eki olarak “or” 24 dur.” diyerek bu ekin kullanıldı ğı di ğer yerleri de Birecik, Halfeti, Kilis olarak göstermi ştir.

veror(II-79), bmlmom (VII-10) Genellikle ekler kalındır. el ¨nı(II-17) geldım(II-30)

ğ kullanımı yaygındır. iızlar(I-14) ğuş(VII-5) Sesler genelde durula şmı ştır ve daha çok ünlü daralması gözlenir. odın (III-12), çu ğır (XX-13) ulı (XX-143) Bu grupta k> de ğişimi görülür.

verdi lten(IV-3) yu larki(V-25)

II.A ğız Bölgesi: Bu bölüme Samsat ilçesini, K hta ve Gerger ilçelerinin bir bölümünü alabiliriz. Bu bölgede şimdiki zaman eki –yo,-yor şeklindedir.

diliyoruz(XXXI-1), yidiriyorı l(LXII-4), gidiyo l(XXX-7) Bazı sesler K hta’da ço ğunlukla ara ses olarak kullanılır. g¤zımı(XXXII-22) k ¥yıyorız(XXXI-2)

Daralma olayına I. A ğız bölgesinde oldu ğu gibi bu bölgede de rastlanmaktadır.

davıl(XXVI-20) yo ldır(XXVII-5)

24 Leyla KARAHAN, Anadolu A ğızlarını Sınflandırılması , TDK Yay. Ankara 1996 s.173

ğ ünsüzü çoklukla kullanılır. ğave(LXI-6) kö şğı (LXVII-3)

Bu bölümün karakteristik özelli ği ¤,¥,,ü º harfleridir.

ç¥cı ğa (XL-36) k¤y(XL-20) sların(XL-21) sü ºnneT(XL-15)

III.A ğız Bölgesi: Gerger ‘in merkezindeki bazı yerler ve Oymaklı köyü bu gruba girer. Şimdiki zaman eki –yı,-i şeklindedir. Ahmet Buran şimdiki zamn eki üzerine şu bilgileri verir:”Yuvarlak ünlülerdeki düzle şme “y” ünsüzünün erimesi ve hece kayna şması olaylarının kuvvetli olması nedeniyle şimdiki zaman eki –(i)yor, ya düzle şip diftongla şarak –ıy/-iy şeklini almı ş veyahutda büsbütün ünlüleşerek uzun bir –ı/-i sesine dönü şmü ştür. Bu ek Zeynep Korkmaz tarafından Kınık boyuna ait bir özellik olarak gösterilmi ştir.” 25 gandırıyi(XLII-31) yapıyi(XLII-31) oliydi(LII-31) Di ğer a ğız bölgelerinde oldu ğu gibi daralma gözlenmektedir. buçı (XLII-12), ğonı şırız (XLII-43) ğ > g de ğişimine bu bölgede rastlanır. böbregi (LIII-18) böyıgım (XLIII-116)

25 Ahmet Buran , Keban Baskil ve A ğın Yöresi A ğızları , TDK Ankara 1997 s12

İNCELEME

SES B İLG İSİ (FONET İK)

ÜNLÜLER Yazı dilinde yer alan standart a, e, ı, i, o, ö, u, ü ünlüleri dı şındaki ünlüleri bo ğumlanma veya çıkı ş şekillerine göre ve bo ğumlanma sürelerine göre iki gruba ayırabiliriz. 1-Bo ğumlanma şekillerine göre ünlüler 2- Bo ğumlanma Sürelerine Göre Ünlüler 1.1. Yazı Dilinde Bulunan Ünlüler 1.2. Yazı Dilinde Bulunmayan Ünlüler

1.1. Yazı Dilinde Bulunan Ünlüler Ara ştırma bölgemizde yazı dilinde kullanılan bo ğumlanma ve çıkı ş şekillerine göre ayrılan gruplara ayırabildi ğimiz a,e,ı,i,u,ü ünlüleri kullanılmaktadır.

1.2. Yazı Dilinde Bulunmayan Ünlüler

Adıyaman-Merkez, Kahta, Gerger, Samsat yöresi ağızlarında yazı dilinde bulunan ve genel Türkçe ile ortak olan a, e, ı, i, o, ö, u, ü, temel ünlüleri ile çe şitli etkilerle olu şmu ş ve bo ğumlanma nitelikleri de ğişmi ş ünlüler vardır. Bu ünlüler şunlardır:

â Ünlüsü : İnce patl tal “a”dır.“Bölgemiz a ğzında bu ünlüye daha ziyade Arapça ve Farsça kelimelerde rastlanır.Bu ünlü daha çok g, k, l,ünsüzlerinden sonra bu ünsüzlerin inceltici etkisi ile görülür.”26 dükkâna (XXII-3) kâhta (LVII-41) bek r (LXIX-24) k ğıd( LII-35)

26 Sadi NAK İPO ĞLU, age. s.35

á Ünlüsü : a ile e arasında yarı ince yarı kalın bir ünlüdür. a>e, e>a değişiminin ara merhalesi olan bu bu ünlüye bölgemiz a ğzında çokça rastlanır. áhT “akit” (1-18) h ásen”hasan” (IX-56) dáKKe”dakika” (II-67) h ásTe”hasta” (IV-49) å Ünlüsü : a ile o arasında bulunan yarı yuvarlak bir ünlüdür. Bu ünlü “v”nin yuvarlakla ştırıcı etkisiyle ortaya çıkar. dåvıl “davul” (LXI-11) t vı (LXII-3) s vu (LIV-8) èèè Ünlüsü : a ile i arasında bulunan yarı dar bir ünlüdür. Ara ştırma bölgemizde fazla kullanılmaz. Ara ştırma metinlerimizde bir örnekte rastlanmı ştır. èynaTsanız “inatsınız”(IV-17) ggg Ünlüsü : Kapalı ” g” ünlüsüdür. Türkçede temel ünlülerin dı şında dokuzuncu ünlü olarak kabul edilen g yumu şak dama ğın ön ve arkasına göre ortada olu şur. “Bu

ünlünün çıkı şında dilin sırtına göre bir parça daha kabarık i’ye göre daha alçaktır. Çene açı şı da yarı açıktır.i’ye en yakın dar bir ünlüdür”27

ygr”yer” (VI-60) gyi “iyi”(I-32)

ggyece ğını”giyece ğini” (II-71) hgç”hiç”(X-14)

ggtmı ş”gitmi ş”(II-72) gşıtır”i şitir”(III-31)

¨ Ünlüsü : İncelmi ş i’ye yakın bir ünlüdür. “Orta dama ğın i’ye daha yakın bir noktasında ön damak sınırında oynaklanan kalından inceye nüans ta şıyan bir ünlüdür. Ünsüz benze ştirmeleri ve de inceltici bir ünsüz etkisi ile kısmen incelmi ş ön ünlü olmaya yüz tutmu ştur”28 yenm ş (I-4) pad şahların ( I-53) yüz (III-20) yer (XIX-1)

27 Tuncer GÜLENSOY, Kütahya ve Yöresi A ğızları , TDK.Yay. Ankara 1988 s.20

28 Mukim SA ĞIR, Erzincan Yöresi ve A ğızları , TDK.Yay. Ankara 1995 s.22

¿ Ünlüsü : Bölgemiz a ğzında çok fazla rastlanmayan bir ünlüdür. ı>u u>ı arası bir

ünlü olup bu ünlüde dudaklar çok zayıf olarak yuvarlakla şmaktadır. b¿narın ”bunnarın”(XXXIX-52) bun ¿”bunu”(L-11)

g¿Pgurı “kupkuru” (LXVI-23) ot ¿z”otuz”( XX-67)

ò Ünlüsü : ” ö ile o arasında yarı ince veya yarı kalın bir ünlüdür. Bu ses de o>ö veya

ö>o yönündeki de ğişmenin ara merhalesindeki ses durumudur”.29 kòyde ”köyde”(XXXV-11) kòşgı ”kö şgü”(XVII-3)

k prının ”köprünün”(XXXII-223) kK ”kö şk”(LXVII-1)

úúú Ünlüsü : u ile ü arasında bir ünlüdür. “Sert damağın önünde olu şan u ünlüsü ile dama ğın arkasında olu şan ü ünlüsü arasındaki orta damak bölgesinde, dil sırtının orta dama ğın ön kısmına yükselmesi ile elde edilir. Kapalı bir ünlüdür.”30 Bölgemiz ağzında nadiren bulunur.

búlut”bulut”(XXXII-191) kúp”küp”(XXXII-232)

k úl “külü”(LXVII-35) búnar “bunlar” (LXVII-8)

AAA Ünlüsü : u ile o arasında bulunan yarı geni ş ve kalın bir ünlüdür. Ara ştırma bölgemizde daha çok K hta yöresinde kullanılmaktadır.

tAza ğı ”tuza ğı” (XXXII-77) bA ”bu” (XXXVII-16)

dAz ”tuz” (XXXVI-39) Asdaymı ş ”ustaymı ş” (XXXII-225)

üººº Ünlüsü : ü ile ö arasında bir ünlüdür. Daha çok inceleme sahamızda K hta yöresinde kullanılmaktadır.

üºzım ”üzüm” (LII-25) üºstü ºnde ”üstünde” (XXXVI-29)

29 Ahmet BURAN, age. s.23 30 Mukim SA ĞIR, age . s.25

sü ºtümü ”sütümü” (XXXVI-37) hü ºkümdarı ”hükümdarı” (XXXII-181)

¥¥¥ Ünlüsü : o ile u arasında yarı dar veya yarı geni ş bir ünlüdür. Khta yöresinde kullanılmaktadır. Bu ses daha ziyade o>u de ğişiminin ara merhalesidir. s¥n ”son” (XXXII-27) b ¥l ”bol” (XXXI-9)

¥da ”oda” (XXXIV-16) d ¥gsan ”doksan” (XXXII-19)

g¥mtanım ”komutanım” (XXXIII-7) ç ¥cı ğa ”çocu ğa” (XXXI-11)

¤¤¤ Ünlüsü : ü ile ö arasında bulunan bu ünlü ö>ü de ğişiminin ara merhalesidir. Khta yöresinde kendine has bir özellik olarak gözüken bu de ğişim kurallı de ğildir. Bu de ğişimi belli bir düzen dahilinde göstermemiz mümkün de ğildir. g¤rmeye ”görmeye” (XXXII-235) ¤vme ”övme” (XXXII-29)

d¤rT ”dört” (XXXV-13) b ¤yle ”böyle” (XXXV-3)

g¤rmü şsün ”görmü şsün” (XXXI-204)

Sonuç olarak Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresinde yazı dilinden aykırılık gösteren on üç ünlü daha vardır. Yazı dilinde bulunan bu sekiz temel ünlüye ilave edilen ve yazı dilindeki ünlülere çe şitli i şaretler eklenerek olu şturulan on üç ünlü ile toplam yirmi bir ünlü meydana gelmekte ve bu yirmi bir ünlü ile Adıyaman –Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresi a ğzını yansıtmak mümkün olacaktır. Aşağıdaki tablo hazırlanırken Ahmet Buran’ın “Keban, Baskil, Ağın Yöresi Ağızları TDK Yay.,Ankara 1997” isimli eserinden faydalanılmı ştr.

2. Bo ğumlanma Sürelerine Göre Ünlüler Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger ve Samsat yöresi a ğızlarında yazı dilimizdeki a,e,ı,i,o,ö,u,ü gibi temel ünlülerin hepsi kullanılmakla beraber çe şitli fonetik hadiseler sonucu ortaya çıkan di ğer ünlüleri bo ğumlanma yerlerine ve fonetik bazı özelliklerine göre “Yazı Dilimizde Bulunmayan Ünlüler” ba şlı ğı altında incelemeye çalı ştık. Bölgemiz a ğzındaki ünlüleri bo ğumlanma süreleri bakımından “ Normal Süreli Ünlüler ”, “ Uzun Ünlüler ”, “ Kısa Ünlüler ” ve “ İkiz Ünlüler ” ba şlıkları altında inceleyece ğiz.

2.1. Normal Süreli Ünlüler: Ahmet Buran’ın “Normal söz temposuyla ortalama bir sürede bo ğumlanan ve duyulur hale gelen ünlülere normal süreli ünlüler denir.” 31 diye tarif etti ği bu tür ünlüler yazı dilimizde de kullanılan temel ünlülerdir.

31 Ahmet BURAN, age . s. 25

Bölge a ğızlarında görülen normal süreli ünlüleri üç grupta incelememiz mümkündür. 2.1.1. Yazı dili ile ortak olan herhangi bir de ğişmeye u ğramamı ş normal süreli ünlüler: Bu ünlüler Türkçe’nin genel ses yapısına uygun ünlülerdir. bereber “beraber" ( VII-3) ğızların “kızların” (VII-18) arpayı “arpayı” (XII-1) ğara “kara” (XII-8)

alşam “ak şam” (IX-11) gözeTleme ğe”gözetleme ğe” (I-2)

2.1.2. De ğişik fonetik sebeplerle ortaya çıkan ancak normal bo ğumlanma sürelerine sahip ünlüler: Bu ünlüler bölge a ğzındaki ünlü de ğişmeleri sonucu ortaya çıkan ünlülerdir. buhçanın “bohçanın” (XV-35) böyıK “büyük” (XVI-5)

yimegimiz “yeme ğimiz” (XV-36) buçı l “buçuk”(XV-115)

2.1.3. Ödünç kelimelerdeki uzun ünlülerin normal süreli ünlüler haline girmesi: Bölgemiz a ğzında yabancı kelimelerdeki bazı uzun ünlüler kısalarak Türkçe’nin söz temposuna uymu şlardır. vezirim “vezirim” (V-58) padi şahım “padi şahım” (V-81)

2.2. Uzun Süreli Ünlüler: “Bo ğumlanma süreleri normal ünlülerin bo ğumlanma sürelerinden daha uzun olan - yahut normal uzunluktaki iki ünlünün bo ğumlanma süresini içine alan – ünlülere uzun ünlü denmektedir.” 32 Eski Türkçede görülen uzunluklar günümüzde Türkmen, Halaç, ve Yakut Türkçelerinde görülmektedir. Bu uzunluklar Türkiye Türkçesi a ğızlarında da zaman zaman korunmu ştur. Zeynep Korkmaz ”Özellikle Batı Anadolu A ğızlarında Birincil uzunlukların çoklu ğuna rastlanmı ştır.” 33 der. Bölgemiz ağzındaki uzun ünlüler baskılı telaffuzlardan dolayı uzun söylenmi ş ünlüler ile çe şitli ses de ğişmeleri nedeniyle meydana gelmi ş ünlülerdir. Ancak bölgemiz a ğzında asıl

32 Zeynep KORKMAZ, Nev şehir ve Yöresi A ğızları , TDK. Yay. Ankara 1994 s.36

33 Zeynep KORKMAZ, “ Batı Anadolu A ğızlarında Asli Vokal Uzunlukları Hakkında” , Türk Dili Ara ştırmaları Yıllı ğı, 1953 , Ankara 1988 s.199

uzunluklar ses de ğişmeleri nedeniyle meydana gelmi ştir. Özellikle Adıyaman- Merkez a ğzında şimdiki zaman eki “yor”un “o” şekline dönü şmesi uzunluklara neden olmu ştur. Gerger a ğzında da şimdiki zaman eki “i” şeklinde söylenerek tıpkı merkez a ğzındaki gibi uzamalar meydana gelmi ştir. Uzun ünlüleri tarihi dönemlerden beri devam edegelen uzun ünlüler ve çe şitli fonetik olaylardan kaynaklanan uzun ünlüler şeklinde gruplandırabiliriz. Bu konuda Nadir İlhan şu bilgiyi vermi ştir:”Dillerin tarihi dönemlerinden beri kullanılagelen ve dil kolları içerisinde de varlı ğını sürdüren uzunluklardır. Bunların yanında zaman zaman ba şka dillerden alınan ödünç kelimelerdeki asli uzunlu ğun korunması şeklinde de görülebilir” 34 Yapılan derleme metinlerinde bölgemiz a ğzındaki uzun ünlüleri, meydana geli ş sebepleri ve durumları bakımından şu ba şlıklar altında inceleyebiliriz: 2.2.1.Birincil Ünlü Uzunlukları (Asli Uzunluklar): Herhangi bir ses olayı ile de ğişmeyen uzunluklara birincil uzunluklar denmektedir. Ahmet Buran, Birincil ünlü uzunlukları konusunda şu yorumu yapmı ştır. ”Bir dilin bilinen ilk örneklerinden beri uzun olan ünlüleridir. İlk örnek her zaman ve mutlaka do ğru ve aslî şekil olmayabilir. Ancak daha önceki biçimi bilinmedi ği için ve daha sonra herhangi bir ses olayı ile de ğişmedi ği için, ilk örnekten itibaren uzun ünlülü olan şekillere “ birincil/ aslî uzun ünlüler ” diyoruz.” 35 Adıyaman-Merkez, Kahta, Gerger ve Samsat yörelerinde bazı kelimelerin ilk hecelerinde bir uzunluk bulunmaktadır. Bu uzunluklara daha çok isimlerde rastlamaktayız. ndçeye “ne kadara” (XIV-31) ağ topra ğı “ak toprak” (XXI-35) yzyah “yıkıyalım” (IV-54)

34 Nadir İLHAN, Serdar YAVUZ ,” Karakeçililer ve Karakeçili A ğzında İkincil Uzun Ünlüler” , Do ğu Anadolu Bölgesi Ara ştırmaları, Elazı ğ 2006 35 Ahmet BURAN “ Ça ğda ş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi A ğızlarında İkincil Uzun Ünlüler” http://turkoloıi.cu.edu.tr/CAGDAS%20LEHCELERI/ahmer_buran_turk_yazi_dilleri_uzunluklar.pdf s 3

Bölgemiz a ğzında yabancı kelimelerdeki bazı uzunluklar devam etmektedir. Bunlar kendi dillerinde de uzun ünlülü kullanılmaktadır. Türkçeye alınan bu kelimelerdeki uzunluklar korunmaktadır. cum a “cuma” (XII-17) alim “alim” (II-2) madam “madem” (VII-72) mcab “icab” (XXI-39) malumanız “malumunuz” (XXXII-85) aleyküm “aleyküm” (IV-3) hace “hacca” (III-47) lazım “lazım” (XXI-13) pdhemberin“peygamberin”(XXVII-14) mlan “ilan” (IV-84) ddrb-ı mesel “atasözü” (XXXII-136)

2.2.2. İkincil Uzun Ünlüler İkincil uzun ünlüler şu şekilde olu şurlar. Kelime bünyesinde bulunan ünsüz harfin dü şmesi sonucu; dü şen ünsüz harfin kendisine ait olan bo ğumlanma süresini kendinden önce ya da sonraki ünlüye bırakması sonucu olu şan uzun ünlüler, kelime bünyesinde bulunan hecenin dü şmesi sonucu olu şan uzun ünlüler, ünlüyle biten kelimeden sonra ünlüyle ba şlayan kelimenin gelmesi sonucunda ilk kelimenin son ünlüsünün normal bo ğumlanma süresinden daha uzun bir süre içerisinde telaffuz edilmesi sonucu olu şan uzun ünlüler, olarak ayırabiliriz. Ahmet Buran bu konuda şunları söylemektedir.” İkincil uzun ünlüler, dillerin bilinen ilk örnekleri itibariyle uzun olmadıkları halde, daha sonraki dönemlerde ünsüz dü şmesi, ünsüz erimesi, ünlü birle şmesi ve hece kayna şması gibi sebeplerle uzamı ş olan ünlülerdir. Bu ünlüler ço ğunlukla ses kayıplarına ba ğlı olarak ortaya çıkarlar. Bir söz içerisinde, genellikle de ğişik ve açıklanabilir nedenlerle, kimi sesler kaybolurken, yiten, yok olan sesin veya seslerin bo ğumlanma süresini geride kalan ünlülerden biri üzerine alır ve böylece di ğer ünlülerden daha uzun bir boğumlanma süresine sahip olur.”36

36 Ahmet BURAN “agm”http://turkoloıi.cu.edu.tr/cagda ş%20lehcelerı/ahmer-buran-turk-yazidilleri- uzunluklar.pdf s 3

Tonlama ve Vurgu ile Meydana Gelen İkincil Uzunluklar: Vurguyu üzerinde ta şıyan heceler Türkçe’de baskılı söylenmektedir. Böyle söyleni şler hecedeki ünlünün uzamasına neden olur. Çe şitli kelimelerdeki bu uzunluklar pek tabi olarak e şit de ğildir. Çünkü bu söyleni şler ki şiden ki şiye de ğişen konu şmacının şahsi a ğız hususiyetlerine dayanan uzamalardır. Konu şmacının ve konu şmanın durumuyla ilgili olan bu durumun do ğurdu ğu uzunluklara bölgemiz a ğzında sıkça rastlamaktayız. Ünlemlerdeki uzunluklar konu şmaya ve konu şmacıya göre daha vurgulu söylenmektedir.

thoo (I-33) lapbıdanah (II-86) hadi “haydi” (II-90)

kdle (II-49) hadıyın (I-7) bmi (III-63)

Vurgu ve tonlamaya ba ğlı uzunlukları konu şmanın akı şına uygun olarak görmemiz mümkündür. Söyleni ş özelli ği olarak anlamı kuvvetlendiren bu uzamalar anlamı kuvvetlendirmek ve manzum parçaları makamlı söylemek için kullanılır.

mdhlem “melhem” (XV-38) mnilti “inilti” (II-83)

gzrb nım “kurb nım” (I.27) gnyat “g yet” (XIV-3)

yla “ince” (XXIII.40) vıne “evine”(X-33)

yr mçer m nrazına geçer “yer içer muradına erer” (III.88)

Ünsüz Dü şmesi ile Meydana Gelen İkincil Uzunluklar: Bölge a ğzında kelimedeki ünsüzlerden birinin kayarak dü şmesi ve yanındaki ünlüyü uzatması olayına sıkça rastlanmaktadır. Genellikle yan yana bulunan iki ünsüzden biri veya kelimedeki bazı ünsüzler dü şmekte ve yanındaki ünlüyü uzatmaktadır. –y ünsüzünün dü şmesiyle

sule “söyle” (II-58) hadi “haydi” (II-37)

{sıfı “yusufu” (XXXII-135) şdle” şöyle”(X-28)

dle”öyle”(I-57) bu ğdadan”bu ğdaydan”(XV-112)

kunek”köynek”(XLII-126) k dfını”keyfini”(XXII-15)

-l ünsüzünün dü şmesiyle

gal ”kalk”(II-84)

-k ünsüzünün dü şmesiyle

anc a”ancak”(XXV-33)

-ğ ünsüzünün dü şmesiyle

ureTmenlerimiz”ö ğretmenlerimiz”(XXIV-11) tlım”o ğlum”(XIX-22)

-r ünsüzünün dü şmesiyle

str a”sonra”(I-42) b m”bir”(II-4) -f ünsüzünün dü şmesiyle

ç{Tçü”çiftçi”(IV-1)

Hece Kayna şmasıyla Meydana Gelen İkincil Uzunluklar Hece kayna şmasında k, g, ğ, l, n, r, v, y ünsüzleri iç seste ünlüler arasında eriyerek kaybolur. Bu erime sonucunda yan yana gelen ayrı hecelere ait iki ya da daha fazla hece kayna şabilir. Dolayısıyla hece sayısında azalma meydana gelir.

pmşor “pi şiyor” (I-45) gtr “koyuyor” (IV-68)

kmtlerim “kilitler” (XIV-27) bmlon “biliyorsun” (I-51)

sabisiz “sahipsiz” (XXXV-3) dmyneyim “dinleyeyim” (IX-58)

gahvaltı”kahvaltı”(II-85)

Ünlü Kar şıla şmasıyla Meydana Gelen İkincil Uzunluklar: Bölge a ğzında ünlü ile biten ve yine ünlü ile ba şlayan iki kelime yan yana geldi ğinde aradaki duraklama kalkarak ünlülerden biri etkisini di ğer ünlüye yükler.

Böylece di ğer ünlünün uzamasına neden olur. Bu ünlüler birle şir ve tek bir ünlü gibi işlev görür. Böylece uzun bir ünlü haline gelir.

nddeceyim “ne edece ğim” (XIV-4)

nmdem “ne edeyim” (XX-8)

nddorsa “ne ediyorsa” (VII-14)

2.3. Kısa Sıralı Ünlüler: Bir kısım fonetik faktörler veya özel konu şma tempolarına ba ğlı olarak bazı ünlülerin, bir sesin açık ve duyulur bir biçimde bo ğumlanabilmesi için gerekli olan ortalama süreyi tamamlamadan te şekkül ettikleri görülür.” Kısa ünlüler normal daha az bir sürede içinden bo ğumlanan ünlülerdir.”37

Vurgusuz Orta Hece Ünlüsünün Kısalması: Ortada olan açık hecelerde vurgusuzlu ğun etkisizli ği ile ünlüler kısalabilir. Bu kısalmaların kesin olarak kuralı bulunmamaktadır. n, f, ğ, r, l, y, s gibi ünsüzlerin etkisi ile orta hecede kısalma olur. per åşan “peri şan” (XXXV-3) ön ne “önüne”( XXXII-192)

İ-mek fiilinin ekle şmemi ş biçiminde görülen kısalmalar: i-mek fiilinin ekle şmemi ş durumlarında “i” sesinin kısaldı ğı görülmektedir. Bu olay dü şmeye do ğru giden sesin ara merhalesidir. uça ğ åmi ş (XXXII-233) rampa ådi (XLIV-11)

ba ğ ådi (XLIV-33 ) ya ğ åken (XXXII-234)

Türeme Ünlülerde Görülen Kısalmalar: Bazı yabancı kelimelerin Türkçe söyleni şinde iki ünsüz arasına bir ünlü girmektedir. Derleme bölgemizdeki örnek kelimelerdeki bu ünlüler normal süreli ünlülerden daha kısa bir sürede bo ğumlanmaktadır.

37 Emin EREN , Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri A ğızları , TDK. Yay. Ankara 1997 s.23

müs ǐlıman”müslüman”(LXIII-49) gah ǐramanlı lda”kahramanlıkta”(XX-173)

Yabancı Kelimelerdeki Kısalmalar: Dilimize yabancı dilerden giren bazı kelimelerde asıl söyleni şlere göre kısalmalar görülebilir. Konuyla ilgili Ahmet Cafero ğlu şu bilgileri vermektedir. “Arap ve Fars kelimelerindeki asli olan uzun ünlüler bazı a ğızlarda tutunamamı ş tersine kısaltılmı ştır.” 38 Bu kısalmalar bölgemiz ağzında da görülmektedir

hec ǐ (II-42) pǎdi şah (VI-1) pad ǐşahım (I-38) int ǐgamını (L-15) mǔtfa ğı (XXXII-15)

Ünlü Kar şıla şmaları Sonucu Meydana Gelen Kısalmalar:

Ünlüyle biten kelimelerden sonra, ünlüyle ba şlayan bir kelime geldi ğinde; ilk kelimenin son ünlüsünün kısaltılıp okunması sonucu olu şmaktadır. Ahmet Buran “Bazı kelimelerde ğ, h, v, y gibi harfler dü şer. Bu durumda genellikle geni ş ünlülerin yanındaki dar ünlüler ve kalın-geni ş ünlülerin yanındaki ince-geni ş ünlüler kısalmaktadır.”39 şeklinde ifade etmektedir.

stǔh (XXXII-197) ně tlacak (XXXV-19)

stǔt (XXXII-198) ně ddcen(XX-154)

n ě dlırsa (XXXII-21) Bölgemiz a ğzında çok fazla olmamakla beraber soru edatı “mı” ekinde de ünlü kısalması görülmektedir. ciddi m ǐ (LXIII-36)

38 Ahmet CAFERO ĞLU, “ Anadolu ve Rumeli A ğızlarında Ünlü De ğişmeleri ”, TDAY Belleten , 1964, s.29

39 Ahmet BURAN , age. s.28

3. İkiz Ünlüler: Yalın ya da ekler ile geni şletilmi ş kelimelerin iç seslerinde ve ünlüler arasında bulunan y,v, ğ,h ünsüzleri eriyip kaybolduklarında bunların iki taraflarında bulunan ve ayrı hecelere ait iken aradaki ünsüzün kaybolması ile yan yana gelmi ş olan ünlüler, tek bir nefes baskısı altında birle şerek ikiz ünlüleri olu ştururlar. 40 Bölgemiz a ğızlarında e şit yükselen ve alçalan ikiz ünlülerin az da olsa bazı örnekleri bulunmaktadır. Eşit İkiz Ünlüler: Her iki öğesindeki ünlü aynı ve bo ğumlanma süreleri e şit olan ikiz ünlü türüdür. ğ ve n ünsüzünün dü şmesiyle olu şmu ştur. deel “de ğil” (XXI-13) b [ “bana” (XLII-38)

s[bın “sahibin” (XLII-41) deenın (LXIV-15)

Yükselen İkiz Ünlüler: Bu tür ünlülerde birinci ünlü biraz daha kısa sürelidir. Bu olayda ikinci unsur birinciye göre geni ştir.

u_a :v dü şmesiyle çǔala “çuvala” (XLIII-137)

i_e :ğ dü şmesiyle dådr “di ğer” (XLIV-43)

i_e :y dü şmesiyle ftıne “fiyatına” (XLIII-3)

i_a :y dü şmesiyle såah “siyah” (XLIV-42)

u _a :v dü şmesiyle dǔarın “duvarın” (LXII-19)

iÃo :y dü şmesiyle dåtr “diyor” (V.15)

ü_e :v dü şmesiyle sdrekden “siverekten” (XLII.48)

40 Zeynep KORKMAZ, age . s.42

Alçalan İkiz Ünlüler: “İkinci unsuru birinci unsuruna göre dar olan ikiz ünlülere alçalan ikiz ünlü denmektedir.”41 Bölgemiz a ğızlarında rastlanan örnekler çok fazla de ğildir.

o_ u :ğ dü şmesiyle stǔh ( XV-17)

e_i : ğ dü şmesiyle ddål (XLIV-32)

4.ÜNLÜ UYUMU Ünlü uyumu bir kelimedeki ünlülerin kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık bakımından birbirine uyması hadisesidir. Bu uyum köklerde oldu ğu gibi köklere gelen eklerin ünlülerinde de görülmektedir. Adıyaman-Merkez, Kâhta, Gerger ve Samsat yörelerinde ünlü uyumunun bazı sebeplerden dolayı bozuldu ğu görülmektedir. Samsat yöresinden toplamı ş oldu ğumuz örnek metinlerde ünlü uyumunun di ğer bölgelere göre daha çok bozuldu ğunu görmekteyiz. Bunlara ra ğmen ünlü uyumuna uymayan yabancı kelimelerin bölgemiz a ğzında uyuma girdi ğini görmekteyiz. Ünlü Uyumlarını iki ana grupta ele alaca ğız: Kalınlık-İncelik Uyumu Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu

4.1. Kalınlık-İncelik Uyumu: Türkçe kelimelerin ilk hecesinde kalın bir ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde de yer alan ünlüler kalın, ilk hecesinde ince ünlü varsa ondan sonra gelen ünlülerin de ince olması kuralına kalınlık-incelik uyumu denmektedir.

4. 1.1. Alınma Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu Yöremiz a ğzında özellikçe Arapça ve Farsça’dan girmi ş birçok kelime mevcuttur. Bu kelimelerin büyük bir bölümü yazı dilinde aslını korumakla beraber Anadolu a ğızlarında bu kelimelerin söyleni şi Türkçe söyleni şe uymu ştur. Kuvvetli bir ünlü uyumuna sahip olan dilimiz alınma kelimeler üzerinde de tesirli olmu ş ve bu

41 Zeynep KORKMAZ, age . s.43

kelimelerin uyuma girmesine neden olmu ştur. Bu uyum dilimizde ilerleyici ve gerileyici ünlü benze şmesi yoluyla meydana gelir.

İlerleyici Benze şme Yoluyla: Sözcük içindeki bir sesin kendisinden sonra gelen sesi de ğiştirerek kendisine benzetmesine ilerleyici benze şme denmektedir. Kalınla şma İncelme ata ş “ate ş” (XLIX-18) mesele “mesela” (V-46) zatan “zaten” (XV-27) ezen “ezan” (XV-91) va dında “vaktinde” (VII-2) çefdeli “ şeftali” (XXI-60) madam “madem” (VII-72) tükene “dükkana” (XXII-5) camının “caminin” (XXII-133) sileh “silah” (XLVI-52) zalım “zalim”(XX-52) yanı “yani” (LXIV-32) otobos “otobüs” (LXV-175)

Gerileyici Benze şme Yoluyla: Sözcük içindeki bir sesin kendisinden önce bulunan bir sesi etkileyerek kendine benzetmesi olayına gerileyici benze şme denir. incelme Kalınla şma

s ada “seda” (II-58) gefes “kafes” (VIII-4) almas “almas” (XLIX-47) heber “haber” (XXXII-126) nı şanlandım “ni şanlandım” (XXIII-4) tehsi “taksi” (XLII-55) mehsül “mahsül” (XLIV-35) esgere “askere” (XXV-28) tene “tane” (II-68) gedife “kadife” (XV-67) telebeler“talebeler”(XIX-64) rehmetlik“rahmetlik”(XXII-111) mehemmed “Muhammet” (VII-11) hezreti “hazreti”(XXXII-67)

gesetın”kasetin” (XLIII-167 gedife “kadife” (XV-7)

İlerleyici Gerileyici Benze şme Yoluyla: Orta hece ünlüsünün kendisinden önceki ve sonraki ünlünün etkisi altında kalması ya da o heceleri etkisi altına alması olayına denmektedir. ceneze “cenaze” (XXVIII-5) ciletin “jilatin” (XII-11) sermeyem “sermayem” (XXV-32) ceneze “cenaze” (XXVII-5) seyehete “seyahate” (V-1) bereber “beraber” (VII-3) barabar “beraber” (XXXII-152) keremet”keramet” (XVIII-8)

4.1.2. İmla Uyumundan Kaçınan Türkçe Kelimelerin Durumu; “Türkçe oldukları halde uyumdan kaçınan bazı kelimelerle birle şik kelimelerin bölgemiz a ğzında uyuma girdi ğini görmekteyiz."42

garda şmı “karde şimi” (I-56) birez “biraz” (IX-13)

ana “anne”(LIX.1)

hanı”hangi” (LXIV-15)

4.1.3.Kalınlık İncelik Uyumunun Bozulması Kalınlık incelik uyumunun, Samsat yöresinde genel olarak köklerde bozuldu ğu görülmektedir. Gerger, K hta ve Merkez a ğzındaki bozulmalar umumiyetle ektedir. manzere”manzara” (LXVII.49) terafa “tarafa”(LXVII.64) heyvanlar “hayvanlar” (LXVII.61) geysıya”kaysıya” (LXVI.16)

42 Ahmet Buran, age .s 32

heyatım “hayatım”(63 35) (LXV.37) hastedır”hastadır” (LXV.20)

Adıyaman-Merkez a ğzında eklerde daha çok kalınla şma görülmektedir. Ancak bu kalınla şmayı belirli bir kurala ba ğlamak mümkün de ğildir. senı “seni” (I-16) demı ş”demi ş” (I.-17) evlenırler”evlenirler” (I-58) endırece sın”indireceksin” (II-73) evının”evinin” (II-66) köyın “köyün” (IV-71)

4.1.4.Kalınlık-İncelik Uyumunun Eklerde Bozulması

4.1.4.1..Şimdiki Zaman Ekinde: Şimdiki zaman eki Adıyaman-Merkez a ğzında, Kahta a ğzında “o” eki ile Gerger ağzında “-yor”, “-i” şeklinde Samsat, Kahta a ğzında –yo, -yor şeklinde kar şımıza çıkmaktadır. Şimdiki zaman eki bölge a ğzında ince sıradan kelimelere geldi ğinde uyumu bozmaktadır.

-o- ddnor “deniyor” (I-26)

bmlmom “bilmiyorum” (VII-10)

gmdolar “gidiyorlar” (VII-32)

sulor “söylüyor” (IX-49)

-yo- gid myo l”gidiyoruz” (XXVII.12)

ser myo l”seriyoruz” (XXVII.4)

dmyo “diyor” (XXX.19)

-yor- yiyor “yiyiyor” (XXXVI.17) yapmıyorsın “yapmıyorsun” (XXXV.9) uzakla şıyorız “uzakla şıyoruz”(XXXIV.19)

-i- bilm myım”bilmiyorum (XLII.2)

galiy m “kalıyor” (XLII.31)

aliy m “alıyor”(XLIII.4)

apar mydim “götürüyordum”(XLIII.29)

4.1.4.2.Geni ş Zaman Ekinde: Geni ş zaman eki bölgemiz a ğzında genelde uyuma uygun halde kullanılmakla beraber uyumun bozuldu ğu haller de gözlenmektedir. Bölge a ğzında dar-yuvarlak ünlüler, düz-dar ünlü haline gelmektedir. gezdirır (XII-1) yaparik (XXVI-19) yapmez (XXVI-18) açarik (XXVI-32) atarik (XXXIX-15) yaper (LXVII-114) goyerlerdı(LXVII.115) götırır(XVI-34)

4.1.4.3.Görülen Geçmi ş Zaman Ekinde: Bölgemiz a ğzında bazı örneklerde görülen geçmi ş zaman ekinin uyuma tabi olmadı ğını görmekteyiz. Daha ziyade ince ünlü ile ba şlayan kelimelere kalın ünlülü eklerin ulanması Adıyaman–Merkez a ğzında görülmektedir. Fakat uyumu bozarak kalın ünlülü kelimelere ince ünlülü eklerin eklendi ği de Gerger a ğzında görülmektedir. Aynı zamanda yuvarlak dar ünlüler düz-dar ünlü biçimine de özellikle Gerger a ğzında “dı” ekinin kalın hecelere ince olarak eklenir.. gördın (V-81) sepellerdı (XII-18) gidiyordik (XLV-4) getırırlerdı (XII-17) yapardik (XLV-2) d¤ndı (XXXIV-9) gelirdı (LXVIII-1)

4.1.4.4. Duyulan Geçmi ş Zaman Ekinde: Bölgemiz a ğzında ö ğrenilen geçmi ş zaman ekinin genelde uyuma uydu ğu görülse de ince sıradan kelimelerin bazı örneklerde kalın ünlülü ekin geldi ği gözlenmektedir. ölecehmı ş (IV-63) düyünımmı ş (XIV-56) kesmı şler (IV-63) gelmı ş (XI-1)

davetlemı ş (III-14) küsmı şım (X-50) demı ş (I-17) senmıssın (XVIII-28)

4.1.4.5. Gelecek Zaman Ekinde: Gelecek zaman ekinin bölge a ğzında genelde uyuma uydu ğu görülse de merkez ağzında I. şahıslarda uyum bozulmaktadır. Çünkü kalın sıradan kelimelere ek ince sıradan şahıs ekiyle eklenmektedir. Bunun dı şında uyuma uymayan bazı örnek metinlerde görülmektedir.

gonu şacim (II-24) gaynıy aceK (XLIII-56)

asaci l (VI-45) gavı şeceK (XLVI-19) vuraceksın (XIX-2) vurace ğız (XLIX-3) yapacek (LVI-48) olacek(LVI-48)

4.1.4.6. Şart Ekinde: Şart eki, genelde bölgemiz a ğzında uyuma uyar. yaparsa (XLVI-11) gelirse (L-3)

olıy tsa (XLVI-20) olsa (LVII-42)

4.1.4.7. İstek Ekinde : İstek eki, uyuma uymakla beraber I. şahıslarda uyumun bozulduğu görülmektedir.

yapek (XXVI-12) gurtılmm (IX-51) göresın (X-34)

bah mm (IV-20) aray mm (X-3) varasın (X-33)

çıh mm (II-16) gid dl (X-27)

4.1.4.8. Emir Ekinde: Emir kipi bölgemiz a ğzında genel olarak uyuma uyar. Ancak birkaç örnekte uyumsuzluk görülür. götırın (XVI-12) görmesın (XVI-12) götır (XI-10)

4.1.4.9. Şahıs Eklerinde: Bölgemiz a ğzında şahıs eklerinin bazen kalın ünlülü kelimelere ince; ince ünlülü kelimelere kalın ünlülü şahıs eklerinin ulandı ğı görülmektedir. yapıyorler “ yapıyorlar” (XVII-53) tttik”tuttuk” (XXXIX-24) goyuyorik”koyuyoruz” (XXXIX-16) atarik”atarız” (XXXIX-15) gidiyoler”gidiyorlar”(LXVII-49) II. çoğul ve I. şahsın Genel Türkçeden farklıla ştı ğı durumlar var. nerdesız”nerdesiniz” ( L-19) alasız”alasınız” (L-17) yemi şsen”yemi şsin” (L-13) yaparik”yaparız”(XXXIX-15) atarik “atarız”(XXXIX.15)

4.1.4.10.Olumsuzluk Ekinde:

Yazı dilinde görülen şimdiki zaman ekinden önce geni ş ünlülerin daralması olayı olumsuzluk ekinde de görülmektedir. Bu daralma bölgemiz a ğzında da görülmektedir. veremiyorsın (LVI-53) eşidmiyor (XXVIII-15) Bölge a ğzında geni ş zamanın olumsuz şekli de bazı örneklerde uyuma uymaz. yapmez (XXVI.16) bahme (LXVII.246) örne ğinde oldu ğu gibi emir kipinin olumsuzunda da uyuma aykırılık görünür.

4.1.4.11.Fiil Yapım Eklerinde:

-dır / -dir ekinde:

öldırdın (IV-102) endırece lsın (II-73) evlendırmezsen (LVI-49)

-ın / -in ekinde: bölınıyor (LVI-30) örtındım (III-71)

-ıl / -il ekinde: dövıldı (XIV-7) kesılsın (IX-60) serıldı (XLVIII-51) çevrılır (LVII-27)

4.1.4.12. İsim Yapım Eklerinde: +lı / +li/+lu/+lü İsimden isim yapan bu ekin, bölgemiz a ğzında ince sıradan kelimelere ulanırken kalınla ştı ğı gözlenmektedir. Bu ek bölge a ğzında genellikle daralmaktadır. beneKlı (XXXII-209) pendırlı (XV-67) guvveTlı (XX-161) emeklı (XLII-53) köylı (XLIII-2) nı şanlım (XXXII-71)

+gil Aile bildiren bu ekin, daha çok bölgemiz a ğzında kalın sıradan kelimelere ulandı ğında inceldi ği gözlenmektedir. annemgil (LXII-2) ağagil (XXXIII-163) gaynanamgile (LVI-63) pa şagil (LXIII-2) babasıgile (LII-55) celalgili (XXI-6) babamgile (XXVIII-10)

+lık /+lik /+luk/ +lük Bu ek bölgemizde ince sıradan kelimelere eklendi ğinde kalınla şır ve uyumu bozar. Daha ziyade dar şekliyle kullanılır.

de ğirmencılı lden (V-41) emeKlılıKden (XLII-54) sürmedenlı ğını (VIII-34) hesdelı ğı (XXX-19) günlıK (XLII-13) +cı/+ci/+cu/+cü Bu ek de bahsetti ğimiz di ğer ekler gibi ince sıradan kelimelere kalın olarak eklenir. löbetcı (XX-99) sünnetcıyı (LXVIII-45)

+ıncı/+inci/+uncu/+üncü Bazı örneklerde –ıncı eki ince sıradan kelimelere kalın halde eklenir. be şıncı (XII-117)

+ki Bu ek Standart Türkiye Türkçesi’nde oldu ğu gibi uyuma uymaz. zamanki (XXXIV-10) halbıki (LXI-6) oğlanınki (XXVIII-14 adamınkini (XV-30) goynındaki (XX-76) yuharki (V-25) madamki (XXXII-179)

-layın/ -leyin Bu ek kalın sıradan kelimelere ulandı ğında uyuma girmez. sabahleyin (LXVII-221)

4.1.4.13. İle Edatının Ekle şmi ş Biçimlerinde: İle edatı bölgemiz a ğzında +ınan / +inen, +nan / +nen, den ile, -la / -le şeklinde kullanılmaktadır. Bu eklerden ile ekle şerek bazen uyum dı şı kalmaktadır. gavlıyle (XXVII-14) sabahle (LXVII-229) eya la “ayakla”( LXVII -222)

4.1.4.14. Sıfat–Fiillerde: -dık / -dik eki: gördı ğı (VII-30) geldı ğımız (XLII-13)

4.1.4.15. Zarf – Fiillerde: -ken yaparken (XXXI-7) yudumlarken (XX-108) gonu şmadayken (IV-56) çıharken (VIII-16)

-ıp küsıp (IV-97) geyınıp (II-74) edıp (XIX-34)

-dı ğında -di ğinde dövdı ğından (III-26) söledı ğınden (XVIII-48) geldı ğınde (XIX-74)

4.1.4.16. İsim – Fiillerde: çalı şmek (XXVII-27) su tökmaye (VI-32)

4.1.4.17. İmek Fiilinde: Bölgemiz a ğzında imek fiili tam olarak ekle şmemi ştir. Ancak ünlüsü kısalmı ştır. rampa ådi (XLIV-11)

ba ğ ådi (XLIV-33)

nasıl mi ş (XXXII-41) yu úsúf mi ş (XXXII-121)

orda mi ş (XXXII-166)

4.1.4.18. İnceltici Ünsüzün Etkisiyle: “l, y, r, s, ş, c, ç, z, n gibi bazı ünsüzler zaman zaman ünlüler üzerinde inceltici bir rol oynar. Bu seslerin inceltici tesirine Mukim Sa ğır da şu sözleriyle de ğinmi ştir:“Asıl di ş ve di ş –eti ünsüzleri “c, l, n, r, s, ş ile dudak ünsüzü “m” ve akıcı-sızıcı “y” ünsüzleri yanlarında bulunan kalın ünlüleri inceltirler.” 43

birez (IX-13) telebeler (XIX-14) eyah (LXVII-195) goley (XXVI-26) hesen (IX-58) heyir (LXVII-196) hemza (XXXII-4) hali (XLVII-11) şelvar (LXVII-95) engere’ya (XXXIX-38) erazi (LXVI-15) hasilatımız(XXVI-24) ceneze (XXVIII-5) morel (XXIX-16) eyvadan (LI-1) cenevar (XXXII-117) pera (LXVII-195) mezerlige(XLIII-64)

piçahla (XXXIX-25) eraba (LXVII-201) gelebalı ldı(XLVIII-3) es ğere (XXV-28)

43 Mukim SA ĞIR, age. s.49

4.1.4.19.Ön Seste –y Ünsüzünün Dü şmesiyle: Ön seste bulunan –y ünsüzü bazı kelimelerde dü şer. Bu dü şme sırasında –y ünsüzü etkisini geride kalan ünlüye bırakır. Bu ünlü incelir ve uzar. zmesını “yüzmesini” (LX-7) üsıfı “yusufu” (XXXIV-123)

4.1.4.20.Kalınla ştırıcı Ünsüzlerin Etkisiyle: Kalınla şma da bölgemiz a ğzında görülür.“k, d, ğ ve g gibi ünsüzler bölge a ğzılarında kalınla şmaya neden olur.” 44 kşgnde (LXV-1) kprını (XXXII-222) klı (XV-7) kyde (XXXV-12)

padı şahım (I-38) sada (II-58)

4.1.1.21.Kalınlık İncelik Uyumunun İsim H l Eklerinde Bozulması: Belirtme H l Eki: Belirtme hal eki bölgemiz a ğzında ince sıradan kelimelere geldi ğinde kalın olarak gelmektedir. Bu durum da kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. örtmeyı (LII-16) ellerını (VI-38) yükünı (LII-93) günı (II-90) belını (LV-17) örtısını (XV-37) gelinı (LII-51) benı (VI-43) senı (I-16) külını (XV-15) süngül (XII-4) möhrımı (XIX-23) nefesını (XLI-7) derecesını (LXIV-14) kösgını (LXV-40) gözımı (XV-15)

Yönelme H l Eki : Bölgemiz a ğzında umumiyetle uyuma uymakla beraber uyum dı şında kaldı ğında; kalın ünlülü kelimelere ince olarak eklenip uyumu bozar. Yönelme eki bölgemiz a ğzında kalın ünlülerle kurulan iyelik eklerinden sonra ince olarak eklenmektedir. Bu olay da ünlü uyumuna aykırılık göstermektedir.

ynıye (XLIII-144) öbırıne (III-35) terefa (LXVII-79)

44 Mukim SA ĞIR, age. s.49

elıne (XL-10) evınıze (II-86) bereja (XL-16) gendısıne (XLIII-158) önıne (IX-21)

Ayrılma H l Eki: Bölgemiz a ğzında ayrılma eki daha ziyade kalın olarak kullanılan ve uyumu bozan iyelik eklerinden sonra ince olarak kullanılır. Aslında bu bozukluk ayrılma ekinden de ğil iyelik ekinden kaynaklanmaktadır. gelbınden (IX-16) elımızden (XXIV-17) mere şdan(LXVII-230) terefdan (LXVII-69) emrınden (I-26) Bulunma H l Eki: Özellikle Samsat bölgesinde görülen ünlü uyumsuzlu ğu bulunma hal ekinde de birkaç örnekte rastlanmaktadır. heyatımda (LXVII-157) kövımızde (LXII-67) háfteda (XXXIX-12) Tamlama Eki: Tamlama eki ince sıradan kelimelere kalın olarak gelir. gelının (XL-10) benım (XLVIII-11) körpının(V-1) köyın (IV-71) hastenın (XII-4) senın (III-75) evımın (II-37) 4.1.4.22.Soru Ekinde: Bazen soru eki mı / mi eki ince sıradan kelimelere eklendi ğinde kalın oldu ğu görülmektedir. Ancak bu ekin yazı dilindeki gibi kullanımları da mevcuttur. yer mı? (IV-65) sever mı? (IX-2) de ğil miydin?(VI-47)

demedi l mı? (VII-47) ciddi m ǐ (LXIII-36)

4.1.4.23.İyelik Eklerinde: İyelik ekleri bölgemiz a ğzında genel olarak ince sıradan kelimelerden sonra kalın bir şekilde gelir. gözım (XVI-12) köyimıze (XXI-11) penceremız (XXII-77) gözımı (XXV-15) möhrımı (XIX-23) elımızden (XXV-20) temelını (XXXII-17) geçımız (L-1) elıne (XL-10) nefesını (XLIII-7) derecesını (LXIV-14) kö şgını (LXVII-44) gen şlerım (XXI-8) kellesını (XX-155) ömrı (XXXII-18) gendısıne (XLIII-158)

4.1.5. Uyum De ğişmesi : Kalınlık –incelik uyumunun aykırıla şmasında önemli bir husus da köklerde ve köklerin eklerle geni şlemesi sonucu meydana gelen gövdelerde olu şan aykırıla şmadır. y, r, s, ş, ç, r, z ünsüzlerinin inceltici etkisi k, d, ğ, g ünsüzlerinin kalınla ştırıcı etkisi ile kelime kök ve gövdelerinde Türkçe oldukları halde tıpkı yabancı kelimeler gibi uyum bozuklu ğu meydana gelmektedir. Samsat yöresinde kalınlık-incelik uyumunun daha çok incelme yönünde bozuldu ğu, K hta ve Merkez a ğzında ise umumiyetle kalınla şma yönünde bozuldu ğunu söyleyebiliriz. Ancak şunu da belirtmeliyiz ki bu de ğişmeler her zaman aynı de ğildir. Bu nedenle de bir kurala ba ğlamamız mümkün olmaz. teze (XLVIII-3) hesen (IX-58)

re led (XXXII-102) leber(XXXII-126) tehsi(XLII-55) sandalyası(XIX-11) çiyrig( XIV-47)

5.Düzlük Yuvarlaklık Uyumu: Türkçede bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü varsa, ondan sonra gelen hecelerdeki ünlüleri de düz olur. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa ondan sonra gelen hecelerdeki ünlüler ya geni ş-düz ya da dar-yuvarlak olur. Bölgemiz a ğızlarında düzlük-yuvarlaklık uyumu geni ş yer tutmaz.Yazı dilinde bu uyuma aykırı olan ekler Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger ve Samsat a ğzında da uyumsuzdur. Ancak özellikle “a” dan sonra gelen bir dudak ünsüzü (b, v, m, f) bulunduran kelimelerde yazı dilimizde u gelmektedir. (ya ğmur,davul) bölgemiz ağzında ise “ı”, “i” gelmektedir. gabıl (LXIV-32) havlı (I-48) yımırta (XLIII-48) havızın (IX-51) davılna (XLVII-1)

5.1.Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Bozulması : Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger ve Samsat a ğızlarında düzlük-yuvarlaklık uyumu sa ğlam de ğildir. Yuvarlak ünlülerden sonra düz; düz ünlüden sonra da yuvarlak ünlüler gelebilmektedir. kötı (XX-59) ulı (XIX-135)

mö rımı (XVIII-21) sandu (XLV-10)

5.1.1.Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Köklerde Bozulması: Bölgemiz a ğzında kelime köklerinde de düzlük-yuvarlaklık uyumunun bozuldu ğu görülür. tend ru (LX-9) küçık (LX-12) duhdıra (LXII-10) gurı (LXII-47) nohıt (LXII-52) domatis (LXII-52) düyin ((LXII-25) tuvıh (LXII-3) böyıme ((LXII-1) odın (III-12) turki ( LXII-63) müslım (LVI.31) loggım (XLVII-10) sanduh(XLVII-11) böyıg (XLV-6) gur şın (XLVI-57) hökımat(XLVI-46) buçıh (XLII-10) dor ğı (XLIV-50) çubıh(XLIII-78) öbır (XLIII-129) suçıh (XXVII-7) kötı (XX-59) oğıl (XX-127)

çu ğır (XX-13) go lı (LXIII-44) göksıne (XXXII-133) tombıl (X-8) ulı (XX-143) yorgın (III-17) savuh (XLIII-48) hökmıne (XV-62)

5.1.2.Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Eklerde Bozulması:

5.1.2.1. Şimdiki Zaman Ekinde: Adıyaman-Merkez a ğzında ve Kahta a ğzında kullanılan şimdiki zaman eki olarak kullanılan “o” Samsat a ğzında şimdiki zaman eki olarak yazı dilimizle uygunluk gösteren –yor, -yo eki düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaz. Aynı zamanda Gerger a ğzının bir kısmında şimdiki zaman eki olarak kullanılan –i eki ise uyuma uygunluk göstermektedir. Ancak bu ek düz ünlülere geldi ği zaman uygunluk belirtir. Bunun dı şındaki hallerde uyumu bozmaktadır.

getirmiyor (XLIV-8) dmyolardı (XLIII-60) yimiyorum (XLIII-187) yedıremıyor (XLVI-13)

görı şıyor (LVI-54) gdlolarmı ş (VII-3)

bmlmom (VII-10) olm ıyt (XIX-2)

ver myodu (XX-15) gelm mysin (LII-6)

dmyi (XLIII-63) ol mydı (LII-30)

doyır myim (LII-94) goy mydi (XLIII-74)

5.1.2.2.Geni ş Zaman Ekinde: Bölgemiz a ğzında geni ş zaman eki daha çok düzle şme temayülü gösterir. öldırır (II-53) götırılır (LVII-38) götırırım (LXII-32) dökılır (XLIV-56) vurır (XLVII-32) öldırırım (LVIII-4) olır (VI-38) götırılır (LVII-38) doldırırım (LXII-8)

5.1.2.3.Görülen Geçmi ş Zaman Ekinde: Bu ek bölgemiz a ğzında daha ziyade düzle şme temayülü gösterir. dü şdı (LXVII-181) aldı (LXVII-164) buldı (XLIII-49) sahdım (LXVII-64) ho şdı (XLII-112) götırdıler (XLII-7) vurdım (XLIII-68) aldıh (XLVII-1)

Ancak bölgemiz a ğzında çok nadir de olsa yuvarlakla şma da görülmektedir.

verdu l (XLIII-158 ) anlatdu l (XLIII-167) etdu l (XLIII-147)

5.1.2.4. Duyulan Geçmi ş Zaman Ekinde: Bölgemiz a ğzında ö ğrenilen geçmi ş zaman ekinin yuvarlak şekilleri düzle şmi ştir. öldırmı ş (XLVI-3) durmı ş (XLVI-50) gömı ş (XLV-34) vurmı ş (XLVI-53) olmı ş (II-5) yohmı ş (III-1) götırmı ş (LXV-2) böyıgmı ş (IX-13) otırmı şlar (I-14) götırmı şler(IV-106)

5.1.2.5.Emir Kipinde : Emir kipinde bölgemiz a ğzında düzle şme görülür. götır (LXVII-212) otır (LV-34) ohısın ((XLIX-37) buyır ((II-34) durın (VI-26) götırın (XLIII-131) dutın (XLIX-72)

5.2.6.Bildirme Kipinde: Bölgemiz a ğzında bildirme eki düzle şerek uyumu bozar. odır (XLIX-8) budır (XLV-I) düzlü ldır (XLIV-15) üzımdır (XLIV-25) do ğrıdır (XLIII-80)

5.1.2.7. Şahıs Eklerinde: Şahıs eklerinde bölgemiz a ğzında umumiyetle bir düzle şme vardır. mutlıyı l (LXV-16) gurılsın (VI-40) do ğrıldsın (LV-17) götırın (XLIII-131) öldırırım (LVIII-4) durın (VI-26)

5.1.2.8.Soru Ekinde: mı soru eki bölgenin genel durumuna uygun olarak düzle şme temayülü gösterir.

ço l mı? (XXII-14) gelmiyor mısın? (XLIV-8) vurdu mı? (XXXII-190) dz mı? (XXXV-14) olır mı? (IV-8)

5.1.2.9. Fiil Yapım Eklerinde: -ın / -in Yuvarlak sıradan hecelere düz şekliyle gelmektedir. görınıyor (XLVI-56) bölınıyor (LVI-30) örtındım(III-71)

-ıl / -il Yuvarlak ünlülerden sonra düz şekliyle kullanılır. bo ğıldı ğı (LV-9) götırılır (LVII-39) dökılır (XLIV-56) do ğrıldsın (LV-17) gurılsın (V-69) bozılmaz (V-81)

gavrılıyor (LVII-21) dövıldı (XIV-7)

-dır / -dir Bölgemiz a ğzında daha ziyade düz şekilleri kullanılır

öldırmı ş (XLVI-4) gudırdı l (LII-25) öldırdıler (L-11) doldırdım (XLIII-123)

öldırırım (LVIII-6) doldırırım (LXIII-10) öldırdı ğım (II-59)

5.1.2.10. İsim Yapım Ekleri

+lık/+lik /+luk/+lük Yuvarlak sıradan hecelere düz şekliyle eklenmektedir.

yollı ldan(LIII-1) memurlı l (VI-57)

kötılı ğ(LVI-48) zorlı l (LXII.42)

do ğrılı l (LIX-45) düzlı ldı (XLII-13) günlık (XLII-13) unlı ğı (XIV-39)

+ıncı / +inci/+uncu/+üncü Bu ek bölgemiz a ğzında ço ğunlukla yuvarlak hecelerden sonra düz şeklinde ulanmaktadır. doggızıncı (XX-68)

+siz/+siz/+suz/+süz Bu ek daha ziyade düz şekilde ulanmaktadır. susız (LIII-48)

+cı/+ci/+cu/+cü yıncılar (XXXII-44)

+lı/+li/+lu/+lü köylıler (XLVI.31)

5.1.2.11.Düzlük Yuvarlaklık Uyumunun İsim Hal Eklerinde Bozulması:

Belirtme Hal Eki: Belirtme hal eki de bölgemiz a ğzında yaygınla şan düzle şmenin etkisindedir. Bu ek yuvarlak ünlülerden sonra düz şekilde kullanılır. günı (II-90) yükünı (LII-93) senı (I-16) mektubı (XLIII-33) onı (I-24) temelını (XXXII-17) gözı (LXVII-15) yolı (II-40) köyı (LXV-32) gücünı (LXVII-2) bunı (XLIII-185)

5.1.2.12.Tamlama Ekinde: Tamlama eki bölgemiz a ğzında daha çok düz şekilde kullanılmaktadır. yolın (L-76) köyın (IV-64) onın (XLVI-39) örtının (XLIII-182) közın (XLIII-98) köyının (XXXII-100) doğının (XXXV-2) bunın (LXVII-21) mektubın (LXIII-18) suyın (LVI-15)

5.1.2.13. İyelik Eklerinde: İyelik ekleri umumiyetle yuvarlak heceli kelimelere düz şekilde eklenmektedir. gulı (II-1) göksıne (XXXII-133) möhrımı (XIX-23) durımı (LVII-18) ömrı (XXXII-18) gönlım (IV-27) suçın (III-75) torınım (XXX-1) hökmıne (XV-62) tüyını (VIII-20) yavrın (XX-31) gözıne (LII-12)

uy lımız (LII-19) suyını (XLVI-1)

5.1.2.14.Sıfat Fiillerde: -dık / -dik otırdı ğı (XLIII-94) gördı ğın (VIII-23) öldürdı ğım (II.59)

5.1.2.15.Zarf Fiillerde : -ınca / -ince olınca (LXIII-34) doyıncana (III-14)

-dı ğında / -di ğinde dondı ğınan (XX-40) gördı ğınden (VII-50) vurdı ğında (III-21) dövdı ğınden (III-27)

-ıp / -ip götırıp (XIV-15) küsıp (IV-97) tutıp (XLIX-43)

6.Ünlü De ğişmeleri 6.1.Kalın Ünlülerin İncelmesi: Bölgemiz a ğızlarında kullanılmakta olan ünlüler çe şitli fonetik nedenlerle birbirinin yerine geçmektedir. Bu de ğişmeleri de ğişim kurallarına ba ğlayarak şöyle açıklayabiliriz:

a > e Bölgemiz a ğzında umumiyetle Samsat yöresinde böyle bir incelme gözlemekteyiz. Kalın ünlülerin incelmesi ve a’nın e’ye dönü şmesi ile ilgili olarak Mukim Sa ğır da çalı şmasında “Asıl di ş ve di ş-eti ünsüzleri “c, ç, l, n, r, s, ş” ile dudak ünsüzü “m” ve akıcı “y” ünsüzleri yanlarında bulunan kalın ünlüleri inceltir.”45 demektedir.

rehed “rahat”(XXXII-102) mu lemmed”muhammet” (VII-11)

45 Mukim SA ĞIR, age . s.49

hereket “haraket” (XIX-18) seyehete”seyahat” (V-1) hestelı ğınen “hastalı ğıyla” (XX-7) mesele”mesela” (V-46) ciletin “jilatin” (XII-11) bereber”beraber” (VII-3) mehsus “mahsus”(XIV-27) gelbınden”kalbinden” (IX-16) heyıflı “hayıflı” (XIV-47) hıaaıa

ge lvesınden”kahvesinden”(VIII-9) hmam”hamam”(I-37) ezen “ezan” (XV-91) gefes”kafes” (VIII-4) mezerı “mezarı” (II-56) zeman “zaman” (II-4) birez “biraz” (IX-13) mehlede”mahallede” (XV-2)

lecı”hacı” (XXXIV-131) morel”moral” (XXIX-161) geysıdan”kaysıdan” (LXIV-1) şefdelı”şefdali”(XXI-60) effınden”affından” (XLVI-52) edena”adana” (LXVII.119)

er lasında”arkasında”(LXVII-4) şelvarı”şalvarı” (LXVII-95) tehtenın (XLIV.45) peramı “paramı” (LXVIII.133) mezerlige (XLIII.64) eyakkabılarla (LXV.124) (LXVII.138) çoben “çoban” (XXXVI-43) berajın”barajın” (XXX-4) hemza (XXXII.44) şertı “şartı” (XXXV-7) cenavar “canavar” (XXXII-117) eyvadan”ayvadan” (LI-1) goley “kolay”(XXVI-26) teze “taze” (XLVIII-4)

ehlahsızlı l “ahlaksızlık” (XXXII-178) hesen “hasan” (IX.58) gelaası “kalesi” (LV.3) eyran “ayran” (LXVII-106) ynı”aynı”(I-47) hmeT”ahmet”( II-44)

Bölgemiz a ğzında h ve g seslerini bulunduran kelimelerin bu seslere yakın kalın ünlüleri inceltti ği görülür. hemza (XXXII-44) geysıdan”kaysıdan” (LXIV-1 hesen “hasan” (IX.58)

ı > i Bölgemiz a ğzında fazla olmamakla beraber ı’nı i’ye dönü şmesi olayına da rastlanmaktadır. Ahmet Cafero ğlu bu konuda “Bazı Anadolu a ğızları ba şta Rize,

Trabzon ve kısmen do ğu illeri a ğızları –ı sesinden ho şlanmaz. Onu düzgünce bir halde –i ile kar şılarlar. Söyleyi ş organlarının yapısına ba ğlı kalan bu olay, yer yer çevresindeki ünsüzlerin etkisi ile de olmaktadır”.46 demektedir. Bölgemiz a ğzında ortada sonda ba şta ı>i de ğişimi görülür. Ancak bu de ğişimi bir kurala ba ğlamamız mümkün de ğildir. piçahla “bıçakla” (XL-26) çahmahlide “çakmalıda”(XLIII-73) golini ”kolunu” (LIV-18) hasilatımız”hasılatımız” (XXVI-24) saticam (LXLIII-121) hali”halı”(XLVII-11) tǐrebzonliydı (XLIII-166) isparta (XXXIII-1) avliye (XLIII-165) çiyrig (XIV-47) topluyordik (XLV-4)

a > Bölgemiz a ğzında çok fazla örne ği olmayan bir de ğişimdir. cum rtesiyden (XLII-13)

u > ü sıfı (XXXII-135)

6.2. İnce Ünlülerin Kalınla şması Bölgemiz a ğzında kalınla şma önemli bir yer tutmaktadır. Genel olarak eklerde kalınla şma olur. Mukim Sa ğır da ünlü kalınla şmasını çe şitli sebeplere ba ğlamaktadır. Eserinde bu sebepleri şöyle ifade eder:“İnce ünlülerin kalınla şması olayında; benze ştirmelerin, dudak ünsüzlerinin, incele şmeyi engelleyen ünsüzlerin; di ş-di ş eti, gırtlak ve damak ünsüzleri arasındaki ünlü-ünsüz ili şkilerinin önemli rolü bulunmaktadır.” 47 e > a Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger ve Samsat a ğzında en çok kar şımıza çıkan kalınla şma örne ğidir. sahdalyası (XIX-11) degirmanı (XXXIII-6)

46 Ahmet CAFERO ĞLU, agm , s.12

47 Mukim SA ĞIR, age . s.53

madam (VII-72) barabar (XXXII-52) ala (IV-93) zatan (XV-27) sada (II-58) çekatı (XX-19) ata ş (XLIX.18) almaslar (XLIX-47) cavahirde (XLIX-47) i > ı Ara ştırma bölgemizde oldukça fazla görülen ünlü de ğişmelerinden birisidir.

Bu de ğişmeler genellikle di ş-dudak ünsüzlerinin ve l gırtlak ünsüzünün etkisiyle olmaktadır. yedı (XXIV-1) mısafır (I-4) camının (XX-143) padı şahın (VII-44) fehrı (XXXII-46) zalım (XX-71)

feg ¨r (II-11) demır (XIX-54) nı şanlandım (XXIII-4) hadıyın (I-7) ıbrı ğı (I-47) yanı (LXIV-32)

va ldında (VII-2) temelını (XXXII-17) geçımız (L-1) elıne (XL-10) nefesını (XLIII-7)

ü > hkümdarı (XXXIII-220) yzım (V-16)

düy @@nımmı ş (XIV-56) nfıs (XXXV-21)

6.3.Düz Ünlülerin Yuvarlakla şması ı > u Kelimenin son hecesinde kalın dar ünlünün yuvarlakla ştırılması sonucu olu şmaktadır. Ahmet Cafero ğlu bu konuda dü şüncelerini şöyle ifade etmektedir.. “Dar ünlülerin yuvarlakla şması dudak ünsüzlerinin etkisiyledir. b, p, m ve di ş-dudak ünsüzleri f, v etkisiyle, yanlarındaki düz ünlülerin ister kökte ister ekte olsun, geni ş

bir düzenle yuvarlakla ştırdı ğı görülür.” 48 Bölgemiz a ğzında yuvarlakla şma fazla gözlenmez. daha ziyada düzle şme görülmektedir. Ancak yuvarlakla şmayı da fazla olmamakla beraber Gerger yöresinde görmekteyiz

pasduh (XL-25) anlatdu l (XLIII-167) sandu l (XLVII-10) verdu l (XLIII-158) habum (LII-86) suvar (III-48) etdu l (XLIII-147) uçun (XV-40) altun (LII-86)

i> ü çt (X-3) çtçü (X-5) kreme (XLIII-13)

a > ö cum rtesiyden (XLIII-13) i > ü şüşe “şişe”(LXI-7) sümüt”simit” (II-16) e>ö dövlet”devlet”(I-35)

6.4.Yuvarlak Ünlülerin Düzle şmesi u > ı Bölgemiz a ğzında çokça görülen bir ses olayıdır. Özellikle K hta bölgesinde yuvarlak ünlülerin düzle şmesinin bir önceki ara safhasını görmemiz mümkündür. dor ğı (XLIV-50) gur şın (XLVII-49)

do ğğ ızıncı (XLIV-44) mı ldar (XLVI-27) bunı (XLIII-185) barıT (XLIII-76) lo ğğ ım (XLVII-9) yımırta (XLIII-48) davılna (XLVII-1) yavrısı (XLIII-62)

48 Ahmet CAFERO ĞLU, agm. s.13

gom şısı (L-1) çamır (LII-15) havızı (LII-22) sucı l (LII-26) havlı (I-48) do ğım (LXII-5) fasılye (LXI-3) armıt (XLIV-46) fıgara (XXI-65) bolı (XX-56)

ü > ı böbırlendım (LXIV-24) bütın (LXVI-8) müslım (LVIII-34) böyıme (LXII-1) dü ğın (LXI-10) öbır (XLIII-129) üzımı (XV-41) dövıldı (XIV-7) görı şe (XX-29) gündız (X-70)

ü > i türki (LXII-65) küçik (LIX-12) ö > e dlese “öyleyse” (I-39) şdle “ şöyle” (X-28) dle “öyle” (I-36) bdle “böyle” (XLIII-127) o > ı bı lça (XL-7) sırfaların (XXVII-20) 6.5.Geni ş Ünlülerin Daralması a > ı saymıyacam (XLIII-184) gyat (XIV-3) almıyacam (XLIII-184) çı ğır (IV-71) mı ğaraya (LIX-40)

e > i yidirirlerdı (XII-13) bmşi (XV-81)

tamatisli (XV-24) yiyorı l (LV-31) gene (II-17) o > ¥¥¥

¥ndan (XXVII-4) s¥na (XXVII-5)

ç¥cıhlarım (XXVI-1) ¥n (XXXII-12) d¥gız (XXXIII-1) s¥yıyorız (XXXI-1)

¥da (XXXIV-16) l ¥gantalarda (XXXVIII-8) yapıy ¥h (XXVII-3) ¥l (XXXI-5) o>u du ldıra (LXII-10) zuga lda (XI-7) bu lçanın (XII-23)

ö > ¤¤¤ K hta bölgesinde çokça rastlanan ses olayıdır. d¤vdı (XXXIII-7) b¤yle (XXXV-16) g¤rmeye (XXXII-235) k¤yde (XXXV-12) d¤veriz (XXXIX-13) d¤rt (XXXIV-13)

ö>ü üyıdırler (XIV-26) küftemızı (XV-25)

6.6.Dar Ünlülerin Geni şlemesi i> ner (I-21) hç (III-10) yi (VI-22) yıdı (LII-69) i>e şeher (XV-62) geylı (XIV-8) zenc ¨rl ¨ (XLVIII-1) endırecehsın (II-73)

eşıdır (X-47) geymı ş (III-37) eşte (XXXII-149) ehdiyar (LXI-1)

u> Khta ilçesinin karakteristik ses olaylarındandır.Belirli bir kurala ba ğlamak mümkün de ğildir ancak sıklıkla kar şımıza çıkmaktadır. brya (XXVIII-12) ttıyan (XXX-4) gla ğı (XXVIII-15) tt (XXXVI-39) ttuyor (XXXVIII-10) tz (XXXVIII-14) dtor (XL-15) krban (XL-5) u>o doda ğı (XIX-5) gondırasının (LII-58)

ü>üººº

tü ºtın (XXXV-18) sü ºnnet (XL-15)

üºstü ºnde(XXXVI-29) sü ºtümün (XXXVI-37) ü>ö höKmıne (XV-62) döymeliydı(LXVII-97) böyıgmıssın (XLIII-179) kömesı (LII-22)

Khta yöresinde umumiyetle ü>ı de ğişiminin ara merhalesi olan ü º sesine çokça rastlanır.

7.Ünlü Dü şmesi

Bölgemiz a ğzında çokça görülen bir ses olayıdır. Hece kurulu şları, telafuz, ulama, hızlı konu şma gibi nedenlerden dolayı ünlü dü şmesi görülür. 7.1.Ön Seste Ünlü Dü şmesi i> Ø “için “edatının bazı durumlarda ilk ünlüsü dü şer. oldı ğım çun (XX-158)

7.2.Orta Seste Ünlü Dü şmesi ü>Ø

hkmet (LVIII-31) h ukmı (XV.62) gönlünü (XXXII-59) u> Ø Bölgemiz a ğzında sıkça rastlanan bir ünlü dü şmesidir. Ekle şme sırasında orta hecenin yuvarlak ünlüsü dü şmektedir. boynını (XLIX-52) burnın (XIV-53)

gtmtanım (XXXIII-7) a> Ø Ekleşme sırasında “a” ünlüsü dü şer. Genellikle yer anlamlı i şaret zamirlerinde dü şme görülür.

ordayı l (XLIX-25) trya (LXVIII-44) burdan (LXV-67) şurda (LXVII-247) Yabancı kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri dü şer.

camatın “cemaatin” (XXXIV-16) i> Ø

vetenner (XX.21) ddkge (XL.49) hağğ atı (XXXII.66)

çdyz (LXVIII-21) zlla (XXXII-194)

hamleymi ş (LXIV-11) itfayenın (LXVIII-2) Bazı yabancı tamlamalarda “i “ünlüsü dü şer.

hezr dt ali (LV-6) ı> Ø Orta hecede “ı” ünlüsünün ekle şme sırasında dü ştü ğü gözlenir. ağzına (LXVII-17)

7.3.Son Seste Ünlü Dü şmesi ı> Ø Belirtme hal eki durumunda olan” ı” sesinin bazı durumlarda dü ştü ğü görülür.

eya ğın “aya ğını”(LXVII-141) i> Ø Belirme hal eki durumunda olan” ı” sesinin bazı durumlarda son seste dü ştü ğü görülür dilin “dilini” (XLIX-13) minderin “minderini” (XLIII-26)

8.Ünlü Türemesi Genelde yabancı kelimelerde görülen ses türemesi olayı Türkçe söyleyi ş gereklili ğinden ortaya çıkarmaktadır. Böylece alıntı kelimeler Türkçenin ses yapısına uydurulur. Bu ses olayı, meydana geli şleri bakımından üç ba şlık altında inceleyebiliriz.

8.1.Ön Seste Ünlü Türemesi : Türkçede tabiat taklidi olanlar dı şında r ve l ünsüzleri ile kelime ba şlamaz. Bu seslerle ba şlayan bazı yabancı kelimelerin önünde bir ünlünün türedi ği görülmektedir.”Türeyen bu ünlüler genelde ı, i, u, ü ünlüleridir.”49 r ve l ünsüzlerinin telaffuz zorlu ğu nedeniyle bu seslerden önce ünlü türedi ği görülmektedir. Bölgemiz a ğzında ön seste ünlü türemesine sıklıkla rastlanmaz. irehen (XVII-49) ilayı l (Metin dı şı derleme)

8.2.Orta Seste Ünlü Türemesi: ı Türemesi : Yabancı kelimelerde yan yana olan ünsüzler arasında Türkçe söyleni şe uymak için araya ünlü konulur. Bu türeme söyleni şi kolayla ştırmaktadır.

49 Ahmet BURAN, age . s.47

tǐra ş (XV-133) müs ǐlıman (LXIII-49) gah ǐramanın (XIX-59) tǐraktör (XXV-10) pǐlaga (XXXII-37) tǐrabzonliydi (XLIII-166) gǐralın (XLIX-1) e Türemesi : Nadir olarak görülen bir türemedir. perefösör (XXXII-89)

8.3.Son Seste Ünlü Türemesi : Bölgemiz a ğzında son seste ünlü türemesi nadir olarak gözlenir. ı Türemesi hepı(LV-8)

ÜNSÜZLER

1.Yazı Dilinde Bulunmayan Ünsüzler Bölgemiz a ğzında yazı dilinde kıllanılan yirmi bir ünsüzden ba şka bo ğumlanma yeleri ve nitelikleri bakımından ayrılan on üç ünsüz vardır. Bu ünsüzleri şöyle açıklayabiliriz: ğğğ sesi : Arka damakta gırtla ğa daha yakın olan k>g de ğişmesinden do ğmu ş bir sestir. Bu ses bölgemiz a ğzında g’ye nazaran daha kalın bir ses olarak kabul edilir.

ğıza (I-44) ğaba ğula l (XII-7) ğarda ş (II-1) ba şğa (XVI-27) ğafasız (VII-43) ğatırdan (XVII-33)

lll sesi : Hırıltılı, sızıcı ve sedasız bir arka damak ünsüzüdür. Arapça’dan alınma kelimelerde ve bazı Türkçe kelimelerde kullanılan bir sestir. k>l>,h> l de ğişmeleriyle bölgemiz a ğzında çok fazla olarak kullanılır.

gelveden (XV-103) ölece lmı ş (IV-56)

ledemesı (XVIII-47) topra l (LVI-13)

leber (XXXII-126) seye lete (V-1)

gelebalı ldır (XLVIII-3) va ldında (VII-2)

rrr sesi: Genzel arka damak ünsüzüdür. Bölgemiz a ğzında “sonra “kelimesinin söyleni şinde çok fazla kullanılır.

ze rb¨l¨n¨ (I-11)

str a (II-6)

&&& sesi : Kalın ünlülerle hece kurarken bo ğumlanma noktası öne kayan ön damak g’ sidir. &oyınımız (III-70) &ovar (III-88)

P sesi: b ile p arasında yarı tonlu yarı tonsuz patlamasını kaybetmi ş b’ye yönelik ünsüzdür. toPlamı ş (IV-112) çapPıT (XV-21) mektuP (IV-51) sebeP (XX-48) çekiP (XIX-2) çoraP (XXXII-17)

Ç sesi : Yarı tonlu yarı tonsuz ç ile c arası sestir. güÇÇigleri (XV-19) tüÇÇarım (IV-21) tarihÇe (XXXII.83)

K sesi : k ile g arası yarı tonlu yarı tonsuz bir ön damak ünsüzüdür. büyüK (XV-11) yüKlenirdi (XV-49) yüKseg (XX-81) teK (XV-34) bebeK (XV-94)

/// sesi : Normalden daha fazla önde telaffuz edilen ve hafifçe sızıcı olan ç sesidir. Zey

( İndere) köyünde kullanılır. /alı ştım (XXI-6) /ömçeler (XXI-24) /ekirdek (XXI-37)

))) sesi : Normalden daha fazla önde telaffuz edilen ve hafifçe sızıcı olan c sesidir.

ge )e (XXI-11) )evızı (XXI-26)

PPP sesi: g-c arası ünsüzdür.

Ptdım (XXI-6) Pen şlerım (XXI.8) Pelene (XXI.14)

< sesi : k-ç arası ünsüzdür.

5 sesi : s-z arası ünsüzdür.

herke 5 (LXVII-92)

Tsesi: t-d arası ünsüzdür.Yarı tonlu yarı tonsuz bir ünsüzdür. eTnen (XV-27) küfTe (XV-38) daveT (XX-29) dörT (XV-49) aTlar (XX-31) çüT (XX-27)

KKK sesi : c-j arası sestir.

gılıKı (XX-133) haKden (III-48)

I sesi : b-v arası sestir.

ço Ian (LVIII.18)

; sesi : k-ğ arası tonsuz bir sestir.

;ala (IV-93)

Aşağıdaki tablo olu şturulurken Ahmet Buran’ın “Keban, Baskil, A ğın Yöresi Ağzları TDK Yay.,Ankara 1997” isimli eserinden yararlanılmı ştr.

Ünsüzler Tablosu

Süreksiz Sürekli

Sızıcı Akıcı

Burun Ağız Akıcıları Akıcılar Yarı ı Yanaklı Titrek Nefesli Tonl u

Sadasız Sadasız Sadalı Sadalı Sadasız Sadalı Sadalı Dudak b P p m

Di ş-Dudak v( I) f

Di ş d T t z s n

Di ş-Damak c Ç Ç ¢ J Ön Damak g P K k < ğ h r 1 r y

Art Damak ğ O ; ğ l r s

Gırtlak w

2. Ünlü-Ünsüz Uyumu Dilimizde ünlü uyumlarının yanı sıra ünsüz uyumu da vardır. Ünsüz uyumu: Kalın ünsüzlerin kalın kalın ünlülerle, ince ünsüzlerin de ince ünlerle kullanılmasına denmektedir.

3.Ünlü- Ünsüz Uyumunun Bozulması Bölgemiz ağzında bazı ödünç kelimelerde ince ünlünün yanında kalın bir ünsüzün mevcudiyeti bu uyuma aykırılı ğa neden olur.

klı (XV-7) kpe (XXXII-232)

4.Ünsüz Benze şmeleri Ünlülerde oldu ğu gibi ünsüzlerin de birbirine etkileri veye birbirlerinden etkilenmeleri söz konusudur. Ünsüzlerin birbirlerine tesiri sonucu ünsüz benze şmeleri ortaya çıkar. Hengirmen ünsüz benze şmelerini şöyle açıklar.“Türkçede sözcüklerde sert ünsüzlerden sonra sert, yumu şak ünsüzlerden sonra yumu şak ünsüzlerin gelmesine ünsüz benze şmesi denir.”50 Dilimizde ünsüz benze şmesi kelime ortasında veya kelime sonunda görülür. 4.1. İlerleyici Benze şme -nl /-nn: Ara ştırma bölgemizde akıcı patlamalı “n” ünsüzü, akıcı sızıcı “l” ünsüzünü kendisine benzetti ği görülür. onnarı (VI-54) bunnar (IV-62) ni şanıydı (LXV-22) “Ünsüz benze şmesi bazen kom şu çift sesler bazen de kom şu olmayan aralıklı sesler arasında bilhassa görülür.”51 çarçafın”çar şafın” (XL-27) mangan”mangal” (IV-77)

4.2.Gerileyici Benze şme -l/s /-ss assınlar”alsınlar” (XX-36) ossa”olsa” (XIX-21) gessın”gelsin” (L-7) assın”alsın” (XIV-32) assın (XII-11) bissin “bilsin” (LXIII-10) -ğn/-nn İnne”i ğne” (XII-3)

-şs / -ss yazmamıssın”yazmamı şsın” (V-80) görmisse”görmemi şse” (XV-117)

50 Mehmet HENG İRMEN, Türkçe Dilbilgisi , Engin Yay. Ankara, 1988, s.78

51 Ahmet CAFERO ĞLU, “Anadolu A ğızlarından İç Ses Ünsüz Benze şmesi” TDAY Belleten 1958 s.2

-rs /- ss bissürü”birsürü” (XI-9)

-rl / /-ll sepellerdı “seperlerdi”(XII-16) içeller “içerlerdi”(XII-17) edellerdı “ederlerdi”(IX-18) gideller”giderler” (IX-7) dellerdı “derlerdi”(XV-18) -ts/-ss yassın “yatsı” (XX-29)

4.3.Tam Benze şme Bu benze şme olayında di ğer sesi etkileyen ses ve sesi tamamen etkisi altına almı ş ve kendisine benze ştirmi ş ve buna tam benze ştirme denir. inne”i ğne” (XIII-3) yassın”yatsı”(XX-29) yazmamıssın”yazmamı şsın” (V-80) assın “alsın” (XII-11)

4.4.Yarım Benze şme Sözcükteki bir sesin yalnızca bazı nitelikleri yüzünden ba şka bir sese benzemesine yarım benze şme denmektedir ombe ş (IV-54) şindi (XLIV-2) gon şılar (LXII-18) fırınçılar(LXIII-24) tabançaynan (LXII-62)

5.Ünsüz Uyumu Türkçede tonlu ünsüzlerden sonra tonlu tonsuz ünsüzlerden sonra tonsuz ünsüzlerin gelmesine ünsüz uyumu denmektedir. ağaştır (XVI-32) yoktır (XXVI-26) bo ştır (XLIII-123) ge ştınız (IX-28) küfte (XV-100)

6.Ünsüz Uyumsuzlu ğu Bölgemiz a ğzında ünsüz uyumu pek sa ğlam olmamakla beraber daha çok tonlula şma yönünde dikkati çekmektedir. dü şdığı (XX-5) ga şdı (XXXVI-9)

uffa ldım (XLIII-114) tarihÇe (XXXII-83) gökde (VII-53) tikdiler (XXXII-9) göşdı (XIV-52)

7.Ünsüz De ğişmeleri

7.1.Tonlula şma Bölgemiz a ğzında tonlula şma olayları tonsuzla şmaya göre daha çok görülmektedir. Standart Türkiye Türkçesine ba ğlı olarak tonsuz ünsüzlerin korundu ğu örnekler son derece azdır. Tonlula şma kelime ba şında ya da hece ba şında tonsuz ünlülerin tonlu hale gelmesi ile olu şur. Bölgemiz a ğzında “k->ğ-, t->d-, p->b-, s->z-, k->g-,k-> c şeklinde görülmektedir. k> ğğğ de ğişimi : En yaygın ünsüz de ğişmelerinden birisidir. Hatta ki ba ğlacı bile bu de ğişime ayak uydurmu ştur. ğılcı (XX-133) ğumam(III.39) ğız(I-3)

diğğ at (XX-31) ğır l(I-58) ğarısı(II-3) oğıla (XXXII-26) ğılmaya(I-53) ğarda ş(II-2)

ğura llı l (XXXII-86) ğuşı(I-35) ğaderi (V-6) ğazanı (IV-52) ğendıne(I-29) ğasır ğa (II-29)

ğaltı (IV-52) ğuyı(I-21) ği (I-2)

k>g de ğişimi:

gahvaltı (II-85) ge lvede(LII-77) ásger (XIX-48) gayıpmı ş(IV-94)

gemik(XVII-56) gp (LIII-19)

k>K de ğişmesi: beKlı (LXVIII-107) tüKKanım (IV-22) gemiK (XVII-56) dKKa (V-62) teKln (IV-58)

k> lll de ğişimi: Bölgemiz a ğzında görülen bu de ğişiklik O ğuz Türkçesi’nin Eski Anadolu Türkçesi döneminde de geni ş ölçüde görülmektedir. Bu konuda Muharrem Ergin şu bilgileri vermektedir.”Eski Anadolu Türkçesinden sonra Batı Türkçesinin Osmanlı sahası l lardan ayrılarak tamamiyle ; yönünde kalmı ş Azeri sahası ise l ye dönmü ş bulunmaktadır.” 52 Bu de ğişim bölgemiz a ğızında da görülmektedir. Bazı örneklerde şunlardır:

daşırdı l (LII-25) ta lsiler (LXI-9

uffa dım (XLIII-116) tökeceller (XLIV-54)

verdi lten (IV-3) yu larki (V-25)

me lset (XLIX-51)

ç> Ç tarihÇe (XXXII-83) ç>c löbeTcı (XX-99) çüTcü (X-5)

52 Muharrem ERG İN, Türk Dil Bilgisi , Bayrak Yay. İstanbul, 1993, s. 86

t>d t-d de ğişimi kelime ba şında sıklıkla görülen bir de ğişmedir. Bilindi ği üzere kelime ba şındaki t’ler Eski Türkçe’den Batı Türkçesi’ne geçerken geni ş ölçüde d’e çevrilmi ştir. Bölgemiz a ğzında da bu de ğişim kendini sıklıkla göstermi ş ve yazı dilinden farklıla şarak “t” ile ba şlayan kelimeler “d “ile kullanılmaya ba şlanmı ştır.

dav şanı (XIII-1) da şırdıh (LII-25) dapmı ş (XLIX-5) da ş (VII-104) dutmu ş (III-7) duzla (II-57) dadlımız (XII-30)

p>b de ğişimi: Daha çok ön seste görülen bir de ğişim olarak bölgemiz a ğzında kar şımıza çıkar. Daha ziyade Azeri Türkçesi’nde görülen “b” yönündeki e ğilim bölge a ğzında da kendini gösterir. bi şiriyorsın (LXI-6) bi şer (III-6) bazarda (XVII.2) anteb (II-40) barma ğını (II-56) beKmez (IV-85)

s>z de ğişimi: Umumiyetle bölgemiz a ğzında ilk seste veya son seste bulunur. Çokça rastlanan bir de ğişim de ğildir.

gırbıza (LXVI-17) zuga lda (XI-7)

k> ğ de ğişimi: Bu de ğişiklik Batı Türkçesinde kelime sonunda görülen bir de ğişmedir.”Bu de ğişim Eski Anadolu Türkçesinde ve daha sonra da Azeri sahasında görülür.” 53 Bölgemiz a ğzında da bu de ğişim “ ğ” yönünde kendini gösterir ve sıklıkla kullanılır. ağ (IV-26) aya ğ (LI-3) gar ğaşaya (XX-39) hazırlı ğ (XLIV-53)

53 Muharrem ERG İN, age . s.88

bıça ğ (XXXVI-26) ça ğ (LXVIII-106) yo ğ (XXXV-10) fe ğat (1-57) ba şlı ğ (LIV-57)

7.2.Tonsuzla şma Tonsuzla şma: tonlu ünlülerin kendi kar şılı ğı olan tonsuz ünlülere dönü şmesi olayıdır. g>k, c>ç ,d>t, b>p, ğ>k şeklindedir.

d>t de ğişimi Eski Türkçede tamamen “t “yönünde olan kullanım bu gün yazı dilinde “d “yönündedir.Bölgemiz a ğzında t’li kullanıma uygun birçok örnek bulmamız mümkündür.

tükKnım “dükkanım”(IV-22) to ltor “doktor” (IV-74) tökersen “dökersen”(VII-42) tökmeye”dökmeye” (VI-34) tenkını”dengini” (XLI-95) tikdiler”diktiler” (XXXII-10) Tenı “ kadar” (I-27) temır “demir” (LI-2) tamatisli”domatesli” (XV-24) tiken “diken” (LII-9) tut”dut” (VII-4)

b>p paca (LXV-38) piçahla (XL-26) pirket (LXVI-43) pisiklet (XXII-13)

ğ > k hanki (XXXII-210) c>ç Genellikle +çı/ +çi yapım eklerinde görülen bu ses olayı bölgemiz a ğzında Samsat yöresinde gözlenmektedir fırınçılar (LXIII-24) gemıçı (LXVII-63)

7.3.Süreklile şme Süreksiz ünsüzlerin sürekli hale gelmesidir. Bölgemiz a ğzında sıklıkla kar şımıza çıkar.

k > l de ğişimi: Bölgemiz a ğzında oldukça sık kar şımıza çıkan bir ses olayıdır. Kelime ortasında ve kelime sonunda sıklıkla görülmektedir. Bu de ğişim deta kuralla şmı ştır.

tökece ller (XLIV-54) gura llı l (XXXII-94)

çııy tdı l (XLIV-1) gır l (I-58)

yarpa l (XLIII-172) yı lardı l (XV-12)

yoldı (III-64)

k > ğ de ğişimi: ağ (IV-26) bıça ğ (XXXVI-26) aya ğ (LI-3) ba şlı ğ (LIV-57) ço ğ (LXVII-106) fe ğat (XXXII-157) hazırlı ğ (XLIV-53) say ğısızlık (LXIII-42)

ç > ş de ğişimi: ge ştı (LIV-2) şaşma (XXXII-28) gen şler (XLVIII-6) ağaştır (XLVI-32) üş (XIX-11) şorba (LX-9) keke ş (XLIX-16) gö şdı (XIV-52)

p > v de ğişimi: Bölgemiz a ğzında çok rastlanmayan bu de ğişim ara ştırma sahamızda son seste nadir olarak görülür. mektuv (XVI-26) g > de ğişimi:

pe lembere (XLIX-14)

g > ğ de ğişimi: bu ğlır (XV-51)

7.4.Süreksizle şme Sürekli ünlülerin süreksiz hale gelmesine süreksizle şme denir.

f > p de ğişimi: pabrikada(XLII-56)

j > c de ğişimi: ciletin (XII-11) picamadan (XIV-13)

7.5.Dudaksıla şma Ara ştırma bölgemizde çok fazla görülmese de ğ damak ünsüzü n di ş eti ünsüzünün dudakla ştı ğı görülür. Bu olay iç seste görülür. Tahsin Banguo ğlu bu konuda: “Bazı dudaksı sesler yan yana geldikleri ünsüzleri kendilerine benze ştirerek dudak sesi yaparlar.”54 demektedir. n > m de ğişimi: ombe ş (IV-54) y > v de ğişimi: bövıg (LXIV-22) köv (XXXIV-22) Dudak ünsüzlerinin di ğer ünsüzlere dönü şmesi bölgemiz a ğızlarında görülmeyen bir olaydır. Dudak ünlüleri korunmakla beraber şindi (XLII-2) kelimesinde bu koruma ortadan kalkmı ştır.

7.6.Damaklıla şma

n > rrr de ğişimi:

ze rbılını (I-11)

54 Tahsin BANGUO ĞLU, Türkçenin Grameri , TDK Yay. Ankara , 2004 s.109

v > y de ğişimi: pisgüyütden (XLVII-9) öyınden (XIV-49) y > v de ğişimi: bövıge (LXIV-21) kövden (XXXIV-2) l > n de ğişimi: bayınmı ş (LXIV-21)

7.7.Di ğer Ünsüz De ğişmeleri n>l : löbetcı (XX-99) k>g:elpiselig (XLIII-9) r>l : çırçıl (XVII.60) l>n:mangan (IV.77) l>n : nahna(XV-26) s>z:zuga da (XI-7) r>l:mehlem (XV.38) ç> K:he K (III-48)

ş>h: hindi (II-77) y>l: golvermeye (II-78)

ğ>g degirmanı (XXX-5) s>h :hır lızlar (VI-37) d>n: yeti şniginen (XX-46) s> ş : şohdım (XXI-8)

l>d :garandı l (IX-11) ş>/:şe/er(XXI-20)

n>y:öyden(II-51)

8.Aykırıla şma: “Aynı veya yakın olan iki ünsüzün bo ğumlanma yerini ve biçimini de ğiştirerek di ğer ünsüzden farklıla şma olayı olan aykırıla şma denir ki benze şmenin zıddı olarak kabul edilebilir. Bu konuda Muharrem Ergin “Bazen bir kelimede yan yana gelmi ş bulunan aynı cinsten iki sesin birbirinden ayrıldıkları, bir sesin ba şkala şarak ikizlikten kaçtı ğı görülür.” 55 demektedir. filcanı (XX-107) erzulumda (XX-26)

55 Muharrem ERG İN, age . s.52

9. Ünsüz İkizle şmesi Bölgemiz a ğzında ünsüz ikile şmesi olayı sıklıkla görülmektedir. Bir ünsüzün yanında aynı ba şka bir ünsüzün türemesi olayı Azeri Türkçesiyle benzerlik göstermektedir.

-f/ -ff uffa ldım (XLIII-114) -f /-ff ndffıs (LXIV-25)

-m /mm amma (LXV-33) -z /-zz yazzıh (III-52)

-ğ /-ğğ sağğ allı (LXVII-91) -z /-zz gözzel (III.-4)

-y /-yy dpeyyı (XI-7) -m /-mm tdmmiz(XV-6)

-m /-mm hammır (XII-4) -b /-bb s abbah (XLIX-25)

-Ç /-ÇÇ g{ÇÇig (XV-6) -z /-zz g azzı ğa (LXVII-81)

-ğ /-ğğ di ğğ at (XIX-29) ş /-şş aşş ahTa (XLIII-132)

10. Ünsüzlerin Tekleşmesi Bölgemiz a ğzında ünsüz ikizle şmesinin yanı sıra ikiz ünlülerin tekle şti ği de görülmektedir.Bu olay ikile şme kadar yaygın de ğildir.

-mm /m ttmıs (III-18) -mm/ -m t ahmül(LIX-15)

-k /-kk t{kene (XXII-4) -v / -vv g zvaT (IXVII-28)

-d /-dd m{deT (XLIV-50)

11.Ünsüz Dü şmesi Bölgemiz a ğzında ünsüz dü şmesi olayları bakımından çok çe şitli örnekler bulunmaktadır. Başta “y” ünsüzü olmak üzere ğ, h, r, l ünsüzlerinin dü ştü ğü örnekler bulunur. 11.1.Ön Seste Ünsüz Dü şmesi: y>Ø Bölgemiz a ğzında en fazla dü şen ünsüzdür. Ancak ön seste bu dü şüşe fazla rastlanmaz.

{sıfı “yusufu” (XXXII-135) mlan“yılan” (VII-98)

{zmesını”yüzmesini” (LX-7)

11.2.Orta Seste Ünsüz Dü şmesi: y>Ø Bölgemiz a ğzında en fazla dü şen ünsüzdür. Yarı ünlü, sızıcı bir ünsüz olması nedeniyle ünlüler arasında zayıflamasına ve dü şmesine neden olur.

şdler “şeyler” (XLIV-55) mre len”reyhan”(XVII-49)

gtmı ş “koymu ş”(XLIV-32) såa h”siyah”(XLIV-42)

kdfını “keyfini”(XXXII-15) pdnır”penir”(XXXV-16)

şdle “şöyle” (X-28) dåt r “diyiyor” (XXXVI-37)

sule “söyle” (II-58) r>Ø Bölgemiz a ğzında görülen bu dü şme iç seste çokça görülür. Özelikle şimdiki zaman ekinin üçüncü şahsında “r” ünsüzü dü şmekte kendinden önceki ünlüyü uzatmaktadır.

str a (I-42) bil myo (XIX-5)

tdklon (IV-58) bmşd (IV-82) ğ>Ø Ünsüz dü şmelerinden birisi de sızıcı tonlu ğ ünsüzün dü şmesidir.

tlım “o ğlum”(XIX-22) dåd r “di ğer” (XLIV-43)

ule “ö ğle” (XXVII-16) uretmenlerımın”ö ğretmenlerimin” (XXXIV-10)

z> Bölgemiz a ğzında seyrek olarak dü şmektedir. Kalıpla şmı ş olarak azcık örne ğinde görülür.

acı”azcık”(XIV-19

d > Bölgemiz a ğzında nadir olarak dü şmektedir.

dfenime”efendime”(XVIII.1)

n > Ø

sta”sonra” (XIX-15) sa “sana” (V-61)

v>Ø v sesi iki ünlü arasında dü şer ve kendisinden önceki ünlünün uzamasına neden olur.

çzal(XLIII-137)

s{ereKden(XLII.49)

k{reme(LII.27) h > Ø Orta seste hece sonunda dü şer.

pdlivanları (XIX-107)

gave (LXI-6) f > Ø

ç{T (X-3)

ç{Tçü (X-6) I > Ø

gap (LIII-17) gavatı(II-81)

gah (XXXII-128) k > Ø

ltonta (XLII-33)

11.3.Son Seste Ünsüz Dü şmesi t > Ø t sesinin son seste dü şme olayına sıklıkla rastlanmaz.

rasgeldi (LIX-21)

çmf (XIX-42)

h > Ø Nadir olarak son seste dü şmektedir.

all a (LXVII-87) I > Ø

nassı (XXXVI-33) y>Ø

şd “şey” (XXXII-106)

bmşd “bir şey” (IV-81)

n > Ø Son seste “n” sesi kendinden önceki ünlü içerisinde erimektedir. hem “hemen”(LXIII-32) ayn ”aynen” (LXV-6)

12. Ünsüz Türemesi Bölgemiz a ğzında ünsüz türemesine sıklıkla rastlamaktayız. Alıntı kelimelerin ses yapılarının Türkçe söyleni şe uydurulması, ünlü-ünsüz ili şkileri ya da vurguyu artırma ünsüz türemesi olayının fazlala şmasına neden olmu ştur. Özellikle bölgemiz a ğzında vurguyu sağlamak için yapılan ünsüz türemelerine çokça rastlanır.

12.1.Ön Seste Türeme: y Ünsüzü : Bölgemiz a ğzında çoklukla ön seste “y” türemesi görülmez. Daha ziyade Gerger a ğzında bu türemelere rastlanmaktadır. yesir (XLIX-46) yendı ( XLIII-86)

h Ünsüzü : Ön seste “h” ünsüzünün türemesine sıklıkla rastlanmaktadır. helbet ( V-53) hevet (XVIII-19) harı ğa ( V-21) hema (XV-33) hamma (LXIV-17) halalah allah ( V-66) n Türemesi: Çok fazla rastlanmayan ünsüz türemesidir. nurfaya ( XLIII-177)

12.2. İç Seste Türeme : y Ünsüzü : Bu türemeye ön seste olu şan türemeye nazaran daha fazla rastlanır. ayılesi( XX-10 ) ikriyam ( XX-73) hem şiriyeler (XIX-7) neyettın (V-73) b Ünsüzü:” Türkçede b ve p sesleri genellikle m+ sesinden sonra türemektedir.” 56 Bölgemiz a ğzında özelllikle Merkez a ğzında bu tür türemelere sıklıkla rastlanmaktadır. Aynı zaman da “p” sesinden önce yada sonra “b” türemesi görülür.

pambuh ( XXIV-6) kızambı l ( XXII-11) çapbıdım (XLIII-76) zobpa ( III-15) topbı ğı (III-21)

g Türemesi: k sesinden sonra kar şımıza çıkan bir türemedir. Tokgaç ( XV-51) 12.3.Son Sete Türemesi n Türemesi: Bölgemiz a ğzında bu türemeye sıklıkla rastlanır. gibin (XV-11) diyin (XI-17) m Türemesi Çok fazla rastlanmayan ünsüz türemesidir. belkım (LVIII-35)

56 Hasan EREN, “ Türkçede –mm>-mb Dıssımılatıon’u ,” TTK Yay. Ankara 1960 s .1

13. Yer De ğiştirme Bir sözcük içerisinde kom şu ya da aralarında mesafe bulunan iki sesin yer de ğiştirmesine denmektedir. Ahmet Caferolu bu konuda şunları söylemektedir. “Yalnız Türk diline has olmayan ve bütün diller diyalektlerinde varlı ğına bolca rastlanan bu dil hadisesi şimdiye kadar ancak kom şu konu şanlarla kom şu olmayan konu şanlar arasında dü şünülmü ştür.”57 Ahmet Cafero ğlu yer de ğiştirme olayını sadece ünsüzler arasındaki de ğişme olmadı ğını ünlüler arasındaki de ğişmelerinde görü şme olarak kabul edilebilece ğini belirtse de biz burada ünsüzler arasındaki de ğişimi ele alaca ğız. Bölgemiz a ğzında göçüşme olayı söyleyi ş kolaylı ğına dayanır. Örneklerimizde de görüldü ğü gibi daha ziyade “r” ünsüzü ile “l” ünsüzünün yer de ğiştirdi ği görülür. Yer de ğiştirmeyi iki şekilde ele alabiliriz: a) Ünsüzleri niteliklerini koruyan yer de ğiştirme olayı:

-l v- > -v l -l k > k l -fr- > -rf hávla (XV-67) beklı (XLIX-33) surfamızı (XV-53) -br- > rb- -ml- > lm -vr- > -rv- ırbı ğı(I-47) melmeketi(XLIX-33) arvaTların(VII-27) gırbıza(LX-15) -lh->-hl- -ğr- > -rğ- mehlem(XV-39) dorğılır(XIX-21) - pr > rp ar ğorsa (XXII-12) körpının (V-1) yapra ğı (VII-114)

torpa ltır(XL-30)

b) Ünsüzleri yer de ğiştirme sonunda kısmen nitelik de ğiştiren yer de ğiştirme olayları -lg- > -ğl- bu ğlır (XV-51)

57 Ahmet CAFERO ĞLU, “ Anadolu A ğızlarında Metathese Geli şmesi ”, TDAY Belleten, Ankara, 1995 s.1

-nl > -yn- diynemi ş (VII-30)

-nl- > -yn- göynı (VII-40)

-şf- >- v ş- kev ş (XX-152)

14.Hece Olayları Adıyaman Merkez, K hta, Gerger ve Samsat yörelerinde hece kayna şması hece yutumu olayına çoklukla rastlanır. Hece kayna şması Bölgemiz a ğzında iki ünsüz arasındaki orta hece ünlüsünün dü şmesiyle ya da iki ünlü arasındaki akıcı ünsüzlerin kaybolması durumunda hece kayna şması ortaya çıkar. 14.1 Kelime köklerinde görülen hece kayna şması olayları. a) Orta Hece Ünlüsünün Dü şmesiyle

h{kmeT (LIX-31) ddKge (XL-49)

gtmtanım (XXXIII-7) znlla (XXXII-199)

hağğ atı (XXXII-66) b) Kelime Ortasında Ünsüz Dü şmesiyle Olu şan Hece Kayna şması bdnkının “benimkinin” (XLIII-153) kmtledım “kilitledim”(IV-22) mdhlede “mahallede” (XV-2) sabisiz “sahipsiz”(XXXV-3) tdlezyonlar”televizyonlar” (XXV-32) anası “annesi” (XXXVI-1) tttbil “otomobil” (XXXII-163) ttırdınız”oturdu ğunuz” (XLII-45)

14.2.Ekle şmede Hece Kayna şmaları

nerd dsız”nerdesiniz” (L.19) gonu şacim”konu şaca ğım” (II-24)

gtr “koyar” (IV.68) gdlmom “gelmiyorum” (II-24)

yal im “yakayım” (III.12) bo şaldim “bo şaltayım” (XI-11)

yı lıyo l”yıkıyoruz” (X-27) dmyor “diyiyor” (IX-56)

ŞEK İL B İLG İSİ (MORFOLOJ İ)

1. İSİMLER Bölgemizde kullanılmakta olan yapım ekleri Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılan eklerden farklılık göstermez. Ancak “Ses Bilgisi” bölümünde de inceledi ğimiz gibi bu ekler çe şitli ses de ğişikliklerine u ğramı ştır.

1.1. İsimden İsim Yapan Ekler -çı / -cı : Meslek, alı şkanlık, u ğra şma gibi anlamlar katar. Bölgemiz a ğzında yazı diliyle uygunluk gösterir. Bu ekin ince ünlüyle biten kelimelere bölgemiz ağzında kalın sıradan eklendi ği görülmektedir. Samsat bölgesinde “c” sedasız ünsüzünün sedalı olarak “ç” şeklinde eklendi ğinde de saptanmaktadır. sünnetcı (LXVIII-45) destancı (XX-145) löbetcı (XX-99) çüTçü (X-6) avcılı ğa (XXXII-23) ziraTcili ği (XXXV-1) falcılara (XXXII-165) fırınçılar (LXIII.24) seyirci (XXXII-66) gemıçı (LXVII-62) öğrencıler (XXXIV-9) aşcılar (LXII-23)

-lık / lılll : Meslek ismi, yer ismi, e şya ve araç ismi ile mücerret isimler yapar.

rehmeTlık ( XXXII-111 ) namazlı l ( XL-59 )

hanalı l ( XXXII-119 ) emeKlilıKden ( XIII-54 )

ella lsızlıh ( XXXII-178 ) günlıK ( XLII-13 )

ayrımcılı l ( XXXIV-23 ) ormanlı l (XX-120 )

elbiseliK (XL-8 ) hazırlı l ( XX-131 )

pi şmanlı l ( XXIII-9 ) de ğirmencılı lden ( V-40 )

Özelikle inceleme alanımız olan Gerger yöresinde “k “ünsüzü tonlulaşarak” g” ye dönü şmektedir. rehmetlig ( XLIII-123 ) keklig ( XLIII-151 )

İnce sırdan kelimelere eklendi ğinde kalınlık-incelik uyumuna uymadı ğı durumlar gözlenir.

fegırlı l ( LXII-48 ) sürmedenlı ğını ( VIII-34 ) -lı: Bu ek sıfat olarak kullanılan vasıf isimleri yapmaktadır. Bölgemiz a ğzında kalınlık incelik uyumuna uymadı ğı gözlenir daha çok kalınla şma eylemi göstermektedir. Dar yuvarlak şekillerinden ziyade düz dar şekilleri kullanılır. guvveTlı (XX-16) geyılı (XIV-9) beneKlı (XXXII-192) heveslı (XXV-13) eTlı (XXV-50) ni şanlıydım (XXXI-15) daTlılar (X-32) tomatisli (XV-22) gergerliyim (XLII-4) yemeKlı (XXXIX-24) gıymeTlı (XXXII-1) so ğanlı (XLII-18) ğanlı (XLVI-33)

Bölgemiz a ğzında sıklıkla kar şımıza çıkmasa da akıcı “n” ünsüzü ile biten kelimelere “lı” eki eklendi ğinde ekin ön ünsüzü benze şmeye u ğramaktadır. ni şannıdı (LXV-22)

-gil: Aile ve grup anlamı ta şıyan bu ek Türkiye Türkçesinde oldu ğu gibi kullanılmaktadır. gaynanamgile (LVI-63) celalgili (XXI-6) annemgil (LXII-2) pa şagil (LXIII-1) ağagil (XXXII- 148)

-inci / üncü : Sıra sayısı bildiren bir ektir bu ek bölgemiz a ğzında kalınlık incelik uyumu dı şında Türkiye Türkçesi yazı dili ile aynı şekilde kullanılır. sekizinci (XXXVIII.1) doggızıncı (XX.68) üçüncüsüne (XIX.12) birinci (XIX.16) ikincisi (XIX.12)

-sız/siz –lı ekinin olumsuzudur. Bölgemiz a ğzında dar – yuvarlak şeklini genel olarak kaybetmi ş daha ziyade düz dar olarak kullanmı ştır.

gafasız (VII-43 ) ya lsız( XLII-46 ) heyırsız (III-56 ) duzsız ( XVI-19 )

ehla lsızlı l ( XXX-161)

-leyin /-layın /-nan /- nen Zaman zarfı olarak kullanılan bir ektir. sabahnan ( XXI-44 ) ah şamleyin ( IV-93 ) sabahleyin ( LXVII-221 )

-ca ğaz / -cegez Küçültme, acıma, sevgi anlamları katar. cariyecagızlar (VIII-1 ) adımca ğız ( LV-35 )

-cı lll /-cık: biricik ( XX-71 -ki Aitlik bildiren bu ek bölgemiz a ğzında da kalınlık incelik uyumuna uymaz. Hep ince şekilde kullanılır. zamanki (XXXIV-10) yuharki (V-25) goynundaki (XX-76) ¥ğlanınki (XVIII-14)

1.2. Fiilden İsim Yapan Ekler -ma / -me : Bu ek i ş ve kılı ş isimleri yapar bazı fiil ek ve gövdelerine gelerek kalıcı isimler yapar. dolmalı (IV-64) gızarTma (XXXVIII-8) gavurmalı (XV-24)

-mak/mek : Türkiye Türkçesi yazı diliyle aynı söylenir, kalın sıradan kelimelere” l” sesiyle de eklenir.

çalma llıyı (XLIII-81) çalı şmeK (XXVI-27)

demeK (XLIII-114) evlenme l (XVI-14) yimeK (XV-112) evlenmek (XXXII-75)

-gın / -gin, –kın/ -kin : Bu ek yazı dilindeki kullanım şekliyle bölgemiz a ğzında kullanılır.Bazı durumlarda k>g de ğişikli ği gözlenir. kesgin (IX-63) kızgın (XIX-4)

-anak / -enek gelenek görenek (XV-76) -ış / -iş göri şe (XX-29) dövi şler (XVIII-3) gurulı şında (XXXII-149) gidişımde (XXXII-58) -ce /-ca eki: eğlenceyi (XVIII-75) -maca/-mece çarpmaca(XV-71) govalamaca (XV-72)

1.3. İsim Çekim Ekleri

1.3.1. İsim Hal Ekleri 1.3.1.1 Belirtme H l Ekleri : Bölgemiz a ğzında belirtme h l eki yazı dilindeki gibi kullanılır. Ses bilgisi bölümünde de gördü ğümüz gibi bir kalınla şma temayülü göstermektedir. senı (I-16) elını (I-55) örtıyı (IV-48) gendını (I-1) evı (III-77) benı (VI-43)

ygme ğlerini (II-79) ifademi(IV-104) derdini(VIII-38)

Belirtme h l eki yukarıda bahsetti ğimiz gibi bazı durumlarda kalınlık–incelik uyumuna uymadı ğı da görülür. örtıyı (IV-489) tüyını (VIII-20) onı (I-24) Gerger yöresinde bu ekin” n “şeklinde bazı örneklerde kullanıldı ğını görmekteyiz. Böyle bir durumda “i” eki dü şmekte “i” nin görevini geriye kalan zamir “n” si üstlenmektedir. dilin “dilini” (XLIX-13) eya ğın “aya ğını”(LXVII-141) minderin “minderini” (XLIII-26) “Bölgemiz a ğzında Urfa bölgesinde de kullanılan belirtme h l ekinin –yı –yi şekilleri de kullanılmaktadır. Bu durumda “n “ kayna ştırma ünsüzü “y” şeklinde kullanılır.” 58

diliyi (XLIX-13) gendiyi (LII-78)

Aynı zamanda bölgemiz a ğzında belirtme h l eki “-nı” şeklinde de nadir olsa görülmektedir. Bu durumda ”y“ kayna ştırma ünsüzü “n” ünsüzüne döner.“Kars ili Arpaçay sürmeli çukuru Azerilerinde, Azeri Türkçesinde oldu ğu gibi ünlü ile biten kelimelerden sonra + nı belirtme h l eki görülür.”59 Bu kullanım daha ziyade Samsat yöresinde görülmektedir. sobanı(LX-6) Belirtme h l ekinin dü ştü ğü durumlar da görülmektedir. ganı (nı) (LVII-11) hangisi (ni) (LVII-19)

1.3.1.2. Yönelme H l Eki Genel itibariyle yazı dilinden farklılık göstermez. Yaygın kullanımıyla +e , +a şeklindedir. hasıra (I-1) yerime (III-38) etrafına (III-6) guyıya (I-21)

58 Edip KÜRKÇÜ, Urfa A ğzı , TDK Basım evi, Ankara, 1991 s.28 59 Ahmet BURAN, Anadolu A ğzında İsim Çekim (Hâââl) Ekleri , TDK Yay. Ankara, 1996, s.101

Bölgemiz a ğzında yönelme h l ekinin dü ştü ğü görülmektedir. cebın “cebine” (XXXVI-39) khta “k htaya” (XXXVIII-3)

Kalınlık- incelik uyumuna uymadı ğı durumlar da var. oynıye (XLIII-144)

1.3.1.3. Bulunma H l Eki: Ara ştırma bölgemizde bulunma h l eki yazı dilimizdeki gibidir.-de-da şeklinde kullanımı daha fazladır. havızda (I-12) ba şında (II-61)

çarda lda (III-26) gonahda (I-29) herkeste( LVIII-4) gerçekte (XXVII-25) Bu ekin kalınlık –incelik uyumuna uymadı ğı da görülür. háfteda (XXXIX-12) kövımızde (LXII-65)

Bulunma h l eki yerine bazen ayrılma h l eki kullanılır.

adıyaman elmacı l köyınden do ğdım.

böyle l ¥gantalarda közden yapılıyor.

Bölge a ğzında tonsuz ünlülerle biten kelimelere geldi ğinde tonlu olarak kullanılmaktadır. gökde (VII-53) çarda lda (III-26) eyekda(LXVII-124) mayısda (XXXII-3) zuga lda (III-26) terefde (LXVII-69)

1.3.1.4. Çıkma H âââl Eki:

Çıkma hali eki olarak; -ten/-tan, -den/-dan eki kullanılmaktadır. Bu ek, Türkiye Türkçesinden farklı olarak Eski Anadolu Türkçesi döneminde oldu ğu gibi

ünsüz uyumu dı şında genellikle –d ünsüzüyle kullanılmaktadır. Bölge a ğzında ayrılma hal eki yazı dilinden çok fazla ayrılık göstermez. emmımden (II-11) benden (I-32) mesesten(X-17)

bazardan (III-88) gar şıdan (II-40) gerçekten(XVI-30) Kalınlık incelik uyumuna uymadı ğı da görülür. terefdan (LXVII-69) emrınden (I-26) Ayrılama hal ekinin bazı örneklerde tonlula ştı ğı görülmektedir. mayısdan (XXXII-33) tarihden (XXXII-220) Bazen ayılma hal eki yerine bölgemiz a ğzında bulunma hal eki kullanılmaktadır. Bu konuda Ahmet Buran“Çıkma halinde bulunma hali yerine kullanılması özellikle Do ğu Anadolu a ğızlarında yaygındır. Eklerin fonksiyonlar karı ştırılmasından ileri gelmektedir. Bu karı şıklıkta ET’de bulunma hali ekinin çıkma hali yerine kullanılması da rol oynar.” 60 demektedir.

gerger es ğide biliy tsın bir büyüK şehirmi ş.(LIV-26)

oca lda ata ş dü şmü ş yanmı ş.(LV-1)

1.3.2.Vasıta Eki: Bu ek bölgemiz a ğzında +la,+/e,+dan,+nan,+nen,+n şeklindedir. -n ”Türkçenin temel ve eski vasıta hali ekidir. Anadolu a ğızlarında sınırlı sayıda ve özellikle zamanla alakalı kelimeler ve edatlarda kullanılır.” 61 ilkin(XL-43) ölen(XI-10)

-nen / -nan Bu eki ile +n biçimin gerileyici ses benze şmesi sonucunda –ınan /-inan olmu ş ve daha sonra “i” sesi dü şerek- nan şeklinde ortaya çıkmı ş bir vasıta ekidir. gi şiynen(XX-119) senen(XIX-119) çetenen (XIX- 114) öbırınen (XLIII-155)

60 Ahmet BURAN, age . s.233

61 Ahmet BURAN, age . s.236

bıca lnan (XXI-54) - dan /-den, Tan / Ten Bu ek bölgemiz a ğzında vasıta eki yerine kullanılmaktadır. la+n şeklinde yer alan l’nin –d/-t ünsüzüne dönü şmesiyle ortaya çıkan şeklidir.

zordan(XLIII-117) aya lTan(XLII-40) sabahdan (LXVII-203) gaynandan(LXI-4) gözımden(LXVII-58) --na /ne aTna(XLVII-14) -la / -le sabahle(LXVII-229) duzla (II-57) heybeyle(II-54) onınla (II-8) günlükcüyle(III-50)

1.3.3. Eşitlik Eki: Bu ek bölgemiz a ğzında ne soru zamirinin + ça ğ ile kalıplaşmasından meydana gelen neçe bünyesindeki soru anlamını kaybeder “ ne kadar nice hepsi “ bütün anlamlarıyla kullanılır.

ağça (XX-97 ) neçeye (XIV-31 ) evelce (III-3 )

1.3.4. İlgi Eki: Bölgemiz a ğzında tamlama eki yazı dilinden farklılık göstermez.

nerenın ırmagıydı(LXVII-84) şirinin kö şgüym ¨ş(LXVII- 48) ağacın altına (LXIV-29)

1.3.5. İyelik Ekleri: Fonksiyon olarak yazı dilimizle aynı şekilde kullanılmaktadır. Ancak ses bilgisinde gördü ğümüz gibi ünlü uyumu kurallarına uymadı ğı durumlar da görülmektedir

I. Tekil Şahıs (m): Yazı dilimizle uygunluk göstermekle beraber bölge a ğzında kalınlık incelik uymuna uymadı ğı durumlar da görülür.

gözımı (XXV-15) möhrımı(XIX -23)

babam(II-78) garde ş¨m(II-3)

mısafırım (III-5) çocı llarım(IX-8) Aynı zamanda düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymadı ğı da görülmektedir. Dar- yuvarlak ünlü yerine düz-dar ünlülerin kullanıldı ğı görülmektedir. torınım(XXIX-46) şuçım(III-63) II. Tekil Şahıs (n): Bölgemiz a ğzındaki tekil ikinci şahıs iyelik eki yazı dilindekiyle uygunluk gösterir . gözın(II-16) hünerin (VI-19) gocan(V-34) baban(I-46) Dü ştü ğü durumlar da nadir olsa gözlenir. ni şanlı(XL-29) III. Tekil Şahıs (ı) (sı): Bu ek fonksiyon olarak yazı dilimizle aynı şekildedir. Ancak ünlü uyumuna uymadı ğı durumlar da vardır. derecesine (LXIV-14) kellesını (XX-55) köşgını (LXVII-44) ömrı (XXXII-19) gulı(I-1) gafası(II-42) I. Ço ğul Şahıs (mız): Ses Bilgisi bölümünde de anlattı ğımız gibi ünlü uyumuna uymadı ğı durumlara da rastlanmaktadır . yerımız(I-43) goyınımzın(III-42)

a lTımız(I-15) yeme ğimizden(1-4) II. Ço ğul Şahıs (nız): Bu ek yazı diliyle uygunluk gösterir. bacınızı (VII-34) devenız(LXIV-6)

III. Ço ğul Şahıs (ları /leri ): Bölgemiz a ğzında ünlü uyumuna uymadı ğı durumlar da gözlenir.

hizmetlerı (L.XVI- 36) uy lıları (IX-19)

1.3.6.Çokluk Eki: Bölgemiz a ğzında da çokluk eki yazı dilindeki gibi +lar +ler ekiyle yapılmaktadır. köylıler (LVI-32) düeller (XVI-12) telebeler (XIX-64) Ara ştırma bölgemizde n ile biten kelimeler de çokluk eki eklenince ekin on sesinden “l” ünsüzü benze şmeye u ğratmaktır. onnarı (VI-54) bunnar(IV-62)

1.3.7.Soru eki : Bu ek bölgemiz a ğzında genel itibariyle tek şekilde kullanılmaktadır. Kalınlık- incelik, düzlük- yuvarlaklık uyumuna uymaz.

leste mısın ? (IV-42) sever mı? (IX-2) yer mı ?(IV-65) Aynı zamanda bu ek kullanılmadan vurgu yoluyla da soru yapılır. Son hece daha vurgulu söylenir ve soru anlamı sa ğlanır.

bu atı bize satmazs nn? (XLIX -53) Bu ekin bazen de ünlüsü kısalmaktadır. Bu söyleni şe az da olsa rastlanılmaktadır.

ciddi m å ?(LXIII-36) Bazen de soru ekinin kullanılı ş yeri de ğişmektedir. Böyle durumlarda soru eki “mı” şahıs ekinden sonra getirilmektedir. Sen bunu bize satmazsın mı dediler. (XLIX-53)

2.F İİ LLER

2.1 Çekimsiz fiiller

2.1.1. İsim-Fiiller : Mastar eki olarak Adıyaman a ğzında yazı dilinden farklı bir durum görülmemektedir. Yöre a ğzında, isim fiil eki olarak yazı dilinde kullanılan –mek/-mak eki kullanıldı ğı gibi bu eklerde bölgeye has ses de ğişimi meydana gelmektedir. mek/-mak eki –me l / -ma l olarak karşımıza çıkmakta; i şlevinde ise ayrıcalık yaratacak herhangi bir de ğişiklik bulunmamaktadır. İsim fiil eki olarak; - me\-ma; -ış\-iş ekleri de kullanılmaktadır.

-mak/-mek : Bu ekin k> l de ğişimine u ğramış şekliyle kalınlık-incelik uyumuna uymayan durumları da vardır

evlenmek (XXXII-75) çalı şmak(XXVI-27)

çalı şmeK(XXVI-27) evlenme l(XIV-14) -ma/-me: Yazı dilinden farklılık göstermez. Fiillere gelerek fiil isimleri yapar. gızarTma (XXXVIII-8) anlatmaya (IV-89) böyme (LXII-1) sulama (XXIV- 9) gezmeye(XXXII-80) süslenmesini(VIII-27)

-iş/-ış: En büyük özelli ği bölgemiz a ğzında ince sıradan ünlülere kalın sıradan eklenmesidir. dövışler(LXVIII-2) görı şe(XX-29)

2.1.2.Sıfat-Fiiller: Bölgemizde kullanılan sıfat fiil ekleri yazı dilinde kullanılanlardan farklı de ğildir. Ancak bu eklerin bazıları ses olaylarına u ğramı ştır. Sıfat-fiiller ”İsmin önüne gelerek varlıkların hareket vasıflarını kar şılar. Varlıkları hareketiyle ifade ederler.” 62 Bu ekler şunlardır; -dık/-dik : Bu ek geçmi ş zaman bildiren sıfat fiil ekidir. verdı ğı (I-28) dedı ğın (LXIII-19) gördı ğın (VIII-23) geldı ğımız (XV-50) bo ğıldı ğı(LV-9) götırdı ğın(LXIII-46) geldı ğımız(XLII-13) bindi ği(LXVII-74) -dık eki, için edatıyla birliktede de kullanılır. oldı ğı için (XV-12) Bu ek bölgemiz a ğzında iyelik ekleriyle kullanıldı ğı gibi Gerger a ğzında gibi edatıyla birlikte kulanılmaktadır.

dedı lın kibi(XLIII-103) -dık geçmi ş zaman sıfat-fiil eki ta şıyan sıfat-fiilller, yazı dilinde olduğu gibi ağzılarda da ayrılma h li ekini alarak “sonra” veya “geri”edatlarıyla beraber çok sıkça kullanılır. Bu yapı ve fonksiyonuyla ilgili olarak Ahat Üstüner şu bilgileri vermektedir: “Bu şekiller cümlede yüklemin belirtti ği hareketin sıfat-fiil deki

62 Saadettin ÖZÇEL İK, Urfa Merkez A ğzı, TDK. Yay . Ankara. 1997 s.15

hareketin arkasında sonrasında meydana geldi ğini belirten geçmi ş zaman zarfı fonksiyonuyla kullanılır.”63

oldı lTan s tr a (XLIII-167) verdı lTen s tr a(IV-5)

olıdı ldan s tr a(XLVIII.34) Aynı zamanda bölgemiz a ğzında –de/-da, dan/–den –nen /-nan ekleri ile kullanılarak zarf-fiil görevinde kulanılabilir. geldı ğınde(XX-75) dövdı ğınden(III-27) söledı ğınden(XIX-4) gördı ğınen (XIX-52) sarıldı ğından(I-25) dedı ğınden(1-50) -acak /ecek : -acak eki Eski Anadolu Türkçesi döneminde seyrek olarak kullanılmı ştır. Gelecek zaman ifade eden sıfat fiil ekidir. Şekil bakımından bölgemizde iyelik ekleriyle -acak –aca ğı şekillerinde görülür. Fonetik olarak değişmeler de gözlenir. d ¥ğrultacak(XXXI-208) alaca ğı havlı(I-48)

goyaca l yer( XI-11) övılecek seray(XXXII-14) Bölgemiz a ğzında bazen “sıra” kelimesiyle birle şerek zarf –fiil anlamı kazanır. ya ğaca ğı sıra(XV-75) -an /-en: Türkiye Türkçesi a ğızlarında sıkça kullanılan ek, sıfat olarak kullanılan kelimeler türetmektedir. Aynı zamanda nitelenen ismin dü şmesiyle geçici isim gibi kullanılan isimler yapar.

çı laran(XII-3) sarılan(XIV-50) yo ğran(XV-63) gelen(XX-64) çekilen(XIV-54) yapan(XXXIII-7)

-ası/-esi: ğ alasıca ğurd (L-11)

63 Ahat ÜSTÜNER, Anadolu A ğızlarında Sıfat-Fiil Ekleri , TDK.Yay. Ankara 2000 s.126

100

-mı ş o ımı şlar (LVI-44)

2.1.3. Zarf- Fiiller : Zarf- Fiiller, Fiil kök ve gövdelerine gelir ve haraket hali ifade ederler. Fiilerin zarf şekli oldu ğu için zarf fiil ismini alan bu ekler, bölgemiz a ğzında yazı diline uygun kullanılır. -ınca / ince : Bu ek kalın sıradan kelimelere kalın ünlülerle, ince sıradan ünlülere ince ünlülerle eklenir ve zaman anlamı ta şır.

olunca (XXXII-94) alınca (XXXII-110) çı lınca (XLIII-87) öldürünce (XXXII-125) diyince (XLIII-142) i şitince (XLVI-21) -ken oırken (XX-145) yaparken(XXXI-7) giderken(LIII-17)

çı larken (VIII-16) sayarken (VI-35) derken(IV-92)

-arak -/erek Bu ek bölge a ğzında fonetik de ğişmelere u ğrayarak -ara l / -ere l şekline dönü şür.

atara l (LXII-5) diyerek (II-28) galdırarak (XLIII-76) be ğenerek (LIV-63)

-maden / -meden evlenmeden (XXVI-5) bitmeden (XLV-11)

-ır –mez gelir gelmez (LV-12)

-a -a gaça gaça (LXVII-192) gele gele (LXVII-175)

101

-ıp küsıp (IV-88) çekip (XIX-56) geyınıp (II-74) binip (XIX-33) alıp (XIX-56) otırıp (XXXII-91) edip(XIX-35) deyip (LVI-20) bi şirip (XV-65)

-dı ğında / -di ğinde: Sıfat fiiller bölümünde de anlattı ğımız gibi –dik/-dık sıfat- fiil ekine hal eki ve vasıta eki getirerek zarf- fiil anlamı ta şıyan ekler olu şmaktadır. geldi ğinde (XX-75) söyledi ğinden (XIX-52) gördığınen (XIX-4) -dikten sonra : Sıfat-fiil ekine ayrılma h l eki getirilerek zarf-fiil anlamlı ekler olu şturulmu ştur.

oldı lTan s tr a (II-6) galdı ldan s tr a (XX-82)

2.2. Fiil Yapım Ekleri Bu ekler bölgemiz a ğzında de ğişiklik göstermez. Yazı dilinde kullanılan ekler bölgemiz a ğzında da kullanılmaktadır.

2.2.1. İsimden Fiil Yapan Ekler : -la/-le : Foksiyonu bakımından yazı dilinden farklılık göstermez. seslenme(IV-102) sulama (XXIV-9) canlanır (VII-115)

gurırlanır (XV-117) yolladı (XXVI-22) topa llarsın (XXI-29) -al/-el ço ğaldı (XL-6) b¥şaldolardır (XL-30) daraldı (LVI-25)

-er/-ar everim(VI-57)

-a kanadı.(LVII-11)

bo şama l (LXII -44) -le ş iyle şdi(LIX-39)

102

-sa

susardı (( ( LXII-46)

2.2.2.Fiilden Fiil Yapan Ekler : Bu ekler bölgemiz a ğzında yazı dilinden farklılık göstermez. –ıl/-il geçilmiyor(XXXII-234) biçildi(XXII-19) devrilmi ş(XXXI-230) sayılmaz (XXI-65) birle ştirilmi ş (XXXIII-5) gurıldı ğı(XLII-49)

-dır/dir doldırmı ştı(XXXII-132) dönderor(V-24)

öldırıyor(XXXII-139) o lıdırsın(XXI-20) evlendirdiler(XXV-18) bo şaldırdı(XV-14)

-n sığındım(LX-7) ör Tın dım (III-44) -t geçırt.(LXIV-13) -ır

geç ¨rırdı(LXVII-43)

geç ¨rırdı(LXVII-106)

2.3. Fiil Çekimleri

2.3.1. Basit Kipler

2.3.1.1.Haber Kipleri

2.3.1.1.1.Şimdiki Zaman: Ara ştırma bölgemizde birden fazla şimdiki zaman eki kullanılmaktadır. Merkez a ğzında ve K hta a ğzının bir bölümünde şimdiki zaman eki umumiyetle “o”

103

ünlüsü ile kar şılanmaktadır. Şahıs eklerinde ünlü bölümü dü şer ve üçüncü ço ğul şahıs “-ız” yerine k/h getirilerek kullanılır. Bir ba şka deyi şle –yor şimdiki zaman ekinin fonetik olaylara ba ğlı olarak farklı şekilleri ortaya çıkmı ştır. Bölgemizde Merkez a ğzı ve K hta’nın bir bölümünde kullanılır. Bölgemiz dı şındaki kullanım yerlerini de Leyl Karahan şöyle belirtmi ştir. ”Kilis, Nizip, Halfeti, Birecik ağızlarında şimdiki zaman eki “–or “dur.” 64

bmlmom (VII-10) bdglol (LX-26) msdon (II-35)

tdKlon (IV-58) dkok (XXVI-4) s atolar (IV-63) Samsat yöresinde Gerger’in ve K hta’nın bir bölümünde merkeze ba ğlı İndere, Elmacık köylerinde şimdiki zaman eki –yor –yo-şeklinde kullanılmaktadır. atıyorız (XXXI-1) yapıyoruz(XIX-33)

der myo l (XXVIII-2) duruyoruz(LIV-5)

birinci ço ğul şahısta -ız yerine bölgemiz a ğzında –l eki kullanılmaktadır

der myo l (XXVIII-2) gidiyo l (XXX-7) ttmuy tl (XXVII-22)

-i/-yi şekli de Gerger yöresinde kullanılmaktadır. Urfa, Diyarbakır ağızlarıyla ortak kullanılan bu ek bölge a ğzında pek yaygın de ğildir. Azeri Türkçesiyle benzerlik gösterir.

goymdim (XLIII-4) gid mdim(XLIII.39) galiy m (XLII-32)

yapıy m(XLII-31) apar mdim(XLIII-29)

Şimdiki zamanın olumsuzu Şimdiki zaman ekinin olumsuzu yazı dilinde oldu ğu gibi –ma –me ekiyle yapılır. Bölge a ğzında kullanılan –i /-iy eklerinin ünlüler çekim sırasında birle şir olumsuzluk eki olur hem de zaman ifade eder.

64 Leyl KARAHAN, age. s.173

104

bilm myem(XLIII-34) b mlmom(I-52) bilmiy mm(XLII-7)

g dlmom (II-24) ç alı şmor(II-42) seslenmol(IV-92)

2.3.1.1.2.Görülen Geçmi ş Zaman Eki Yazı dilinden farklılık göstermeyen görülen geçmi ş zaman ekinin d’li ve t’li şekilleri kullanılmaktadır. aldık(XXXIII-3) geldim(I-2) atladılar (I-22)

gitTim(II-14) sığındım(VIII-6) usanmı ştı l(VI-58)

Ancak bu ekin ünlü uyumuna uymadı ğı durumları da vardır. Kalın ünlülü olanlara ince, ince ünlülü olanlara kalın, yuvarlak ünlülere düz şekilde eklenerek uyumu bozdu ğu görülür. dü şdı (LXV-163) gördük (III-28) yaptug (XLIII-58)

Görülen geçmi ş zamanın birinci ço ğul şahıs eki -l/-g olarak da kar şımıza çıkar yaptug (XLIII-58) gördük (III-28) aldık (XXXIII-3)

etdu l (XLIII-147) Kalınlık incelik uyumuna uymadı ğı duru munda vardır ba ğlardim (XLV-3) topluyordik (XlV-4)

2.3.1.1.3.Duyulan Geçmi ş Zaman Duylan geçmi ş zaman bölgemiz a ğzında yazı dilindeki gibidir. Ancak kalınlık-incellik uyumuna ve düzlük- yuvarlak uyumuna uymadı ğı durumlar da gözlenir.

gecmi ş(1-I) ba şlamı ş(I-2) ba lmı ş(I-2) gitmi ş(II-17) çe ğmi ş(III-46) yo ğırdım(III-54)

Ancak yazı dilinde farklı olarak birinci ço ğul şahıs “–ız” yerine “l”ekinin de kullanıldı ğı durumlara rastlanır.

105

almı şıl ( XXI-22) yapmı şı (XV-121)

2.3.1.1.4.Geni ş Zaman Geni ş zaman kullanımı bölgemiz a ğzında da yazı dilindeki gibidir. olır (I-17) goyar (III-17) suvar (III-50) verim (II-3) otırırlar (I-49) Bu zamanda bölgemiz a ğzında I. ço ğul şahıs eki k/h şeklinde kar şımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda kalnlık- incelik uyumuna uymadı ğı durumlar da görülür.

atarik(XXXIX-15) ba ları l(XX-23)

açarik(XXVI-32) alırı l(XX-24)

Geni ş zamanın, olumsuz di ğer şahıslarının çekimlerinde, yazı dilinde oldu ğu gibi –mez\-maz eki kullanılmaktadır; fakat I. ço ğul şahıs çekimlerinde bazen –ma olumsuzluk eki bazen de –maz olumsuzluk eki kulanılabilir.

yumazı l(IV-60) gurtılmazı l(XX-66) bilmezı l(XIX-9) Ço ğul üçüncü şahısta ilerleyici ses benze şmesine olur .

ula şıllar(VII-49) gor lallar(IX-20)

2.3.1.1.5.Gelecek Zaman Bölgenin a ğzında şimdiki zaman eki gibi en çok yapısal de ğişiklik gösteren eklerdendir.-ece, -ice, -ace, -aca, -aci, -ecek -acak şeklinde kar şımıza çıkmaktadır. Özellikle merkez a ğzında gelecek zaman ekinin birinci şahısında” ğ “ünsüzü

dü şer. kazan acim (II-44) gonu şacim(II-24)

çalı şacim(II -44) ol acim(XIX-57) Gerger a ğzında bazı örneklerde “a” ünlüsünün daraldı ğı ve “a”nın “i” ye dönüştü ğü görülür.

sat ncam(XLIII-121) ver mcehsin (XLIII-212)

106

Gelecek zaman eki yazı dilinde oldu ğu gibi 1. şahıslarda ecek/acak şeklinde de görülmektedir. içece ğim(VIII-30) gidece ğim(XVII-208) vereceyim(XXXVI-37)

İkinci tekil şahısta -eceK -acaK şeklinde kullanılmaktadır . Kalınlık – incelik uyuma uymadı ğı durumlarda gözlenir. Ekin son ünsüzünde de ğişme görülür. k

>l olur.

yapaceKsin(XIX-26) alaca lsın(II-63)

vereceKsin (XIX-2) getirmeyece lsın(II-75)

endırece lsın(II-73)

İkinci tekil şahısta da birinci şahısta oldu ğu gibi ekin birinci ünlüsü i ‘ye dönü şür

verice lsın (XLIII-212)

üçüncü tekil şahısta gelecek zaman eki –l / - K eki olarak kullanılır.

sürece l(IV-91) çıhacal(IV-70) yapacaK(LVI-48) yiyeceh(I-31)

2.3.1.2. Dilek Kipleri:

2.3.1.2.1. İstek kipi: İstek kipi bölgemiz a ğzında yazı dilinden faklılık göstermektedir. Ünlüyle biten fiil tabanlarına “y “ünsuzüyle birlikte şahıs ekinin ünlüsü de dü şmü ş ve – im şekinde kullanılm ştır.

y apim (XIX-59) ç nhim(II-16) g mdim (II-55)

b asim(II-57) suv zyim(III-48)

Aynı zamanda Diyarbakır, Urfa a ğzında oldu ğu gibi ”e“ şeklinde de bölgemizde kullanılır. Burada “m” ekinin zayıf kaldı ğı daraltıcı tesirinin olmadı ğı durumlar da gözlenir.

107

gidem(XLIII-90) verem(II-38) edem(LII-16) çarpam (XLII-78) İstek kipinin yazı dilinden ayrılan bir özelliği de çoğul birinci şahıs halidir. Bu ek -alım /-elim şeklindeyken bölge a ğzında “a l” şeklindedir. Ancak h art- damak ünsüzü kalınla ştırma etkisini göstermez. İnce sıradan kelimelere de ulanır.

nede (IV-59) baho l (VX-21) yiye l (IV-26)

yuya l (IV-54) ata l (I-7)

2.3.1.2.2. Emir Kipi: Emir Kipi yazı dilinden farklılık göstermez. Bu kipte şahıs eki aynı zamanda kip eki olarak da görev yapar. Öte taraftan tekil 1.ve ço ğul 1. şahısın çekime girmemesi bu kipin tipik ve özelliklerinden birisidir.

gidin(IV-52) ba lın(IV-6) geys ¨n(II-67) g al (II-66)

gelsın(II-67) gurılsın(VI-40) bıralın(V.54) toplayın(VIII-8) ya şayın(VI-54) get(II-32) yap (II-38) evlen(II-48) görı ş(II-27)

2.3.1.2.3. Şart Kipi : Şart kipi bölgemiz a ğzında farklılık göstermez. Ço ğul birinci şahısta k> l de ğişimi vardır.

Gelirse (II-56) seslenmese l (XXXII-125) dövsem (III-32) 2.3.1.2.4.Gereklilik Kipi Gereklilik kipi lazım kelimesiyle; -malı/-meli anlamını vermektedir.

olıması l zım(XV-93)

2.3.2. Birle şik Kipler Bölgemiz a ğzında da fiillerin birle şik çekimleri kullanılmaktadır. Bu kullanımda yardıma fiil –imek’tir. Bu ek bazen ekle şerek”i” si dü şer,bazen de “i” yi korur. Fiilerin birle şik çekimlerini şöyle açıklayabiliriz:

108

2.3.2.1.Hik ye: Basit çekimli fiilere “-dı”,”-tı” eki getirilerek yapılır. yapardik(XLV-2) ayrılmamı şTım(XLIII-107) gaçırmı şdım(LXVII-120) ba ğlardım(XLV-3) vurırlardı(XLIII-60) getırırse(LXVII-11) bıra lmı şdım(XLII-73) dinlerdı (XLII-82) gelmezdı(LXVII-102)

çı lıyadı l(XLIV-1) gelmezdı(LII-19) geçırırdı(LXVII-60)

2.3.2.2.Rivayet : Bölgemiz a ğzında rivayet çekimi hik ye gibi sıklıkla kullanılır. Bazen kök ses dü şer ve kalıpla şır.

ölece lmı ş(IV-63) g dlolarmı ş (VII-2)

gdzolarmı ş(VII-34) s ayolarmı ş(VIII-29)

2.3.2.3. Şart : Bölgemiz a ğzında şart çekimi yazı dilindeki gibidir. kesersen (IX-49) alırsan(X-23) getırırsen(I-15) görmı şse(V-69) gösterorsa(VII-14) seslenirse(IV-91) olırsa(VI-16) eTmı şsel(VII-38) tökersen(VII-42) gelirse(VII-51) getirmezse(VII-113)

2.4.Yardımcı Fiiller

2.4.1. İsimlere Gelen Yardımcı Fiiller Yöre a ğzında yardımcı fiil olarak; etmek, olmak yardımcı fiillerinin kullanıldı ğı görülmektedir. fet etTiler(XLIX-74) emreTdı(LXIII-13)

109

zanneTmı ş(LXIV-36) şikayet etmedi(LVIII-9) affeddirim(LXIV-34) gabıl eTmem(LXIV-28) 2.4.2.Fiillere Gelen Yardımcı Fiiller Dilimizde fiillere bil-, ver-, dur-, yaz- gibi yardımcı fiiller eklenerek süreklilik, yeterlilik, yakla şma, tezlik anlamı ta şıyan kurallı birle şik eylemler yapılır. gel dmo l(VI-5) anlayamazsın(V-11) olabilir mi(IV-36) göremezsın(XIL-52) açabilen(VI-31) anlayabilirsin(VII-16) virevireydi (XVIII-172)

2.5.Ek fiil İsimlere gelerek onları fiille ştirmektedir. er mek şeklinde Eski Türkçede kullanılan imek-fiili bölgemiz a ğzında da yazı dilindekine uygun kullanılır. 2.5.1.Geniş zaman: gibiyim (I-56) köyındeyim (LIV-1) böyıgım (XLIII-116) seyirciyim (XXX-66) mara ğlıyım (XXXII-63) Olumsuzu da de ğil kelimesi ile yapılır. annem de ğilsin (L-6) dle de ğil (XLIII -117) ğocam de ğilsin(VII- 106)

2.5.2.Ö ğrenilen Geçmi ş Zaman vali imi ş(XXXII- 18) gasapmı ş(III-16) günahmı ş(II-1) şeymi ş(VI-22) böyıgmı şsın(XLI- 106) gayıpmı ş(IV- 94) 2.5.3.Görülen Geçmi ş Zaman Bişiydim (XLIII- 113) kibiydi (XLIII- 135) zamandı (XLIII- 160) Bizimdi (XLIV -34) güzeldi (XLII- 28) rampa idi (XLIV-11) bağ idi (XLIV- 33) babamdı (VII- 95) dolıdi (XLV -11)

2.5.4.Ek Eylemin Zarf –Fiili konu şmadayken (IV- 67) bo ğımken (IV -110)

110

3. SIFAT Varlıkları niteleyen veya onları belirten kelimelerdir. İsimleri niteleyen ve belirten bu kelimeler bölgemiz a ğzında yazı dilinden pek farklılık göstermez.

3.1.Niteleme Sıfatları Varlıkların rengini durumunu biçimini bildiren sıfatlardır bu sıfatlar bölgemiz ağzında ses de ğişikli ği dı şında farklılık göstermez. Bu ses de ğişikli ğine u ğramı ş sıfatların bazılarını buraya almayı uygun gördük.

gara me lmud (XLIII-35) çetin b m yerin ğızı (XLIV-31)

gevende hamo (XLIII-155) ar la ğapı (LIV-66) tamatisli küfe (XX-30) cılız aTlar (XX-30) yağız at (XX-77) yüce da ğ XX-86)

3.2.Belirtme Sıfatları Varlıkları sayı, i şaret, soru yoluyla belirleyen sıfatlardır.

3.2.1.Sayı Sıfatları : İsimlerden önce gelerke onları sayı yönünden tamamlayan sıfatlardır. İnceleme bölgemizde asıl sayı sıfatları, sıra sayı sıfatları, kesir sayı sıfatları olmak üzere üç çe şit sayı sıfatı örneklerine rastlamaktayız. 3.2.1.1.Asıl Sayı Sıfatları:

üç tane (I-2) iki tane (II-1) gır l dene (XX-57)

gır l gün (I-58) dört aya ğı (XLIII-18) otız do ğğ ız aTlı (XX-67) iki ya şında(XX-106) yeddi çocı ğım(XXIII-20)

3.2.1.2. Sıra Sayı Sıfatları : ikinci söz (XIX-39) üçüncü gaT (XIV-16)

3.2.1.3: Üle ştirme Sayı Sıfatları: birer ma ğaza(VI-59) iki şer üçer vidon (LXVII-3)

111

3.2.1.4 Kesir Sayı Sıfatı yüzde elli i şsiz (LVI-30)

3.2.2. İş aret Sıfatları : Varlıkları i şaret ederek belirten sıfatlardır. bu herif (III-1) bu adam XXII-6) bu gar ğaşaya(XX-34) öbır bacısına(III-24) bu seviyeye (XXII-14) bele adamlar (XXI-64) o zaman (XX-140) o ça ğda (XX-127) şu durumlar (XIX-29)

3.2.3.Belirsizlik Sıfatları : İsimleri kesinlik belirtmeksizin belirten sıfatlardır. bir yer (LV.- 16) felan kimse(IV- 13) bazı şeylerden (XXXII- 40) filan bahçede (VI- 37) başga ses (II -64)

3.2.4.Soru Sıfatları : İsimleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. ğa ç do ğım (XXX-19) nasıl bir yer (LV-16) hangi taraftasınız (IX-29)

4.ZAM İR Bir ki şiyi ya da nesneyi kar şılayacak onun yerini tutan kelimelere zamir denmektedir. Bölgemiz a ğzında zamirlerin kullanımı yazı dilinden faklı de ğildir; ancak ses farklılıkları görülür. 4.1. Şahıs Zamirleri : Ki şi isimlerinin yerine kullanılan zamirlerdir. Altı tane şahıs zamir kullanılmaktadır. I. Tekil Şahıs Zamiri: “ben” şeklinde kullanılan bu zamire gelen ekler genellikle kalınla şmaktadır. benım (I- 51) benı(II- 78) Yönelme eki geldi ğinde de ğişime u ğrar bana (I- 54) baa(LXVII- 155) II. Tekil Şahıs Zamiri: Bölgemiz a ğzında sen şeklinde kullanılır. Bazı eklerin ulamasında kalınla şma gözükür. senı(I. 16) senın(VII- 25) Bu şahısta e yönelme hali ekini aldı ğında “n” ünsüzü düşmektedir.

112

saa(V-61) III. Tekil Şahıs Zamiri: Kullanım şekli o’dur. O zamirine ek geldi ğinde bazı fonetik de ğişmeler olur. Genelde düz-dar ünlü olarak belirtme hal eki ulanmaktadır. onı(VII-41) ona(VII-21) onınla(VII-61) I. Ço ğul Şahıs zamiri yazı dilinden fark göstermez. bizim(L-15) bize (XIX- 28) ll. Ço ğul Şahıs Zamiri: siz şahıs zamiri olarak kullanılır. Yazı dilinden faklılık göstermez. sizin (l.10) sizden (V- 16) sizi (VI-52) lll . Ço ğul Şahıs Zamiri: Yazı dilinden faklılık göstermez. onları (V-25) onların (VI-65) onnarı (VI-54)

Şahıs zamirlerinin isim h l ekleriyle çekimlenmesi:

Şahıs Yön. Bul. Ayr. Bel. Tam. Eşt. Vasıta Zamirleri ben Bana Bende Benden Beni Benim Bence Benle

Baa Benden

Sen Sana Sende, Senden Seni Senin Sence Senden

Saa Senı Senle

O Ona Onda Ondan Onı/ Onu Onun Onca Ondan

Onın Onla

Biz Bize Bizde Bizden Bizi Bizim Bizce Bizden

Bizle

Siz Bize Sizde Sizden Sizi Sizin Sizce Sizden

Sizle

113

Onlar Onlara Onlarda Onlardan Onları Onların Onlarca Onlardan

Onnara Onnarda Onnardan Onnarı Onnarın Onnarca Onnardan

Onlarla

Dönü şlülük Zamiri: Bölgemiz a ğzında dönü şlülük zamiri kendi, gend ¨ gibi şekillerde kar şımıza çıkar.

gend ¨nden (XLlll- 139) gendne (X LVI-. 10) kend ¨n (XVII-.21)

Dönü şlülük zamirinin çekimi şöyledir:

gend ¨m kendim

gend ¨m kendin

gend ¨s¨ / gendiyi kendisi

gend ¨mız kendimız

gend ¨ler ¨ kendileri

Aynı zaman da kendi/gend ¨ dönü şlülük zamirinin bölgemiz a ğzında de ğişik kullanımı vardır.

gend ¨ gend ¨ne (III-5) san sana (metin dı şı derleme ) banbana (metin dı şı derleme )

114

4.2. İş aret zamirleri: Varlıkları, genellikle adlarını söylemeden gösteren kelimelerdir. İş aret zamirlerinin çekimi şöyledir:

İş aret Yön. Bul. Ayr. Bel. Tam. Vasıta Zamirleri bu buna bunda bundan bunu bunun benle

bunı bunın

şu şuna şunda şundan şunu şunun şunla

şunı şunın

O ona onda ondan onı/ onu onın onla

onun

Bunlar bunlara bunlarda bunlardan bunları bunların bunlarla

Şunlar şunlara şunlarda şunlardan şunları şunların şunlarala

Onlar onlara onlarda onlardan onları onların onlarla

buna (VII.87) şunu(LVI-34) ordan (I-11) bunnarı (I-42) budan (IV-114) şura (VII-87 bunı (IV-105) onı (I-23)

4.3.Belirsizlik Zamirleri : Bölgemiz a ğımızda belirsizlik zamirleri yazı dilindekilerle aynıdır. Ancak bazı fonetik de ğişimler görünmektedir.

115

birisi ( LX-17) herkes (LXV-56) bi şiyi (XI-15) birisinin (LXV-13) birini (IV-68) bazıları (LIX-52)

4.4.Soru zamirleri : İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Senın şuçun neydı (II-81) Selamı kime verdın (IV-14) ey ben-i insan ne yazon (V-4) gız sen nerde gezon (IV-107) gocan nerde (V-34) bilon mı bunnar kim? (VII-93) yavrılarım nerden geçtınız? (IX-28)

5. ZARF

Zarf fiillerin, fiilimsilerin sıfatların ya da görev olarak aynı olan kelimelerin anlamlarını yer-yön,zaman durum, miktar soru yönünden belirleyen kelime türüdür. Bölgemiz a ğzında zarflar kullanım olarak çok fazla faklılık göstermez. 5.1.Yer-yön Zarfı : Eylemin yapılı ş yerini veya yönünü belirten zarf çe şididir. “İsmin ayrılma, bulunma, yönelme h llerin almı ş kelimelerle fiilin anlamını tamamlamak üzere kurulan di ğer açıklayıcı kelime ya da kelime grupları da ve zarfı olarak görev yapar”65 aşağı (XLVI-200) burya (LXVII-146) içeri (LXVII-109) yukarı (LXVII-177) orya (LXVII-135) dışarı (III.60)

5.2.Durum Zarfları : Hareketin ne durumda yapıldı ğını belirten zarflardır. beğleye be ğleye (LXVII-154) ğaça ğaça (LXVII-192) gürrüdene (VII-76) gürıledıyerek (VII-68) belelikle (IX-5) bele (XLI-80)

65 Muki SA ĞIR, age. s.148

116

yerı şe yerı şe (XLI-82) usılcana(XIV-51) geze geze (V-1) pırıl pırıl(LV-26)

5.3.Azlık Çokluk Zarfı: Sıfatları, fiilleri ve kendi türünden kelimeleri azlık ve çokluk bakımından kısan ya da güçlendiren kelimelerdir. birez (XLIV-59) epeyyi (V-42) doyınca (III-33) acı(XIV-19)

5.4.Zaman Zarfları : Fiilleri zaman yönünden tamamlayan zarflardır. Geçmi ş, şimdiki ve gelecek zaman kavramlarında bir sınırlama getirir ve süre koyar. bu gece (VI-24) hindi (II-77) sabahnan (XVII-105) şimdi(LXV-135) yarın (XLVI-69) sabah erkenden (XLIV-2) yazın (XLIV-12) ikindi (XLIV-24) kı şın (XLV-5)

ulenden sonra(XLIV-36) böyın (IV-91) ah şamleyin (IV-93)

5.5.Soru Zarf ı: Fiilleri soru yönünden tamamlayan zarflardır. Soru zarfları bölgemiz a ğzında yazı dilindeki gibidir. Ancak fonetik de ğişiklikler gözlenir. Soru zarflarında Azeri Türkçesinden neçe? kelimesinin inceleme bölgemizde de, kullanıldı ğını görmekteyiz.

niye odın yalim? (III-11) ne dåt r içeri gidip gelen (V-10) niye götürmüyorsunuz(XLIV-4) niye otıronız(V-10)

ne gez msin (XLIX-45) nasıl ede l (IX-34)

ndçe olırsa (XIV-34)

6 .EDATLAR: Tek ba şına anlamları olmayan yalnızca gramer görevleri olan kelimelerdir. Kelime, kelime gruplarının ve cümlelerin kullanılı şlarına ve ifade kabiliyetlerine yardımcı kelimelerdir.

117

6.I. Ünleme Edatları Bu tür edatlar; sevinç, öfke, keder, nefret, heyecan co şkunluk gibi ruh hallerini, tabiat seslerini, ifade eden kelimelerdir. Ünlem Edatlarını be ş gurupta incelememiz mümkündür:

1 .Ünlemler Ansızın meydana gelen şaşma, korku, sevinme, kızma gibi duygularla tabiat seslerini ifade eden ünlemlerdir.

pnr (I-1) yav (I-5) şarp (I-22) h a (I-26)

ee (I-27) ohooo (I-33) b mm (III-10) 2 .Seslenme Edatları : Hitap, ça ğırma edatlarıdır. anm (II-9) aney (II-21) hele (II-48)

hadı (II-37) hadıyın (I-7) kele (II-52)

3 Sorma edatı: Sorma ifade eden soru için kullanılan edattır.

mı soru edatı: Ek halindeki edattır:ancak kendinden önceki kelimelerle biti şik imlası olmayan bir edattır. Bölgemin a ğzında ünlü uyumları dı şında farklılık göstermez.

ze lmet olmaz mı (I-42) heste mısın ne? (IV-42) hásTa yer mı? (IV-65)

4. Gösterme Edatları : Bir şeyin konumu belirtmeyi amaçlayan edatlardır. aha (V-63) ahan (XLIV-14) i şte (LIV-31) eşde (XXXII-40)

5.Cevap Edatları : Tastik veya red ifade eden edatlardır.

peki (I-21) ha (XLII-72) t ab tabi(XLIII-135)

helbet (XVIII-72) he(XLIII-89) yol (XLIII-110)

118

tamam (XIV-23) evet (V-40)

6.2.Ba ğlama Edatları : Kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri anlam ya da şekil yönünde bağlayan edatlardır. yalanız (XIX-8) hatda (LII-54) e ğer (LXVII- 101) zata(zaten) (LXV.12) ege”eger”(LXVII-27) madem (VII-79) fağat (LVI.15) hema (LXV-27) amma (XXXII- 8) eğ (XXXII-184) çünkü (XXXII-27) hama (XXXVI-5) bilahare (LX-10)

6.3.Son Çekim Edatları: kepçeynen (XLIV-49) zordan (XLIX-71) bu ğdayla (XLIV- 13) piçahla (XL-26) zorna (LXV-16) o ğlıynan (XLVI-17) tabançaynan (LXI-57) İle edatı bölgemiz a ğzında çok kullanılan bir edattır. Bu edat bölge a ğzında –ınan/-inen, -nen-nan şeklinde de görülmektedir. ben kibi(XLIII- 66) keklik gibi (XVII-24) kör gibi (XLIII- 78) çıhacah gibin(XV-111)

Bölgemizde gibi edatı benzetme, kar şıla ştırma anlamında kullanılan bir edattır. Özellikle Gerger a ğzında sedasızla şarak ” kibi” şeklinde kullanıldı ğı gözlenmektedir. Merkez a ğzında “n” eklenerek gibin şeklinde de kullanılır. kadar edatı bölgemiz a ğzında genelde sedala şmı ştır. Anlatıma, kar şıla ştırma, ölçü, benzerlik, nitelik anlamları katmaktadır. Genellikle ünlülerinde incelme temayülü gözlenir.

şurya geder(LXVII-97) gurtılana g ader (VII-106)

ah şama geder(LXII-92) o g ader(XVI.5)

119

Aynı zamanda “Tenı” “denı” kelimeleri bölgemiz a ğzında “kadar” anlamında kullanılır.

verdı ğı Te rı (verdi ği kadar) (I -27) Bölgemizde a ğzında eçen, kadar anlamında kullanılmaktadır. on gün eçen (XII-12) biçene eçen(XXI- 41) Ara ştırma alanımızda diyin, deyin

geldi ğiÃ çün (XV-40)

oldı ğımÃ çün (XV-116)

onın Ã çün (XXXII-203)

CÜMLE B İLG İSİ (SENTAKS)

1.Kelime Grupları

Tek kelimenin kar şılayamadı ğı nesneleri ve hareketleri kar şılayan birden fazla kelimeden olu şmu ş dil birlikleridir. Bu gruplar tek bir kelime gibi i şlev görürler ve tıpkı isimler gibi çekime girerler. Sonlarına getirilen i şletme eki bütün gurubu kapsar. Bu guruplarda bir asıl bir de yardımcı unsur bulunmaktadır. Bu guruplarda yardımcı unsur önce gelir; daha sonra asıl unsur gelir.

66 Zeynep Korkmaz , Türkiye Türkçesi Grameri , TDK. Yay. Ankara 2003 s.10091

120

1.1.Tekrarlar Aynı cinsten iki kelimenin ardı sıra gelmesiyle kurulan kelime guruplarıdır. a)Aynen Tekrarlar yorgın yorgın (III -7) pırıl pırıl (V-26) hatır hatır(IX- 25) vere verek (IV-40) gide gide (V-49) hı ş hı ş (IX-38) tombıl tombıl (X-8) dilk dilk (XIV-54) pis pis (XV-132) b) E ş Anlamlı Tekrarlar çapıt çupıT (V-16) çulı çapıdı (XV-48)

gáleye gasaya(VI-1) ufa l tefe ğ(LVII -50) c) Zıt Anlamlı Tekrarlar sa ğa sola (XXXII-120) aşağı yukarı (XLII-13)

ç) İlaveli Tekrarlar: yolı molı(LXV-85) oynıye moynıye (XLIII-144)

cip mip(LXV-164) oğla l mo ğla l (LIX-40) çüt müt(XX-27) tören mören(LIII-6) deflı meflı (LIII-6) tahta mahtadır(XLII-39)

1.2. Ba ğlama Grubu : Eş ögeleri ve onları ba ğlayan ba ğlaçlardan olu şur. birinci ayın ya da biri ya ikisi (XLVI-3) pisgüyüTden lo ğğ ım (XLII-9) bm küpeyle b m altın (XLVII-12) hıngirden pıngire (L-6) ne o benı ne ben onla (LVI-73)

1.3. Sıfat Tamlamaları : Tamlayanın da tamlananın da ek almadı ğı tamlayanı tamlananı niteledi ği kelime grubudur.

ar la gapıya (LVII-66) es ği şdler (LVII-67) beyaz araba (LVL-28) gırmızı ine ği (LVII-28)

121

1.4. İsim Tamlamaları : İki ismin bir araya gelerek anlam yönünden birbirlerini tamamlaması sonucu olu şan söz gruplarıdır. pirincin üsTüne (LVII-22) gadının eli (LIX-14) aile geni şli ği (LVII-16) adamın evınde (LIX-231) erkek elbisesi (LVII-32) duarın dibi (LXII-18)

1.5 Edat Grubu : Bir isimle bir edatın birle şmesi sonucunda olu şur . gördı ğım gader (LVII-24) senin gibi (LVII-32)

aldı dan s tr a (LVII-299 aldı ğı için (XV-116)

1.6. Ünvan Grubu : İsim ve onu izleyen bir ünvandan olu şur. müslım a ğa (LVIII-34) bedir a ğa (XXXII-118) mısdafa bey (XX-41)

1.7. Sıfat-Fiil Grubu : Sıfat eki almı ş bir fiil ile ona ba ğlı ögelerden olu şur.

övılecek seray (XXX-11) goyaca l yer(XI-10) gösderılecek çok güzel eser (XXXII-19) dü ğünde çalan o ğlan(II-57)

1.8. Zarf-Fiil Grubu : Zarf-fiil eki almı ş bir fiille ona ba ğlı öğelerden olu şan kelime gruplarıdır.

eT olara l (LVII-53) teze ğ meze ğ topluyorlarken (XXXII-73) söz bitmeden (XIV- 10) gaça gaça (XVIII-179)

1.9. İsim-Fiil Grubu : İsim eki almı ş bir fiil ile ona ba ğlı ö ğelerden olu şur.

süT sa ğmaya (LVIII-1) ğız isdemeye (LVII-7) görü şe davet (XIX-29) evlenmek (XXXII-75) böyıme (LXII-1)

122

1.10. Ünlem Grupları : Bir ünlem ve bir isim veya isim grubundan olu şur. yav vezırım (V-31) ey ben-i insan (V-4) ohoo (IV-19) bii bacım (III-63)

b m kele (II.52)

1.11. Sayı Grubu : Aralarında toplama ili şkisi bulunan iki saıdan olu şur. iki yüz dene (LV-9) iki yüz elli kilo(LVI-26) altı yüz ğişi (XLVII-14) doğuz yüz ğişi (XLVII-17)

2. Cümleler Cümle; bir fikri, bir duyguyu, bir dü şünceyi hareketi bir olayı tam olarak anlatan bir yargı bildiren sözcük gruplarıdır. Cümlelerde asıl unsur yüklemdir. Bunlar isim soylu oldu ğu gibi fiil soylu da olabilir. Adıyaman a ğzında a ğız özelikleri ta şıyan cümleleri şöyle ifade edebiliriz:

2.1.Yapılarına Göre Cümleler:

2.1.1.Basit Cümle : Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümleler yapı bakımından basit cümledir. Basit cümleyi belirleyen tek yüklemin, tek yargının bulunmasıdır. Yüklem dı şındaki di ğer ögelerin sayısı önemli de ğildir. Basit cümleler hem isim hem fiil cümlesi olabilir. Türkçede cümleler genellikle basit yapılıdır: Bu konuda Leyla Karahan şöyle demektedir.“Yapısındaisim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümle basit cümledir.” 67 bm gün örTmeden çatıyı endırmı şdı (XLIII-10) ben o zaman samsat’da de ğildim (LVII-1) ben kimseye söylemeyecem (LXIII-20)

67 Leylâ KARAHAN, Türkçede Söz Dizimi -Cümle Tahlilleri - Akça ğ Yay. Ankara 1999 s.61

123

2.1.2.Birle şik Cümle: İçinde birden fazla yargının bulundu ğu cümleler, birle şik cümledir. Bu yapıdaki cümlelerde esas yargıyı üzerinde bulunduran bir temel cümle ve bu temel cümleyi çe şitli yönlerden tamamlayan yan cümleler bulunur.

2.1.2.1.Giri şik Birle şik Cümle : İçinde bir sıfat-fiil, zarf-fiil ya da isim-fiil grubunun bulundu ğu cümlelerdir.Tahir Nejat Gencan bu konuda : “Temel önermeye özne, nesene tümleç olan ya da bu ö ğelerden birini tümleyen birle şik tümcelere giri şik tümce denilir.” demi ştir. 68 Ancak bu konuda de ğişik görü şler bulunmaktadır. Bu hususta kimi dilciler temel cümlenin dı şında bir yüklemin varlı ğı kabul etmezken kimi dilciler de bu yapıyı birle şik bir yapı olarak kabul etmektedir. diyince ses etmedi (XLIII-142) senın dedi ğin g ezeye geldı ğım zamandı (XLI-129) bizim arazinin içinde şindi şehrın guruldı ğı yer ba ğ di (XLII-33) pe şine dü şenın eya ğına deydı (XLVII-47)

2.1.2.2.ki’li Birle şik Cümle: ki ba ğlacıyla kurulmu ş cümlelerdir. “Bu cümle yapısı Türkçe cümle yapısına uygun olmamasına ra ğmen Farsçanın etkisi ile cümle yapımıza girmi ştir.”69 Farsçadan dilimize giren ki ba ğlama edatıyla yapılan birle şik cümledir. Ki edatı, çekimli bir fiilden sonra gelince ba ğlama edatı olur. Bu cümlelerde ki edatına kadar olan kısım asıl unsur; ki edatından sonraki unsur yardımcı unsurdur.Yani temel cümle ile yan cümle yer de ğiştirmi ştir. gaveci demi ş ki bu gece erkek gecesi (LVIII-14) demi şler ki bu gece herkes birni öldırecek (LVI-14) içinde dir ki sen benim gızımsın (LIX-9) elif geldı ği babam o durmda (LXIII-36)

2.1.2.3. İç-İçe Birle şik Cümle : Bir cümlenin herhangi bir görevle ba şka bir cümlenin içine girmesiyle olu şan cümledir. “Ba şka birine ait olan cümleyi

68 Tahir Nejat GENCAN, Dilbilgisi, Ayraç Yayınevi, Ankara 2001 s.156 69 Mustafa ALTUN, Türk Atsözleri Üzerine Sentatik bir İnceleme , Akademik Ara ştırmalar Dergisi (Journal of Academic Studies) Mayıs-Temmuz 2004 S.21, s.79-91

124

aktarmak için kullanılır.” 70 “Bu yapıda ana cümlenin yüklemi genellikle “de-, zannet-, san-, bil-, gör-, farzet-, dü şün-“ fiillerinin çekimli şeklidir.” 71 Araya giren cümle, temel cümledeki anlamı tamamlayan yardımcı cümle olarak nesne veya di ğer unsurlardan birinin parçası olur.Yani bir cümlenin di ğer bir cümle içerisinde oldu ğu ve yan cümlenin temel cümlenin bir ö ğesi durumunda oldu ğu cümlelerdir.

ali “ule cazılıl mı olır yav “dedı (XLVII-26) yaralı “sana ne oldı” der (LVIII-2) ğız da” niye ki” dior (LVIII-3)

2.1.2.4. Şart Cümlesi : İçinde şart kipi bulunan cümledir. Şart kipi, di ğer fiil çekimlerinden farklı olarak bitmi ş bir hareket göstermez, bir yargı ifade etmez. Bu sebeple şart kipiyle ba ğımsız bir cümle yapılamaz. Yani yan cümlesi şart eki –se/- sa ile kurulmu ş cümlelerdir.Bu cümle” bir ba şka cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme anlamlarıyla tamamlar” 72 gelmezse gidiyor vuruyor (LVI-26) sen benım namısıma to arsan benı çıharma (LIX-8) sölersen iyle şirsin (LIX-36) kim gelirse bize haber verın (LVIII-28)

2.2.Yüklemin Türüne Göre Cümleler

2.2.1. İsim Cümlesi : Yüklemi isim soylu olan cümlelerdir. Bu cümlelerde isim olan sözcük ek eylem yardımı ile yüklemle şir. biri ni şannıyalı (LXV-22) şu an da bütün bir millet geysıdan hep dı şarıdadır (XVI-1) zata herkesın motor vardı (LXIIV-11) demırın ucı sivriydi bembeyazdı (LXVII-71)

70 Recep TOPARLI, Turan KARTA Ş, Hnifi VURAL, Türk Dili , Seyran Yay. Svas 1994, s.109 71 Leyl KARAHAN , age. s .63 72 Leyl KARAHAN , age. s .61

125

2.2.2.Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümle, yükleminin türüne göre fiil cümlesidir. Her türlü hareket, i ş, olu ş fiil cümleleriyle kar şılandı ğı için fiil cümleleri isim cümlelerine göre daha çok kullanılır. ben ters yola girdim (LXVII-244) kahTadan su gelirdı (LXVI-1) gusıra bahme (LXVII-246)

2.3.Anlamına Göre Cümleler

2.3.1.Olumlu Cümle: İçinde olumsuzluk anlamı olmayan cümlelerdir. bu gızlardan brinin bi gün mısafırı varmı ş(III-4) valla senin de hünerin eyi bi şeymi ş(VI-21) tükenden kildanı sırtına verırdı (XV-21) ebeler hem şiriyeler geldi (XIX-6) 2.3.2.Olumsuz Cümle : Yargının gerçekle şmedi ği ya da gerçekle şmeyece ği anlamı olan cümlelerdir. Leyl Karahan “-ma,-me olumsuzluk eki, de ğil edatı yok ismi cümleyi olumsuz yapan unsurlardır.” 73 bilgisini vermektedir. herıf heç seslenmemi ş (III-12) ikimiz de seslenmo (IV-90) şimdi bm ğarının çoçı ğı olmıyo (XIX-2) bunın önınden gurtılamazıl (XX-66) 2.3.3.Soru Cümlesi : Herhangi bir şeyi ö ğrenmek için soru unsurlarıyla kurulan cümleler, soru cümlesidir. Soru cümleleri genellikle, soru eki mı (mi, mu, mü) ile yapılır. Ayrıca hani, hangi, kim, kaç, nasıl, ne, neden, niçin gibi soru kelimeleriyle de soru cümleleri kurulur. Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir. “Aslında soru cümleleri bir cevap isteyen, kar şıl ğında bir cevabı gerektiren cümlelerdir”.74 bumbarı bi şirdin mi?(III-8) selamı kime verdin (IV-15) hoca hanı bacımız (IV-96)

73 Leyl KARAHAN , age. s .71

74 Recep TOPARLI, Turan KARTA Ş, Hanifi VURAL, age , s.112

126

ey ben-i insan ne yazon (V-4) 2.3.4.Ünlem Cümlesi : Öfke,sevinç,tela ş …vb anlamı ta şıyan cümlelerdir. hele durın argada şlar(VI-24) hele gel gel(II-24) bmm bacım senın suçın varmı ş (III-60)

127

SONUÇ

Adıyaman-Merkez, K hta, Samsat ve Gerger yöresinin tarihi, co ğrafi ve etnik yapısını giri ş kısmında kısaca gözden geçirmi ştik. Ses bilgisi, şekil bilgisi ve cümle yapısı yönünden inceledi ğimiz bölge a ğzında şu sonuçlara vardık: 1-Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresi a ğızlarında yazı dilinde bulunan ve genel Türkçe ile ortak olan a, e, ı, i, o, ö, u, ü, temel ünlüleri ile çe şitli etkilerle olu şmu ş ve bo ğumlanma nitelikleri de ğişmi ş ünlüler vardır.Bu ünlüler; Ñ,

â, ¿, g,, ¨ , ú, üº, , ¥, ¤ , ò ünlüleridir. Özellikle K hta ve Samsat’ın bazı bölümlerinde ¤, ¥, , üº ünlüleri yaygındır.

ç¥cı ğa (XL-36) k¤y(XL-20) sların(XL-21) sü ºnneT(XL-15)

2-Bölge a ğzında birincil ve ikincil ünlü uzunluklarına da rastlanmaktadır.

buyın “bugün” (IV.91) ndçeye “ne kadara” (XIV.31)

uyeleri “üveyleri” (IX-2) k dfını”keyfini”(XXII-15) 3-Adıyaman-Merkez, Kâhta, Gerger ve Samsat yörelerinde ünlü uyumunun bazı sebeplerden dolayı bozuldu ğu görülmektedir. Ancak Samsat yöresinde bu uyumun daha çok bozuldu ğu görülür. manzere”manzara” (LXVII.49) heyvanlar“hayvanlar” (LXVII.61) geysıya”kaysıya” (LXVI.16) terafa tarafa”(LXVII.64) 4-Bölgede genellikle ünlü daralması en önde gelen ses olayıdır. çu ğır (XX-13) ulı (XX-143) g¤zımı(XXXII-22) k¥yıyorız(XXXI-2)

5-Genellikle ekler kalınla şma temayülü gösterir.

el ¨nı(II-17) geldım(II-30) 6-Yalın ya da ekler ile geni şletilmi ş kelimelerin iç seslerinde ve ünlüler arasında bulunan y, v, ğ, h ünsüzleri eriyip kaybolduklarında ayrı hecelere ait iken aradaki ünsüzün kaybolması ile yan yana gelmi ş olan ünlüler, tek bir nefes baskısı

128

altında bir araya gelmesiyle ikiz ünlüler ortaya çıkar. İkiz ünlüler bölgemiz a ğzında sıklıkla görülen ses olaylarındandır.

çǔala “çuvala” (XLIII-137) ddål (XLIV-32)

s [bın “sahibin” (XLII-41)

7-Bölgemiz a ğzında ünlü türemesine sıklıkla rastlanmaz. Ancak belirli örneklerde kar şımıza çıkar. irehen (XVII-49) ara ğı (Metin dı şı derleme) yalanız (XIX-8) 8-Bölgemiz a ğzında çokça görülen bir ses olayı da ünlü dü şmesidir. Hece kurulu şları, telafuz, ulama, hızlı konu şma gibi nedenlerden dolayı ünlü dü şmesi görülür.

oldı ğım çun (XX-158) ntldıysa (LXVII-180)

nddim (XIV-12) gtmtanım”komutanım” (XXXIII-7) eya ğın “aya ğını”(LXVII-141)

9-Bölge a ğzında ğ, l, r,, & , /, ), P, <, P, 5 , T, K, I , Ç, K, ; ünsüzleri bulunur .

ğave(LXI-6) kö şğı (LXVII-3) iızlar(I-14)

ğuş(VII-5) &oyınımız (III-70) /alı ştım (XXI-6)

10- Bölge a ğzında ünsüz de ğişimine sıklıkla rastlanır. Bunların ba şlıcaları şunlardır: k> de ğişiminde, de ğişim yönündedir.

verdi lten(IV-3) yu larki(V-25) t-d de ğişimi kelime ba şında sıklıkla görülen bir de ğişmedir. dav şanı (XIII-1) da şırdıh (LII-25) dapmı ş (XLIX-5) Bölgemiz a ğzında k> ğ de ğişimi “ ğ” yönünde kendini gösterir ve sıklıkla kullanılır. yo ğ (XXXV-10) fe ğat (1-57) p>b de ğişimi, daha çok ilk seste görülen bu de ğişim bölgemiz a ğzında kar şımıza çoklukla çıkar.

129

bi şiriyorsın (LXI-6) bazarda (XVII.2)

11-Bölgemiz a ğzında ünsüz uyumu pek sa ğlam olmamakla beraber daha çok tonlula şma yönünde dikkati çekmektedir. dü şdığı (XX-5) ga şdı (XXXVI-9) 12-Bölgemiz a ğzında ünsüz ikizle şmesi olayı sıklıkla görülmektedir.

-m /mm amma (LXV-33) -z /-zz yazzıh (III-52)

-m /-mm hammır (XII-4) -b /-bb s abbah (XLIX-25) 13-Bölgemiz a ğzında ünsüz dü şmesi olayları bakımından çok çe şitli örnekler bulunmaktadır. Başta “y” ünsüzü olmak üzere ğ, h, r, l ünsüzlerinin dü ştü ğü örnekler bulunur.

kdfını “keyfini” (XXXII-15) pdnır”penir” (XXXV-16)

{sıfı “yusufu” (XXXII-135) çmf (XIX-42) 14-Ara ştırma alanımızda ünsüz türemesine sıklıkla rastlamaktayız.

se leT ( XLIV-11) nurfaya ( XLIII-177) pambuh ( XXIV-6) hevet (XVIII-19)

15-Şimdiki zaman eki –yo, -yor ve o şeklinde kar şımıza çıkar. Gerger yöresinde ise bu ek i/ iy’ e dönü şür. Merkez a ğzında şimdiki zaman eki “o” olarak görülmektedir.

yapıy m (XLII-31) apar mdim (XLIII-29) atıyorız (XXXI-1) yapıyoruz (XIX-33)

tdKlon (IV-58) dkok (XXVI-4)

16-Bölgenin a ğzında gelecek zaman eki, şimdiki zaman eki gibi en çok yapısal de ğişiklik gösteren eklerdendir.-ece, -ice, -ace, -aca, -aci, -ecek -acak şeklinde kar şımıza çıkmaktadır.

kazan acim (II-44) gonu şacim (II-24)

çalı şacim (II -44) ol acim (XIX-57)

130

17- İstek kipi bölgemiz a ğzında yazı dilinden faklılık göstermektedir. Ünlüyle biten fiil tabanlarına “y “ünsuzüyle birlikte şahıs ekinin ünlüsü de dü şmü ş ve –im şekinde kullanılm ştır..

y apim (XIX-59) ç nhim (II-16) g mdim (II-55) 18- Şart kipi bölgemiz a ğzında farklılık göstermez. Ço ğul birinci şahısta

k> l de ğişimi vardır.

gelirse (II-56) seslenmese l (XXXII-125) dövsem (III-32) 19- Öğrenilen geçmi ş zaman bölgemiz a ğzında yazı dilindeki gibidir. Ancak kalınlık-incelik uyumuna ve düzlük- yuvarlak uyumuna uymadı ğı durumlar da gözlenir. gitmi ş (II-17) çe ğmi ş III-46) yo ğırdım (III-54) 20-Yazı dilinden farklılık göstermeyen görülen geçmi ş zamanın eki d’li ve t’li şekilleri kullanılmaktadır.

gitTim (II-14) sığındım (VIII-6) usanmı ştı l (VI-58)

21- Zarf-fiiller, sıfat-fiiller bölgemizde yazı dilinden farklılık göstermez.

olrken (XX-145) galdırarak (XLIII-76) bitmeden (XLV-11) edip(XIX-35) Sıfat-fiillerde eklerin bazıları ses olaylarına u ğramı ştır.

dedı lın kibi (XLIII-103) d¥ğrultacak(XXXI-208)

çı laran (XII-3) 22-Zamirler yazı dilindeki gibi kullanılır. Ancak bölgemiz a ğzında dönü şlülük zamiri kendi, gend ¨ gibi şekillerde kar şımıza çıkar.

gend ¨nden (XLlll- 139) gendne (X LVI-. 10) kend ¨n (XVII-.21) sizi (VI-52) onı(VII-41) Yukarıda sıraladığımız dil özelliklerine baktı ğımızda Adıyaman-Merkez, Khta, Gerger, Samsat yöresi a ğzında O ğuz-Türkmen, Kınk ve Av şar boylarının dil özelliklerini görmekteyiz.Özellikle” kelime ba şında kapalı ünlüsünün bulunması, bölge a ğzında uzun ünlülerin bazı kelimelerde devam etmesi, p

131

de ğişimin genellikle b yönünde olması” 75 O ğuz Türkmen; “k tonsuz damak sesinin tonlula şarak ’ye dönü şmesi, belirli ünsüzlerin etkisi ile ünlü incelmelerinin meydana gelmesi, şimdiki zaman ekinin -yor/-yo şeklinde kullanılması“76 da bölgemizde görülen Kınık boyunun dil özellikleridir. Özellikle “merkez a ğzında gelecek zaman ekinin birinci ve ikinci şahıs çekimlerinde hece kayna şması ve darlmaya u ğrayarak –cim/-cik şeklinde kullanılması, üçüncü şahıslarda -cak/-cek de ğil de –ca / -ce olarak kullanılması”77 , Gerger a ğzında şimdiki zaman ekinin -ıy/ -iy şeklinde kullanılması, sözcüklerin son sesindeki k’lerin gırtlak ee de Av şar boyunun dil özellikleri olarak ara ştırma sahamızda görülür. Görüldü ğü gibi ara ştırma alnımızda hakim olan dil özellikleri Av şar boyunun dil özellikleridir. İkinci ve üçüncü derecedeki dil özellikleri ise; O ğuz-Türkmen ve Kınık boyunun dil özellikleridir. Ünlü ve ünsüz dü şmeleri, bunlarda meydana gelen hece kayna şmalrı, bunlar sonucu meydana gelen ikincil uzunluklar, ünlü ve ünsüz arasındaki de ğişmeler bakımından Adıyaman-Merkez, K hta, Gerger, Samsat yöresi a ğzı di ğer Türkiye Türkçesi a ğızları ile benzerlik gösterir. Özellikle Gerger yöresinde kullanılan şimdiki zaman eki -ıy/-iy eki kullanım sahası olarak Diyarbakır, Malatya ve Gazi Antep a ğızlarıyla benzerlik gösteririken merkez a ğzında kullanılan –or şimdiki zaman ekine de “Halfeti, Birecik, Nizip, Manisa’nın Kula ve Ala şehir ilçeleri ile Kütahya’nın bazı yörelerinde rastlanır”. 78 Khta yöresinde görülen o> ¥, ö> ¤ de ğişimine de “Çamlıhe şmin ilçesi ile

Pazar ilçesine ba ğlı Hem şin buca ğı ve köyleri a ğızlarında rastlanır.” 79

75 Tuncer GÜLENSOY, age, s.126 76 Zeynep KORKMAZ, Anadolu A ğızlarının Etnik Yapı ile İli şkili Sorunu , TDAY Ankara 1971 s.26 77 Zeynep KORKMAZ. agm .s.28 78 Leyl KARAHAN, age. s.172-144 79 Leyl KARAHAN, age. s.108

132

MET İNLER

Anlatan : Nazife B İŞİ RİR (1925) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) 5 Konusu : Hik ye (Üç Karde ş) -I- ……………………………………

yemeg ¨n¨ de y hmi ş. y hmeg ¨ni yedi lTen s tr a dutmu ş ğend ¨n¨ b m láıa sarmı ş.

ortalı ğı gözeTleme ğe ba şlamı ş. bahmı ş ği üç tene ğuş geld ¨. pır aTladılar havızın

ba şına. üç dene ğız durdı. bunnar tüyler ¨n¨ çı lardılar. demi şler ği:

- bu y ėme ğimizden yenm ¨ş, buraya insano ğlı gelm ¨ş. biri demi ş:

5 - anam, burya kim gelece l yav? di ğeri :

- gelm ¨ş.

- hdıyın! e rı ata l. ze rbıl atmı şlar. biri demi ş ği: - bıssının orya gelmi ş. öbürü zar aTmı ş: - sen bilmedın, demi ş.

10 - bu sizin ordan gelm ¨ş, bizim orya do ğru gelm ¨ş ,di ğeri:

- sen de bilmed ¨n .

sıra güccügine gelm ¨ş. o da ze rb¨l¨n¨ aTmı ş. s tra da dem ¨ş:

- gelmi ş havızda çimmi ş, yemegimizi y hmı ş.

- çı l insano ğlı ğarnımıza şer ¨k olma. o ğlan h ásırdan çı lmı ş. otırmı şlar sohPet

15 eTmi şler. y ėm¨şler içmı şler. ğızlar demi ş ği:

- bizim b m áhTımız var. sen bu áhTımızı yerıne getırırsen h anımızı alırsan biz

senı alırı l. o ğlan: - olır, demı ş.

- álT nerde?

133

20 - demek menenT o ğlının yanında b m yerdeymı ş.orda b m ğuyı varmı ş.

- o zaman gelece lsın, demi şler. o ğlan :

- peki, dem ¨ş. bu o ğlan ėner guyıya. gndıg ¨nden b lor ği b m ğol şarP dedi.

adam ğolımı ş. onı alır ma ğaraya fırlaTır. şarP ba lar ği b m ğafa geldi. onı da

alır fırlaTır. şaP b m ġol daha gelir. onı da alır fırlaTır. şaP b m aya l gelır. onı da

25 alır fırlaTır. şaP b m yüz gelir onı da fırlaTır.b m tene adam geldı ğ¨nden ya lasına yapı şır. sarıldı ğından ğız:

- tamam, der. d dnor ki yiyitse ki la h . o ğlan bu ğızı allah’ın emrınden alır.

bunlar evl dnolar. eee allah’a g zrbanım allah verdigi Te §ı v dror. gün olur

devran d unor. padi şah “h le b m dı şarı çı ll” diyor. h anı ğızı da verdı y

30 ğendıne. o ğlan ğızı kona ğa göt ror. anam bacımsın d ½tr. ğona lTa besler ğızı.

bm lámam yapTıror. ondan s tr a ba şına b m beKÇı ğyor. kim gelır y znırsa

yimeg ¨nı de yiyece l bedava da gidece l.

- eee benden gyı pad ¨şah var mı? vezır:

- hooo p dı şahım b m memleketTe dle b m pad ½şah çı lmı ş ği dövlet ğuşı ba şına

35 ğonmı ş. padi şah: - e nasıl ği ğuş ? vezır:

- işTe dle. ba şına b m devlet ğuşı ğonmu ş. dle b m lámam yapTırmı ş.tekKe de

yaptırmı ş. gelen y gmeg ¨nı yiyor, g mdor banyosını y por. ondan sona de g mdor pdih şah :

40 - all dlese biz de gide l. oğlana b lor t nor ya g dlolar buyır! buyır! delekler

banyosını yaptırır. g uzzel y gmegını y gdıror. banyosını dtTıror. oğlan :

- bize bu gece mısafır olın. sōna vez ¨r kizir p d¨şah : - zehmet olmaz mı sana?

134

- yo l, ne ze lmeTı. buyrın gözüm üsTüne. yerınız var bunnarı lor, gutıror.

45 t·lan ğıza d myor:

- ba l babanı getırdım. seslenme ha! d myor y gmek pmşor. dem ¨ş:

- baban ne ğullanır? ney ¨ sever? ğız:

- işTe babam bu el le ğen ¨n¨, bu ıbrı ğı, bu peçetey ¨ ta şır. padih şah gelir ki àynı

ğendının el le ğeni àynı ğendının ırbı ·ı àbdesT alaca ğı lavlı. verilir yimeK

50 ygrler otırırlar, sohbeT ederler. o ğlan: - ee p dı şahım ne gördın ne geçırdın? dedı ğınden padı şah:

- sen benım pad ¨şah oldı ğımı nerden b mlon? oğlan :

- nasıl b mlmom ben sana dedim ki “yatın lan! pad ¨şahların pad ¨şahı versın”

dedi.sen beni cell T edece lTın camıya getT ¨m namaz ğılmaya benden uyden

55 ğarda şlarım çı lTı. ğarda şımı cell T etTın. ğızı da ba ra verdi r. ğıza der:

- hdı çı l. ğız gelır babasının elını öper. ğız: - baba, ben namdan do ğmu ş gibiyim. padı şah:

- dle mı? ğız:

- dle der. ğır l gün ğır l gece davıl çaldırırlar. ah o ğlım evlenırler.

60 y gr mçer mırazına geçerler. sen de mırazına geç.

135

Anlatan : Nazife B İŞİ RİR (1925) Derleme Yeri: Adıyaman ( Merkez) Konusu : Hik ye ( İki Karde ş)

- II -

bm varmı ş b m yo lmı ş allah’ın ğulı ço lmı ş, ço l demesı de günahmı ş. iki tene

ğarda ş varmı ş. biri lim, locamı ş. biri de berdo şmı ş. berdo ş demi ş ği: - ğarde şım ikimizin de ğarısı hamile benim ğızım olırsa b ben verırım, o ğlın olırsa da sen verirsin.

5 gün olmı ş zeman dönm ¨ş. locanın b m ğızı olmı ş. berdo şın da b m o ğlı olmı ş.

bunnar böyımı ş baba ¹iyit oldıhtan s tra bu berdo ş ölm ¨ş. zamanında da oğlana demi ş ği:”o ğlım sen emmının ğızına ni şanlısın sen onınla berdelsın” o ğlan

bm gün nasına demi ş ki: - ni…ni… nası: 10 - ney o ğlım? o ğlan :

- giT dmmımden ğızını bana isde. anası getmı ş . ğızı isdemeye fe ğır ya dutmı ş

ete ğine b m g raT sümüT ğtmı ş. bu avraT eve gelmı ş. devrısı gün olmı ş.

- ni gittin mi dmmımgile? nası:

- he, o ğlım gitTim dmmıngile. o ğlan: 15 - ni emmım ne dedi? anası:

- avradı ğtmadı yu ları ç him. ete ğime b m g raT sümüT ğtdı. o ğlan:

- ni sabah yine g gt. gine gitmi ş. bu sefer de ete ğine b m g raT bu ğlır goyar.g gne gelmı ş. o ğlan: - na getTın mı? na: 20 - he, getTım demı ş. o ğlan:

- aney dmmım ne dedi? na:

136

- oğlım emmının avradı bu seferde b m torba un verdı. o ğlan: - ana sen de de ki:

- un, bu ğlıra g dlmom. ben gidip ğa ynımdan gonu şcim. ben yimeye g dlmom 25 ğa ynımdan ğonı şmaya geldim.

- dlese ğa ynın yu larda g gT de görı ş. avraT yu ları ç lor g ālmı ş ğa ynının

yanına g gtmı ş, ğa ynının elinı öpmı ş. ğa ynı: - ğızım ho ş geldın, demı ş ho ş gördük diyerek avraT:

- bi ğusıra ba lma o ğlan beni s lor. ğızını o ğlıma vermıssın be şiğ kerTme

30 eTm mşsın. geldım ğızını isTemeye. ğayın:

- ggt o ğlını yanıma ça ğır .bu ğa dın getmı ş o ğlına demi ş ki:

- oğlım amcan seni ç ğıror o ğlan g dlor amcasının yanına amcasıyla ğonı şmaya

ba şlamı şlar. o ğlan: - buyır amca. amca:

35 - oğlım sen ğızımı msdon? o ğlan: - he amca. amca:

- hdı git tablada da b m at çek. h dı o ğlım b m gazanç et. evımın yamacında b m ev yap ki ğızımı sana ver m . o ğlan :

- peki, demı ş atı almı ş üsTüne binmi ş g gtmı ş allah ğulını z bTeyle del mni

40 deme. i şTe dle ánteb yolı gibi bir yere g gtmı ş. o ğlan ba lmı ş ğar şıdan bi atlı

gdlor. atlı:

- lec áhmeT nerye g mdon? ba l b m kere ordan ğafası ç lı şmor ismimi s ulor lec áhmeT:

- dmmım ğızını bana v dror. gidip çalı şcim para azan cim ki emmımın ğızını 45 lim.

- dle mı? o ğlan:

137

- eveT diyor.o ğlan b m adım tor. atlı: - kle gel! gel! o ğlan: - buyır diyor. atlı:

50 - aha şu ğciK heybe altını da al da g gT evlen. bu atlı d ztor ğendine b m ğcıK

heybe altın v dror. ba l şeytanı h …o ğlan ğendı ğendıne s ulenor.

- bm kele niye ben bunı öldırıp de böy mk heybeyi de almadım .ardından d ztor bu

adamı vurır öldürır .büyük heybeyi de alır yolın ortasında b m mezer ğzor.

oryada gumor. gömdı lTen s tra gider. iki heybeyle yola çı lar.

55 - dmmı ha g gtTım ğa zandım. gidim de ev y pim. emmi:

- ggt ev nnı yap o ğlım. yap ama filan yolda b m mezer var. gel bu gece barma ğını

kdsim duzla is tı b sim. bu gece yolın üsTündeki mezerın dibinde yaT. o

mezerden ne sada gelirse gel s ule ki ğızımı sana v drim. o sedayı d ²ğ²nde

çalan o ğlan ğendi ğendıne d myor “yav bu benim öldırdı ğım adamın mezerı”

60 çdkor gid r. amcası barma ğını k dsor duzla isoTu basar. gidor mezerın

ba şında tıror gece yarısı lor. b mi mnılTı ortalı ğı b sor b m mnilTı g dlor ki… bi

inilTi g dlor. diyor ki:

- ey on sekiz bin lemi yaratan sen benim mnti ğamımı ne zaman alaca lsın?

ba şğa b m ses gelir.

65 - oğlım on sekiz sene s tra görırsın. dmmı

- hdı o ğlım! g gt damını yap. o ğlan emmısının evının kar şısında bir damını

ypor ki…..ohoo …. ázaplar kizaPlar. adam d ztor ğızını verir gün olır devran

döner b m o ğlan olır b m o ğlan daha olır b m tene daha olır. bu adam ba lar ki artı l on sekiz sene dolmı ş.

138

70 - avraT g āl ğızının evıne g gT. avraTda b mşm d dmor ha h dı b m ğa t elbise, b m ğat

çorap her g gyece ğını götır. bunnarı g gysın gelsın avraT diyor.

- peki. g mdor ki ázaplar, kizaPlar üç tene de çocu ğı da orda. ğızına da d myor ki:

- ğızım baban senı isTor. ğızım barma ğının yüzigini dçen endırece lsın bu

getırdı ğım elbiseyi g gyınıp gelece lsın. memleketTedeki ça ğayı da

75 getırmeyece lsın üçünü de gaynanayın yanında ğoyaca lsın. ğız da ee d myor.

ne bile ğā lor g mdor. ğız getTı lden s tra sabahTan a lşam lor. ğız b dKlor

babam hindi g gT hindi get der diye ğız:

- na y gme ği yedi lTen s tra babam beni golvermez mi ki g mdem. nası:

- niye ğızım ğolvermeye evın de ğil mı? a lşam lor y gme ğlerini y myolar. ıı 80 ğız:

- baba, izin v dron mı gidm? baba:

- yo l ğızım bu gece benım yanımda yaT sabahTan giT ğızım. ğız:

- peki diyor o gece yarı g gce p ulınor mra ğla allah dosT ba şına verm gye. b m

irılti g dlor b m inilti g dlor. o bina altı üsTüne g dlor. sabah lor ğız diyor ki:

85 - babam der ki g āl ğızım evıne g gT çocı lların a ğlar. ğız :

- babam glvaltı ddor. izin v dror mı ki g mdem? baba:

- hdle ğızım evınıze ba l. ğız eve ba lTı ğınan l pbıdana l b yınor orda b m derya

çı lmı ş. ev de yo l bar l da yo l derya çı lmı ş. ğız bayındı lTan s tra yı ldıror babası:

90 - ğızım o allah’ ın verdıgıne gánaat etmedi d myor gedıne b m heybe verdı onı

verdı on sekiz sene s tra i şTe günı doldı. h áram geldı h áram da g gtTı. h dı ğızım seni can verdim can da aldım.

aha y myor mçor mırazına g dçor.

139

Anlatan : Nazife B İŞİ RİR (1925) Derleme Yeri: Adıyaman ( Merkez) Konusu : Masal (Be ş Bacı)

- III-

varmı ş yo lmı ş ço l s ulemesi de günahmı ş. b m adamın be ş tene ğızı varmı ş. bu herif duTmı ş be şini de gelin eTmı ş.

bu ğızlardan birinin b m gün mısafırı varmı ş. ğocası da avradına bumbar salmı ş .

5 - acı l a lsam mısafırım var a lşama bi şirirsın. arvatTa ğendı ğendıne demı ş ki :

- daha buna ne odın gidece l zaten dolı. parmı ş ta ldın eTrafına sarmı ş.

güne şin altında bi şer. avraT dutmu ş bumbarı almı ş getırmı ş ta lTın eTrafına

sarmı ş, a lşam olmı ş. herif mısafırı getırmı ş. avrad demı ş : - bumbarı bi şirdin mi? avrad da :

10 - bm h gç unıTdım herif. ta ldın eTrafına sardım g mdim de g dtirim.

- avraT nasıl ta ldın etrafına sardın? arvaT:

- evvelce dol dı. aha ben dedım ki daha niye odın y him güne ş bi şirir. herif h gç

seslenmemı ş. mısafırını almı ş götırmı ş. g uzzel lo ğantaya g gtmı ş mısafırı

dvetlemı ş. adam geTmı ş geTdi lden s tra eve gelmı ş arvada doyıncana b m

15 zobpa atmı ş. s tra ğapı dı şarı atmı ş.

bacısına gelmı ş. öbır bacısının ğocası da ğasapmı ş. ğasap eve ğuyrı l

salmı ş. aman herıfım eve yorgın yorgın g dlor bu ğuyrı lda yımı şal herifime

140

bm yasdı l ddim. yasdı l etmı ş. t mıs günı de ya herif gelmı ş, yaTmı ş. s tra

avraT ba lmı ş ği herifin yüz ¨ sada ğurT. ğendı ğendıne demı ş:

20 - aha ben nası µ dim ğundıramdan vursam topbı ğı gözını kör eder. elımden

vursam uyanır. h dı ki de ğnekle v zrim. de ğneKnen vurdı ğında herif b m

sıçramı ş ği herıfın gözü kör olmı ş. vay bu ney! bu ney! bu ney! … herif h gç seslenmemı ş zobbaya çeKmı ş. ha o da ğapı dı şarı atmı ş.

sıra gelmı ş öbır bacısına. herıfı ğara et salmı ş. a lşama mısafırım var

25 alşama ç m küfTe eTsın. bu ğendı ğendıne demı ş:

- bu etı dövsem çarda lda çarda l yı lılır. şş alda dövsem lal e şidir. g utirim

tuvalet da şında d uvim. tuvaletın da şında dövdı ğınden lapbıdana tuvalete

dü şer. a lşam olır, herif gelir, mısafırını da getırır. herif der ki :

- avrad h ānı y gmeK? herif :

30 - herif yüzım senden ğara ben dedım ki “çarda lda dövsem çarda l yı lılır,

şş alda dövsem ll gşittir dysımı tuvaled da şında dövdım tuvaled da şına

dü şdı. aha lapbıdanah dü şdı. herıf mısafırını alır götırır. logontada y gdırır.

içirir gider g uzzelce l b m de ğne ğını alır doyıncah döver, ğapı dı şarı eder. o da

ggtTı. 35 sıra gelir öbırıne gekmı ş. öbır bacısının da ğocası birine sa ğdıç olmı ş

gelmı ş dü ğüne çı ğırmı şlar. bu avrad banyoya girmi ş b m de &oyınları varmı ş.

mee çorabını ğeymı ş demı ş mee. ğlmı ş altını lışırını &oyına ta lmı ş ğapı

dı şarı eTmı ş. h dı yerime sen g gt. sen benden g cı lon sen benim ğumam

mısın? bu herif de avradını beklemı ş balmış ba lmı ş gelmemı ş. 40 - bu arvadım niye gelmedin ? arvad:

141

- herif b m nasıl g dlim &oynımız banyoya girdim meledi. çı lTım elbisemi

ggydim mee dedi. altını ta ldım me dedi. çorabımı g gydım me dedi.

tülbendımı örTındım mee dedi. ben her şeyim çı lardım &oyına ta ldım dedim

sen benden ğcı lon h dı yerime sen geT. herif heç seslenmemı ş. g gTmı ş

45 dü ğinını yapmı ş buna da b m z bbasını çe ğmı ş ğapı dı şarı etmı ş.

sıra geldi b m bacısına. bu herif h cce g gTmı ş. bu bacıda ğendı ğendıne

demı ş herıfım h áKden geleçe l evi bu suv yim. evde dolı ğına ben niye

bssürü ğınaya v drim. arvad g uzzelceh b m günlüKÇü d ztor.duTtı ğı

günlüKçüyle evi b m gınan s zvar. herif b m gelir ği ne gele ev bütın soKa ğa dçen

50 ğınadan suvanmı ş. gelmı ş arvada demı ş: - arvaT bu ney? arvaT:

- herif daha bu ne para verece ldım de şire topra ğı alacakdın. ba ldım ev

ğınadan dolı. ğınayı yo ğırdım evi b m g uzzel sıvadım. herif de çeKmı ş

bo şamı ş. gelmi şler iplikçi pazarına orda dertle şmi şler. b m ba şgan varmı ş.

55 - bmm bacım benim herıfım leyırsız çı ldı. herıfım eve bumbar saldı. ben de

yzzı l diye herıfım odını yana. pardım ta ldın etrafına sardım. ba şgan de b m

yandan d mnlor aha a lşam oldı herıfım geldı dedi h ānı bumbar dedim b m herıf

unıtTım g mdim de ta lddan ¨ndırım. herif dedi:

- nasıl arvad tahddan dndıron? 60 e ben demı şım odın gider zaten evvelcede dolı. aha mısafırını pardı.

lo ğantada y gdirdi içirdi aha geldi beni vurdı vurdı dı şarı etTı.

- bmm bacım sen ¨n şuçın varmı ş benim suçım h gç yo ldı. di ğer bacıları: - e bacım senın suçın neydı? bacım:

142

- benim herıfımde ğasapdı. ğuyrı l getırdı ben de g uzzel yasdı l etTım ğendıme 65 aha getTım ki yanına ne gidem bütün yüzünü ğurT daramı ş bende dedım da şdan vursam olmaz ben de dutTım de ğnekle vurdum. aha duttı beni

bo şadı.benım h g suçım yo ldı. öbır bacıları: - ee bacım senin suçın neydi?

- ben de n gdem herıfım sa ğdıç olmı şdı. b m tene de &oyınımız vardı. banyoya

70 girdim meledi, çorabımı giydim meledi, tülbendımi örtındım meledi. ben de

dedım bu benım gumam. h dı benım yerime sen geT. her şeyımı çı lardım

&oyına ta ldım dü ğüne saldım. e bacım ben bunı kötı mı etTım? öteki bacısı

demi ş :

- gene bacım senın suçın varmı ş benım h gç yo ldı. di ğer bacıları demi ş. 75 - benım suçım da herıfım h áce getTı ee aha bende dedim ki herife y zzıh niye bssürü şire topra ğı ala. ğına var ev dolı gınadan evı ğınadan suvadım. aha

herıf geldi beni bo şadı. aha bacı senın suçun vardı. benım h gç yo ldı. öteki bacı :

- gene bacım senin suçın varmı ş benim h gç yo ldır. di ğer bacıları der: 80 - niye bacım senın suçın neydi? bu bacı da anlatır.

- herıfım eve eT salmı şdı. d gmı ş ği bundan çi ğkfTe yapsın. a lşama mısafırım

gelece ldı. ben de dedım ki çarda lda dövsem çarda l yı lılır. şş ahda dövsem

lal i şidir. dyısı mı ben tuvaleT da şının üstünde d uvim. getTım dövdım.herıf geldı benı vurdı, dövdı. aha bacım aha bacım sizin suçunuz vardı benim hiç

85 yo ldı. - ba şkan de ğne ği alır der:

- hadı bilmem neyler. daha onın suçı yo lmı ş hepsını bazardan &var

aha y r çer mırazına geçer.

143

Anlatan : Mehmet GÖRE (1922) Derleme Yeri : Adıyaman ( Merkez) Konusu :Hik ye ( İnat) - IV-

bm ç tcü ğarda ş varmı ş. bm gün yolda giderken ba lmı ş ği ğar şıdan iki üç ki şi

gelolar. s tr a selam vermi ş. bu üç ki şiden biri a ğa, biri loca biri de fe ğırmı ş.

bu selam veren adam ço l àynaTmı ş. sel mun leyküm leyküm sel m

verdi lTen s tr a ağa demi ş:

5 - bu selam benim ha. di ğerleri d½r niye? a ğa:

- işTe ba lın ben hem aTlıyım hem de a ğayım. sel m kime verilir a ğaya verilir.

loca der:

- ytl canım dle olır mı yav? ben locayım loca olara l bana hürmet etTi. selamı

bana verdi.öbırı de d myor:

10 - yo l canım. ben fegırım. selamı bana verdi. selam kime verilir? fe ğ¨re verılır.

ha bunlar d uğışolar. diyolar ki :

- şu adam g mdor ötede. ça ğıra l h dle dursun s ra l anlaya l .

- felan kimse felan kimse dur hele derler adamın yanına g mdolar. ona v drolar.

- selamı kime verdin? diyolar adam da a ğıllı b m adammı ş. ğendi ğendine d myor

15 ki e ğer ben desem ği a ğaya verdim locanın laTrı galır. locaya desem desem

fe ğırın hatrı galır. fe ğıre desem her ikisinin latrı kalır. o da der ki:

- hanınız áynaTsanız ben ona selamımı vermı şım. h ānı bu adam áynaTTı ya ağa der: - ohoo en ÑynaTı benim, der di ğerleri:

144

20 - sule ba lim der, a ğa anlatmaya ba şlar

- işte ben b dle memleketTeyim orda da tüCCarım diyor. bugün zeng ¨nım.

ikindin zamanı tükK ânımı k mTledım. ğapaTTım g gtTım eve. avrada dedim ki

avrad a lşama n dydon? avrat dedi ki:

- lerif ne dersen onı ederim.evde piriç v ar, et v ar ne istorson o v ar. ben de 25 dedim ki :

- avrat a lşama b m ğ b îlanbaç eT ki y mye l. sen ah şama a ğ bılanbaçı eT yiye l der.

- niye lerif láyır mı? evde herb mşm var piri ¶ç v ar, et var, her bi şm var. a ğa:

- benim gönlım b îlanbaç msTor peki diyor, ddim.

30 - herif b îlanbaçı di şi olmıyan y ėr. sen sa ğlamsın daha gençsın. a ğa:

- benim gönlım msTor. diyor a ğa hemen di şÇiye gidor. otız iki di şini çekT ror.

bm çı lına g dtıror sen demedın mı di şi olmıyan bılanbaç yir aha diyor. avrat

şşor ğalor. d myor:

- lerif bu ne ?

35 - ağa inadını anlatır. s tr a der:

- ba lın benden daha inaT olabilir mi? loca der: - vay vay .senın àynatlı ğında ne var ki ben anl tim da gör seninki benimkinin altında ğalır. onlar da der:

- dlese hele sen de s ule hele loca b şlor anlatmaya:

40 - bm zamanlar ben m böyık b m köye verm ¨şler. o köyde şdyırTlere ders vere vere

tsa §mı şlar. şeyırTler de ğarar vermı şler. demi şler ki:

- locamız gel ¨rse hep birden d mye l ki, loca lesTe mısın ne? - niye?

145

- vall làsTeye b dnzon reng ¨n de sararmı ş. şdyırTler dle derdemez ben hemen

45 eve dönd ¨m. avrada dedim ki:

- ne sa ğlamı avraT. şeyırTlerım de hep lásTesın dediler. ben de hemen geldim.

avrat hemen örtıyı s dror, loca da yator. eee láste oldın mı da heç b mşm

yemezsın. yidın mı demeK hásTe de ğılsın. aha köye da ğılır ki loca

50 hástelemı ş. gelenler gidenler ama h gç kimseden g nı şmom o günu ule avraT ğızlara diyor ki:

- ğızlar gidin çayın önınde gazan ğurın ki çama şırımızı yı lıya l. baban b dle

làsTe saba k öbır gün olır ki ölür on be ş gündür. asbabımızı yumamı şıl om

be ş gün daha dle ğalırsa kirlenırı l. baban ölmeden şu asbabımızı y ya l. ğızlar 55 ğazanı ğurar, gelirler.

āni h dı su ğızdı. avraT da dutar ötey ¨ beriyi toplar gider çama şır

yı lamaya ğadın:

- evin yapıla loca a ğır làste hocayı t dKlon da g mdon. avraT da :

- ee n ddeh ya? aha sabah ölırse ombe ş gündür asbabımızı y zmamı şıl om be ş

60 gun de dle yumazı l. dyısımki loca ölmeden gide l de ba şımızı yuya l da

asbabımız yuya l. kadın:

- ee hadı siz gidin, der ba şını da locanın ba şını ben beklerim. o sırada bunnar

ğonu şmadayken a lşamda köyde b m ineK ölece lmı ş kesmı şler. etını s tolar .

avrat da g ¨tmı ş b m kilo et almı ş. so §a da dolmalı k fte etmi şler. a lşam loca

65 y¨memı ş lásTe y gr mı? avratTan çocı llar yem ¨şler ğalanı da selenin altına ğoymı şlar.

146

avrattan ğadın konu şmadayken loca ğal lor selenin altından iki tene

dolmalı k fTe alır, a ğzına atar. birini b m avırdına birini b m avırdına ğtr. loca

blor ki ba şıkıltında biri tıror. onnar avırdında galır. ç gynese dolmalı küfTe

70 çı laca l meydana. avraT d ztor hemen b n çocı l ç ğıror. avraT çocu ğa :

- hdı o ğlım g gT de bizim köyın berberını ç ğır. gider köyın berberını ç ğırırlar. avraT berbere der:

- hele locayı m áne eT ba l hele locanın neyi var? locanın iki avırdı da şişmi ş.

o zaman da to lTor mo lTor yo lmış b m berber varmı ş berber de her derde

75 bahormı ş. to lTor :

- locanın ne derdı varsa gelmı ş avırdına toplanmı ş. b m mangan kül getırın.

hemen gider b m mangan kül getırırler. tohtor locayı külin üsTıne e ğrittirir.

cı l kül b m avırdına atar b m tarafındaki pat eder küle dü şer acı l külde dü şer.

to ltor der:

80 - locanın bütın derdı avırdına ur ba ğlamı ş. aha ur da paT etTi küle dü şTı. artı l

locanın h gç b mş± galmaz .

hemen locanın avırdını diker miker ilaçlar gider, ah şam olır devrısı gün

olır. loca der:

- cımm …locanın dili açılır.ooo lan olır ki locanın dili açılmı ş. locanın dili 85 açılmı ş “acım” demi ş o yo ğırt o bal, o beKmez , bilmem ne getirmi şler

doldırırlar locanın ev ¨ni. ondan y gr içer keyfımize ba ları l. loca : - ağam nasıl benım áynadım? fe ğır der :

- vay vay áynat ben ¨m áynatlı ğım. niye der?

- sen de s ule. fe ğır anlaTmaya ba şlar:

90 - bm gün evde ğarı ekmek y por, ben de bi şmrom. dedı l ki:

147

- buyın kim seslenırse o ine ği na lıra sürece l. hırP diye sesi kesdi l .kim sulerse

ine ği davara o verece l. şindi sesl dnmo l o y por ben bi şmrom. derken ekmeK

ala gibi ğa hTı. derken a lşam oldı. na lır ah şamleyin da ğılır. meyrat ineK de gayıpmı ş geldi içeri. ineK ekme ği da ğıttı ortalı ğı da ğıtTı. hep hımhıs etTi

95 meyraT ikimiz de s dslenmo l kim seslenırse o davarı na lıra surece l.

- ondan s t§ a avraT bahTı ki b m tene bazlama galmı ş onı da ine ğin önüne atTı

getTi.avraT küsıp babasının evıne g gtTı. ben de dle evde galdım. daha s trra

avradın ğa rda şları g dlolar.b ğırolar d myolar:

- loca h ānı bacımız? ama ben sesl nmom. garda şları :

100 - demek dö ¹ışTınız? yine seslenmedim. yo lsa bacımızı duydın mı? yine ses

yo l.yo lsa öldırdın mı? yine ses yo l. ne dedilerse seslenmedım. aha benı

öld ¨rd ¨ diye şik yet dolar. ça ğırdılar beni mahKemeye pardılar

nezaret kaneye atTılar. ifademi aldılar. ğarar çı lTı ki:

- hdı bunı dara ğacına asın. g gTmi ş dara ğacını ğurmı şlar. milleT toplanmı ş.

105 ağama s uleyim .s tna bi adam avradımı görmü ş sa ğ demı ş:

- ğız sen nerde g dzon? herifini dara ğacına göt ¨rm ¨şler seni öldürdü diye asacaklar avraT duyar duymaz hemen gaçar daha geriden ba ğırmaya ba şlar.

- uld ¨rmeyın uldırmeyın … ben sa ğım ben onın y½les ¨y¨m. herif de asmı şlar

ama daha yarım bo ğımken ¨nd ¨rm ¨şler. ama bayınmı ş. milleT ba şına birikir.

110 avraT da ba şıkıltına otırır. aa b m türk ¨s¨n¨ suler. öli t zrkısını suler. a ğlar suler

ağlar .herif der ki ayı ldım ki bütın milleT ba şıma toPlanmı ş . avraT da

lor loroyu s ulor. a ğlar ben ğa ltım oturdım milleTe ba lTım dedim ki “ ba lın

milleT ben seslenmedım la! ben seslenmedim avraT seslendi. bundan s ³r a

inegi na lıra avraT sürece l.

148

115 ba şTa selam veren adam hepsinı dinler. s tna der: - aha ben selamı bu adama verdım.

ygr mçer mırazına geçerler.

Anlatan : Mehmet GÖRE(1922) Derleme yeri : Adıyaman ( Merkez) Konusu : Hik ye (Padih şah ile Çobanın O ğlı)

- V-

zamanında b m pad ¨şah varmı ş.vez ¨rden çı lmı ş seye lete geze geze g gTm ¨şler

bm körpının ba şında durmı şlar. ba lmı şlar ği b m adam orda b mşm y zor.

- ey b dn-i insan ne y ztn? adam

5 - ğáder yaz tm ,der. padi şah: - sen herkesin ğáderını y zon benim ğızımın ğáderi kime?

"adam :

- şu ğarşı ki köyde di ¹or b m çoban var onın bu gece o ğlı do ğdı. senın ğızının

ğáderi onda o ğızını alaca l diyor.

10 - vez ¨rım ben buna heç razı olmam bu i şe. vezir d m¹or

- padi şahım ğáder ill ā yer ¨n¨ bulır. sen b mşm anlayamazsın. padi şah:

- anlarım diyor. ğkolar g mdolar o köye çobanın ev ¨n¨ s trolar. ona misafir

tlolar. çoban bunnarı içeri lor ázzet iKram ddor. ba lolar ği çoban di ğer içeri

ğidor g dlor. padih şah:

15 - ng d ½tr içeri gidip gel tn? çoban:

149

- yúz¨m sizden ğara bu gece b m o ğlımız oldı. āha ğarıya çapıt çupıT g ut¨rom padı şah:

- peki bu o ğlanı gel ba Ña sat. siz genÇsınız sizinki gene olır. ben b m pad ¨şahım

size ço l para veririm. adam da ğarıya gider. ğarıdan nla şolar ğarıdan

20 nla şolar fe ğırlermı ş padi şah a ğırlı ğınca altın v dror. çocı ğı lor. vezire v dror

atın üsTüne b mnor. g mdolar. gide gide b lolar ki b m de ğ¨rmen ları ğı var. su

harı ğı de ğirmene lor. padi şah:

- vezir! bu suya bıra l. vezir de ğunda ğı o harı ğa bır hor. onnar g gttı lTen s t§a

bu de ğ¨rmencı de ğirmen ¨ dönderor.deg ¨rmenc ¨ b hor ki de ğirmen ¨n da şı

25 ağırla şTı. ç lor yu larki süzegin önınde b m şeyler varsa onları lim. b lor ki b m

ğunda l içinde bm çocu l pırıl pırıl b lor. o da köroca lmı ş a lşam eve g utüror. de ğirmenci :

- avrad ha allah sana b m çocı l verdi. b dle b dle aldı. ğendını de o ğlanı evlaT

ddolar. aha ondan so §a o ğlan evlaTları ol tr. yanlarında b uyor, on ombe ş sene

30 aradan g dçor.o ğlan on be ş ya şına g mror. o ğlan ço l g uzzel ço l parla l. padi şah:

- yav vezirim, h dı gide l! o ğlanın halına b lal. s tra bunnar ğlolar aTlarına

bmnolar. gide gide o köye g vı şolar. gide gide de ğirmene g mdolar. avratTan srolar. - ğocan nerde? avraT:

35 - de ğirmende. g mdolar degırmene ba lolar b lolar ki b m deliganlı un d tldıror

çuvallara . pad ¨şah:

- sen kimin o ğlısın? o ğlan: - deg ¨rmencının o ğlıyım. pad ½şah de ğ¨rmenc ¨yı ç ğıror. de ğ¨rmenc ¨ ye s ror:

- bu senın o ğlın mı? de ğırmencı: 40 - evet, diyor. padih şah:

150

- bu degırmencılı lden ne nlor? ben padı şahım. adam edim ba Ña ver. ben

ğendını adam ederım. onı o lıdırım aha sa Ña da şu ğáder para verırım. dpeyyı

bm para da o ğlana v dror. de ğirmencı :

- olır. bu de ğırmencılı lden ne anlaya benim gibin gera ş olaca l. o ğlanı veror. b m

45 mı lTar para ğendıne v dror. padi şah o ğlana bi n áme yazar. padi şah:

- al bunı götır. ben ¨m mesel ā istanbıl’da ba şvezirim ona götır. böyik b m şehirde

par ver. seni hemen i şe g r b m i ş verir s tr a o ğlan :

- olır. diyor pad ½şah mektubu yazor. o ğlan &oynına g yor o memlekeTın

yolını d zTor. g mdor. gide gide g mdor memlekeTe zla şor. vezırın evını s ror.

50 dmyolar ki:

- işte şu ğo na l

blor ki ğona ğın ba lçası da var.mesele ulen zamanımı ş. sesl dnor

kimse yo l. gelor b m a ğacın dibinde y tor. a lşama gelir helbet.

alşam lor. a lşam almadan o padi şahın ğızı ba lçada g dzor. o yana bu

55 yana gezerken b lor ki b m a ğacın dibinde y tor. ama ço l guzzel ço l parla l

ğız gelir yanına otırır. ba la ba la derakap a şıl lor. b lor ki yan cebinde b m

ka ğıt g urınor . ka ğıdı ç dkor ki b m zarf. ba lor ki b m mekTuP. tlır ki “ben

padi şahım, vezırım bu o ğlan gelir gelmez hemen bunı ya lalayın fırına so lun derhal ölsın.” y zor.

60 ğız bu mekTubı o lıdı ğında onı y rTor. ba şka b m mekTuP yazor. diyor

ki “vezirim ben padi şah ¨m bu mekTubı saÑa gönderiyorum. hemen bu

mekTubı alır almaz hemen tol dü ğın eT b m d áKKe ğızını geçirme allah’ın emrıyle buna ver. aha mesud olsınlar.”

151

dle ddolar. o ğlan mektubı lor, g dlor pad ¨şah ¨m ben felan vezirim bu 65 mektubu ben y zom bunı yap hemen evlendır. - hallah allah diyor. vezir di ğer vezirleri ça ğıror. vezir :

- ba lın padı şahTan b dle b dle n áme gelmı ş ğızımı dutın ğızımı bu o ğlana verın.

ğızın nasınada d myorlar. ana:

- ee padi şah layı l görmı şse biz ne diye l? dü ğın gurılsın diye emr ddolar. y dddı

70 gece y dddı gündız toy dü ğın edılor. bu ğızı bu o ğlana v drolar. her b mşm buna

lolar. vezır bunı gelın güvegi ddor. b m de b m gona l v dror. a la onnarı g tyor

içine. b m ğaş gün s ³na vezır padi şahla gelor. padi şah:

- ya vezir n d¹etTın o o ğlanı? ba şvezir: - áynen senın dedı ğını yapTım. padi şah: 75 - ne yapTın? ba şvezir:

- ne y pim. hemen anasını ça ğırdım, anla şTı l. tol düyın etTı l y ddd ¨ gece y ddd ¨

gündız tol du ğün etTıh. ğızını delı ğa nlıya verdı l. b m de onnarı kona ğa ğdım. aha ya şasınlar padi şah:

- ul ben, b dle de ğildi. vezır:

80 - sen bana dld yazmamıssın. beraber gezen vezır de: - gördın mı padi şahım? yazan geri bozılmaz sen dedin ki ğáderın önıne

geçerim. ba l da hadı geçeydin h ā !

yr mçer mırazına geçer.

152

Anlatan : Mehmet GÖRE(1922) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) Konusu : Hik ye (Üç Hırsız)

-VI b m p dışah varmı ş. b mgün o memleketTe lır lız peyda k olmu ş. ne ğáder g álleye

ğasaya altın goyarsalar sabahnan b lolar ki altın yo l. bütın altınları çalmı şlar. milleT

gdlor padi şaha dayanor. padi şah otıror. padi şah:

- pad şahım altın memleketTe altın bitTi dle b m lır lız peyda k olmı ş ği onlarla

5 ba ş gel dmo l. padi şah ferman eTmi ş:

- memlekeTın her tarafında devriye çı laca l. ill ā da bu hırsızı dutaca lsın.

padi şahın ğendı de ğlor elb ¨seyi d d¹işor, sivil tlor. o da memlekeTın içinde

gdzor. geze geze geze geze g mdor. ba lçada iki üç ğişi ttıror. gidor d myor:

- sel mın leyküm, leyküm sel m. ba lmı şlar ki üç ki şiler padi şah admlara

10 stror.

- niye ttıronız?

- biz lır lızıh. padi şah da diyor ki:

- bende size ar lada ş tlim, diyor. hırsızlar.

- her birimizin b m hüneri var .senin de b m hünerin varsa gel bize ğatıl. padi şah

15 stror. biri der ki:

- biri diyor ki ne ğáder k mtli ğapı olırsa olsın ben açarım. öbırıde der ki .

- mtin dilinden bilirim. on sene olsa hemen onı tanırım. biri de der ki.

- bm adam on sene olsa onı tanırım. lır lızlar padi şaha derler.

- aha senin de b m hunerin varsa s ule. o da diyor ki:

153

20 - benim hünerim de b m adamı dar a ğacına götırseler bıra lın desem bıra lırlar. affederler.

- vall senin de hünerin gyi b m şeymi ş tamam seni yanımıza aldı l. otırır, ğonışır, anla şırlar.

- bu gece kimın evinı s tya l? pad ¨şahın haz ¨nes ¨n¨ s tya l derler. bunlar 25 padi şahın hazinesini soymaya giderler. it ürer itin dilinden anlayan der.

- hdle durın ar ğa da şlar! hele it ror ne diyor. ar ğa da şları der: - ne diyor? itin dilinden anlayan der: - it diyor ki padi şah sizden padi şah sizden h . bunlar der:

yeri sende la! ne d myon sen! padi şah:

30 vall ā biri b mlor.onlar da - yanlı şsın der ve giderler.

padi şahın yanına gelirler. ğapıyı açabilen hemen çor g mdor ğasayı da çor

götirece llerı denı torbaya altın ğtyolar. sonra da omızlarına alır gel ¨ller. ikisini

anladım biri ğapı açmada biri itin dilinden nlor. öbırıne ben ¨m paymı buraya

35 gnd ¨rın ben b m su tökmeye ç lom gelom. lır lızlar parayı sayarken padi şah hemen

gdlor, yerine g dçor. hemen emreder ki :

- lır lızlar filan ba lçede derhal dutın. hemenden bahçenın eTrafını dutarlar. bunnarın ellerını ğollarını ba ğlarlar. padi şahın huzurına getirırlar. sab ā olır der ki: 40 - filan yerde filan zamanda filan meydanda üç dara ğacı ğurılsın. bu adamlar

filan zamanda asılaca l. dara ğaçları ğurılır. bütın b m milleT bi meydanlı ğa

toplanırlar, tema şaya gelirler. padi şah de avraTların heriflerin içine g mror.don

de ğiştmror. avraTlar da ço l o milletin içine sa llnor. hele benı tanıyaca l mı?

bunnarı dara ğacına g dtırolor göt ¨rolor ki salar. s trolar:

154

45 - ar lada şlar! sizi as ci l b m iste ğınız var mı ? bu lır lızlardan b m tenesi diyor ki:

- acı l bana be ş on d áKKe verın. b m itigim itind ¨ ray ¨m onu b zlim. ondan s tna asın benı. h dı deyip buna izin verolar. aha sana yirmi d áKKe. beri gelen

ba lçada ror d ror. şu yanı bu yanı derken h ānı demi şT¨ ya ben insanı t nom.

şimdi o ar la da şlarını bulaca l. padi şah da b m yere biri ğmi ş avratların arasına

50 sa llanmı ş. lır lız gider padi şahı tanır, der:

- gel ğaçma, sen de o a lşam bizimle de ğil miydin? d myor. padi şah:

- hgç ses eTme ben hemen yerime geçim derhal sizi affetTiririm. padi şah

hemen yerine g dçor. emreder:

- derhal bıra lın onnarı, yanıma get ¨r¨n. affeddım, der.

55 - vall ā ásse lTen lır lızmı şsınız. biriniz itin dilinden, biriniz ğapı açmadan

biriniz adam tanımadan anlarmı şsınız. gelin vazgeçin size ev v drim

memurlı l v drim, everim. lır lızlar da:

- zaten biz de tsanmı şTı l. padi şah yanına alır everir, her birine ğona l verir. birer de ma ğaza açar. h dı gidin ya şayın der.

60 - ygr mçer mırazına geçerler.

Anlatan: Naile Dursun Ç İÇEK(1946) Derleme Yeri : Adıyaman ( Merkez) Derleme türü:Masal( Gülüzar)

- VII-

varmı ş yo lmı ş allah’ın ğulı ço lmı ş. va ldında zamanında b m padi şah varmı ş.

bu padi şahın b m o ğlı b m de şe¹h me lemmed adında yaverleri, i şÇileri varmı ş.

gdlolarmı ş g mdolarmı ş bu şe¹h me lemmedle bereber g dzolarmı ş.

155

b m gün giTmı şler b dle bi tut a ğacının altında yatmı şlar. atlarını ba ğlamı ş,

5 uyımı şlar. padi şahın o ğlı uyumamı ş. ba lmı ş ği iki tene ğuş geldi dala kondular. ğuşlardan biri: - bacı … di ğeri: - ney bacı?

- sen bil tn mı bu yatanlar kim?

10 - yo l ben b mlmom.

- bu yatanlardan biri pad msahın o ğlı biri de yaveri şeyh me lemmed. padi şahın

oğlının ğederi ğır l devler ¨n bacısı gülüzar’ da. pad mşahın o ğlı bunnarı d mynor.

bu padı şahın o ğlı b uyor. iki ar lada ş evlenecek ya şa gelor. bu padmşahın

nddorsa b m türlü o ğlı evl dnmor. kimi göst drorsa o ğlan b dyenmor. üsTune kimi

15 bır horsa i şTe ben bundan evl dnmom d dmor .padı şah der ki:

- şe¹h me lemmed o jlımın senden ba şğa dosTu yo l. sen bunı anlayabilirsin

me lemmed olır p d¨şahım devleTlim s uler ¨m.

me lemmed gider pad ¨aşahın a ğzını ror. sonunda ğızların dedi llerini

suler. padı şah:

20 hadı ……………………ben zamanıda ğır l tabır ásKer verdım .alamadım

gebersın der. şindi ona mı al cim. me lemed:

- ben ar lada şımın derd ¨ne derman olırım. fe ğa t bize iki atlı b m heybe altın

ver ¨rsın, demi ş.

āha bunnar iki atla b m heybe altın alır alır çeker giderler.

25 bura senın bura benim derken g únd ¨z gider gece yatarlar. áynı a ğacın altında yatarlar. gene iki ğuş gelir gonar. ğuş der ki:

- kim bil tn mı bunnar?

156

- yo l

- bunnar pad ½şahın o ğlınan şeyh me lemmed g mdolor ki padi şahın o ğlına devin

30 bacısı gülizarı alalar. gene padı şahın o ğlı uyanı lmı ş diynemı ş. ğlolar

sabahnan atlarına b mnolar. sabahnan atlarına b mnolar y dddı sene atlarından

gmdolar. b lolar ki gözlerının gördı ğı ğáder çimenler, göz ¨n¨n gördı ği ğáder

yeddi ğatlı binalar d myolar” b m lo lma çimen yiyeler, aTlarımız dinleneler

çuze l de yata l. “y tolarmı ş g llolar ki ğır l dev yanı b m dev ğenlerın yanına

35 çadır gurılmı ş. der” ğuş ganadında mlan göbeginden gele çadır ğzrolar”. hele

gelın der me lemmed olan biteni aha anlaTır. vall ā der b m ğáder için geldi l.

bacınızı padı şah o ğlına msdor. s tror onnar da gide l böyigımıze s tra l .s tra

derler ki allah ğáder eTmı şş e biz ne diye l. ah geliler y dddi gece y dddi gündız davıl zurna ederler. devlerden biri:

40 - ba kın emmımızın o ğlının ğaynı bacımıza g uyn ¨ dü şTü. bunnar devler ya

mesela biz de onı ğuyıya atTıh. sihir de bu ğuyıya b m damla su deyse tılsımı

bozılır. b m nerden su tökersen çıhar bacımızı ğa çırır gider bu padı şahın o ğlı

ğafasız ya getir der ben bu ğuyının üsTünde yı lan cim. yı lanmaya ba şlar

ba şlamaz su de ğirmen da şı yanı yan döner ters döner. pad ¨şahın o ğlı da şın

45 alTında ğalır. dev hemen gelir gülizarı alır ğaçırır.devler a lşam dönerler ki

padı şahın o ğlı da şın altında can v dror. gülizar ortada yo l.

biz sana demedi l mı burada ba şını yı lama. dev ¨n maa ğarası f glan yerde h dı get de ğurtar.

me lmedle giderler giderler devin ma ğarasına ula şıllar. gülızar 50 gördı ğınden hemen tanır onnarı içeri alır. gülızar :

157

- eğer dev gelirse ne sizi ğtr ne de beni hep ¨mzı yer .h dı o gelmeden sizi b m

yere sa llyim. o anda b m gürılTı gşıdılır. gelir ği b m dev b m ba şı yer de b m ba şı gökde ener a şağı. der ki:

- gülızar yine bu evde insano ğlının g tlısı g dlor biri mi gelm ¨ş ne ? gülizar:

55 - deli olmı şsın ne? insano ğlı nerdemı ş kim gele lcehmı ş burya der. neyse

bunnar y gr içer yatarlar. sabah olır dev yine ava çı lar.

şeyh me lemmed d şınor. b dle olmaz bunun ruhının yer ¨ni ö ğrene l de

gülizarı tembihler ruhının yerini ö ğrenmesi için .s tra tekrar sa llanırlanr. dev

ğene gelir. a lşam y tor sabah g lor. dev ava çı laca ğı zaman gülzar:

60 - emmıo ğlı sen her gün ava ç hon gezon d dmon ki bu gariban evde canı sı llor

cı l ruhının nerde oldı ğı s ule ki ben onınla oynıyam. dev:

- aha benim ruhım şu süpürgede, der. o getTı lden s tra dle mı? der.

me lemmed:

- hdı g gT ne ğáder altının lışırın varsa getır heps ¨nı süpürgenin boynına ta l.

65 sansın ki inanmıssın. örgeTler s tra dsse llı yerini s ulesın. a lşam olır dev eve

gelır ki gülizar ğüÇÇiK çocı llar gibi evciliK tynor. dev:

- arvaT ğısmının aglı yo l ki benim ruhum orda de ğil ki bu dyı şin üzerinde. bu

sefer eyi şe ta lar yine dev gürüldiyerek g dlor. b lor ki gülüzar bu sefer de

dyi şle tynor. dev gülüzarın ğendını sevdi ğini anlar. dev:

70 - gülüzar n d¹don gülizar :

- heç e ğldnom.dev:

- benim ruhım orda de ğil sen deli misin? m dam sen bana b dle do ğrısın ben

sana oyın ddom. ruhım aha şu sandı ğın içinde b m yımırtanın içinde. allah

158

eTmesın ona b mşm olsa ben de hemen ölırım, der.sabah olır dev yine ava gider

75 sandı ğı gndırırler. şeyh me lemmed yımırtayı ucundan ğırmaya ba şlar ba şlamaz gürrüdene dev gelir. dev:

- ey emmı ğızı sen bana b dle mı g álle ş olaca lTın. bu g áder senı sevdım de

nazarımdadın demeye derken me lmed yımırtayı galdırır yere vurır. vurdı ğından dev geberir, ölır.

80 bunnar gülizarı da alır ğır l devlerın ma ğarasına gelirler artıl orda

ğalmaya ba şlarlar. günler geçer aylar geçer padı şahın o ğlı abdıllah d dmonız

ki bunnarın da nası var babası var bacısı var bunnar da memlekete g gTme l isTer.devler:

- ee ne diye l bizim de şerefimiz var. m dam g gTmeye niyetiniz var bacımızın

85 çeyizini düze l; al götır. devler ğır l deve yükü çey z hazırlarlar. bunnarı yola vurıllar.

şzra benim b zra senin derken gene tudın dibine gelirler .a lşam olır bunnar

burada uyırlar me lmed uyımaz. b lor ki :

- şeyh me lmed d mynor y zor. b lor ki gu ş geldı ğondı ğonı şmaya ba şladılar. 90 ğuşlardan biri: - bacı - ney bacı?

- bmlon mı bunnar kim?

- yo l nerden b mlim?

95 - bunnardan biri padi şahın o ğlı abdıllah biri yaveri mehmed di ğeride ğır l

devlerin bacısı gülizar. şimdi bunnar memlekeTe g mdolar.

159

padih şah da güya o ğlı g dlor diye şölen düzenlemı ş. halbuki gülizar’ı

nasıl ben almadım o ğlım aldı diye sihirle mlan şegline sohmı ş. o ğlı geldi ğinde

oğlını so lıP öldırece l.o gülizar ğendıne ğala.

100 - me lemmed bunların hepsini duyar. sabah olır yine yola çı larlar. gele gele

memlekeTe gelirler ki babası önceden leber almı ş tören hazırlamı ş. padi şah

mlan ğılı ğında gelir. padi şahın o ğlını so la. mehmed ğılıçla yılanın ğafasını uçurır. abdıllah:

- o benim babamdı diyince mehmed orda b m da ş olır. gülizar mehmed’in da ş

105 oldı ğını görünce mehmed senin yüzünden bu ğáder sı lıntı çekTı. bu

da şlı ldan gurtılana ğáder ğocam de ğilsin. ne zaman gurtılırsa o zaman gel der. abdıllah abdal olır çöllere dü şer. geze geze geze gelir o tudın altına.

ğendını uy lılı ğa vurır. gene iki ğuş gelir dala ğonar. ğuşlardan biri :

110 - bacı b mlon mı bu kim?

- yo l nerden b mlim?

- padı şahın o ğlı abdıllah bunun ar lada şı mehmed şimdi da ş oldı. gülizar da

eğer mehmed da ş alma lTan gurtılmasa seni ğabıl eTmem, dedi. şindi ke şke

uyanı l olsaydı da beni anlasaydı şu dü şürdü ğün yarpa ğı e ğer götırır

115 mehmed’e sürerse canlanır. abdıllah bunı duyar sevinir ğahar ki dsse lten iki

yarpa l d şor. gelir ki sak ğalı uzamı ş herkes deli zanneder. ar lasına dü şer evlenirler. padi şahın ğızını da mehmede verirler. ğırh gün ğırh gece davıl zurna ederler.

y r mçer mırazına geçerler.

160

Anlatan : Naile Dursun Ç İÇEK(1946) Derleme Yeri : Adıyaman ( Merkez) Derleme türü : Masal (Tellı Tozahlı Ku ş)

- VIII-

ceride ğızlar çabı l bu ğu şı bana dutın, diye emreder. cariyeca ğızlar ğuşı

ğovalamaya ba şlamı şlar. o daldan o dala ğuş ğaçar. onnar da ya lalamaya çalı şırlar.

sonında ğuşı ya lalarlar. ceride:

- tez babama leber verın ğuşıma altından bir ğefes yapTırsın, acele salsın. 5 padi şah: - peki ,ba şımdan gözüm üsTüne der, salar.

ceride ğuşı altın ğefese ğtr odasının b m kö şesine yerle şTırır. b m günı onda

geçer sabah olır, a lşam olır sabah olır. ceride sabah ga lar ba lar ki eskisi gibi de ğil

…. yeme ğinden y gnm ¨ş ğelvesınden içilmi ş ba şı altındaki semendelik aya ğığıltına

10 aya ğığıltındaki ba şığıltına getırılmı ş. ğendine de b m haller olmı ş. ğapıdaki

muhafızlardan şüphel dnor. b m gün birinin b m gün birinin ba şını uçurur. b m gün b dle iki

gün b dle ğırh gün g dçor. hepsının ğafasını çuror.

padi şahın da b m a ğıldanası varmı ş, sı lışdı mı ona danı şırmı ş. a ğıldanası b dle

giderse memlekeTTe as ğer ğalmıyaca l. sultan hemen b m kalem t ra şdan barma ğını

15 yarsın duzı bassın. tabi yatamaz o zaman lır lızı ya lalar. olır mı? he ceride a lşam

yatarken barma ğını keser duzı doldırır acıdan sabaha kadar yatamaz. b lor ki telli

toza llı ğuş ğe fesTen çı lTı y gme ğinden y gdi. ğe hvesinden i şdi. ba şığıltındaki

semendelik aya ğığıltıne aya ğığıltındaki ba şığıltına goydı. s tra da ğendınden

yaTtı. ğuş ğefesTen çı larken dle b m babayi ğid olmı ş ki ğıy mor ba lor y ddi sene

161

20 ölısıne vurırlar. telli tozo llı ğuş tam i şini bitirir ki tüyını g gye tekrar ğefese g mrim derken ceride bunın tüyını dutar vermez. ceride: - hele dur, hele ne i şTır bu anlat b him. ğuş :

- ben ne inim ne cinim gördı ğın gibi telli toza llı ğuşım. seninle b dle b m

ğáderim varmı ş. amma fe ğet bu sırrımızı biri bilirse ben uçar giderım. ceride olır, 25 der. dle de b m böyımı ş ki herkes der niye sultan evl dnmor.

gel neyse zaman geT zaman ğız b lor ki evlenenler süsl dnor. ceride evli

arvaTların süslenmesini g uror zorına g mdor. ğendı ğendıne niye bende evlı de ğil

miyim?diyor. ğendı de süsl dnor b m dü ğıne g mdor. o memleketTe de ğızların

süslenmesi çoh áyıP sayolarmı ş. anca l gelınler evli avraTlar süsl dnormı ş. ceride

30 süslenince hal ğ arasında dedikodı tlor. ceride:

- ben de evliyım benim de ğocam telli toza llı ğuş diyor. ğuş:

- bizım gavlımız b dle de ğildi diyerek pırırdana zçor g mdor. ğız deli olur memlekeTte ğuş ğalmaz dutTıror bi türlü ğuşını bul mor. ğuş giderken de ceridenin ğálemını sürmedenlı ğını tara ğını áynesını ğendısıyle bereber

35 gutıror. glüzar h-u zar ddor. a ğlor. padi şah ğızının derdine derman bulamaz. yine a ğıldanasına danı şır. a ğıldana:

- padi şahım, meydanda böyık b m h ámam a ştırın gelen dertlarını s ulesın bedeva

yı lasın. padı şahın ğızı sandı ğın üstüne ttıror. herkes gelene derdini s uler diyor ki

ba şım geçen var. i şTe diyor ki uyan bu bu benim derdim de ğil da ğda b m çoban 40 varmı ş.

162

Anlatan : Fatma ÇO ŞKUN(1930) Derlenen Yer : Adıyaman ( Merkez) Konusu : Masal (Ay şe Hanım)

- IX - ………………………………………………………..

va ldı zamanında b m şey varmı ş. b m ana iki çocuk i şTe ğocası. gel giT olır

anası ölür. analı l uyelerı sever mı hiç “ya bu çocı llar gidece l ya ben” der. babaları

ya r bbim nasıl olur.ee ill gidece ller. b m o ğlan ğız çocı llara hazırlanın ki yarın ben

5 odına gid dcim siz de gelin. siz de körme toplayın o da ğın ete ğinde körme vardır .

ben de odın ddim. anca l belelikle ddim yo lsa nasıl ddim. öldıremem. y rabbi sona

sı ğındım. ğlar çocı lları alır gider. çocı llar ekmeglerını alır. dşsege biner gideller.

gideller gideller b m da ğa. çocı llarım der ben odın k dsim. siz de şu da ğın ar lasında

körme toplayın der, ğlor. gideller çocı lları b m ğaba l alır der ki bu tıkıltı

10 kes ¨ldı ğınden gel ¨n. giderler toplarlar. ulen olır tık tık eder, ikindin olır tık tık eder,

alşam olır tık tık eder, ğarandı l olır tık tık eder. derler babam ne gider odın k dsor.

hele b m gide l ba larlar ki ne baba ne hal b m ğayanın ba şına b m ğaba l ta lmı ş rüzgar

geldikçe tık tık ddor. ğız birez böyıgmı ş garda şım der “tıg tıg eden babacı ğım

bizi gaba l eden babacı ğım”

15 ağlallar a ğlallar b ēlē etrafa ba lallar ki b m da ğda b m ı şıl g urünor. gideller ki b m dev.

çallallar gapıyı kim o? der. derler ki bizi l gelbınden der ki aha bana b m yiyece l çı ldı.

çocı llar içeri gireller. bunnar y r bbim gor lt lar ne isd tnız diyor.diy tlar ki ço l

acı ldı l. namız babamız gece g lar bize yimeK edellerdı yirdi l. d ½tr ondan &olayı

ne var. gelbınden diy t besleyım ki y myem. yimeK eder getırır. uy lıları gelmez

20 ğor lallar. niye y Tmonız? der. biz susadı l derler. namız bize lalbırdan su getırırdı

163

içerdı l derler. gider pınara önıne doldırır dolmaz paya peK. bunnar g lallar güzelce

bm pıça l, b m lo lma duz, su alırlar ğaçallar ğaçallar ğaçallar. dev ba lar ki ğçolar

“yavrularım begleyin ben de gel dcim” der. devın aya ğından aya lları bir mi? derler ki

her yer pıça l olsın y r bbi bu da ğlar hep pıça l olsın da bu dev bize ğavı şmasın.

25 pıça l olır. latır latır k dsor. urıleye urıleye g mdor. g dTmeyın! yavrularım diyor ben de

gdlom. b dglo l ha derler duzı atallar bütün.y r bbi ğavrula yana. ba lallar yine

ğavu şaca l suyı sepeller. y r bbi b m yemesin b m deniz olsın b m deniz olır. dev ğa lır ortada. yavrılarım nerden ge ştınız? hangi taraftasınız? derler ki şu de ğirmenın da şını

ba şına ta l. ta ldı ğın an dü şer. gideller gideller ba lallar ki b m pınar, “abla der ben 30 susamı şım. ac su içece ğım”.y zor ki içersen köpeK olırsın. ğarda şım ben senı nerye

sı ğdirim. i şme di şini sı l ğarda şım ben seni nerye sı ğdrim. b m pınar daha gelır.

üsdünde ceylan olırsın. içer ceylan olır kemerını çı larır boynına ta lar. yola dü şeller.

padi şahın o ğlı da her zaman ava çı larmı ş. ba lar ki ceylandan b m ğız. nerden g dlonız?

der n sı g uzzel ay parçası gibi b ēlē b ēlē ğa rda şım şu pınardan su i şdi ceylan oldı der.

35 yalınız giTmez senı ar lama bindirim bize g utirim. götırır. çocı lları ğız büyür.

padi şahın o ğlı ben lim der. bu sefer arvaT huzursuzlı l eder. arvaT lesdeyim der

ulom nasıl ede l ? b m arab varmı ş. bu arvaT g uzzel padi şahın o ğlı heç yüzüme bile

ba lmor. der ki etrafına ğurı eKmeK b ğlor b ğlor. o yanı dönor lış lış ddor .bu yanı

dunor lış lış edor. o ğemiglerım ğırılor to ldır gelır. m áne eder lesdelı ğını. yo lsa

40 ölır der ki bu ceylan eti yirse re leT eder. to ldır gider. nasıl ddim der. aynen bu

arvadımın ğarda şı b mlom adam amma ceylanı nerden b im. önce bunı k sim demek

ki dilekler evvelden ğabıl tlormı ş. aha neyse bu ceylan nlor. artı l adam ya! a ğzı ba şında dol nor diyor ki: “bacım bacım can bacım

164

45 ğ olları mercan bacım

pıça llar kesginlendı

ğ azan ğdlılendı

ceylan pı l pı l olaca l”

bunnar s ulor ğlolar. i şTe diyolar onı kesersen ben de ölırım ğarda şımı öldırme. ikna

50 ede l kesmezler.

havızın ba şında yı lanolarmı ş, anc diyor havızın içine mtim ğzrtilim.

ğızca ğız havzın ba şında yı landı ğı bille mtor. mtor arvaT de gebeymı ş. arvaT gider neyse ğurtıldım diyor. aha bu ceylan havızın etrafında döner. a ğa arvaT nerde der

ndblim diyor güzeldı. birinin ar lasına dü şdü. n dblim amma ceylanda havızın

55 etrafında d unor. allah’ın i şi mi ne y r bbim hikaye mi neyse b m ses g dlor. arvaT

benı havıza itti diyor. balı l benı yuTdu . diyor. lāsen b m ğuca ğımda lu sin b m

ğuca ğımda. balı ğın ğarnında d tğıror bu arvaT. padi şah o ğlı b m ses g dlor, d tr. b m

ceylandan ğtnı şor hele b m d myneyim diyor ğarda şım! benı havıza aTdı balı l benı

yuTdu . ldsen b m ğuca ğımda lösın b m ğuca ğımda diyor. demek ki havıza aTdılar

60 hemen diyor havızın suyu ğuruyaca l ç lor ki b m balina kesılsin diyor balina k dsılor ki

lāsen b m ğuca ğında lu sın b m ğuca ğında b ğırolar çocı llar. g dydıror ğşador arvada

diyor ki sen eTdın de ğil mi? diyor. artı l i şgenceye v dror “he” diyor ben eTdım. nasıl

eTdımse ğurtılamadım diyor. sen babanın evine mı geTmeye razısın yo lsa kesgin ğılıca mı? diyor babam evine giderim ğılı ş senın bar ğına saplansın diyor. eaa

65 o maaa ğoyor, b m hafta su v drmor . aTları getırsınler. b m baca ğını b m ata b m

baca ğını ata ğtyor. her biri b m tarafa g mdor. arvaT geberor.

y mr, mçer,mırazına,geçer.

165

Anlatan : Fatma ÇO ŞKUN (1930) Derleme Yeri : Adıyaman( Merkez) Konusu : Masal (Ay şe Hatun)

- X -

varmı ş yo lmı ş allah’ın ğulı ço lmı ş ço l demesi de günahmı ş. b m memleketin

birinde b m á¹şe latının b m günı ço l canı sı lılmı ş. ğendi ğendine demı ş ği :

- gmdim de ğendime b m ğoca ar yim. çı lmı ş yola bahmı ş ği b m adam ç T s ror.

á¹şe latın :

5 - çTçü! ç Tçü! demi ş. ba lmı ş eTrafına ği b m ses g dlor. ç Tçü eTrafına ba lmı ş

ği t tmmızlan. ç Tçü:

- ney t tmmızlan? tomızlan:

- tombıl tombıl yere baT diy dmon mı?

“saçı uzın sarı latın

10 boyı uzın ba şa latın

nerden g dlon nerye g mdon

adı g uzzel á¹şe latın” yine ç Tçü sormı ş:

- ne gezon? á¹şe latın :

- hgç ğoca rom .çüTÇü :

15 - beni alır mısın? á¹şe latın:

- he, alırım. peki beni alırsan ne ¹le döversın? ç TÇü:

- seni alırsam elimdeki mesesten b m tene v zrırım. á¹şe latın

- dlese cırT bıyı ğım. gider ordan gider gider. b lor ği:

166

- bm sıçan b m deli ğe g mror ç lor , g mror ç lor. á¹şe latın 20 - sıçan sıçan, der . sıçan:

- ne ¹ ? á¹şe latın:

- he, der á¹şe latın:

- peki beni alırsan ne ¹le döversın? sıçan: - giderım a ğanın pa şanın ya ğına balına girerım ğuyrı ğımı ya ğa bala batırırım. 25 ğuyrı ğımla da gelır senı döverım.

- á¹şe latın da almaya ğarar v dror. sıçan á¹şe latını alır. n d¹se gel olır g gT

olır bunnar kirlenırler neyse h dı beraber gide l de çama şır yıhıya l. der neyse

giderler havızın ba şınde şdle b m göl. sıçan:

- nd¹se ben çama şır yı lyim. olır sen de g gT bize b m şm¹ler getır. ğā har gider

30 ttmmızlan havıza dü şer. tomızlan bahar ki b m aTlı g dçor. tommızlan: - “aTlılar aTlılar şağırdısı daTlılar

bey ev mne varasın ğanlı sıçan göresın 35 durmasın gelsin

fatma latın küllü ğe dü şmü ş. aTlılar:

áceib bu ses nerden g dlor? o yanı b lolar bu yanı b lolar ki b m t tmmızlan

áce ¹bine gider herıflerı evıne g mdormı ş.

- hele h sın. a ğalar ben b m áce ¹ibe rast geldım .b dle b dle b m t tmmızlan b m suya 40 dü şmı şdı . dedı ki: - “aTlılar aTlılar şağırdısı daTlılar

bey ev mne varasın ğanlı sıçan göresın

167

45 durmasın gelsin

fatma latın küllü ğe dü şmü ş. aTlılar:

sıçan bunnarı e şıdır. dlese bu der g āhor gelır sıçan:

- ver elinı ç kim. t tmmızlan:

50 - yo l ben senden küsmı şım. yine áynı tekrarlar. sıçan yine:

- yo l ben senden küsm şım .sıçan:

bm debPik de sıçan vurır içine gömer.

- aha y gr mçer mırazına geçer.

Anlatan : İmmı İLİK (1946) Derlenen Yer : Adıyaman (Merkez) Konusu : Hikaye(Ramazan) - XI -

bm arvaT varmı ş s āfmı ş, ğendi h ālindeymış. ğocası gelmı ş eve b m gün ya ğ get ìrmı ş.dem ìş: - arvaT bu ya ğı ğaldır ramazana .

nd¹se iki üç gün ge şmi ş aradan. demı ş: 5 - arvaT aha bu mercime ği ğaldır. aha bu unı ğaldır .

arvaT ne get ¨rmı şse bunı ramazana ne get ¨rmı şse bunı ramazana

ğaldır. dpeyyi e şya getirmi ş ğaldırmı ş masgana ğtmı ş. b m gün zuga lda b m

adam b ğırormı ş. r āmazanlıl ramazanlı l ….. ramazan g dlor gelin bacılar

ramazan g dlor ha! aha hemen arvaT ğaşmı ş g ėTmı ş ğapıya. demi ş babam gel!

10 gel! ğapıya bizde b mssürü e şya herıf sana ğaldırmı ş demı ş. bunnarı götır ben

168

de ğoyaca l yer bul mom. ben de masganı bo şldim. herif gelmi ş ğapıya

hemen o e şyaları vermı ş. a lşam herıfı gelmı ş. arvaT n ēddın demi ş arvaT:

- hėç b mşm eTmedım demi ş. arvaT biri geldi zu ğalda ba ğırdı ramazan! ramazan!

ramazanlı l!! b mşm alın diye. ben de ba ldım herıf ramazan hemen ça ğırdım her

15 bmşmyi verdım. herıf: - o arvaT gözın kör olmıya. ben herıfın adı ramazan diyin almadım. aldım ki

ramazanda yiye l.

Anlatan : Emine ÖZKAYNAK(1956) Derleme Yeri : Adıyaman ( Merkez) Konusu : Hastalık Tedavileri

- XII -

süngül için oca l olanlar o lır. arpayı gezd ìrır süngülın etrafında. o arpayı b m

yere gömer. o arpa göverınce o süngül g aybolır. b m ğısım insanlar da ciyer ¨ o lır.

ciyere ğırh dene inne saplarlar o lıllar. süngülın niyetine sen ¨n adın ne ¹se yan ¨

süngülı çı laran lestenın niyetıne. senin adın ne ¹se yan ¨ süngülı çı laran h āsTenın

5 niyetine adı ne ¹se onın niyetıne ciyeri o lır. ço l āfēdersın onı çirkef b m yere

göm dller. ğoldıhTan s tra o süngül de dü şer ēle derler yan ¨ böyı ğlerımz.

ça ğaların boynı ğa ba ğula l olırdı. ğula llarının dibinde il ğ kim görmi şse ğazan

ğarası çevirirlerdi. ilkin kim görmı şse ya da ta lda ğşş ıh ğızdırırlardı. ğabagula l

olan yere laşıllı sabın basTırıllardı. sıca l sıca l es ğiden to ldır mo ldır yo ldı .

10 kızambı l çıharıldı mı ğırmızı elbise geydirirlerdi. ğırmızı yorgan örtellerdi.

pencerelere bile jırmızı ciletin cekerlerdı ı şıl g ¨rmızı tssın diye ben bile ğırmızı

169

cil tin çekerlerdi. ı şıl gırmızı tssın diye ben bile çekTım yani. on gün çen b mşm

yidirmezlerdı. on gün s tra ba şş ını yı lar yo ğırdı yidirirlerdı. bu ğáder yanı

kızambı l şeyleri.

15 aya ğın incinirse duzlı h mmır çekerlerdı. sababnan ğalarlardı ki aya llarının şişi enmı ş.

işleri ğır lh olanlar taba lanaya giderlerdı. b m cum ā iki çar şamba su getırırlerdı.

suyı yere endırmezlerdı. b m şişede evlerıne sepellerdı. ğa rı ğoca ho ş olmazsa bu suyı içeller ya da banyo yapallardı.

Anlatan : Hatice KELE Ş(1921) Derleme Yeri: Adıyaman ( Merkez) Konusu : Yemin Etme

- XIII -

es ğıden dav şanı yaparlardı. yüzigi iki ğula ğına geçirirlerdı. biri uyden der ki dav şanın b şş ı için. en son sen olan der gene biri dav şanın ba şı içın. yüzı ğ onda olır

bensem yüzigi ben aldımsa dav şanın ba şı için. o aldısa dav şanın ba şı için. b dle

derlerdı en sonında löbeT bana geldi. o der ki ben aldımsa leyrını görmiyem. senin

5 ba şın ŭçun yo lsa yüzi ğ sende çı la r. aha b dleydı.

170

Anlatan : Hatice KELE Ş (19231) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) Konusu : Hikaye (Üç Adam)

- XIV -

bm ğadın varmı ş. seneden seneye ine ği ço l mayıs edermı ş. yanı t zze ğ

edermı ş lalbıra vurırmı ş. g āhmış lalbıra vurmı ş üç dene adam ğayma ğam vali

hākim ba lar ğar şıdan g lor. ama bu arvat ğyāT gözelmı ş b ēlē ba lallar. herıfıne der ki:

5 - her ¨f bunnar bana göz aTdı ha! n ēdec ēyim der. herıf der ki:

- eve gide l der.

eve gelirler. e ğer biri b mşm derse sen de ki de ğirmene geTdı der. ba ldı çaT

çaT ğa pı dövıldı. ğayma ğam b m çocı l gönderdı. ğayma ğam diyor ki “ ya ğdan

yo ğırTdan ne var? der. ya ğ da ço l yo ğırT da ço l buyırsın. a lşam olır .bu geyılı 10 gu şalı pardüsölı elınde iki po şeT gelir. soba y nor. mangal dolı çay po şetı

endırır. soyınır bu herıf picamadan galır. der “h dı” biz bize sohbeT ede l der.

herıf de ğırmene geTdı sohbeT eder. biz bize sohbet ede l. söz biTmeden çaT

çaT ğapı dövıldı. uu der herıf geldı. ben senı n ddim n ddim b m h ásıre s ror şurya dyor. herif gelir i şareT eder. çaylarını içerler g áhvelerını içerler otırırlar

15 arvaTdan. amma b m fırtına çı lmı ş b m tala b m s tÑh der. arvaT şu h ásır benım

gözıme çirkin g uzıkor. evlerı de üçüncü gaT. ben bu h ásırı götırıP bal ğondan aşş ağı ataca ğım der. herıf herıf hı ğğ ılya hı ğğ ılya çıhardır dama. gümmüdüne

so ğağa tor. gelir yerıne re leT y tor. sabah ezanı tl ınor. bu herıf g hor ki

hırma lış olmı ş. b m picama ar lasında sürüne sürüne eve gider. ğapıyı döver

171

20 arvaT gapıyı çor “nerdesın herıf der” o de sus! seslenme ! der cı diynenır çar şıya gider. h ákim r sgelir. der ki :

- ne var ne yo l .o da

- geT ki gören ya ğ da yo ğırT da ço l ah şam olır. o da biu çocı l gönderır. der”

ya ğdan yo ğırTdan ne var?” her b mşm ço l temam der buyırsın. o da gelir.

25 hareket eder b m picamadan gelır. der h dı cı sohbeT edek ācelen ne? herıf

de ğirmende h ákim uyden gelir herif gelir. h ákim geldı sen de ğırmene geT.

lākimin unlığı durdı ğı yerde benimkini yıdırler mı? ee nasıl ddim bu herıf

gelece l. onı da dutar sandı ğa ğor çıT k Tler otırır. çaylarını reçeller getirdi ğı

meyvelerı yirler h nı? b ēlē i şareT eder sandı lda der. der avraT bu sandı l 30 gözime kötı gözikor bensem bu sandı ğı sataca ğım. eTme eyleme herıf der bu

sandı l niye satıla? me lsus s bbah olır h āraç meraç şu fiyet götırır dellalın

omızına verır. eyilir dellala der ki geT o ğlıma s ulē içindeki benim n dçeye

çı larsa ğendı āssın. gider o ğlına der o ğlım bu sandı ldaki baban. baban diyor

ndçe olırsa da çı larsa ğendı āssın. neyse o da çı lar ki sa ğlam. eh der

35 ğayma ğam r s gelir ya ğdan yo ğırtTan ne var? der der ço l temam der. a lşam

olır o da b m çocı l s lor. der buyırsın ya ğ da ço l yo ğırd da. o da gelir herif

alırda deyırmene gider. gene o da soyınır don paça. po şeTler dolı gelor b m

picama don h dı der cı sohbeT ede l .eh der otırıllar sohbeT ba şlamadan çaT

çaT ğapı dövılır. ğl senı davarların yanına g utirim. götırır davarların altına

40 ğtr orya atar. herif sen de ğırmene geTdın ğayma ğamın unlı ğı durdı ğı yerde

benimkini {yıdırler mı? der otırır. o da gider yir içer nerde? der. der a lırda

hele arvaT gide l ineg buza ğıyı getırmı ş mı? u arvaT der ineg buza ğı getırmı ş der. inegin meme ğini paramparça eder. geT kerpeten getır ki di şlerini çekem

172

otız iki di şinide b dle hırP hırP çeker. ğan dolar a ğzına. der arvaT elı aya ğı iri

45 ine ğin altına sı ğmaz. geT bı lcıyı getır ki elı aya ğını k dsem. ben b mlmom

yerını. sen geT getır. herif gider der bu herıf dsse llı keser senı. ğāh ğaç bu

herif ğhar ğçar gider. sabbah olır söz ço l herif bunnar leyıflı benim yanıma

ğtymazlar. usdıra lazım der. e b m usdıra getırır ç myrigde dğiror. bu üçü b m

araya buldı n ē¹de l bizim mesele evden daireden b m la ğım ēşeğ. biz arvadın

50 ha ğğ ını vere l. la ğım e şeller. b dle arvaT b al dı ki ç myrigın öyınden b m ğapa l

ğaldı eh geldıler. uyden h ásıre sarılan çı ltı. diK diK çı lar ki o uyden leyfını

la. onın usılcana iki ğula ğını keser uu der b m davıl b m d áveT b m düyün var ki

ğula ğım gö şdı der. s ulemor der esas sen b mşm edemezsın b m i ş göremezsın.

öbırı çı lar. sandı ldaki lırbıdana burnını uçırır. dle b m d áveT var. dle b m

55 yimeK var. ğtl ısından burnım gö şdı der. h dı ul sen de b mşm edemezsın der.

di şi çekilen ğayma ğam hele öte aya ğımdan ç lim der çı lmasından uçar. ulan bu benım sünneT düyınımmı ş der.

aha ymr mçer mırazına geçer.

Anlatan : Saadet KARAKÜTÜK(1950) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) Konusu : Do ğum Di ş Çıkarma, Piknik , Çama şır Yıkama Adetlerı

-XV -

es ğiden asbabı yirmi iki günde bir veya on be ş günde bir yı lıyanlar

vardı. mesel ā her evde borı suyı yo ldırdı. me llede ğon şılarda ğuyı olırdı.

173

ğuyısı olmayan evler giderlerdı b m gün dvvel gözzel o ğuyıdan suyumızı çeker

getırırdı l.böyı ğ asbab ğazanları vardı. asbab ğazanını doldırırdı l. ondan s tr a

5 bm tene de ācı onın güÇÇig ğazanları olırdı. ona da kül ıslardı l.a lşamdan tabi

her evın külü de olmaz temmiz odın külü olaca l. onı g uzzel eleyece lsın

torbaya ğoyaca lsın. her asbab da onı getırıP ğullanaca lsın. aha külımızı

alşamdan ıslardı l.

sabah ğlardı l. ğazanamızın altını ya lardıh. k lı durıldırdı l ğazana

10 aldarırdı l.su ğızardı te şdlere asbabları ğtrdı l. o zamanın büyü ğlerının

asbabları büyüK olırdı. evın evın büyügleri onnarı to ğaşlardı kiri temiz çı la

diye. önce beyazlarımızı yı lardı l. onın ar lasından gözzel renglilerımizi

yzrdı l. asbablar büyüg oldı ğı için iki ğişi sı lardı. çünkü zor tlordı temiz kiri

iyi çı lmaz diye ha ondan s tr a ğlardı l temiz ü ş ba ş yı lardı l. büyüglerı

15 toK ğaşş lardı l. hzenı de alır. güÇÇiglerı iyice y zrdı l. s tr a asbab ğazanının

külını bo şaldırdı l. o asbabları içine g trdı l.beyazları temiz b m adama ğıllı

ta ğğ ır ta ğğ ır ğaynatdı ldan s tr a çı larırdı l. onnarı te şde alırdı l üsTüne s Ñh

suyı basardı l. loş durılardı l sır lardı l sererdı l. o suya da tol d suyı d dllerdı.

tol d suyına da ça ğamızın çapıdını yı lardı l. mesel ā evde kilim ēlē güÇÇiK

20 kilim parçası yollı l parçası varsa y zrdı l. yanı h árām eTmezdıl. ha ondan

str a ğalrdı l tabi o zaman höllig de ğullanılırdı amma çapPıT ğullanan da

vardı. ça ğaların altına tabi o zaman herke ın ğocası esnaf olırdı. şdhirT gelırdı

tkenden kildanı sırtına verırdı l. biz de hemen bu lcamızı hazırlardı l. ondan

str a ben ğlardım ğışsa b m ğavırmalı k fTemızı yo ğırırdı l. yazsa b m tamatisli

25 kfTemızı yo ğırırdı l. ondan s tr a ğlardı l k fTemızı yirdi l. a lşam

174

yimegimizi de amma hazırlardı l genelde nahna sarması sarardı l. bu ğlırdan

ho ş eTnen ya ğlı eTnen bi şirirdı l. biz hazırlanana ğeder bi şerdi zatan

.sobamızı doldırır altını söndırır giderdı l. aha giderdı l bizi ğeyme ğar şılardı

elımızden bu lçamızı alırdı ho ş kildanımızı elımızden alır götır çurının ba şına

30 ğtr buna da her adamınkini eTmezdı ha! zenginler bah şiş verillerdı.

ğeymeler bilirdi zengin fe ğır hangisi. bah şiş vermı ş aha giderdı l

çurının ba şında otırırdı l gözzel keselenırdı l. ondan s tr a şdle cı v al ıT

gaçdiKden s tr a lámamın suyını bıra lıllardı yı lanırdı l. ğeyme gelırdı b m fasıl

o da bizim ba şımızı sabınlar y zrdı. ondan s tr a ça ğalarımızı teK teK yı lar

35 çı lardır geydırırdı l bu lçanın üsTüne otırdırdı l. biz de y zrdı l ba şımızı

ar lamızı geyınırdı Ñh eve gelırdı l. eve gelırdı l zatan yimegimiz bi şmi ş

sarmamız hazır. her zaman sarma tlmor bunın yanında p ánik ederdı l , eTlı

kfTe ederdı l. da şda etımızı döverdı l m hlem gibi. ho ş geldı mı ki hazır tla.

sobamızı yahardı l yimegimizi endırdı l y mrdih. çocı llar h ámamdan geldı ğıÒ

40 ŭçün daha erken yatallardı.uy ıaı geıı hemen onnarın örtısını sererdı l

yatallardı. o zaman çay may yo ldı. şire her evın basdı ğı, sucı ğı, kesmesı,

inciri, üzımı evıne göre onı getirir loş cı mangalda ğızdırır , yırdı l yatardı l .

bu om be ş günde bir olırdı ufa l çocı ğı olmayanlar yirmi iki günde bir ça ğa

çolı ğı olanlar girenı ço l olanlar tantanalı aileler de on be ş günde bir asbab

45 yzrlardı. ēlēydı mesel ā b m de çay vardı bizim zamanımızda çayada giderdı l. b m

bahar da giderdı l mi şmi ş zamanı mi şmi şler saraldı mı çaya giderdı l. sular

ğızardı ha nlon mı? b m de şireler biTdı lden s tr a bu ğlır ğaynardı. şıre olırdı

çaya giderdı l evın halısı, kilimi i şTe pambı ğı, yunı çulı çapıdı toplanırdı.

175

eşş eğlere yüKlenırdı iki üç dene de evın ğuvveTlı gelını ğızı giderdı. üç dörT

50 dene toK ğaç e şş ege yüKlenirdı. o çaya geTdı ğımız günde eTlı ğıyma ederdı l.

ya ğlı etımızı ho ş se lene basardı l. bu ğlırımızı so ğanımızı loş torbaya g trdı l.

ne i şTe ğonılaca lsa. giderdı l giderdı l gözzel y znımızı pambı ğımızı

kilimimizi surfamızı heP y zrdıh. deyi şiğimizi çıharırdı l deyı şıgımız y zr

otırırdı l. s tr a bi ğuvveTlı gelin ya da ğız ğıymamızı yo ğırır yirdi l .ondan

55 str a çulımızı çapıdımızı gurıdı ldan s tr a gerı e şş eglere yüKlenırdı l gerı

gelırdı l ama o çaya geTme ço l zor olırdı ha! iki gün üç gün ğollarımızı

ğaldıramazdı l. ço l ze lmeTlı b m i şdi. aha ēlēydı ba şğa da i şTe buna göre

mesel ā ad ğurmalar var. sünneTler var se lreye giderdı l. o s lrede ço l

önemlıydı. nisan ayında sultan navrız derlerdı ğala rdı l böyü ğler şey ederdı.

60 bizi genelde çar şamba ve cumartesi günı giderdı l. sultan navrıza bizim

adıyaman’da iki yerde toplanılırdı b m nagıbın havızı da ğ dibindeydı. biri de

şeher içmesiyd.ı giderdı l her evın höKmıne göre garı şdırmalı a ş eden de

olırdı. eTlı k fTe yo ğıran da olırdı. etımızı g uzzel da şda döverdı l ya da eTlı

ğıyma eden vardı. ho ş satırlardı l hep bu ğlırımızı torbaya ğtrdı l .pilavsa

65 aşımızı bi şiriP ğoltı ğımıza alırdı l ğarı şdırmalı a şımızı. amma ill se lreye

geTdı ğımız gün ozaman b dle daTlı madlı yo ldı pasdalar yaygın

de ğildi.beKmez lávlası olırdı. beKmezden unnan pendırlı lávla olırdı.

ğedıfe gibi bi şirirdı l. b ēle pendırı ğatardı l b dle keleb keleb sünerdı. onı

gözzel le ğenlere basardı l goltı ğımıza alırdı l. biz gençler de ça ğamızı alırdı l

70 araba maraba yo ldı. herkes aya ğından nereye gidersek aha giderdı l. otırırdı l

ki herkes gelmı ş sohbeT ederdı l. genç ğızlar g lardı mlangaca binerlerdı.

176

pabıç çarpmaca oynallardı. ğovalamaca sa llambac oynallardı ni şanlı ğızlar

gel ¨rdı. o ğlan evı götıror diye b m fisdanlı l ver ¨rdı ya b m terliK verırdı.

yimegimizi yirdı l h ávle mevlamızı y mrdı l. ta a lşam üsTü ki ço l zaman

75 se lrede ya ğmır ya ğardı. ya ğmır ya ğaca ğı sıra hereks ğlar toplanır gaçar

giderdı yo l ya ğma a da a lşam ezanına geder orda otırırdı l. aha o da b m

gelenek göreneKd ¨. do ğum adetlerı nelerdir?

do ğım adeTleri i şTe çocı l dünyaya gelirdı. o zaman şindiki gibi

80 fermanlı ebeler yo ldı ara ebelerı vardı. ara ebelerını gider ça ğırıllardı. nanın

sancısı duTdı mı ara ebe gelırdı. i şTe ğurbanım allah’a allah’nan ebe

arasındadı allah ola ki do ğrı getıre. tabi ço l zor olırdı. yapılaca l tıbbi heÇ b mşm

yo ldı. sadece ebenın şeyine ğa lmı ş b mşmydi. çocı l dünyaya gel ¨rdı. ebe g ları

temiz onı çimdirirlerdı. gözel b m duzlallardı. duzlamalarının sebebi de şudı

85 ha: o zaman yara bere töKmemesı Ñüçün cildinin bi şmi ş olması gerek . ēlē

diyorlardı o zaman. aha b m iki s āat s tr a teKrar çimdirilerdı. nanın yanına

yatırıllardı ğunda llalardı. ba şığıltına b m so ğan b m nazarlı l tabi bu nazarlı l

oğlan olırsa ta larlardı ha. ğızda ta lmazlardı ha niye çünkü ğız çocı llarını peK sevmezlerdı. haTda derlerdı bazı evlerde “vah vah o ğlan do ğıran

90 áyerlenmı ş aT gibi yator ğız do ğıran da ğıvrılmı ş iT gibi y tor.” me lseT

nayı a şş ağılarlardı ha b mlon mı? ondan s tr a gelen gider olırdı. üç ezen va ldı

geçmeden ana çocı ğını emz ¨rmezdı. ill üç ezen o lıması lazım. üç ezen

olıdı ldan s tr a çocı ğı emzırıdı. na ba şına b mşm ba ğlardı yazma ba ğlardı

çocı ğın yüzüne de sarı yazma örterlerdı. sarı yazma sarılı l olırdı. dünyaya 95 gelen bebeK sarı yazma örtellerdı ki sarılı ğı geçe o zamanın batıl inançları

177

bmşm yo ldı. y ddı güne ğeder be ğlellerdı y ddi gününde ya na tarafından ya

baba tarafından b m böyı ğ ça ğrılırdı. o zamana ğeder b m ğarara varılırdı. genelde böyı ğlerın adı ğurılırdı o ğlansa o ğlanın babasının adı ğızsa o ğlanın anasının

adı ğurılırdı. loca gelırdı iki rik áaT namazını ğılardı. üsTüne b m lavlı

100 örtellerdı bebegin. o lavlı locanın olırdı locaya verillerdı. ad ğurma yimegleri de i şTe sulı pilav eTlı k fTe yo ğırıllardı sarma dolma edellerdı. o

zaman üzerine ço l zaman süTlaç ğedeyif yanı kimin h uKmı neye yeterse aha yillerdı .ça ğanın adını gurarlardı herkes giderdi. ad ğurmamız b ēleydı.

göbe ğini de ebe keserdı. ya ğendı adını verırdı ya b m böyıgın adını

105 verirdı o göbeK adı olırdı. göbegi kesildi lden s tr a b m çimdiK ğelveden duzu

göbe ğine kesellerdı i şTe o ço l iyi g dlordı. heÇ b mşm olmazdı iyi de tlordı. haftasında çoçı ğın göbeK ba ğı dü şerdı. o üsTündeki bez aha ne yara olırdı ne

bere olırdı heç b mşm olmazdı.

tabi di şde de var. zaten çocı l do ğdı ldan hemen s tr a y dddı s ğğ ız ay

110 str a di şi şişer tabi bu aile hal ğını tela şe dü şırır. bebegın di şi şişdi bugün yarın

di ş çı larac l ácebe bunı kim erken göreceK diye. baba, anne tssın hala tssın

bab nne tssın evdekiler arasında b m tela ş yaratılır. s tr a çı ldı çı laca l gibin

olınca bizim adıyaman’a özgün hediK denen b m yimeK vardır. bu da

bu ğdādan no lıTdan salçalı az sulı bir yimeK olı şdırılır. gelenlere bundan

115 ikram edılır. ba şğa b mşm olmaz yanı ill ā di ş hedigi olaca l. ahan çocı ğın di şi

görındı mı ilK kim gördıse hemen b m gömleK alır. tabi es ğiden parçadı bu b m

meTre b m buçı l meTre parça alınırdı. şindi her şey hazır oldı ğıÃçın i ş

çama şırı alınır ve tabi ço l da sevınır kim görmısse gurırlanır ilK di şi ben

gördım gibisinden. şdle on onbe ş gün geçdiKden s tr a hediK yapılmaya

178

120 ba şlar. bütün ya lın a ğraba dosT ve ar ğada şlara leber salınır çocı ğımızın di şi

çı ldı hediK bi şireci l.yanı b şz de yapmı şı a lşamdan no lıdı bu ğdayı ıslarlar

sabahnan ga lar b mşirilir. ona ya ğ so ğan, salça da ğlanır .güzel b m yimeK olır tabi bu evin maddi durımına da ba ğlı iyisi çayın yanında pasda yapar. g áhvesı

varsa g áhve yapar. çocı ğı ortaya böyiK b m savan sereller. çocı ğı otırtdırıllar

125 çocı ğ otırır. i şTe bunın eTrafına çe şiTli e şyalar ğtnır. eKmeK mesela tara l,

ma ğas ğtnır áyne ğtyılır altın ğtyılır. ğalem ğtyılır çocı l hangisini elıne

alırsa çevresindeki e şyaların b m tanesıni güya inanı şa göre o mesle ği seçermi. ş yanı mesel ā tara ğı almı şsa berber altını almı şsa ğuyımcı ğalemı almı şsa

memur eKmegi almı şsa fırıncı gibisinden inançlar vardır. s tr a çocı l hangi

130 eşyayı eline almı şsa mesel ā tara ğı aldı ha bu çocı ğ ilerde berber olaca l. heP

bm a ğızdan bizim adıyaman yöresine aiT maniler vardır. mes ēlā i şTe:

“ havız ba şı mermer ¨

ben isdemem berber ¨

t ra ş eder keller ¨

135 pis pis g tlar ellerı” diye maniler s ulerler. sonra çaylar içilir hedigler yenilir

herke hayırlar. bu orada gelenler ufa l tefegi hediyeler getırır bu çocı l için ufa l

tefe ğ gereKlı çama şır olabilir anne için muTfa l e şyası olabilir endırırler. daha sonra herkes gider. bunın adı adıyaman’da di ş hedigidir.

179

Anlatan :Ay şe YA ŞARGÜN(1952) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) Konusu : Tuz Hikayesi

- XVI -

zamanında bir varmı ş bir yo lmı ş ço l demesı günahmı ş. b m padi şah varmı ş. üç dene de ğızı varmı ş . ğızları bir gün yanına ça ğırmı ş sormı ş. demi ş ği:

- siz benı ne ğeder s dvonız? demı ş. birisi demı ş ği:

5 - baba, ben senı altın ğeder s dvom.

babası ona altın vermı ş baya ğı böyıK b m miKdar da altın vermı ş öbır ğızına. ortoncıl ğızına sormı ş. demı ş ği:

- ğızım sen ne ğeder s dvon? demı ş. o demı ş ği:

- dünyanın malı, e şyaları b m ta lım e şyalar ğeder demı ş. ona da isde ği eşyaları 10 almı ş vermı ş. küçıK ğızına sormı ş:

- baba, ben senı duz ğeder s dvom demı ş.

nası µ olır? demı ş. b m padi şahın ğızı b m padi şahı duz ğeder sever. bu ğızı çabu l

buralardan uza lla şdırın gözım görmesın demı ş. ba şğa düellere götırın demı ş.

ondan sonra gönderdi lerı yerde padi şahın o ğlı çar şıda gezerken o ğıza gönlı l

15 dü şmü ş. o ğızdan evlenme l isdemı ş. evlenmı şler belli b m zaman sonra şey yaPmı ş babamı d áveT ed k demı ş. gocasına gocası da gabıl etmi ş. babasını d ávet eTmı ş.

şenliKler ğurılmı ş yimeKler bi şmi ş. ondan sonra yimeKler bi şdikden str a

padi şahın yimeginin duzsız yapılmasını s ulemı şler. m nsafirler gelmı ş padı şah

yimegi yimi ş duzı yo l. demı ş ği:

180

20 aşÇıları ça ğırmı ş bu yimeK niye duzsız? demı şler ği padi şah b dle isdedı. sebebını

sordı ğında onnar sebebını daha sonra söyleyeceKlerini s ulemi şler. herke yimi ş

içmi ş geTmı ş padi şah i şTe ğızıyla görı şece ğı yere götirmi şler. b m perde

çeKmı şler ar lasına padi şah otırmı ş b m tarafına da ğızı otırmı ş. demi ş ği bu

yimegin duzsız. demı ş o da zamanında b m padi şah varmı ş i şTe çocı llarına sormı ş

25 benı ne ğeder s dvonız? diye biri demı ş ben senı altın ğeder s dvom bi miKdar altın

vermı ş.demı ş ben dünyanın malı ğeder s dvom ona isdedigi mallardan almı ş

vermı ş. biri de ben senı duz ğeder s dvom. baba demı ş ēlē diyince ğız cezalandırılmı ş. ba şğa memlekeTlere gönderılmı ş. o ğıza da buranın padi şahın

gönlı dü şmı ş. i şTe ben o ğızım sen de babamsın demı ş g lmı ş babasının elını 30 öPmı ş. babası da demı ş ği ğızım gerçekten benı seven senmissın demı ş. dünyanın en büyüK tadı tuzmı ş. demı ş.

Anlatan :Ay şe YA ŞARGÜN(1952) Derleme Yeri : Adıyaman (Merkez) Konusu : Maniler

- XVII -

………………….. ğaladan atlıyadım

bazarda satılaydım dü şmedım menendıme 5 öleydim ğurtılaydım armıd dalda dal yerde bülbül öter her yerde

181

feleK bizi ayırdı

her birimiz b m yerde 10 armıdlar dalda ğa ldı gözlerım yolda ğaldı

posda lanalar mı kiTlendı mekdubın nerde ğaldı

ben b m uzın ğamı şam 15 ğa pına dayanmı şam isder al isder alma alnına yazılmı şam

s{yügde oT biter mı süpürseler gider mı 20 bir yi ğidin çekatı üç geline yeter mı körpının altı ğzzıh

ğaynanam ölmı ş y zzı l ölımınde de ğilim

25 kefen bezıne yazzı l rafa fincan ğoydım içine mercan ğoydım ğaynanamın adını

ğuyrı lsız sıçan ğoydım 30 ğaladan endım yayan

mend ¨lım dolı payam oğlan dedı gel gidek dayan güzelım dayan

ğatırdan dnordım

35 sulesen d unordım

182

derdımden kirbid oldım üfürsen y nordım tencerede üzım var o üzimde gözım var 40 emmımın be ş o ğlı var birisinde gözım var su küleKde bulanır es ğa n damda dolanır el aTmayın e şğana

45 oğlan gelır lulanır çıldırm çı şdan ğurtıldım ğışdan ta ğalar doldı

lırınan lışdan

50 ire len e ğdim evleK evleK dadandı ğara leyleK

dedı l b m mıraz ala l ğomadı zalım feleK ğazanda kelle bi şer 55 ğaynana altına i şer

ço l i şeme ğaynana

sana b m gemiK dü şer eller elçe ğli gelin

ğollar ğolçallı gelin

60 bm teneke ya ğı bit mrm mş

çırçıl baca llı gelin

oca l ba şında ma şa oğlan gel benı bo şa

183

bo şamazsan bo şama

65 günde yirsin b m ma şa

ba lçalarda pipirim dalları dilim dilim

mu lemmedı everdı l

lesene allah kerım 70 bülbüller düyün eder bilmem h nı gün eder isder a ğlar isder gül

helbeT feleK b m gün düyün eder ay do ğar sini sini 75 sevmı şım birisini cellaT boynımı kesse

sulemem do ğrısını penceremız ye şil boya

ğurban tlam sizin soya 80 sizin soydan bir yar sevdım saramadım doya doya

Anlatan :Muhittin Karakütük (1958) Derleme Yeri : Adıyaman ( Merkez) Konusu :Eski Konu şmalar

-xvııı-

esğiden halK dilinde ve adıyaman dilinde bazı insanlar arasında bazı kelimelerin okunu şu ve yazılı şı kendi arasında farklılıK gösteriridi.mesela bunlardan biri: bir şahıs veya bir insan bir yerden alı ş veri ş yaptı ğı zaman ya da yapaca ğı zaman ba şey

alaca ğı zaman bir yere giderlerdi.mesela bir torba şekeralaca l bir torba odın

184

5 alaca l.giderdi toptancıya ya da parakendiciye gitti ğinde ne kadar fiyatı üç yüz bin lira. derdi bak a şş ağı pınar ğol gibi atıyor.yani daha ucızını alabilir miyim hesabıyla

pazarlı ldan evvel sözünü söylerdi. üç yüz bin liradan daha a şş ağıda alabilece ğini söyler tercihini kendisinin kendisi açısında yapaca ğını söylerdi. bu.bu şekilde a şş ağı pınar ğol gibi atıyor a şağıda daha ucıza daha uyguna anlatmak bakımından söylenir. 10 Anlatan : Mehmet ŞEKER (1929) Derleme Yeri : Adıyaman ( İndere) Konusu : Hikaye (Yılan Prens)

- XIX -

yer ¨ gelirse insanlı l yeri gelirse budır yani. insanlı ğın şeyi budır şartı insan

olmıyanı nede ¹ceKsi § çekiP vureceKsı §. şindi b m ğarının b m çocı ğı olmıy t.

nihayeTde bu şeyde bellıdır. h ān¨ kimisinin doda lları çatal olır. h ānı kimi çocı ğın bu

bm dav şanı görm ¨şTır. ānnesi h ānm b m kızgın anında gördı ğınen o doda ğın çatallı ğı

5 orya gider b mlıy t mısın? aha o dav şanların doda ğı çatal ya ne ¹se i şTe bu āşı

zamanında b m yılanı gördü. y rebbi ya rebbi bana teK b m evlad ver ¹ılan tssın diye.

hdi b him gümana geldi. ēbeler hem şir myeler geldi. o mlan buradan geTdı. b m tuvara

girdi. benim dile ğim ğabıl olmı ş. olmı ş diye öylece ğaldı. yalanız o yılan b m

keremeTdır. biz bilmezı l her gördı ğımız bir lızır, lızırın huzurun bin hazır sen

10 kendine ba l şu ālemi gören yo l. s tra zaman geldi b m %ün “anne get padi şah ğızını

bana isTe” o mlan dedi. ü ş dene sandalyası vardı. sandalyanın birini geçersın bo ş

sandalye i pincisını geçersın üçüncüsüne otırırsan küÇıK ğızını isTeim ¨ş olırsın dedi .ānnesı:

- tlım, biz p ādih şahTan deble şemezı l. sen biz m b dle şey eTme, dedi. o ğlan:

185

15 - ben s ü diyom, ben %erekenı yaparım s ta. geTdı bu saça llarını sallaya

sallaya bu mlanın ānnesi geTdı. birinci birinci sandalıya i pinci sandal ya ge şTi üçüncü

sandal yaya otırdı. otırdı lTan s tra p ādi şah biliy t ya!

- senı puçüK ğızı istemeye geldin deyıl mı? ğa dın :

- ãeveT, dedi p ādih şah:

20 - yalanız şu ğáder zin reT yapaceKsın dedi.

ee bu da ğendınde yo l tssa elbisesi dor ğılır. o zaman duddı çeKdı.

- tlım biz deble şemezı l demedim mi? dedi.

- anne şu möhrımı al h ānı onın b m süleyman möhrı vardı. “h ānı möhır kimde o” derler ya ātalar süleyman möhrının manevi möhrı aldı götırdı. geT dedi filan

25 yerde yolına ü ş dene meleK çı lar. nene emrın ne derler. dersın ki şunı şunı

yapaceKsin. bu ğáder de yeterli. zaman geldi o möhrı aldı. annesı g ēTdı b m

tep d e yalanız üç dene meleK çı ldı. meleK : - emrın ne nene ? dedi.

- oğlım şu şu durımlar var. h ānı p ādışah yazmı ş ya şu yazıyı o lıyın o §a göre 30 bize gereKli şeyleri yapın. - peki, dedıler.

hemen onlar oldı. dü ğin derneK ğurıldı. padi şahın ğ¨zı ata bindi. vallah ğarı

bize ğáder suyı yo ğışa bindirdı. ğene de v ēzıfesını yapıy t. ğızı gelin edıp ata

biniP gene de vezıfesını yap @n yt. ğızı geli edıp ata biniP o zaman aTlar vardı h ānı 35 bu tahsiller yerine girdi .

reng ba lımından rá lvan ba lımından bilmem ney i şTe derken sonra gel¨nın

getırdıhTen s tra “o ğlım da yılan ha” dedi .

186

- ee ğarı söz a ğızdan çı lar. ben b m defa “he” ded mm sende gerekenler yapdın.

artı l i pinci söz mcab eTmez h ānı bi devlet her ba şTan h ānı bu devlete p ādışah

40 devletı bu sefer birini vezirın o ğlına verdim. birini kizir nn o ğlına verdim. kizir

ğendının korıyıcısı. korıcıya pizir derler biliy t mısın? h ānı köro ğlı der ki:

pızır o ğlı mısTafa bey bolı beylerinin ğorıyıcısı atına ba lar b m ázaPTı neyse

duTdı artı l hucım yapıy . padi şah geldi eyvah b m ğızımı pizire verdim bm ğızımı

vezirin o ğlına verdim birin de mlana verd mm. b m yiyiT tsa bu mlan da mlan da al ata

45 binmi ş maneviyeTTen ordıyı yanı dü şmana ordısını ğorıy t. b dle b m yiyide verseydim bugün nam bizim olırdı. bu ne görde ısrar eTdı bu devrısı gün de ğisiK

aTlara biniy t al ata doru ata ğır ata üç gün de ğişik aTlara biniy t. aTlıda mlan

ásger duruy t. o aTlıya bahıy t .padi şah ğı zına dedi ki:

- de dle baba o birin ci gün al aT al elbise %iyen ğılı ş iene siyah aT siyah

50 siyah dlbise ğene mlan enı şTendı. ama artı l ben lásreT olırım. h ānı gerde ğe

girdi ğı bille sırrı s ulemiyce lsın açı ğa çı lmıya h ānı gelın güve ği oldı llarında.

o zaman sırrı s uledı ğınden o mlan çı lmı ş damın üsTüne.

- ben sana ne s uledim. sen benim sırrımı açı lladın. bir daha beni göremezsın

şayeT görme l isTesen b m demır elb mse diktirirsin gey de gel. ne zaman demir 55 asbab yırtılana demir deynek eriyene g áder gelebilirsin.

bm güvercın alıP çekiP gidiy t.

- baba ben sana demedim mı? lasreT ol cim aha senin mlan enı şTen getTı.

sırrını a çı lladım diye.

- ğızım dedi dle bm ğah ramanın u ğrına isTiy tson sana y pim. sen var yolına

60 gēT. i şTe o demir elbise o demir deynek aT. %etdi b m yel geldi biz ona

ğasırga derız iendını aldı. götırdı aT b m yerde ğaldı eline aldı ki deynegi var.

187

elbisesi kendınde dpeyyi de altın varmı şTı. ee ğadın altını ne ¹der şurda şu

tssa suya atar %etdı bura ben¨m derken bm ğalaya %eTdı %eTdı ki tüm ğalanın

üsTünde forta vurır. telebeler forto vurır ya. dedı pı ba şımın belasız yüzımın

65 ğarası yine mı geldin benı buldın. o zaman tekrar murada ğavu şuyorlar.

Anlatan : Mehmet ŞEKER(1929) Derleme yeri : Adıyaman ( İndere) Konusu : Hikaye( Köro ğlu)

- XX -

köro ğlının babası da ğlarada bolı beylerı var ya i şTe o zaman köle alıyorlardı köle satıyorlardı. “yemene de yemene çadırları ğurdılar mı çemene

5 ata ş dü şdı ğı yere ya lar

ba şğa an ¨ kimene “ benim dayım yemende ásğerdı.n dem “ğara çadır i ş mi dutar ğa ra martin pas mı dutar 10 ağlarsa anam a ğlar el ğızı yas mı dutar”

bm ğonıya gire l ondan s tra “yemen yolı çu ğırdan tren yolı demirden (t ren yolı dereden götırırler ya demırden) 15 şu yemede can verenler zengin bedel ödeller

ānam yemend ¨r

çayır çimendır

188

%iden gelmıyor

20 áceb nedendır”

stra ki köro ğlı ğeTdı .b m aT getırdı. h ānı vetenner ya atın heyvanın dilinden

bilen kim bolı beylerde atın dilinden kim yanı pi bize b m ba lıcı l zım. köro ğlının

babasını tercih eTdı.milleT sora sora iettı. bolı beylerını vetenner alırı l.

hizmeTcı alırı l aTlarına ba ları l. atına ba lınca b m gün bolı beyleri dedi ki bu atın 25 tipinde g ēT bize aT getır. nerden bolı tah nerde hānı batı tarafdan şeye do ğrı istanbıl’a do ğrı ar ğı da ğı da bu tarafda erzurumlu’da van’da bunnar da iyi köhne

aTlar da ğa sürerler. onlar ç {T müT bilmiyor. ondan s tna bolı da ğlarına do ğrı aT

getıre aTlılar gör ¨nmeye ba şladı mı aTlarımız geliy t diyin davıl zurna çala çala

eş ve dostlarına yanı ki görı şe daveT eTdıler. görı şe daveT geTdı lden s tra

30 %etırdı ki cılız aTlar o ğlan evladı ile aT yavrısı bellı olmaz s tra gösterece l. bana

di ğğ āT edın b ule cılız olır. yavrın b m gün olır ki pa şa olır general olır.so a

gösterece ller bana sen bana nasıl layı l gördün bu aTları. gelırken h ānı cılızlar ya dedı ki: - ağa be ğendı ğını al .gerısı bana ğalsın. 35 köro ğlının babası söylüyor mısTafa bey sonra bize bunı ver dedi. - şu bi teneyi ssınlar. o zeman geldi atın birini aldı h ānı köro ğlının getırdı ğı o aT geldi atın birini aldı h ānı köro ğlının getırdı ğı keklik pınarına ğáder

atatürk’ün gar şılamasına aTnan giddiler. daha bizim şeyımızde bily t mısın? hādı b him bu ğarğaşaya giderken şeyler a ğalar ğaldı. 40 - atın nasıl?

- valla l atın biri öldı. gö zı kör oldı. köro ğlı mısdafa bey ondan sonra dediler pi

o mil a lıTdı ğın pişide vetennerde iyi b m aT var. dedi ki:

- ağa atı isTiy t. dedi pi:

- bm ç mf göze. gözimı ta la rsa ver ¨r¨m.

189

45 - nerde t lam zatan mil a lTdınız. duddı zaman geldı köro ğlının bu o ğlı da yeti şdi .yeti şniginen - oğlım, dedi. - bu a ğalar bana sebeP oldılar gibi sana da sebeP olırlar.

burdan gidiy tlar bereber. ledemesı yapıy t. yanı pi çıra l burdan gidiy tlar pusı

50 ğurıy tlor yoldan gidece ğine kö şeden gidiy t. mesele adıyaman’den b ēle. derken

çocı l da aT da kemale erdi. - oğlım, dedi şu tarlayı sür. y ddi ğat suyı ba ğla, şu olana ğáder suyı

ba ğladı ğTan s tra ata bin. atın dırna ğına çamır bıla şmazsa aT yetı şmı ş. h ānı

kör kör o atı ğontrol ediy t. vettenner ediy t.

55 - oğlım aT yetı şmı ş dedi lTen s tra ata bindi.öne köro ğlı bindi ar lasına da

babası. bolı beylerıne larım verildi köro ğlı da ğa gidiy t. olmıya b m çete ola

da a ğalara sorar verır pe şine aTlı ğoyıy t. ğır l dene aTlı bu gelen aT n āsı

dedi h ānı babasının gözü görmıy t ya o ğlına sorıy t. baba: - bu gelen dor atı ta şlı ğa vurdı. 60 - bu gelen n āsı? - ğır atı. - orya vur, dedi. - bu gelen n āsı? dedi. - bu gelen n āsı ? dedi. 65 - ya ğız.

- bunın öninden ğurtılamazı l tlım. dn de b m da ş al. siláh da b m da ş da şı aldı.

köro ğlının babası ğoynına ğoydu. o ot ¿z d tğğ ız aTlı en son yi ğiTleri gelir

derken şeyde b ēle mesele da ş oynama ot ¿z do ğğ ızıncı aT geldı. bunın önınden

ğurtıl āmadı yelinden ğurtılamaz dedi.

70 - neriye g mdon? elmden ğurtılamazsınız h ādı bolı beyının yanına.

190

- bolı beyı zalimdır. i şTe biriciK o ğlıma sebeP olır.

- bmşm olmaz.

- ne ikr m¹am ediytsan vere l. bizi bıra l benim ğula ğım sa ğır o ğlum da bilmiyor cahil. köro ğlının babası: 75 - ācı beri gel.

beri geldı ğınde ğoynındaki da şı aldı annının çatına mrāğola h ānı diyollar ya kör da şı gibi geldi. ya ğız ata binen körda şı gibi da şı aTdı ğınan o aTlı dü şer ölır. o

bolı beyi de pim dutar bunı getırırse yeddı ğatlı bina b m de ğızımı sana vereceyim.

ne mükafaT diyorsan sana verim diyolar. ğar şılı ğında bizi bıra l di ¹or. di ¹or pi

80 -bolı beyı §ın mükafatı bize yeter senin ne ¹in var?

bm elbisenin bunnar e şiTTi giTdi. şurda biz ¨m be şpınar var ya yayla yeri yüKse ğ

yayla.öyle b myere giderken babası vefaT eTdı. köro ğlı yetım ğaldı ğaldı ldan s tra

ne yapsın herıf artı l o da ğa çadır a şTı. h ānı diyor “alır seni ğaçarım 85 ğáhve bulamasam kenger içerim. yüce da ğ ba şına çadır açarım. ğáhve bulamazsam kenger içerim yüce da ğ ba şına çadır açarım. ğáhve bulamasam kenger içerim (h ānı kenger de tatlı ya yayla kengerı) 90 aha derken bolı beyı da ğlarda çadır açarken şindi bizim ğaragollar olırdı. ásgeriye, jandarma, ğaro ğolları de ēmniyet ğara ğolları köro ğlı ásgerde ğaro ğol ğurar. h ānı arabalar yolda ğalırsa yolda tipide ğalırsa i şTe onnar

yardım ediy tlar. artı l mazlımı ğorıdı güçlüyı ezdi. ondan s tra bu erz lum

oltı gezasına bu tesbih da şları olır ya madeni oradan çıhıy t garanti yanı. b m 95 urfa ğıyafeti gibi giyindi. urfalılar beyaz giyollar h ānı şu “ ğırmızı gül beyaz

gül güller arasından gellır (urfanın b m türkisi var ya deyı ş )

ben ¨m yar ¨m a ğça giymi ş

191

cuma namazından gelir.”

urfa ğiyafetınde geTdı. bir pişi geTdı köro ğlı löbeTcıden izin isTedi. löbeTcı 100 geTdı köro ğlı:

- pimse gelsın dedi.

hānı da ğlarda şevke şikayet olm āsa ás ğer rehed olır. bugün tebligat yo l kimse

gelsın der telli maya var köro ğlının ayilesi demek pi pendine ğáder babayiyid

olmı ş pi maya derlermı ş. telli mayaya dedi ki:

105 - tlım kuçi ğı hesan sazının teline vursın

tğlı küÇı ğ hesen vardı. iki ya şında aha sen de b m ğáhve bi şir.

yiyidlerın filcanı böyig olır. yanı p dlivanların filcanı böyı ğdır. s ta ğáhveyi

bi şirıp yudumlarken o ğlı küÇı ğ hesen de sazın teli §e vurıy t. i şte oltı

pezasından gelen pişi geldi. 110 - şikayet ne? der.

- köro ğlı senin adını duydı l dedi. senin adın tsın ya temere sultanın adı tsın

orayı idare eden çöl padi şahı oltı ğezesını idare eden. mazlımı gorıdı l diye

işTe biz ğáhve i çiyordı l. köse kenan oranın ğır l dene çetenen ba şğa nı oranın sultanı temmere sultan ğadınmı ş.demı ş ği:

115 - bu sefer ben %ideyim. ğır l dene çet d de ona ba ğlı köro ğlı:

- onnarın cilvesi ço l olır gel birligde gide l. teK elın nesı var ç {T elin sesi var. derken köse kenan:

- yo l ben gid cim ğır l dene ğişiynen. dlese dedi KüÇıg hesen de sennen

gelsın. dedi pi :

120 - söz, baban gibi söz ¨n ortasından çı lma orda ormanlı l var. bizim burda o ğıl

müdürı vardı. s ulerdi bizim görmedı ğımız yer mi var pi babam y ddı sekiz

192

sene erzulum mu ş cephesinde sava ş verdi. ondan s tra i şte orda orman vardı

güneyine dü şüy t. ondan s tra orman bölgesine aTlarını gizlediler h ānı

va lıTsız lerekeT edece ller ve şeyın de gözcüsü var. temere sultanın gözcılerı

125 hānı dürb mn gibi burada ğır l dene aTlı mesan dutmu ş. fırsaT beKliy tlar.

temere sultana leber verın. temere sultan g āldı.

orta o ğıl lise ğızları gu şaTdı boyatdı h ānı o ça ğda ğızlar türk ¨ s uleye

suleye geldi. ğoşdılar gerı dönınce gene türk ¨ mani sölüyolar. köse kenana

bahıy t bizim ādetımızde bu memleketımızde d āveTlın olmadan olmaz

130 sımsım oynıy t. kör kenan ba şını salladı yiyid sözı ver sözı biz bir cevap ver

pı ona göre hazırlı l yapam. dedi ki:

- babam sana ne dedi cilvesi ço l ba l hemen aldandın.

- ulan dedi ğılı Kı çeKdi boynını vurırım.

- vuramazsın.

135 - ba şını salladı. yi iit sözı er sazı ü ş kere s uledı. kör kenan arvaTa gidice l.

ğöve cenge giden adam. h ādı b him geTdıler artı l bayındıracı l ilaç aTdılar.

bunnarı sürdüler aT tarlasına yani a lıra. aTlar üsTüne basıy t o ge ©e köro ğlı

Kücı ğ hesen b m derin ğuyıya dü şdıh yeti ş bizi ğurtar. ga ş ğır llardan biri hānı

gendını vurma ğ için geTdı .bi camıya girdi ü şler yeddıler ğırhlardan pi zikir

140 edeler. bunnar b m duruma dü şmı şler. o zaman desTan o lıy t. radyo madyo

yo ldı. daha bizim günümuüde yo ldı daha bizım ģünımızde yo ldı .h ānı b m

yerde b m olay olmı ş onın üzerine türkü yazıy t. çerçı gibi onı satıy t. bizim

adıyaman’ da da çar şıda geziy tlardı zeten ulı camının ğar şısında b m çar şı

vardı. ba şğa çar şı yo ldı neyse köro ğlı geldi. desTan erzulum’da desTan

193

145 ohırken heberın var mı desTancı köro ğlının çetelerını temere sultan heP un ufa ğ eTmı ş. aT tarlasına aTmı ş.

- orya beni iötürün pi destan y zim s tim dedi. b m ğaş ğurı ş eKme ğ parası

ğezanım b m ki şi cesareT edemedi. iki pişiye kira verdı. aT kiraladı erzulumdan

oltu zezasına h ānı adıyamandan besniye gider gibi destancı ieldı temere

150 sultan’a. o zaman temere sultan dedi pi destanı buraya gelsin. köro ğlı

eşş egını b m yere bağladı. biliy tmısın destancı %el meseleyı kev şÒedelım

hákimler çay içmeden h ādise yerini pev ş edeler. dle mı? dedi. hadise yerini

bm göre l .

- yav bunnarı n ddcen kabiliyeTsızler benim babamı öldırdıler. ben onnarı

155 arıy tm. tnar bizim dü şmanımız temere sultana cevab verdi. kellesını aldı l

ğuş dilinden ğonu şuy t. h ānı lır lızlı ğa biri giderse b m ıs lıh çalar ar ğada şı

gele. biliy t mısın? evet, dedı. destancı oldı ğım Ã çün oyının b m lisanı var.

{sübı ğuşunun b m lisanı var o lisanda ğonı şdı. şey ba şını salladı. pöse kenan

dedi pi bun āra n ¹ etme l lāzım. köro ğlına danı şan temere sultana bun ārı

160 ğomı şsın yimek vermesen şerefıne y zzı l. deyer mı? bunnara su ©ına göre

bilegi guvveTlı b m adam deyne ğ vursın da geTsınler. ba şından belayı def eT

bûnar sımsimi oynıy tlardı. o zaman senden yiyidı yo l. aha buna ğırh deyneK

vur.aha bu çocı ğa h eç vurma yo lsa u şal olmazdı. onnara ondon s tra demek

pı gılı ş da getırmı ş. demı ş pi:

165 - %el desTaınını yaz.

- atımı alaca ğım. - ázapları gönderim dedi.

194

- yo l, bu aT áyersız pim gelse gelmez. ben %eTmesem pımseyı tanımaz pöpek

gibi ondan di şler. ar ladan teKmeler o zaman %etdı. %eTdı %etıre atını bindi.

170 birer de %ılı ş köse kenana getırmı ş. onnara de aTdı orda oyını yenıden

ba şlaTdı. temere sultanı yendı. insanlara teslim eTdı. oradan döndı bolı

da ğına şindi bu iah ramanlı lda h ānı ásğer yiyiddir. bizim pi amma benım

%ibi morel verırsen aman o ğlım cız ha aman tlım oynama silah paTlar ha aha

moralını bozdın %etdın. muhammed ümmetın için ráhmet b m yeme ii yirsin

175 elh amdüllulah dersın yanı şuur ha.

Anlatan :Emine BULUT (1915) Derlenen Yer : Adıyaman ( İndere) Konusu : Günlük Ya şantı

-XXI -

…….

durdı ğı yerde pırız mıydı neydi durdı ğı yerde āha b dle yatıyordı. s áhaT onbirdi aha hıP burya dü şTü. dedim:

- ne yatıy tn?

5 - ğāl beni ğaldır, dedi.

çalı şdım, çalı şdım ğaldıramadım. %eTdım celalgili ça ğırdım ğaldırdılar. örtıye

uzaTdı l. b m ğası l şohdım. ne he dedi ne yo l. demek eceli yeTmi ş üç gün burda

ğaldı. h ástelı ğınen üç gün n mdem %en şlerım sa ğ olsın elimden ne gelir.

- hayır sever miydi?

195

10 bm gün şeyımın dizleri ğırılmı ş samanlı ğımın. beyim de yo l dedi. %eTdıler b m

ge ce gel barabar gide l deynegını vurdılar. %eTdıler dedi.

- bunı *eş bo ğımla motora yü ğle par evıne ğet. avraT çıhardı parayı üstüne

aTdı. valla l almadı. deyer yo l sen b m dul eKsi ğsin bana para l zım deel.

babamızın heyrıne tssın yanı veriy tdı. %elene demeK o şey ğar şı geldi. dedim

15 niye verdin? sen de da ş aTmı ş ğo lı mı yorılmı ş. da ğ %ibi h dzeni benbele ş veriy tn

dedim .dedı benım malım yanı veriy tdu. %elenı pis olmadı ne bizi yordu ne

iendı iendını yordı. kırkında ne yapacaksınız?

köye veriy th. yanı b m te şT i pi te şT b dle heps nnı ça ğırıyoh. %elen yanı

20 yimegını yir b m mevlıd o lıdırsın .se çer da ğıdırsın bizde dle ediyolar bilmiy tm ba şğa yerde de sizde nasıl?

bm davar peserıh. yanı çay almı ş, ğtl ı almı ş şeker almı şıl. helvası nasıl yapılır? ee birez ya ğ ğorsın te şTe .a ğaş çömçeler var ya eline alırsın o ya ğ erıdı mı

25 onı içine a lTarırsın. b dle ğızaracah iyi aha onı gndırısın. s tra da b m tava küncü

gavırırsın havanda d ursın . cevızı onın üsTüne ğatarsın. birez de ğohı ğatarsın şüşede. evveli ğıllor dermanı derlerdi onı da ğatıyolar. begmez de ğoyarsın un

sıcahken b dle yo ğırırsın. áynı lmmır gibi amma ço l be ğmez yir. ço l be ğmez

gider. o levlaya h mmır gibi yo ğırdın mı topa lla rsın ğarı ştıraraca lsın yanar

30 yo lsa.

evveli yanı birez legene ğtrdıh. ğışın y ssın zamanı yaTdı ğımız zaman

mısafır %eldı ğı zaman önıne gordı l. basdı l yapıy tdım veriyodum pesme

yapıy tdım veriy tdum ba ğımız ço ldı. ee hindi ğendı ihTiyar oldı heP ğurıdı.

196

pestili nasıl yopıyorsınuz?

35 basdı ğı da da şireyi süzüy tn sitile. b m lo lma ğ torpa ğı ğoyıy tn süzülıyor

duruluy tr. onın üstüne ahTarıy tn. o asbab ğazanın altını ya lıyon .k dfını ālıy tn b m

ba şğa sitile alıy tn . s tra duruluy t ete ğlen yanı çdkirdeK mekirdek ge şmiye

diye. birez de b m te şTde un çalınan çarpıy tn. b m te şTın dolısın. birez ni şe ğatıy tn.

şu hazır unnar var onı ğatıy tn şire ğaynad ğınan o bılanbacı içini a ldırıy tn. cabı

40 bm güzel ğarı şTırıy tn. bdle ğarı şTıra ğa rı şTıra üç dene içine kömür atıy tn. o

kömür üsTüne çı ldı mı ğayma llanıy t. dyı yanı bi şiy t bi şene dçen ğarı ştırırsın

sonra altını çekersın s tra sitillere ğtrsın. basTıh bezi var. dama ğtrsın malayı

eline alırsın b m yüzine ğtrsın b dle çekers mn. yu lā seriy tn bezlere serip dondı ğınan

o ge ©e sabahnan süyü ÝÝÝÝÝÝÝÝÝglere sallıyon. öyle b m %ün gurıdı ğınan sonra %etırıy tn

45 içeri devrısı %ünde eKme ğ tahdasının üsTüne b le ya şardısın. b le soyarsın. d d

soyar soyar s tra şugalarsın. onı da ni şeye b ¿larsın şugayı b m siniye alıy tn. üç

dörT arvaT gelir golay de ğıl onı da siniye ğoyıyor ü ş gün i pi gun bekliy t terliye

diye. terliyeceh. b m gün i pi gün bekliyece l. kesme nasıl yapılır?

50 şümüTden de yapıy tn. yarmayla da yapıy tn. şümüdü a ldarıy ln a ğaştan b m

deyneK yapıyolar b dle vurıy tlar. gazanın dibi dutmaya diyin o da bi şer o ğurı

ğayma llanır. pesmenın yüzi ēyı bi şireceKsın sonra böyik le ğenlere siniye

ğoyıy tn. pesmeyi dama gndırıy tn. temiz dama orda donar b m ge ©e i pi gece endırır

altına ni şe çulın üsTüne sepersın. bıca lnan dilimlersın. siniyle de dilimlersın

55 cevız küncü g trsın. ğtrsan gözzel olır yanı . şire nasıl oluyor?

197

terbiye g tyah cefte goyah altını da tike l ayahlarını da iki ğat ediP ğa Tlıyo l.

içine doldırıyo l. be ğmezi küp müP ğalmadı ne ğthıya tlım. senelerce ğtsa tlım

dedi bozılmaz ee bah bulamıya yiye şabıka ne b m basTıh satardı ne b m be ğmez

60 satardı. h eç ádeti deeldı. çefdeli dkdı l o da saTmaya ğetırdı. o da yolda hep

da ğıTdı l dle mi şmi şi de aparıy t. saTmaya köyımıze geliy t ki heP bu ğdaynan

deyı şmı ş %ız derdı aparsınlar pendıler g tırırsın yisinler y azzı l. aha bin Ka ğıT on

bir pağıt bana veriyordı s tra da ba ldı dadı yo l çeKdı ğurıdılar Tütın eKdı.

uşallar narımız vardı b dle ģideni uyüne endırırdı. yiyin aparın b dle adamlar öle

65 pötı sayılmaz ha. mercimek ēkerdı mazlım olanlara verırdı. fıgara olanlara

verırdı. y azzıh derdı b m tencere verırdı h eç saTmazdı.

Anlatan : Fahrettin Ç İMENDEN(1960) Derlenen Yer : Adıyaman ( Çimen Köyü) Konusu : Eski Ya şantı

- XXII-

bizim zamanımızda b m mesleK ö ğrenmeK ço l zordı.yanı çünkü şöyle

o zaman pisiKleT vardı. yanı en zengin odamın b m pisiKlet ¨ olabilirdi. ben ¨m

pisiKletım de yo ldı. mesela ben yayan giderdım dükkana gider gel ¨rdım.

sabah erkenden giderd ¨m tarlada tütün ğırardım. ondon sonra ğoşara ldan

5 tkene gel ¨rdım. daha sabahleyin güne ş yenı do ğardı bizim ar ğada şlar daha gelmemı şTı. şimdi o zaman usTa ğızardı. yav derdı bu adam köylı adam .

adam sabah geTmı ş, tarlada çalı şmı ş gelmı ş tükenın önınde dur tr siz h ala tükene niye g lmonız? bu sefer de öbır ar ğada şlar bana ğızarlardı. sen daha

düney ¨n köyden geldın ba şımıza bela oldın diyolordı. derken o zorlı lları

198

10 aşara lTan bu seviye geldık. b m gün b m pisiKleT aldımdı. babam “bu pisiKletı

gerı götır ver” ded ¨. ded ¨m niye? ben yayan gidiP gel mom aya llarım ğror.

dedı aya lların ar ğorsa sen t kene geTme. yanı bütün ar ğada şlarımın

motorsiKletı var ben b n pisiKleT almı şım ço l mı? dedı yo l dedı. ben o

zorl lları a şarahTan bu seviyeye geldım. şimdiki genÇler k ēfını ddor. en kötı

15 ihtimalle b m motorsiKletı var. arabaları var durımları yyı. şimdiki insanlar

daha şey yanı şanslılar bizim o zaman heP el becerısıyle çalı şırdı l. şimdiki elektroniK malzemeyle çalı şırlar. öncelerı mesele ellen rendeyle çalı şırdı kerpeten vardı. şimdi her şey elektroniK olmı ş. şimdi düymeye basTın mı mobilya biçildi hazır yanı.onın için insanlar daha şanslı yanı .

Anlatan : Sakine ÇO ŞKUN(1951) Derlenen Yer : Adıyaman ( Elmacık Köyü) Konusu :Hayat Hikayesi

- XXIII -

yedd ¨ çocı ğım var. altı ğız b m o ğlan he i şTe ğızları o lıTmıy tlar

burada. biz b m teneyi gönderdı l. i şTe maddi durımımız iyi de ·½l çifcilikle

uğra şıyorız. nohıT tütün felan onlarla geçinıyorız. ba şğa i şTe köy yeri

geç ¨mımız zor. 5 on be ş ya şındaydım. amcamın o ğlıyla nı şanlandım. onı da i şTe

isdemed ¨m. altı ay ni şanlı ğaldım. onı da geri çev ¨rdım. geri ba şğasıyla ba şğa

köyden isdedıler.on sekiz ya şındaydım. i şTe onla evlendım. i şTe b ule geri beni istedıler ben sormadım o da şimdi giTmi ş i şTe ben sürünüyorım. ben varmadım.

199

10 şimdi pi şmanım. allah pi şmanlı l da vermes ¨n. çolı l çocı l da var yanı.

eşimle ço l iyi geçiniyorız ço l muTlıyım yanı e şimle ilgili b m problem ¨m yo l yanı.

Anlatan : Mehmet AYDIN(1966) Derlenen Yer : Adıyaman ( Elmacık Köyü) Konusu :Hayat Hik yesi

- XXIV -

adıyaman elmacı l köyınden do ğdım .yedi ğa rde şız .üç ğız ğarde ş dörT erkeK ğarde ş var. ben bin do ğuz yüz atmı ş altılıyım. bin do ğız yüz se ğsen be şde evlendım. yedı tene çocu ğum var üç tene ğız çocu ğum var. dörT tene de erkek çocı ğım var.

oğlanlarımı o ğıla gönderd ¨m. en büyüK ğızımı da o lıTdım. liseye ğeder gönderd ¨m.

5 köydeyım çifÇiliKle u ğra şıyorız. madd ¨ durım olara l iyi de ğil yine de allah’ a şükür edıyorız. ğendımıze de devletımıze de milletimize de r āzıyız. pambuhdan

uğra şıyorız. adıyamın’ın es ğiden tütını vardı tütün bir az ?otaya çevr ¨ldı. ğurı tarla

pambu l felan ekiyorız. pambu l nisanın yirmi be şinden on be şinden biz ekeriz. bu

günlerde de sulama günleri ba şlam ş. biz ba şları l şu an bizim adıyaman de millet

10 olara l biz devlet ¨mızınden r azıyız. topra ğımızdan r azıyız. vatanımızdan

bayra ğımızdan razıyız. ureTmenlerımız tssın camideki imamlarımız tssın

muhTarlarımız tlsın köy heyetı tssın biz r āzıyız. biz devlet ¨m¨zden şunı beKlerız

önce devletımız sa ğ tssın milletımız var ossın.allah’a şükır ediyorım. yani maddı

olara l da allah’a şükr ediyorım. madde durımımız pek iyi de ·il ama yine de şükürler

15 tssın.

200

Anlatan : Remziye AKTAR(1960) Derlenen yer :Adıyaman ( Elmacık Köyü) Konusu : Hayat Hikayesi

- XXV -

ben i şTe elmacı lda do ğmı şım. beni berder eTm ¨şler. b ēşiK bil myin mı? on

dörT ya şında evlenm ¨şım. o ğıl tatil oldı ben evlendım on be ş ya şında anne olmı şım.

se ğğ ız tene çocı l do ğırdım. i şTe köy heyatı e şimi de otız ya şında ğaybettım. on sene oldı on seneye girdi. ğa ynanamla yirmi sene beraber otırdım. yirmi sene ben o çileyi

5 çeKdım. ço ldı yanı sırası geldı yanı nerdeyse dövmeye de gahmı şdı. daha sonra

ayıldı ama i ş i şTen geçmı şdı. a sonra o ğlım özürlü on sekk ¨z ya şında. onınla ben uğra şTım. sekiz ay ankara’ya götırdım. hastaneye yatırdım ne diyim i şTe böyi ğ

ğızımı evlend ¨rdım. o ğlımı evlend ¨rdım. bu ya şa ğe der getırdım. yanı köy heyatı

nası µ anl atim. tarlada çalı şıy tl . tütün yapmaya da gidiyo l. çapaya da gidiyo l. 10 ğocamız ne i ş yapsa biz de yapıyoruz. şu anda otız ya şından sonra t raKtör sürmeyı

bile ö ğrendım. çifte giTmeyı ö ğrendım. çite giTmı ş¨m ben bu i şleri de ben gördım.

erkeK i şini de ben gördım. en çocıhları el ¨mden geldı ğı ğeder o lıTmaya veriyorım.

iki tene ğızım o lıyor. bunları da hevesl ¨ olsa bunları da o lıTmaya verecem. biz cahil

ğaldı l köydeyız biz.

15 şimdi gözımı a şdım ben ni şanlıydım. yanı ni şanlılı l neydi ar ğada şlar diyordı

bu senın ni şanlın .ben ğızıy tdım. ureTmene diyordım bana diyordı. bu senın ni şanlın

ben ğızıyordım. o ğıldan çı ldım i şTe evlend ¨rdıler beni on dörT ya şında b m de berder

olmı şlar. burada ben mesela adana’ya gidmi şim pamı l toplamı şım. mara ş’a gidiP

çapa yapmı şım. elımızden gelen her i şi yapmı şız. z tnğılda ğ’a giTmi şim e ş¨mızle

201

20 beraber a ğaşları da kırmı şız toplamı şız. bin de de ğişiK oldı l yanı görımcemle onlar

artı l evlendı. üç çocı l sahibidir. ben küçükTüm küçüK oldı ğım için daha dört be ş

altı sene sonra evlend ¨m. ğızım do ğdım ğızımla beraber oyunca llarla ben de

oynıy tdım. bu gerçeKtır yanı ğaynanam ço l de fenaydı. gizli gizli oynıyordım .

çocı l oldı ğım için çocılı ğımı ya şayamadım ben bu ğapıya geldım göz ¨mı a şTım 25 annemın sevgisini de bilmiyorım babamın sevgisini de bilmıyorım çünkü ben gözımı burada a şTım. ben sevginin ne oldı ğını bilmıyordım. gerçekte de e şim bilmıyor.

es ğere geTdı iki tene çocı ğım vardı. t lzyonlar yo ldı t dlezyonlar çı ldı i şTe biz

bunı seviyorız. bir o zaman gülüy tdı l. adam kendını öldırır ya biz o zaman

gülüy tdı l. film oldı ğını da bilmiy tdı l televizyon seyreTdı l. sanki b m hayat ö ğrendı l

30 her şeyi orda ö ğrendım ğonı şma tssın terbiye ossın telezyondan ö ğrendım. her şey

var iyi de var kötü de var. ben telezyondan ö ğrendı ğımı ne anamda ne babamda ne

eşımde ö ğrendım her şeyi t dlezyondan ö ğredım. anc kimisi diyor t dlozyon iyi de ·il kötıdır. ben kendı açımdan tēlezyondan ö ğredı ğımı kimseden ö ğrenmedım.

gerçekTede ço l sey ö ğrendım. güya ilko ğıl o lımı şım ama t dlezyon ğeder ço l şey 35 öğrendım.

düyünlar yanı damadla gelın heç gonı şmazlardı yasa ldı. evlendı llerı zaman damadı o gün şeye gönderırlerdı sürü vardı .çoban yerıne sürüye gönderıyolardı.

damaT ki gelinle göremessın ta a lsama ğeder zaten o damaT gelin görü şemezdı. ço ğısı damadı tanımazdı. kim giderse o dammaddı yanı bilmıyolardı esgiden şimdi ki

40 herke s konı şıyor tanı şıyor görı şıyolor. telefonları var ndblım yanı es ğide ğına

gecelerı vardı üç gün dü ğün çalıy tlardı. ğına gecesınden ba şına ğırmızı b mşm

yapıyolardı. gelını a ğlatıyolardı şimdi o a ğlama da ga ldı. t dldzyon olan nasıl gelın

çı lıyosa köyde de dle çıhıyor artı l.

202

Anlatan : Mustafa YILDIZ (1956) Derlenen Yer : Adıyaman (Şerefli Köyü) Konusu : Ya şanmı ş Olaylar

- XXVI -

şerefli köy ¨nde do ğdım. orda otırmeKteyim. ānnem sa ğ babam vefaT etm ¨ş.

ç¥cı llarım dört tene ç ¥cı l var. b m ğız ç ¥cı ğı üç dene o ğlan ç ¥cı ğı var. annem kendi

yanımda orda evlendiK yuva ğurdi.K tarlamızın ba şında köyımızde evimizi yaptiK.

işTe bu ğday dkoK. i şTe nohit dkoK so ğan dkoK. ba şka i şTe mercimeK bunnarı

5 dkoK. gençli ğde de zaten evlenmeden önce de ta adamın b m tenesi ba¶a dedi “ gel

yanımda çalı ş” t getTı l. an ğaraya bizi devleT demir yollarında çalı şmaya götırdı.

orda dedi ki “ zor i şlere go şmam “ biz de tamam zor i şlere ğoşmassan biz de gelirı l

ğendisi malaTya do ğan şehirli ondan s tra gettik adam bizi an ğara’ya götırdı. orda

bizı b m h āfta çalı ştırdi dayanamadık paralarımızı vermedi bize. kimliklerimizi de aldı.

10 dedi “ h adı ne haliniz varsa görün biz ğendını şikayet etdı l. şikayeTden de b mşm

anlamadı l.dedi h āfta s tra gelin getTi l polislere söyledik. polisler dedi ki haftaya

gelin paranızı alın b m hafta ne yiy dcez ne iç dcez o zaman sizi şey yapeK. İstanbıl’a

yollaya l edirneden ıstanbıl’a , ıstanbıl’dan adıyaman’a veyahıT malatya otobüsüne

biner gidersiniz. orya geTTik ordan da şe¹ yapmadılar. polislere getTıK adıyaman

15 otobüsü yo ldır. malatya otobüsü yo ldır. lar şlı ğımız yo ldır paramız da yo ldır. bizim yeme ğimizi verdiler. bizi ordan izmiT’e yolladılar. ordan an ğara’ya yolladılar an ğara’dan malatya’ya yolladılar. malatya’ya geldik. do ğının milleti insanı birez

şe¹ yapmez. biz b dle b dle malatya’ya geldik. bizi adıyaman götırın orda paranızı

veririk ya b mşiler yaparik. götırmedıler gettik polise ba şvurdu l . o g áder yolları heP

203

20 parasız geldik. polis dedi ki gelin m dam siz b dle gelmı şsınız o da zaman ne zaman

sı ğı yönetim zamanı. sı ğı yönetim adımımızı bır lmor bıra x kimli ğsiz aha polis

geldi. yanımıza adıyaman’a yolladı sa ğolsın geldı l. memlekete aha genÇlı ğimizde

onı gördı l.

tarlamızda hasilatımız nohıT dkoK bu ğda ¹ dkoK mercime ğ dkoK zorluklar 25 tabi yazın günü geT güne şın ön înde çalı ş zor olmaz mı ki ekmek yemek çeynemeden

geTmiyor. he ş b m ğolay i ş yo ltır. ama goley i şTe şindi b m dı şarda güne şin önınde

çalı şmeK var. b m de gölgede çalı şmeK var. ee malzemeye gelince mal beslesen birez birez i ş görıyor. i ş görmesi ne malını

de ğerlendırın para ederse etdırırsen eTdıremez. sen o da rezil b m fayda g uremor. o

30 ba şğa da bu ya şdan s tra okumaK da zor olmı ş. ēle adam var ki yüksek o ?ıl bitirmi ş

ğálemden ğan damlor o adam bo şda g zor. soga lda o ç kor da köylı çocı ğı çekmez

mı h eç? çocı llar için böyı ğ b m sermeyem olsa b m i ş yeri açarik. o da sermeyem de

yo ldır. ee anc a ya ğımızdan etımıznen ğávrıla l. muhanata muhtaç de ğilik ço l şükür. bizden daha fe ğırler de var. allah’a şükürler olsın halımıza şükir etmemız l zım.

Anlatan : Sulhiye ÖZBEY (1947) Derleme yeri : Khta ( Merkez) Konusu : Kahta’da Pesdil , Sucuk Yapımı, Evlenme Adetleri

-XXVII -

biz kerge zamanı oluy ¥r. şire zamanı olıy ¥r biz gidiyo l, getiriyo l

üzümümüzü. üzümden s tr a deriyo l çuvallara ğoyıyo l. getiriyo l bılanbaç yapıyo l.

un ğoyıyo l ni şasta ğoyıyo l. getiriyo l bılanbaç yapıyo l. unın bılanbacı ayrı olur,

ni şastanınki ayrı olır. i şTe basdıh ğ¥yıyo basdıh bez ne seriyo .sabah oluy ¥r ¥ndan l ¨ l

204

5 s¥na su döküyo l. ğaldırıyo l iki gün yerde o basdı l ğalıy t. ¥ndan sona biz ğaldırıyo l

sandı llarımıza ğoyıyo l.yanı bizim basdı llarımız ço l güzel olıyor. sucu l da

batırıyor.onnarı da asıy tl alıy tl . o da sucı ldır beyaz basdı l makinada yapıy tl .elde

yapıy tl kesmeden aynı bılanbaçta yopıy tl . legenlere ğ¥yıyo l sabah olıy t.

legenlerden çı larıp hılaya seriy tl .simiT kesmesı ayrı olıy ¥r, basdı l kesmesı ayrı

10 olıy ¥r, yanı ayrı ayrı yapıy ¥l . ğaldırıyo l tarlara ğaldırıyo l. ğuruyor terlemeye

ğ¥yıyo l sandı llara ğ¥yıyo l.

heber alıyo l bu ğızı isdiy tz. leber alıy tl heber verirlerse gidiy tl vermeseler

gidmiy tl .geTdı l mı üç be ş ki şimizi götürüyo l b m tepsi tatlımızı götürüyo l b m ğutu

çikolatamızı götürüy tl .aha gidiy tl isdemeye allah’ın emrı p dl emberın gavlıyle.

15 onnar da diyiyor siz isdiyorsınız biz de size verdı l. bizim yükümüzü s uleyin.

yükünüz i şTe yirmi milyar altın yirmi milyara e şya. b m tene e şya yarı size yarı bize.

bu şekil i şTe biz ğızı isdiy tl . aha ondan s ³na yanı bizim bu adetimiz düyünlerımız

de salon t tıy ¥l yahuT evde yapıy tl . ğı na gecem ¨z¨ de evde yapıy tl . yemeK de

ğurı fasılye pilav. ¥ndan s tr a cacı l,, tatlısı yapıy trı l. törelerımız b dled ¨r. heps ¨n¨

20 sırfa veriy tl . sırfaların üsdüne sinileri ğoyıy tl . ayrı ayrı taba llara ğoyıy tl ğuzı

kesiy tl, ğoyun kesiy tl . olana kesiytl ayrı ayrı üsdüne ğoyıy t. hanKisi hanKi eti

severse b m gece davıl çalıyo l. ğına gecesi ayrı oluy t evde oluy t. biz salon t tmuy tl

bmşey yapmıy tl . ğınaya gidiy tl ğız evinde yapıy tl. biz de kend ¨ ev ¨mızde yapıy ¥l

tahsiyi süslüy tl . ğızı bindiriy tl on om be ş tene araba getırıy tl i şTe yanı gel ¨n¨

25 süslüy tl, arabayı süslüy tl , silahlar atılıyor. ondan s tr a dü ğünler ne şeleniy t. aha eve

getiriy tl .

205

Anlatan : Ay şe ERO ĞLU(1942) Derlenen yer : Khta ( Merkez) Konusu : Ya şanmı ş Olaylar

- XXVIII -

brda uzanmı şdım saba l erkendi. geldıler ha p ¥şedler ¨mı ğaldırdılar ben ¨m

bez ¨mı ğoydılar. ben ¨m elbisemi ğoydılar. ded ¨m bu ntlmı ş? ne var? ne yo l? demı ş

dedıler yasemin lesde gidip soraca lsın. ben dedım ah yasemin g ávlen ölmı ş g ávlen

ölmı ş. aha a ğladım hem ē çı ldım araba b rda. durıy tdım. arabaya girdim. geTdım

5 ánteb’e geTdım. daha i şTe s ¤zım y ¥ldır. o ceneze yerdeydı. ceneze yı ladılar biz

arabaya bindi l mezerın üzerine geTdı l .aha a ğladım, a ğladım. temam oldı yasemın

yasemin genç yasemin diye genÇ ğadın trafiK ğezası yaPdı. ç ¥cı lları a ğladı ben

ağladım o ğlı a ğladı gelin a ğladı. biz dedi l genç ğadın genÇ ğa dın trafiK yapdı.

be ş senenin gel ¨n¨ydım. benim ğocamı öld ¨rdıler. altı ay da otırdı. ¥ndan s ¥na

10 babamgile geldi. babamda bir sene ¥tırdı .benı b n daha ğ¥caya verdıler .aha o va lıT

bu da va lıT ēle geçiyor. ben bilmiyorım i şTe ¥ğlan üç de ğız verdı. all ā öbır

erkekten de b m ğız tldı. üç denesi de bir ¥ldı. a va lıT bu va lıT ben çekiyorım. bu ºrya

gelmı ş üç senedır ev y ¥ldır biz kirayla ¥tıryorız. aylı l iki yüz. ben ¨m o ğlımın i şi de

y¥lhdır. n dblem i şde. ule çekiyorız. aylı ğ yo ldır ¥ğlanınki lesdeyim a ğr¨yi dle

15 çeKdım çeKdım .yata ğa yat ¨yim b mşm de yo ldır. benım o ğlım da ğla ğı e şidmiyor. ule çekiyor biz de çekiyorız.

206

Anlatan : Celal ERO ĞLU (1967) Derlenen Yer : Khta ( Merkez) Konusu : Ya şam Öyküsü

- XXIX -

ismim celal ero ğlu. bin do ğuz yüz atmı ş yedi ká lTa do ğumluyum. ğla ğım

biraz a ğır oldu ğu için okuyamadım. daha s ¥nra asgere gitTim. çürüK raporu aldım

ğla ğımdan dolayı. d ¥ğsan be şte evlend ¨m. evlendi ğimden on iki gün s ¥nra babam

rahmeTli oldu. daha s ¥nra evimde b m huzursulu ğ oldu b m geçimsizli ğ ¥ldu.

5 geçimsizliKden dolayı ayrıldım. daha s ¥nra dörT be ş sene bekar ğaldım ondan s ¥nra

tekrar evlend ¨m. şindi b n kızım var ama i şsizim ğla ğım pek a ğır oldu ğu için

anlamıyorım. ben ailenin tek erke ğ¨ oldu ğum için beni çalı şdırmadılar; ama iki üç

parça tarlam var. ¥ tarlaynan şindi geçiniy tm.

Anlatan : Fatma ÖZBEK(1965) Derlenen Yer : Khta (Güldülge) Konusu : Ya şanmı ş Olaylar , Eski Ya şam

- XXX -

e aaaa g gtdım, istanbıl’a g gTd ¨m ben ¨m torınım, torınım ded ¨

bab nne “senın niye o lıman yazman yo ldır.” ben ded ¨m i şTe ben köylüyüm

¥kumam yo ltur, bir şey yo ltur. ben ded ¨m i şTe ben ö ğrenmed ¨m ben köydedım.

bizim köy güldeülge deresı i şTe çayları berajın ya lınında. böyıK balı ğı t tıy tn,

5 bi şiriy tn. yanı güzel ev, bal ğonda yapıyor. bizim bahçamız var. su degirmanı su

degirmanı var ya ceryan de ğirmanı y ¥l. ona gidiyor. n dblim i şTe biz beriye gidiy tl .

207

g¥yun, davar, ğeçı her şey ç ¥ldır.yanı biz ba lçaya gidiyo l ba ğa. her şey ç ¥ldır.

yanı biz ba lçaya gidiy tl ba ğa. her şey ç ¥ldır. i şTe ēledır n dblim.

ni şana geld ¨. b n yüzüg ta ldı. geri döndı davılnan yüz ğişi geldı atnan yanı

10 benım ni şana gelm ¨ş. ben i şTe isdedı, ni şana geldı. ¥ a lşam ğaldı gerı döndü. gelin

olac m. ben küçü ğüm on dörT ya şında. ha oldu g ¤türdü.nı şana gelmı ş oldı g ¤türdü.

bizde berdel var. bizde deyi şiK var. o da k ¤ye getırdı. i şTe düyün yapTı on tene ğeçı

kestı. d åvıl çaldı. biz gelinik. ¥ geder dügünde her şey oldu. yo l ne gelinlik gelinlik

melinlik yoh. aha b dle bindim geldım. ğına mına y ¥ldır .ben küçü ğüm bilmiyorım.

15 ni şana geldı iki sene s ¥nra götürece l büyünce götürece l. ba şlı l da almadı çeyiz

meyiz y ¥l. üç ğız üç o ğlan var. ¥nnar daha iyiler o da benım gibi oldu. dörT ğız

ğarde şım var. ğa ynana var . ğarde ş var babası y ¥ldır. biz angara’ya do ldıra geldı l.

ya en büyüK o ğlan i şTe senın gibi b m ğız bana g ¤nderdı. i şTe bilmiy tm. do ldora

lesdelı ğı ne diy t. öyle senin gibi b m hem şire var. dedı teyze ğaç do ğım yaptın dedım 20 sana ne dedim.söylemedim.

Anlatan : Naile ÖZBEY(1941) Derlenen Yer : Khta ( Merkez) Konusu : Yöresel Yemek, Di ş Hedi ği Adetı

- XXXI -

patlıcanlarımızı s ¥yıyoruz. onın yanında yarısı kadar da biber diliyoruz içine

atıyorız. b m yarım saat suda bekletiyorız. ayranımızı oca ğa k¥yıyorız. yarım saat

karı ştırıyorız bekletiyorız. ğaynamaya ba şlayınca patlıcanlarımızı k ¥yıyorız. ondan

s¥na bulgurunu k ¥yıyorız. b m ğır l be ş daK ğa pi şdikTen sonra o patlıcanlarımızı

208

5 dövıyorız üsdüne o patlıcanları a ldarıyorız. b m b ¥l ya ğ so ğan kavırıyorız üstüne

k¥yıyorız .taba llara servis ediyorız.

ş ğ di hedi imizi çocı llara yaparken bir yıldan sonra dokuz ay s tr a artı l ne

zaman di şi çıhdı ldan s tr a di ş hedi ğimizi yapıyorız. b ğdayımızı nohıtımızı geceden

ıslıyorız. sab nan gal lıp pi şiriyorız. onın üsdüne b ¥l ya ğ so ğan k ¥yıyorız. gelen

10 misafirlere servis yapıyorız. k hTa y ¤remizde adeTdır bu di ş hedi ğimiz gelen

misafirlerımız hediyeli gelir ç ¥cı ğa göre hediye getirirler. taba l getirirler, ç ¥cıhlara

giysi getirirler, borcam getirirler, ayakkabı getirirler kim ne isterse ¥nı getırırler. yer

içer çeker giderler.

Anlatan : Ali I ŞIK(1920) Derlenen Yer : K hta (Kayadibi-Horrik) Konusu : Ya şanmı ş Olay, Belkıs Akkale’nın Geli şi , Orta Asya’dan Geli şleri, Rı şvan A şireti, Nemrut,Cendere Efsanesi

- XXXII-

10 eylül 2006 pazar günüdür. çol sevdi ğim ve ğıymeTlı misafirlerim geldiler.

tebi b mşm bilmem amma bildi ğlerimi ¥nnara anlataca ğım. allah m zvafaK eTsın

pe şinen. bir mayıs 1920 yılında dünyaya geldim h ¥rriKde. şimdi mayısdan bu yana

86 ya şındayım. allah leyırlı ömürler vermı ş ço l şüºkür. gelen misafirleri aklımın 5 erdi ği g ādarı e ğer söznen olsın hikaye olsın oynama olsın. bazen televizyon

programında mercan televizyonu’na benı götürdüler orda da b m ğaç söyledik. s¥na

ar ğada şlar geldıler “senı televizyonda gördük” dediler. zorlamalya oyanama bilmem.

amma látır i şi gü Kımın yetti ği kadar hem oynarım hem söylerım eski şeylerı tarihsel

olarak bir şey e şiTdi ğim zaman acaba öyle midir, öyle de ğil midir? do ğrı amma

209

10 meraK eder gider görürdüm. mesela b m misal vereyim. beyaziT’e ishaK p şa sarayına

tikdiler. acaba bu saray öylemıdır, de ğil midir? şimdiki gibi vasıta yo ldırdı. bazen

yayan bazen vasıtaynan bazen heyvandan ¥n günde zornan giTdim. do ğıbeyazıt’a

giTdim. dediler ki burda de ğil saray beyazıtın on kilomeTre dı şındadır. orda giTdim beyazıT serayını gördüm. hkkaden övılecek seraydır. yüz on altı tene odası var. 15 mTfa ğı var s por sahası var. lo ğantası var. gelen ne isterse var. türkiye’de ilk olaraK bu suyu ısıTma tertibatını yanı daha do ğrısı ğaloriferi orda icaT eTmı şler. çorab ábdi

pa şa isminde b ēle ğafasına ğtmı ş b ēle seray y pcam temelını aTmı ş. ömrü vefa eTmemı ş. o ğlı ishaK vali imi ş. o zaman babamın ba şladı ğı serayı ben yapac m demı ş. d ¥ğsan do ğı senede yapTılar temam oldı .dedı fe ğaT onın da ömrı vefa

20 eTmedı. all rehmeT eylesın. dünyada g ¤sderileceK ço l gü ºzel eser bıra lmı ş. ama

n lırsa olsın.

ben g ¤zımı a şdım. ben altı ya şındayken babam vefaT eTdı. ¥ğılı bıra ldım

oğıla giTmedim. ne yapaca ğım ba ldım ki avcılı ğa meraK sardım. ba ldım gi ©e

küçü ğüm ge ©e ğor lıyorum. kekliK, tazı, tüfeK bilmem şu bu derken. babam bu 25 memlekeTde en me şur avcılardandı. h áTda üzerinde türküsü var. ben de dedim

babamın mesle ğini tut cam. tebi ben onın gibi yapamam. fe ğaT meraK eTdım b m

tüfek b m tazı b m keKliK nerde varsa gider getırırım. s ¥n zamanlarda ben de alı şdım

hevada kekliK vurma , ğaçan tav şanı vurma bu defa dedıler ki sa şma ço ldır onın Ñ çün

da ğlıyor. bu defa be şlıynen ğaçan tav şanı vurdım. herkes bilir bunda b m ¤vme yo ldır.

30 memlekeTde herkes bilir benım nasıl b m avcı oldu ğumu. allah’a şükür ço l yerler

gezdım.u ºrfa, malaTya, diyaba ğır, álaziz civarlarını gezdim.aynı zamanda hem ar ğada şlar var. a ğrabalar var. an ğarada da var. istanbıl’da da var. ben dü şündüm

memlekeTde iyi oyuncular var. ba ldım bizim y ¤remızı oyununu iyi beceremiyorlar.

dedim iyi ¥yuncu nerde varsa u ºrfa tarafına bozova tarafına köçekler deniyordı

210

35 ra ğsancılara. onnar her zaman bize gelırdı. aynı zamanda radyo evi gibiydi. nerde b m

türkücü varsa nerde b m ¥yuncu varsa nerde b m hikaye bilen varsa gelırdı. ben de

hikaye s uledım, türkü s uledım sesim iyiydi. fe ğaT malesef ben sesımı p la ğa

vermedım. dedım ben s ulemem. sebeb hikayeyi ¥ynamayı ha ğğ ınan söylersen

günahdır. bunu dedıler sana ha ğ verec dm. ben isdemedım kültür ba ğanlı ğından kültür 40 genel müdürü geldı burya. o da benden bazı şeyler isTedı. e şde dedı istanbıl’da iki

sene evvel k āhda’nın tarihÇesını k hda’nın du ºrımını k hda nasıl imi ş ne olmu ş

dedım vall a ben onın gibi bilmem. o zaT belki dedım ben de eser bıra layım benım

ne eserım olaca l. türkü s ulesem ben tü ºrkü s uleyemem. ben iyi ¥yıncıları seyreTdım

mı anlarım. ço l güzel oynadım ço l güzel ¥yıncılar yeti şdirdim. lemza çivi gibi

45 türkiye’de dünyada tanınmı ş bir ki şi benım ö ğrencımdır. ben ö ğreTdım her

geldi ğinde benı ziyareT eder. leTda b m ğaş defa beni an ğa ra’ya götürdü . i şTe benim

dayım, benim l¥cam, benım babam o ğıl de ğil herkes o ğılda o luyor. fe ğaT lemza

çivi’yi lemza çivi yapan dayım áli ı şıl’dır. ben kendımı övmüyorım. b m türkü

sulendı ğı zaman, b m çal ğı çalındı ğı zaman nerede b m parmaK eksiK çalınsa ben

50 anlarım eksiK çalındı. çünkü ço l görmü şüm. mesela seyfettin sucu bizim bu odaya

gelmı ş, urfalı celil cankurT. malaTyalı fe lrıy’ı meraK eTdım burdan ta mersin’e

geTdım dedıler ki onı da orda gördüm. barabar ğonı şdı l, barabar f ttıraflarım da

vardı s ¥n zamanlarda benım es ği eserlerım b ēle tarihce yaPmı şTım. hepsı külçe

halinde albüm halinde. b m iftira dolayısıyla lepse girmi şdim çı ldım ki hepsını

55 da ğıTmı şlar. ben s ulesem de s ulemesem de allah’dan hangi loca gelırse gelsın ben

ğuran o lısam zerre ğeder bi h áta görmessın. ben b m hikaye s ulesem tahmini b m hikaye de ğildir. filan adamdan ö ğrendım filan adamdan duydum ben de bunu

211

öğrendım. şimdi ne ğeder s ulesem hali hazır misafirlerin gönlünü ho ş eTmek Ò çün

gönlünü almak Òçün ēlē anlatıyorum.

60 belkı a ğğ ale k hdaya geldı. getırdım burya. götürdüm adıyaman’a ¥ zaman

sı ğı yönetım ğumandanı necabeTdın ergenekon dedı sen belkı hanımın yanında

¥tırıyorsın yasa l de ğil mi? dedım hem şerimdir. aynı zamanda anasını babasını

tanıyorum. benım hem şirem ben bu gibi şeylere mera ğlıyım. belkı a ğğ ale memleketımıze gelmı ş ben d veT eTdım . buraya geldı. an ğa ra’ya gidi şimde de orya

65 giTdim. adıyaman şenli ğinde burya getırdım. ¥nnar s uledıler. ben dinledim. i şTe ben

seyirciyim fe ğa T ne olırsa olsın ha ğğ atı s ¤lemek, ö ğrenmek en büyük olaydır. bana

baba diyordu baba dedi senden b mşm istiyorum. dedım ne? dedı b m türkü b m ma ğam bu

y¤renın türkülerını söyleyeceKsın. zamanında mardin’de a ğa varmı ş. bu adamın b m

oğlı varmı ş. b m de ğarda şı varmı ş ğa rda şının da b m ğızı var. o ğlanın ismi tahir ğızın 70 adı da besde imi ş. ömrü vefa etmedi tahirin babası vefaT eTmı ş. bu sefer ğızın babası sana vermem demı ş. o da benım nı şanlım yavu ğlum demı ş. zamanında duTdu

musaybinde ibrahim eThem adında ya şlı birisine mala tem len verdı. ğız gelın oldı.

giTdi tahir de b m dü ğüne giTmi ş. gelirken yolın kenarında gelinler ğızlar teze ğ meze ğ

topluyorlarken görmü ş besTe ba lmı ş ki amcasının o ğlı ata binmi ş geliyor. ğı z

75 ça ğırıyor tahir de bunu görüyor fe ğaT tahir de b m dul ğadınla evlenmeK isTiyor.

fe ğaT a ğrabaları da b m ğız teKlif eTmı şler . beste ça ğırıyor ne diyor acaba. “onnar ğara ğışda ğar t za ğı zamanında karada ğ civarında geçen tav şanın izi ğayıb ya onnarın tuza ğı ğayıbdır kimse bilmez halinden. ley ley “diyor ne isTedımse var yanı. ne isTedımse var her şeyi bilirim. allah sayesinde ben 80 ağlımı o ğula servete vermedım. a ğlımı gezmeye g ¤rmeye e şiTmeye verdım. hepsını

yerinde görmeye verdım. haTda bi t ¥plantıda bütün daire müdürlerı toplanmı şlardı.

benı de ça ğırdılar b m ureTmen ğldı. bilmiyorım ureTmen oldu ğunu bilmiyorum. tam

212

bm tarihÇe o lıdı. dedı dengil köyünde b m adam varmı ş bu türküyü onun üzerine

çı lardılar. dedım acaba bu ğızın adı neydı? dedı naciye. ba l dedım onı da bilmedın

85 ha. m ālumanız ya s ¥na albay d¤ndı bana söyledı. dedı dayı bunın hikayesi neydı?

hikayesını s uledım. dedı temam bu defa milleTvekili sırrı özbeK o da ordaydı. ali

amca ne s ulerse tahmini de ğildir.o adamlar diyor ki b m iki yüz sene evvel b m adam

na ğleTmı ş . k ālda’nın ehvalını bütün hepsı perefösör ğayma ğamlı lda giTdim izledım. hepsı perefösördür. onnar bu gibi şeyleri yazıyorlar dedım. sayın perefösör

90 benım tahsilim yo l. ilko ğılı haricen bitirdim. fe ğaT o adam gelmı ş k lda’nın

du ºrımını görmısse d ¥ğrıdır. fe ğaT sandalye üzerine otırıP masanın ü ºzerınde k ğıT

üºzerine yazmı şsa tahminidir. e sen ğaç sene evvelını biliyorsun? benimki peK uza l

de ğil. ben ¥ tarihden bu yana biliyorum nasıl? dedı dedim ki k ālda’nın nasıl

meydana geldı ğını anlataca ğım: malumanız orta asya’da ğura llı l oldu. orta asya’da

95 ğura llı l olunca asya’nın temamı bu terafa d ¤küldü. geldı fe ğeT o gü ºçlerın reisi olan

mir mu lemmed ba ldı ki bunnarın hepsının bir araya g ¤türse ço l böyıK b m a şireTdır.

ğoca b m ğıtadır.b m sene tu ºnceli‘de ğaldılar ordan da ğıTmaya ba şladı. ordan

suriye’ye gönderdı. b m ğısmını álazi’ye gönderdı. b m ğısmını an ğaraya gönderdi. b m

ğısmını ánteb’e gönderdi. velhasıl a şiretı yava şca da ğıTdı. geldı k lda’nın cendere 100 köprüsünün öbır terafında corciT köyı’nın yanında telebiT mevkiinde mir mehmedin

türbesi halen ordadır. orya geldı. mır mu lammed ba ldı ki ğeza es ği ka ldadır. h len

kölüge ka lda diyorlar ğezanın es ği ismi de ğişmedı .fe ğaT mesken yeri de ğişti. 1944

de b m k¤ydü nahiye de de ğildi. anca l lecı bedır a ğa zamanında ğeza olaca l b m yer

de ğildir. h āTda nahiye’de de ğildir. aluT köyü nehiyedır nahiyeyı tavsiye na ğleTdıler.

105 ğezayı da 1921 ‘de ka ldaya getırdıler. lecı bedır a ğa burayı şey yapTı. fe ğet geçıcı binalarda m murlar şe yapTılar teK bi hükümeT ğona ğı yapTılar. bu ba şTa

213

ğayma ğamın dairesi sa ğlı s ¥llı idare ğısmı. ğapımın hizasında bu ğısmında adliye

ğısmı ceza evi de en dipdeydı. ben orayı gördüm o zaman ben o ğıla geTdım. ¥rda

nüfus dairesinde yazı ö ğreniyordum. yanı b m k lda’nın tamamında g çicı binada b m 110 ilko ğıl yaptılar. şimdi ali turanlının oturdu ğu yerde idi. ali turanlı orayı alınca o ğıl

oraya buraya da ğıldı. ğezayı burdan ğaldıraca llardı re lmeTlıK çingilli osman dedı

ben arazi verece ğim ğezayı burdan ğaldırmayın ço l arazi gider benim arazim var.

klda da var hükümeT ğona ğının yerı re lmeTlik ¥sman a ğa verdı. dedı bedel dedı

ben isdemem dedı. o zaman bir mecidiye elli ğurı ş satı ş olsın. hatda hükümeT

115 ğona ğının ar lasında arsaları vardı saTdılar. 1944 de ahmet ğızıllı isminde hükümeT ğona ğını yapTı yau bu adam bunı yaptı. memurlar tatil oldı ya paydos oldu ğu zaman

ta ordan burya gelirken cenavar ğurd yir k lda’nın ço l uza ğındaydı. fe ğa T şimdi

olmı ş k lda’nın merkezi. ¥ zaman k lda’nın çok büyüK b m nüfusu vardı. daha lecı

bedır a ğa zamanında otız otız be ş lánalı l b m köydı. daha es ğiden altı lánalı lmı ş.

120 lecı bedir a ğa onın babası teK oldı otırıyorlardı. bezik a şiretinden b m genÇ türbüz

köyınden sa ğa s ¥la saldırmaya ba şladı. ismi y sf imi ş. bekir demı şler o ğlım sen

yava ş yava ş ğudurmaya ba şladın bezigi alt eTdın. aman aman rı şvana ğa rı şma. şimdi

ba ğlar köyı oraları ya ğma eTdı. aman rı şvana ğa rı şma k ldada m zğım olan hemıs

olan bir iş d ¥layısıyla daracır k ¤yının ya lınında orda yusuf rasT geliyor öldırıyor.

125 onı öldürünce osman bey isdiyor. demi ş ği biz seslenmese l bu yava ş yava ş her yere

saldırıyor. buna saldırsa l bezig a şireti bunı dutar o zaman lásan ci ğar, mali ğ bu

aşireTleri toplıyor. bin be ş yüz ki şili ğ b m ordu ile bezi ğ üzerine saldırıyor. babası

diyor ki o ğlım g l ben sana dedım ğa rı şma. ba l rı şvan a şireti ne yapaca lsın

ça ğırıyor.demi ş ki ğl o ğlım ben sana dedim ki rı şvana ğarı şma. ¥ zaman bütün

130 köyını ya lıyorlar. bu defa yusuf ğlmı ş ba lmı ş ki büyüK b m ordı yusuf geliyor.

214

öndekiler ğaçıyor birisi demı ş ki a ğa ben atımı vrim suvariyi mi v zrim. o demi ş ki bizi öldıren süvaridir. aT de ğil vall demı ş yedı senedır nam bu tüfegi doldırdı ayı için doldırmı ştı. şimdi o tetigi çekece ğım yusufın göksıne veriyor. tüfe ği çekiyor

ça lma llı tüfeglerı belki buralarda görmı şsınız. b ēlē b m di ş olırdı ğıvılcım olırdı 135 ğıvılcım ğhdı mı balyanın üsdüne gelır balyoz paTlardı. sfu orda öldırıyor. bu

sefer demı ş ği durmayın bezi ğ a şiretının temamı bu terafda y ¥l eTdıler. fırat’ın öbır

terafına ge ştı. burda b m d drb-ı mesel var ne zaman ki “fıraT süT olırsa o zamanki

bezi ğ a şireT olır” tebi bu cumhuriyetın ğurılı şında b es ği daha es ğiden ¥sman bey

zamanında ba şladı. bir k ¤yden bir k ¤ye misafir geTdı ğı zaman b m adam gördüm

140 hemen öldırıyor kesiyolar.ey gelınce yapmayın yazı ldır heP insanız. geldı es ği

klda’ya orda da tırpala geldi. tırpala epey zaman geldi ka ldaya galdı. k lda’da

dü şündü ki büyüK bi vah şeT yav bu adam yabancı ee yabancı tssun nerden gelmi ş? çörgenekten vah şi hayvan görmü ş gibi öldürüyorlardı. bu vah şeti yava ş yava ş

ortadan kaldırdı. bu sefer fe ğet a şireT usülü ortaya çıktı. lecı bedir a ğa yava ş yava ş 145 bunları da topladı. mirdi ş a şireti biraz ákisdi. mirdi ş a şiretine de ğızını vardı. leyli

tebi mirdi ş ri şvana ba ğlandı bezi ğ oldı. b m ğızını leşvi a ğa’ya verdı. yusuf a ğan’ın ğı zını zeyneb’i kendisi aldı. ali fırat’ın anası hem bezi ğ hem mırdi ş hem

gavuz.gavuza ne oldı senin b m ğızın var al cam ba ğladı. ba ğladı yava ş yava ş bu

vah şeT ortadan ğldı. cumhuriyetin ğurılı şından sonra gşTe tarihte bir eskidir. yava ş

150 yava ş geldı. ğezayı da es ği ka ldaya ğaldırıp kölüg’e getırdıler. gölüg ğızın ismi

gülüg. o dörT be ş lāna bunnar lecı bedir o şeyi verdı lden s tr a kölüg bu sefer k lda

oldı lecı bedir hükümet kona ğını burya getirdiyse onın ismi hale; kölügdür. fe ğet

şimdi gençlere sorsan es ği vah şeT, es ği peri şanlı l. es ği adaleT yanı anladılsa belki inanılmaz. fe ğaT hikayelerın hepsı do ğrıdır bir şeyin temeli olmasa ğurılmaz mesela

155 bu binanın temeli olmazsa ğurılmaz. b m hikayenin temeli olmazsa ğurılmaz s ulenmez.

215

neyın üzerinde s ulenmı ş buradan ç ¥h güzel türkü s uleyenler vardır. osman-ı hanı

yani benım babam onnar ç ¥h güzel tü ºrkü s ulerdi. fe ğaT tü ºrkücüler sa ğa sola

da ğılmaya ba şladılar h ğa Tden adeT daha iyi es ği usul eyi de ğilmi ş o halde ne yapalım bu yeni usule göre harekeT edelım. önceden arz eTmı şdım beyazıt’a onbir

160 günde geTmı ştım şimdi iki saatte gidiy tn hicaza. giderken oru ş ayı yanı ramazan

bayramını yapar zarnan g rban bayramını yapar yetı şırlerdı. biz ne yapdı l adana’dan

uça ğa bindıK iki buçuk saatte cidde’ ye indik. yani bir aylı l y ¥lu iki saatte gidiyorız

.ben küçüktüm dedıler lecı memed a ğagil b m tttbil almı ş b m tttbil nedir? g ¤rsen b m

acayip b mşme kimse iteliyor ne kimse çekiyor. hallah hallah.

165 nemr T urfada. urfa es ğiden şimdiki yerinde de ğilmi ş. şimdi lárran diyolar.

lárran harabeleri var. şimdi ğeza yapmı şlar orda imi ş. nemrut lazreti ibrahimin

ağrabalarındandır. fe ğeT lezreti ibrahim’in babası zer bunun babasıymı ş. ço l a ğıllı

nemrut bu rı dinliyordı. bunun leraketleri ile hareket ediyordu. her sene ka lda’nın

ğuzey do ğusunda bulunan nemruta ¥ranın yaylaya geliyordı.yalnız onlar de ğil eyvan

170 sultan ne bilim bir ço lları gelmi şler. lárran harabeleri var. şdleri var.bunnar mayısda

o şenli ği yapıy tlardı. lezreti ibrahim benim babam b p tların bekçisidir.yapıyorlar

ya bunnar ellah olmaz ya b m da ş ya b m a ğaş üzerine yapıy tlar.allah bizi yarattı biz

allah’ı yaraTmadı l. s tr a gidiyolar lezreti ibrahim gitmiyor. ¥nnar tam giTtı lden

sonra eline b m balta alıyor. en büyük p tu hudel, seden n dblim p aı e büyük

175 ptları ğalıyor. götürüyor.onun üstüne endiriyor. ¥rda tebi dört be ş gün ğaldı ldan

str a tek b m p t ğalmamı ş tek b m leykel ğalmamı ş. yav ibrahim lalildir aslında yav

ibrahim sen burdaydın ya ben yapmadım büyük p t yaptı. bunnar e lla lsızlı l yaptılar. o da baltayı aldı eline vurdı. hepsini ğırdı ya bunnar cansızdır. madamki

cansızdır b mşm elinden gelmiyor niye ona tapıyorsunuz? o halde bizi yaradan g ¤ğü

216

180 yaradan sahibi vardır kimdir o? ellahdır. zatan ml d ¥ğuşunda da o zamanın

hü ºkümdarı falcılara ba ldırmı ş k inlere demi ş ki bu ğabileden b m oğlan çocı ğı

meydana gelecek senin servetine senin hükümdarlı ğına sebeb olaca l. o da ¥ğlan

çocı ğını hep öldürüyordu. lazreti ibrahimin anası k ¥casına diyor ki ben hamileyim

dğ nemrut duysa beni öldürür d ¥ğum zamanı şimdiki lárranda orda b m ma ğara var

185 hálen belli. geliy t orda d ¥ğum yapiy t. ğ¥cası biliy t. ba şğası bilmiy t allah u te ála

bir günlük bir yıllık şeyi ile ya şa diyordu. lazreti ibrahim b m hafta ğalınca tebi ğaş yıl

olır tabi ğaş gün olır. hazreti ibrahim ğonu şuyor. nası babası bunun ğuºca ğına alıyor

dı şarı çı larıyolar ilkin zühre yıldızı olan yıldızı görüyolar allah odır onnar de ğil

ondan sonra ay do ğuyor o allah de ğil bu daha büyüktür. ondan s tr a eve geliy tlar.

190 sabahnan güne ş do ğuyor en büyü ğü budur. o halde bu allah’dır. ba lmı ş ki güne şin

ön ne b lut geldi ellah’ın önüne b mşm gelmez. ben seni biliyorum. sen nerdesin

lezreti ibrahim bu defa kendisini il n ediyor. o zaman hükümdar lezreti ibrahimi

ata şe atmak istiyor. ğalanın üzerine iki direk dikmi şler. áynı zıl lanın halil rahman

yerine ¥dın çekmı şler. ¥ çu ğırı temamen ¥dın doldırmı şlar. demi şler bu ¥dınlar

195 üzerine ataca ğız. lezreti ibrahime b m salıngaç yapıyolar ki şeytan n ále geliyor diyor

ki kötü şeyler yapın. tam ata şın ¥rtasına gidiyor. allah u te ála “benden selamı ala

ibrahime” ibrahimi s tt. bu defa ata ş ço l s tl oluyor. y r bbi ben s tldan

dondum. o zaman lezreti ibrahim’e iman eden bir ğız áynı zıl la demi ş ki benim

babam y ¥ldan çı lmı ş bunın dini do ğrıdır. ben de bu ra iman ettim.kendisin ğeladan

200 atıyor.fe ğat lezreti ibrahimin yerine ğavı şmıyor. ¥ da aynı yere dü şüyor. ordanda su

çı lıyor. halende var. áynı zıl la gölü lálil rahman gölü balı llar nerden çı lmı ş töremi ş

yanan odınların kökleridir. allah u te ála onnara can verdi onın Ò çun derler ki onnarın

217

etini yimeyin gitti ğin zaman onnar g ¤lün kenarına hücüm ediy tlar. g ¤rmü şsün belki

yem atınca insanın üzerine geliyor.bu defa ğaçıyor benim gücüm sana yetmez

205 diyor.senin allah’ın benden büyüktür. bu memeleketden çı l. çı lacaz. allah’ın ordusu

var. ben ¨ım ordum yo l. urfa’dan çı lınca nemruT pi şman oluyor. bu gider ba şğa

yerde kendisini il n eder. ¥rduyla bunun pe şine dü şüyor allah u te álanın es ğerı de

sivrisineK.emrediyor yav demi ş şu buluT mıdır nedir? öbırı demi ş bu buluT de ğil. bu dalgalı dalgalı beneklı beneklı gelyorlar. geli şyorlar ki sineK allah u te ála öyle bir 210 vermi ş ki hanKi sivrisineK adamı vurdu mı oldı ğı gibi darmada ğın ediyor. nemrut

gaçıyor b m ¥daya giriyor. her tarafı k mTliyor. yanı kimse yanına girmiyor.topbal b m

sivrisinek yanına geliyor. ya rebbena ben bu leyırden me lrum ğaldım. ben kimseyi

öldırmedım.demi ş ği en büyükleri de içerde. get b m deli ğden gir omı ısır. tebi beKcı

var kimseyi bıra lmıyor. yav geldi diyince burnundan giriyor.bu sefer keçeden

215 to lma l yapdırıyor gafasına vurduruyordu. birisi demi ş ki yo l bu ellah de ğil. keçenin

içine b m balyoz koyuyor. keçeyi sıyırıyor to lma lla vuruyor.burnundan çı lıyor ki

yarasa demi ş ği onın belasından ğurtuldım. tebi dah a ¥rya d ¤nmedı. ba şğa yere gitdi.

lı oldu.yedmı ş ya şından sonra bu kitabdır benden daha iyi biliyorsunuz. zamanın hükümdarı bizim bu tarihden bin sene evvel zamanın h kümdarı

220 klda‘da k lda es ği ğelanın ordaymı ş. fe ğeT demi ş ki ben de b m k prı yapac m. sdaları ça ğırmı ş.cender k prını dört be ş yüz metre ötesınde kesilen da şaların yerı

bellı.da şaları n dylen götürmü şler nasıl getirmi şler? be ş yüz kilo b m ton a ğırlı ğında

kemerı tek b m kemer olaraK yapmı ş. ¥ zamanın insanları ço l ğzveTlıymı ş. ¥ zamanın

insanları ço l sdaymı ş. çünkü medeniyeT es ğiden de varmı ş. abdıllah köro ğlı ay şe 225 isminde biris demi ş ki es ğiden hep vah şiymi şler. eski medeniyet şimdiden daha

ğzveTlıymı ş.nasıl afriga’da b m nehir vardı.gap nehri evet ¥ zaman t nçdan b m leykel

yapmı şlar. b m aya ğını ırma ğın b m tarafına ba aya ğını ırma ğın öbür tarafına ona g ¤re

218

lesab eT ki ne ğeder yükseK imi ş. allah u te ála tarafından b m zelzele olmı ş. bu

leykel devrılmı ş.ay şe hanım dedim halen o heykelı d ¥ğrultacaK b m alet dünyada

230 halen bulunmadı. halen o heykel yatıyor.yanı ka lda çayı gibi b m aya ğı bu tarafda b m ya ğı öbür tarafda. es ği medeniyet öyleymi ş. ğoca garı k pe bindi gitdi.k p neymı ş.şimdi yavav ş yava ş ö ğreniyoruz ki küp uça ğ mi ş.zaman gelecek bu

memeleketde b m araba yo ğ ken şimdi arabadan geçilmiyor. zaman gelecek bu es ği

eserleri g ¤rmeye gelecekler.

Anlatan : Mehmet BÜLÜLER(1947) Derleme Yeri : Khta (Kayadibi- Horrik) Konusu : Askerlik Anıları

- XXXIII -

be ş ay isparta’da ğaldım. acemili ği ondan s tr a diyarbakır’a giTdim. on d ¥ğız

ay da ¥rda yaptım. yirmi dörT ay yapdım.iki sene yapdım. orda.a şçılg yaptım. b m ğaç

ay yaptı ldan s ¥nra teskere aldik. eve gelecek. sivereg’e geldim. sivereg’den bu

yanıda ben yayan geldim. araba yo ldırdı. ü ş günde ben zorn yava ş yava ş ben eve 5 geldim. yemek yaptılar. as ğerde pilavla nohuT. pi şmemi ş ben yeme ği götürdüm.

buna götürdüm. albay ba ldı pi şmemi ş, dedi. fa ğat yime li yapan ben de ğilim. ¥

zaman beni b m iki sefer d¤vdü. b m iki sefer vurdı. ğ¥mtanım niye beni döviyorsın?

dedim. yemek pi şmemi ş “ben yemek yapmamı şım ar ğada şım yapdı.” dedim.onın cezasını ben çeKtim.

219

Anlatan : Ali YARDIMCI(1950) Derleme Yeri : Khta (Merkez) Konusu : Eski Ya şantılar

- XXXIV -

eğitim durımı fazla peK adıyaman’dan ğıyaslıyamazsın. adıyaman’dan geridir.e ğitim durımı kövden daha geri. yani e ğitim seviyesi yükseK de ğildir. okullarda çok eksikliklerimiz var yani. es ğide biz o ğıldayken aynı sınıfta tüm dersleri görüyordı ğ. bir iki ü ş dörT be ş 5 aynı sınıftaydık. birle ştirilmi ş sınıf. şimdi öyle de ğil. herkesin kendine ait bie sınıfı var. şu ankiler ö ğrenciler daha şanslı ¥ zamankine göre. o ğıllar o zaman daha

berbaTdı. şu anki daha iyi. e ğitim seviyesi ¥ zaman daha dü şüktü. şu anda daha iyi

gre ço l ço l iyi. bizim b m ureTmenimiz daha ureTmen de ğildi. yedeK ureTmen geliP

bize ders veriyordı. şu anki ö ğrenciler bize göre ç ¥l ç ¥l şanslılar da gine de ¥

10 zamanki çalı şma azmi ¥ zamanki yani ç ¥cı l kendi kendini geli ştiriyordı. şu an

dersaneler var. ¥ zamanki çalı şma azmi daha fazlaydı.

es ği yemekler daha sa ğlıKlıydı. mesela her şeyin do ğasıyla güzeldi es ğiden b m

evde ekmek bi şirildi ği zaman ta g ¥lısı üçyüz d ¤rT yüz meTreden hissediliyordı. şu

an öyle b m durum yo l.her şeyin do ğası güzel. şu an her şey ilaçlı gübreli. es ği b m 15 özelli ği ğalmamı ş. es ğiden bizde şey vardı. ¥da vardı.c maT toplanırdı. biz odaya gitti ğimizde

odanın b m k ¤şesinde otırıP c maTın büyü ğünden b m büyü ğümüz ğonı şırdı. biz

dinlerdik. ders alırdı l. ibreTler alırdı l. şu anki dle b m durım yo l. her eve t dlezyon

girince o c maTlarda ğaldı. o ¥rtamlarda ğaldı. o kültürden baya ğı uzakla şıyorız

20 yani.

220

dü ğünlerimizde b dle. genelde davıllı zurnalı oluyor. b dle köv ortamında.

bütün köv toplanır. dü ğün yemeklerimiz olır. ineKler kesilir. efendime s uleyim güzel

halaylar çekeriz.ayrımcılı l olmadan ğadınlı erkeli oynarız. genel de yemek olır. iki

gün yemek veririz. b m sabah b m ak şam gelen misafirlerimizi güzel b m şekilde 25 ağırlamak için önceden imkanlar ğısıtlıydı. kövde ğalıyordı. ü ş dörT ki şi ğonı ğom şu

kendi evlerine götürüp getirirdi. şu an herkesin altında arabalar oldu ğuÒçun şimdi de ğişti ği için genelde yakın köylere ak şam geri dönüyorlar. sabah geri geliyorlar. dü ğünlerde bilhassa halaylarda oynarken para takılıyor. davılcının daha iyi çalması için.

Anlatan : Mehmet BOZKURT(1947) Derleme Yeri : Khta (Merkez) Konusu : Eski Ramazanlar, Günlük Olaylar

- XXXV -

tü ºrkiye gibi eski güzel bir heva. temmiz bir heva. ekonomisi zir áTcili ği her şeyi güzel amm ā do ğının hevası daha güzel. fe ğat ne çare ki bizim do ğının ne s ábisi

var. s ábisiz b ¤yle per ½şan per ½şan dola şıyorız. ácebe b n gün ne zaman ol ācaK

güneydo ğu memleket ¨nın b n s ábi çaresı ol ācāK. ekonomiK ve i ş s ābisi olmamıza 5 nasıl çare olacez. nereye bunu ba şvur cez nere çare bul cayız. bana göre çare

olır.hamma bu düzenle olmaz melmekeT far ğı g ālması lazımdır. batıda ne varsa

do ğıda da o olması l zımdır. mesel ā b ¤lge şertı g ālması l zımdır. her bölgenın şertı

açıh ve serbesT olması lazımdır. bu olır her şey olır amma sen burda yapamassın batıda yapıyorsın burda yapamıyorsın. o olmaz sebebı budır eger b ¤lge far ğı her şey

10 düzelır. lesabına gelmıyor ben bu şekilde biliyorım.

221

es ğiden ramazanda āynı ğla rdı l. sahura orıcımızı dut ārdık. her k yde

localar yo ğ idi. on yirmi k yde bir loca var idi. diyebilirim be ş altı yedd ¨ k ¤yde

dutardı. üç gece d ¤rT gece onnora teravih ğılardı şerTlerımız b ¤leydı. loca

efendımız de b m tene mıço var ½di. bize cenbelı o lırdı. hezreT áli zamanında nasıl

15 gavurlara ğılı ş çarPmı ş n sı ldırmı ş anlatırdı. cenbelı anlatırken ehdıyarlarımız

va lıT geçerdı. b ¤yle ramazan o zaman beKmez var ½di. bal var idi. n dblim yo ğırT

ayran p ēnır. işTe b mşiler çay o zaman peK bulunmıyordı öbırlerı var idi. es ğiden

bu ğday mercimeK nohıT tü ºtın bunların hePsını dkerdiK. şindi hepsını ğa ldırdı

bitirdi. iki yüz kilo tü ºtın veriy tlar gel ba şına çal ba layım. iki yüz kilo n tlācak.

20 biber mi ol ācak d z mı olac āk tomates mı ol ācāk n ēblım i şTe. artı l çay mı içece lsın

eT mı alaca lsın pirin ş mı al ācāhsın. iki yüz kilo tütünden ne yapaca lsın .be ş n fıs

var emegliyim. ben şindi bu halden emegliyım sigortadan he ş bi şim yo l çocı ğlarım

de istanbıl’da çalı şıy tlar. üçü orda b m tene de burda mobilya içinde çalı şıyor. neyse geçiniP gidiyor .evimiz de var.

Anlatan : Makbule BAKIR(1946) Derleme Yeri : Khta (Merkez) Konusu : Hikaye (Canavar Kız)

- XXXVI -

bm bacı b m ğarda ş varmı ş. anası d tğğ ım yapmı ş do ğım. nası geTdı

geldi ki ğızın be şş igi yo l. ğızın be şş igi y ¥l. g ēldi dedi ğa rda şım h anı be şş ig?

dedi.

- ben b mlmom bu ça ğa yidi.

222

5 - nası ç ğa be şş igi yir mi? iki günlük üç günlük çocı l. - yedi, ney gözımın önünde yidi.

inanmadı. içeri girdi. geldi ki anası y ¥l .

- ney! ney! dedi. çğa yimi ş ça ğa yimez. olmadı bu herif ğaş dı. geri eve d ¤ndı yine döndı geldi

10 ki ne na var ne baba bacı kimse yo l. orda otırdı b m aTna geldı ki bacısı

ğarda şı orda içerde ttıror. ğarda şım ba ğlyim d ½tr. o da d ½tr:

- he.

atını ba ğlar. gider atının b m eya ğını yiyor. b m eya ğını yiy ¥r. - ğarda şım sen üç aya ğından mı geldin?

15 ğarda ş b lor ki şeyi kötı. he üç aya ğ.

gmdor g dlor iki eya l iki tene d ½tr iki tene g mdor g dlor hepsini yiyor d ½tr:

- sen yayan geld ¨n?

- he temam bacım yayan geld ¨m.

20 burda olmazsın o ğlanın yanına g dlor b lor ki bacısının d rımı kötı.

gider içeriye di şlerini keskinler. bu sefer sıra ğarda şını yiyece l . garda ş ba lor

ğarda şım senin yüz ¨n ne yımı şal senin ellerin ne yımı şal .he temaım bacım dedı. ben abdest lim.

- yo l sen ğaçaca lsın d ½tr. s tra

25 - beline b m ip ba ğlyim.

d½tr temam ipi b ğlor. g mdor g mdor damın ar lasına b lor ki bıça ğ var.

bıça ğı ipe v ror k sor. ğarda ş ğaş ğaşmaz mısın? ğçor ğçor ğarada ğa ğeder

ar lasına b lor ki bacısı yeti şece l. hem d orda b m a ğaca ç lor. a ğaca ç lor bu

223

ağacı ğdmıror. ğdmıror tek b m dal ğlor. bacısı da o dalın ü ºstü ºnde iki aslan

30 yavrısı b dslor ça ğıror d tr - aslan yavrıları yeti şin ben ölıyorım! bacım beni bitirdi yidi!

hemen ar lasına ba lıyor ki aslan yavrılarının b m tenesi yet ¨şdı. orda o

bacılarını paramparça dolar. orda parma ğında b m yüzig var. n assı ddor o

yüzzıg ç lmor. orda ğarda şı parma ğını k sor. barma ğından beraber o yüzıgi

35 kdsor cebine ğtyor. az g mdor ço l g mdor yolda çoben rast g dlor çoban. - sen bu deynegimi bilirsen sen bu aslan yavrılarını verirsin bilmezsen ben

sü ºTümü hepsini sana vereceyim. o da d şünor temam d ½tr bu ne a ğaç d ½tr.

o da

- tt yo l sümüT yo l ğaba l yo l d tr ba lor cebin bir ses geliyor d tr ğarda şım

40 derganıP derganıP o da b m a ğaçmı ş d ½tr.

- felan a ğaç de ğil mi? çoban d tr - he.

- orda çoban sürısını veror ha çoban eve g mdor .o da sürüsüne lor zengin tlor

Anlatan :Bedir AKTAN(1946) Derleme Yeri : Khta (Merkez) Konusu : Ya şanmı ş Olaylar - XXXVII -

sene bin do ğuz yüz atmı ş do ğuz. tekelin müdürü o zaman k hta’dan köylere

tütün cüzdanlarını yazmaya geliyordu .yolda gelirken mazılıyla sela arasında ğaça l

iki vatanda ş görüyor. yanlarındaki jandarma bunnarı ya lalayıp elindeki marhabayla ba ğlayıp adamaların ellerini sıkıca ba ğlayıp arabaya atıP getirmi şlerdi. köye ben de

5 yanlarına getd ¨m. hem de kend ¨s¨ de bize haber gönderm ¨şlerd ¨. g dss ¨n hem de

224

okuma yazması oldu ğu için gitdim cüzdanları yazdım kendisine. s ¥nra s ¥rdum

bunnar kim? bunnar kim? i şTe bunnar köye ğaça l tütün getiren ki şiler. kaç kilo? dedim. dediler ü ş be ş kilo ben de yalvardım bunnarı bırakalım diye yok bırakmam

dedi. b m ğaş ki şiyle bunnarı tekel müdürünün elinden nasl kurtaralım dedik ve b m

10 program hazırladık. y gmeK geld ¨ y gmeK anında o adamlara bazı i şareTler yaparak onnarı kaçmasına müsade verdik. o arada da müdür beyin önünü ü ş dörT ki şi kapatdı müdür bey elini yıkamaya kalkınca o tütün kaçıranların olmadı ğını gördü bana dedi ki bu filmi sen çevirdin adamları elimizden ğaçırdın ben de dedim ki bu adamlar fakirdir. 15 daha sonra bu adamlar bu iyili ği unutmayarak son baharda ba ğ b ¥zumu

zamanındaarmuT üzüm ve di ğer çe şiTli meyvelerle büyük bir sepeti doldurarak bize getirmi şti.b ne demek vatanda şlarımızın iyilikleri unutmadı ğını anlatmaktadır.

Anlatan : Kazım SÜZER(1942) Derleme Yeri : Khta (Damlacık) Konusu : Kahta’da Ya şantı

- XXXVIII -

görücü usulu ğldı yav es ğide ğaldı.nemrut dü ºnyanın sekizinci

harikalrından biridir.turistik açısından k hda’nın büyük b m şansıdır .k lTa nemrut

sayesinde tanınıyor turisT ço l geliyor. bilhassa mayıs haziran aylarında k ltada

gelen turist sayısı otız kır l bini buluyor.es ği k hta varmı ş. es ğiden insanlarımız

5 khta’ya ga lda ğolik de ya da yöreden yöreye de ğişir. balıklar ço ğaldı barajın gelemsiyle.barajın kenarında balık lokantalarımız vardır.canlı balık t tuluyor canlı balıkların içinde sazan balı ğımız var. yayın balı ğımız var. taze taze yeriz.genelde kövde ğızarTma oluyor. böyle l ¥gantalarda

közden yapılıyor.közdeki balı ğın lezzeti daha ba şğa oluyor.közde balık yapmak 10 gerekiyorsa balı ğı t tuyor, temizliyorsunuz. güzel bir terbiye veriyorsunuz salçalı

225

sarmısaklı terbiye veriyorsunuz.efendime s uleyim onı dilim dilim do ğruyorsunuz.

güzel b m şekilde pi şiriyorsunuz.

terbiyede zeytin ya ğıyla biberle sarmısaKla az b m salça birbirinin içine

ğoyara l bol b m şekilde t z atıyoruz tam b dle ğıvamına gelsin diye.

Anlatan :Bedriye ERTÜRK ( 1949) Derleme Yeri: Khta (Durak-Menzil) Konusu :Biber , Salça Yapımı , Evlilik Törenleri

- XXXIX -

pul biberi alıyor yı lıyor getiriyor.teker teker temmiz ediyor. üç günde suyu

çekiyor po şete ğoyıyor üç günde po şeTde ğalıyor. d ruyor. şey yapıyor. ü ş gün s tr a

gece açıyor h valandırıyor. po şete ğoyıyor her a lşam açıyor sabah p ¥şete ğoyıyor.

aha adıyaman pul biberi beyle olıyor.

5 lça yapıyor. aha s lça getiriyor yı lıyor sini ğoyuyor naylonlara ğoyıyor.

işTe ğurıtıyor. i şTe dle salça oluyori şTe salça b m láfte de oluy t. yaz günü her günde

ba lıyorız. tabi her günde ba lıyor. yanı i şTe biz t z girer şey girer temmiz seçiyor biz

ba lıyor yanı p l biber naylonlara ğtrım. nerde güne ş varsa bu terafa o terafa ğtrım.

siyah olır. terliyor aha a lşam olır açıyon naylonları tekrar yı lıyorum. daha güne ş

10 do ğmadı d ¥ldırıyorım ğalıy t. iki gün tekrar duruma ba larım ğurumıssa fazla

terlemı şse açıyorum . bu terafa o terafa şey yapıyorım. heva alıyor biraz tekrar

ğapatıyorım. açmıyorum zaten heva güzel olırsa biber b m láfteda olıyor. on g n on

be ş gün sürüyor yanı hava durumu ço l şey.sıca l olırsa içine de biraz duz d ¤veriz.

kimi makine çekiyi kimi d ¤viyi. ben döviymi ş mi ney to lma lla d ¤viyim. aha şey

226

15 duz atarik. bir de zeytin şey yaparik elli kiloya bir bardak duz ğoyarız. zaten sepiyrik

bm de ya ğ ğoyuyorik ba şğa b mşm yok hepsi b dle ediyor. vidonlara ğoyıy t ğaldırıy t.

ba şğa b mşm yo l yanı.

adıyaman’da çeyiz i şi. diktik, serdik, yı ladik aha gelin etdik.mevlütlü ğınalı

yaptı l. g¤nderdi mersin’e arabalarla defli yapmı şlae yemek i şTe beyle ğızım. ğına

20 gecesinde dü ğün gecesinde dü ğün salonu tuttular ğızlar şeyler söyledilerilahi

sulediler dini şeyler yapdılar.bitirdik. s b da aldı g ¤türdüler .aha orda deflı meflı

yapmı şlar.yemek vermı şler.aha b m ğızı b dle yapdılar ikinci ğızı da b dle yapdım. ne

diyiler dü ğün salonunda yapdik. o da ğınalı defli áynıdır. o ğlan terafı s ulediler. aha

ikinci ğızım da dle oldı.o ğlım da dle oldı.hepsı yemekli a şcı tu ºttik.inek kestik

25 .ğavırdılar.pir ş pilav ye şil fasulye biber ğtdılar.ye şil biber yaz günüydü.

klta’ da herkes kendi şeyinde kimi sazlı mazlı kimi mevlüTlü yapar. kimi

şey yapar yemek yaparlar davar keserler. kivre tutarlar.hanKi tutarsa ü ş gün lab er

verirler evine giders b m dadlı alıP giderlerkim ne yaparsa yapmassa ğonı şırlar . hediye

yaparlar. o ğlana çocı l annesi de babası da o ğlana yapar. kivreye hediye yaparlar.

30 anla şırlar. dle olır .

Anlatan : Leyla KOÇ(1924) Derleme Yeri : Khta (Adalı) Konusu : Kız İsteme ve Sünnet Törenlerı, Hac Anıları

- XL -

dü ğüne gido l ğız isdemeye g mdo l. aha e şya götıro l dadlı götüro l. s tr a

mesel ā gel ¨n görmeye gido l arasında e şya lo l. g utüro l bayramda gelıne i şTe üsd

227

ba ş lo l. T üsd etek b lz bayram da olırsa götüro l. b n altun maltun t lol so ºna

nēbl ¨m ēlē b mşiler ha. k rban bayramında da g utüro l. kimi var bilezik g utüror kimi

5 var altın g utüror. k rban olar şindi herke g utüror zatan artı l süsl dmo l.onlarda

sslolar. orda s slemo l. gel ¨n get ¨r¨ldı ğınde e şya lolar. mesel ā adamın ğızı

oldı ğında be ş altı tene bı lça y polar. zat d ēlē doldırolar ordada ēlē ddolar. ğeynana

görümce ğeyınbabasına teyzesıne b n elbiseliK b n lif b n yazma çoraP keten n dblim

işTe g tyol ār. dü ğınde ēlē çacı l fasılye pilav y pol ār. ēlē gelin msdor b n altun msdor

10 el ¨nı açmor. b n altun gelınını elıne ğtyolar tynolar ğına y lolar. görümlerı varsa

görümlerı y lor. geynı arvad varsa geynı arvad y lor herke d ğılor. ğınayı da da ğdolar sepetı de ēlē n ēblim a o ğıl.

sü ºnneT de eynı ēlē küvresı tlor. götüror onda da áynı ğına gecesı y polar.

çocı llara götürolar küvre oldı ğında küvre de e şya g utüror. gel ¨n gibi çocı llara ğına

15 ylolar. gezdırolar sü ºnneT gezdırme l için kimi var evde y por. kimi var parK

du ºtor par ğda y por. tnlarda çaylar ba şım g utüror bereja yanı g utürolar .nerye götürürse i şTe gezd rolar. adıyaman’a bu tarafa getırolar bu çaya geder sünned de áynı şeyı y polar.

çe şmede su getırordı l sıca l edordı l. küllü su edordı l. legende y hordı l.

20 ipimiz vardır ipe tordıh aha n ēblim o ğıl k ¤y güzeldır. k ¤yde her şey vardır k ¤yımız

adalı s ların altında galdı beraj geldı s ların altında galdı. o k ¤yde her şey vardır.

k¤yde güzeldır çocı llar tynor sebzesı ç ¥ldır meyvesı ço ldır k ¤y tü ºtün mütün

egmordı l pambı l vardır. ba ğlar vardır. biz g mdordı l. ba ğın üsdüne şireyi ¥rda

yapardı l .evde de ğil böyıK ğazanlar vardır şire y polardır. bılamaç yapall ārdır

25 pasdu l yapall ārdır. ¥nların heps ¨nı esgiden yapall ārdır o ğıl. basdı ğı bılamaç

yapallardır. çarçafa vurallardır. gerı altını ısldırdı çekolardı. ğalıb y polardı. piça lla

228

kesolardı. dama götürolardır. çarçafın üsdüne s drolardı b m lefta a ¥a oı aı

dndırolardır beKmezı de i şTe şiresinı de temiz dolardır beKmezı de i şTe şiresinı de temiz dolardır. topra ğı vardır şire t ¥rpa ğı onı

30 ğa ytlar.o t ¥rpa l her yerde yo l beyaz b m torpaldır. da ğda getırolardır ¥aoaı

e ğoaaoıgeıoaıe aoaıeaag uoaı boşaldolardır.

e ğe to aha vidonlora bo şaldolardır. salçayı da tomatesı sı lolardır. e ğe o böyıK te şdlere geynadolardır dama verolardı. hele i şTe ga ş gün biberlerı de es ği

makinalar vardır. yanı k ¤yde ēle dolardır biberlerı ğırmızıları t tplol rdır. makineye

35 vzrolardır .aldı onı da dama g utırolardır. dndırolardır.

ç¥cı ğa dedı l geT aha geTdı l divan almaya geldı l. ded ¨l bu b mlmordı ç ¥cı ğa

dedı l biz divanÒ çun gelmı şıl. ar ğıdadı o zaman. geTdı l ba ldı l nerdedır dedı l

çar şıda divan almı şıl size geldı l. çar şıda ttırolardı. be ğendı l isdedı l. gerı o ğıla

gidece ldı iki ay burda ğa ldı gerı geld ¨. engerey’a geTdı ç ¥cı l ğaş sene yo ldı. bu

40 do ğğ ız senedır. ç ¥cı ğın pe şinde ondan s ¥na gezdı l. y¥rıldı l onnar da y ¥ııa

ēēdır. i şTe ámdleT olmı şdı. geTdı l yardım ede l. gerı nası geTdı b m ay ğaldı. gerı

nası da lece geTdı. dle ğa ldı .s tr a ğendı ğend ¨lerıne eTdıler. aha torın b ēle i şTe

geTdı l. edena’ye geTdı l uça ğa bindi l. ilkin dedı enteb’e gelece l enteb’e gelmedı.

beKledı l geri edan ē’ye geTdıl cidde’ye endı l orda b n s áāT beKledıl. geTdı l geTdı l

45 tevaf eTdı l oha döndı l geldı. l otele geldı l. otel de yen ¨dır. yenı yapılmı şdı. aha

nēblım her gün tevafe gidiP glordı l çar şıya gidordı l lo ğa ntası vardır. kimisi ¥rda

ymyordı. kimisi y ¥lda yiyordı.yemeKlerı güzeldı türK yemeglerı gibiydi. eynı bizim

yeme ğe b dnzordı. orda her b mşm vardır. o ğıl adam diyor heÇ evde otırmıyam. tevafa

gmdom ha deKge bir ğçordı gide l tevafa geldı ğında heÇ yemeK memeK

229

50 yap mordın. güzeldır o ğıl oralar h ¥şdır. ha ordada gerı geTdı l. medine’ye ordada

her yerı bize gezdırdıler. yanı camıları hezret ¨ lemzanın vefat ettı ğın yerı heve şı

bilal’ın camısını oraları hepsını geTdı l. hepsını gezdı l mezerlı ğe geder geTdı l

gezdı l. iyidi zemzem suyını be ş altı kere mçordı l. hezretı áyşenın camısına g mdordı l

tevef ddordı l zatan yu ları ç lordın. mçordı l g dzordı l. hediye tevef edordı l. zatan

55 yu ları çı lordın içordı l gezordı l hedıye aldı l. ğızların her birine beTdan ½ye aldı l .b n

tey ½b aldı l.¥ zaman aha güzeldır. ğarda şlarım geldı ke lda’ da gelınler geldı ğızlar

aha güzeldır ğarda şlarım geldı. ke lda’dan gelinler geldı ğızlar geldı gelenlere

zemzem, lurma suyı hediye mediye getırm ¨şdım verdıler kimine elbise kimine

namazlı l v drordım. her birine b mşn verdıler kimine elbise kimine namazlı l verordım

60 her birine b mşn get ¨rm ¨şdım v drordı i şde.

Anlatan :Ay şeÖZKAN Derleme Yeri :Khta (Narince) Konusu : Ya şanmı ş Hikayeler -XLI-

benım beyım yo ltı. biri istedi ği zaman bizim ¥rda maddiye önem

veriyorlar. ondan s ¥na ilkin orda bi iki görücü araya girdi. bu gız goma üstüne gidecek

.benim babam da önce benı argabalı l dayımın o ğluyla be şik kerti ği etmi ş. aralarında

agrabalı l ta şgalası girince alim v rim diyince babam b m tarafa şey oldı. yani maddiye 5 eyer verdi. deyer verince ğızım i şte bu adam gelib seni istiyor seni v rim mi vermeyim

mi? dedi. i şde şu ata şa veriy tm, şu mlana veriy tm, şu gomaya veriy tm. senden yirmi

iki ya ş böyük sen on sekizsin .ne diyon? sen he desen de verecem yo l desen de

verecem. yanı o geder ki senı soruy tm. alırsan bu almassan da ba şğa goca yo l. aha

230

bizim orda yimbe ş seneki h ákaye. bundan sona da ne diyecem .ill ossun diyor. o

10 zamanda telezyon yo ldurdu, ı şıl yohdurdu, ğonı ğom şıya getme yo ldırdı. on sekiz

ya şında b m çocı l aha ba şımdan b le b m olay ge şdi. baba ne diyorsan ele tssın dedim.b m

büyük para babamın elıne verince demedi ki bu ğızın hali ne oalaca l ne olmayaca l.

ğaldı benı verdı. ğma ata şına.

Anlatan : Hüseyin ZENG İN (1925) Derlenen Yer: Gerger (Merkez) Konusu : Hayat Hik yesi

- XLII -

anam böyle babam ānamı bıra lTı ğıÃçun ben on üç ya şında ayrıldım

melmeKeTden. ayrıldım g gtdım lelvan derlerdi adını da b ¨lm nyım. - sen nerelisin? - dedim, ben gergerliyim. 5 - dedi, sen gergerde kimlerdesin?

- yav nası µ bilmezsin? urfadır, diyor. - ben dedım bilmezse ne bilim. - ee dedi gerger nerdedır?

- ndbilim i şTe b m gerger diyorlar. ba şğa da b ¨lgim yo l.

10 - neyse orada geld ¨l.

- garsonlı l yapTım.ben orda altı yedi sene garsonlı l yaPtım.

- bazar günler ¨ izin ver ¨rdı b ü iki buçı l ka ğıT iki bıçı l ğurı ş ver mydı. ikı

buçı l ğuru şımız a şağı yu ları iki günlıK yet mydı. cum årtes myden pazara gidiP

orda çal ¨şmydim. altı tene i şÇi şi var ½di. altı i şÇiden biz iki ğişi ğaldı l. b m

15 ğa rda şım çocı ğı biri ben onnarı jovaladı. yani e şeledı l sonra bizler ğaldı l.

231

onda b m zaman ğaldı b m i şim s uledi ben tuTdım saydım. fas ¿lye diye barbunye

dedim ondon s tra fasulye var dedim. ondan s tra b mşm daha vardı kergene ğavurması var. ğırmızı var so ğanlı fasulye var bilmem ne var bu fasulyeden

do ğğ ız çe ş¨T saydım. neyse o yandan geldi b m tene dedi “ul a bahim hele

20 yemeKlere” geldi yemeKlere ba ldı ki b m ğurı fasulye pilav, patates. dedi

“tlım h anı neyin var? b m tene fas lye var ğurı var.” yav dedı dle olır mı yav

bunnarın ismi b m tene halahala ver. (o da) tlım deme ben de eT do ğrmydim. yanı ba şıma geldı. o eT do ğrayınca b ēle satırı salladım demeK satırın ğuyrı ğı

ya ğlıymı ş elimden ğaydı. ğayır ğaymaz burda b m ince kemiK var. meyraT

25 geTdı orya degmedı mı. gömleKTen kesememı ş o kemıK ğırmı ş. b m tene bizim áğrebe var”vala emmı o ğlı burada çalı şma” bu árebler pistir dedi senı vurırlar yanı yaralarlar. vurır. bavulımı getırdı benı bindırdı ārabaya, şeye

deveye. deveyle geldıK fıraT uyıne ben ¨ geçirdi. geri döner dönmez ben de

geldim ğezeye. ğeze yo l dediler. gerger ğeze olmı ş b ¨zım köy ğeze yo l.

30 dediler pötürge’de neyse giTd ¨m orya b ¨ cevızın altında b m köyl ¨ var. bizım.

cevızın dört kenarında çıta yaPmı ş çalıdan, sa lTan içınde çaycılı l yapiy m. o

çay dezgahını galdirıy m götıriyi b m eve. ora bo ş galıy m .dedım ki ēle olmaz ora

bo ş ğalıy m. ben ded ¨m l tÑnTa ediy mm bundan evvel ö ğrenmı şım ya a neyse

orda geld ¨m eve. geldim eve b m b mÃ ½ki ü ş gün ğaldım b m yaralama oldıç ceza

35 ev ¨ne gir d¨m. ı ğrar ettım. ben vurmı şım dedım. geTdım ğaldım a be ğledım

ceze evinde do ğız ay sonra ded ¨ler ğeze ğahıy m. ondan ben ¨ ordan getırdiler

khTa’dan burya. ben evimın yeri cezeevi orda ğaldım. ondan s tra yu ları

çıhartTdılar. ondon s tra on ayım doldı. on ayım doldı. on iki ay vermı şler.

b[ b m ef geldı hep ¨mız çı ldı l. ben geld ¨m şeye ev ¨mıze ben köye geTmed ¨m.

232

40 avukatın t kenıne geldım. tutdım çammırdan yaPmı şlar ta lTa ma ltadır aya l

vurdım. b m deKme aya lTan ğı rdım ta ltayı. belgemi çeKdım içeri geTdım

s[bını gördım. yav dedı sen niye geldin? ávere oldın. girm ¨ssın girm ¨ssın b m

gün gelıriz orya. ziyaretine geldiK mi bi şiler ğonı şırız. neyse tssın geldım

işime ba ldım. yav yimeK yaPTım eKmeK yo l. yo l aradıh aradı l yo l. b m 45 ğadın ça ğırdım demın burda otırdınız adamın ğarısı. ı götırdım ğa ş kilo n

evden getırmı şdım. eKmeK yaPTı bana. b m ğaş gün onı yedim. o biTdı daTlı

yaPTım ya lsız tulumba daTlısı. ya lsız eKmeK yerine ğullandım onnarı.

sonra a şTılar b m fırın a şTılar orya s {reK’den geldı. o adamlar fırıncılı l

yaPTı. i ş¨nı yaPTılar on be ş yirmi sene s tra orayı yaPtılar. orda te şhır eTdı l.

50 neyse ğezenın ğuruldı ğı yıl áraba maraba yo ldı. ğatırdan gidip geliyollardı.

devlet melzemesini ğatırnan getır mylerdı. ğatıranan get ¨rdı ğı halde eKmeK de getırdıler.

n da getırdıler o şekilde n dblım epeyce b m zaman sürdü. ondan s tra

yedı senedır emeklı olmı şım. i ş yer ¨mı de kiraya verm mşım çalı şıy t. aha adam 55 emeKlılıKden parada diyorız kira da alıyoruz, ba ğ-Kur parası da alıyorız.

çocı llar de o lıdı elhemdüll ah yüKseK te lsıl memur oldılar. biri ğıdemli basçavı ş. biri de emeklı oldı. şube memuru bursda pabrıKada ğuma ş fabrıKasında.

233

Anlatan : Cafer ALP(1933) Derlenen Yer : Gerger( Merkez) Anlatan : Hüseyin ZENG İN(1925) Derlenen Yer : Gerger ( Merkez) Konususu : Eski ya şantı

- XLIII -

Cafer : b ¨zim köylıye m zğayıT ol. leberın tssın senin eger ki ba l yalanız ğalırsın ha.

zor biz ihTiyarlara ço l zordur.

Hüseyin : bu zamandan sonra kimse almaz. avraTlar hep para alıy m hükümeTden. hep

aylı l alıy m.umırları mı heç kimse evlenmez. ölı f tıne

5 Cafer : şimdi genç zaten gelmı şTı. biz o ğar şıda oturmu şdu l bu laso ma lm¿d var ya

mıralı dedi ki yav dedı .

Hüseyin : aylı l alıy m de ğocanın nefesını a ğzının ğohısını mı çekeceK?

Cafer : o da ēlē s uledı vall a. rıprez ¨l tlırız .m zğayıT ol bizim köylıye.

Hüseyin: parasını cebıne goyıy m elını de üsTüne ğoy myı. haTda parayı o para köye

10 köye paraya o para ne edeceh köyde ne var balcanı da bedava etı de bedava. heç ne ¹ işi var.

Cafer: heç cebınden b mşm aldı ğı da yo ldır. onnarın maa şını alıyorlar gidiy tlar köyde

otırıy tlar ne yapıy tlar. dedı lın kibi i şTe ha ğlısın do ğrıdır. sonıç sen beglerden evlenmı şsın.

15 Hüseyin : yav sen ğa ynamıssın sen de be ğlemıssın. ha n assı ossa ğaynımsın.

Cafer: bizim dedi ğımız de o lestedır. yenge gel de lızmeT eT.

Hüseyin : aya lda dursın yeter yav.

234

Cafer: he valle ha ğlısın yav.

Hüseyin: lesTe olınca dedem bıra lmadı. keKlı ğlerı saTdı 20 Cafer : baban?

Hüseyin: yo l dedem ben dedem ¨n elınde çalı şmydim. ona lm zmeT ed mydim. Cafer: ēlē mı?

Hüseyin : mısafırı ço ldı. ben de zeyıfmı şım. demı ş bu yaban i şine olmaz . Cafer : do ğrıdır.

25 Hüseyin: bu bana hizmeT ettırsın. babam bıra lmı ş dedeme sabahTan ğolından

tut miyd ¨m. göl ¨n üsTüne minder ¨n orda ser mdim. orda otır mdi aha a lşamdan gid mydim

minderini at mydim çinimi üsTüne, ğolından tut mydim getir mydim eve. Cafer:do ğrıdır.

Hüseyin: sabahTan devrısı günü apar mydim. yolın üsTünde havuz vardı. göl var ya 30 görmı şsın belki. Cafer : mezarlı ğın ögünde.

Hüseyin : he mezarlı ğın ögünde. o şekilden getır mydım. bazı de ğa rılar suya gid mydi

ayakkabıl arı posTalları şıd şıd ediy tdı. ya ar ladan topbı ğına b dle şid şid ederdi.

şağıladı ba lardı fır giderdi. fırlardı derdı adı ne s ule kimdir? ben derdım b mlm myem. 35 ben bilmiyorum derdım. Cafer : he

Hüseyin : he ēleydi. tndan ben yaban i şini heç bilmıyorum. Cafer: demeK keKlı ğe heç geTmedın?

Hüseyin: yo yo KeKlı ge mı ben KeKlıge gid mydim. çamın yanına endırırydım ğala

40 dibinde. endır mydım. yüksekli ğe çi lm ydim otır mdim. ğa rın içinde deliK göy mdim.

del mydim ğarda keKligi endır mydim. keKligi ğardan endır nydım çatının ögüne. tüfengi

at m**ydim go lmmydi .ba lm ydim dü şTü. Cafer: do ğrıdır.

235

Hüseyin: ba şına mı degdi neyse yerınde gal myi. ēle otıra otıra ikindi zamanı gel mydim

45 eve. b m ğaş gün dle bir iki ay sonra ba ldım ki içerım a ğrıdı. böbre ğ sefer do ldor artı l.

Cafer: gözzel to ldordı valla. gözel b m to ldordı.

Hüseyin : onın yanına geTdı l dedı sen savuh almı şsın. ğapıya çı lma içerde ğal.

savuh almı şsın dedı. ney tlcem dedı şey yaP nar ğa bı ğını dög dedı yımırtaylan yi ki

iyle şen. b m ğaş gün dle yaPdım durdı. valla o şekil devam eTdı .o da geld ¨m mı zar

50 lesTedır ya yapam myim hizmetını d áKge de b m tuvalete o da d áKğede b m tuvalete.

hizmet edem myim. onnar bunı bilene keKlıgı saTdı yüz ell ¨ ğurı şa. Cafer : ha do ğrı.

Hüseyin : b m ök ¿z o zaman üç yüz ğurı şTı. yarım ökız f ½dtıne verdı. ondan terK

eddim ben.

55 Cafer: keKlıge gidenler yalan s uler. Hüseyin : olanı derım.

Cafer: yo l ben onı demedım. yalandan diyenler ço l ha bah msin ği atmı şlar. diyolar

biz b dle aTtuh b dle yaptu ğ.

Hüseyin: ben ğaş dene eve getırırsem diy tdım ben o ğeder atdım .

60 Cafer: mer m vurırlardı diyolardı biz ürKeK vurdı l . yalan ediy tlar ha.

Hüseyin : ben meri vurmam. dedem ğız mydi. hepınızın yavrısı var yımırta edece l.

günahdır yapma diy m . Cafer: ço ğalsın diye mezerlıge gelirdi mezerlıge.

Hüseyin: ço ğdı ço l.

65 Cafer: ço ldı ço l. ben b m gün giTdım meri götırdım. sen de ben kibi ya lında .merı

nāsı seslendı. yu larda zannetdım erkeKtır. birden bire geldı geldı aTdım s tra

ba ldım merı. vurdım.

236

Hüseyin: dedem bıra lmmydi. günahdır diyordı.

Cafer. he valla n assı o ğáder olır.

70 Hüseyin: b m gün gızigin çu ğırında gıdiKlerin ögündeydım. Cafer: ha.

Hüseyin: bende tüfeng yo l evde bıra lmı şdım. çahmahlide es ğiden b dle ğaldırırdı

baruT g tyiyidı kenarına.

Cafer: gördü l onnarı.

75 Hüseyin: b ēlē çapbıT çapbıTın üsTüne barıT galdırak b ēle ğıçını çeKdı m ¨ ğaldırdı. a

da ş ata ş çı larddı. evde bırahmı şTım. la ba ldım e b m tene otıriy m. t āl t al dle kör gibi

olmı ş. n assı ki çubı l ğaldırdım ki çarp am lü lü lü geTdı deve gibi neyse paçayı

gurta ¸dı. Cafer: do ğrıdır.

80 Hüseyin: a lşam oldı ğene ben ça lma llıyı aldım. geTdım uzun b m ça lma llı vardı. bahçasaray dirlerdı..

Cafer: ğara me lmud derlerdı ğara me lmıd derler bahçasara ¹ derlerdı.

Hüseyin : a neyse geTdım be ğledım. ta yu larda hessı ğın çorında ğırmızı b m ta ş var.

ta şın üstınde b ēlē ğonmı ş ğaz g āder var. b dle şişmi ş de ötiy t. ama ötTı ğı zamanda

85 diyor lü lü bah m ben de dedım yanına g mdim. çubıh vurdım. rastgele ğıçını çeKdım

ba ldım pır dedı yu lardan yerı ş yerı şe yendı ha. a şağı me şenın içine me şenın içine

havada canı çıhınca Cafer: he he o zaman dü şer do ğrıdır.

Hüseyin: giTdim orya ne gidem hepı oT. b m çe şiT oTlar var orda yinmiyen go ğurT

90 gibi vall a otın içinde gördım. Cafer: gördın?

237

Hüseyin: ama ölmı ş. geldım evde dedem dedı zerar yo l avdır avdır. av geT ara bul

zatan otırdı ğı yerden oranın orası yüz meTre var yo l. neyse geTdım aradım

mezarlı ğı az bitirdim yanı. görmı ş o çu ğırlı ğı tenkını yolı üsTünden geç myi neyse

95 orda vall a da şın ögünde boynı evvelden aya lları yu larda ğırmızı ed myi. ğaldı ğend ¨m

boynunu çeKd ¨m az b mşm ğan da çı ldı ğene. get ¨rdım eve göl ¨n üstünde portigledım.

alıÇ malıÇ çalı kökü s ağı közın üsTünde gızarTdı l. es ğide ızgara mızgara yo ldı.

köm ¨rın üzerinde birez de d z m z sepdı l. isoT getırdı l ye babam ye. fetıl eKmegin

arasına ğtdı l.

100 Cafer: ço l k df de oldı.ha ğlısın ha áynen ēlēydı.ben de onı bil mydim.b m gün örTmede

çatıyı endırmı şdı l örTmede torpa ğı vermı şdı l s tra ba ldım söyleniy m. beglerın

bosTanında söyleniy m. dedı lın kibi b m s {y{gün üsTünde şeyınden aTdım. b m de

ba ldım dü şTü heyvan. Hüseyin: dü şer ya. 105 Cafer: yine vall ā he l ā.

Hüseyin: dedemın hizmetınden ayrılmamı şTım ben davarların ögüne gönder mydi. ramazandan b ēlē o zaman da tene bahalıydı.

birez darı yo ldı.

Cafer: darı yo ldı.

110 Hüseyin: he darı yo ldı ğıtlı ldı yanı. Cafer: sen o zaman ne ğeder vardın?

Hüseyin: ben o zaman n dblim i şTe boyacılar gibi bi şiydim.

Cafer: o zaman ben davar götıremıyordım. ben uffa ldım demeK sen benden

böy ¨ğm¨ssın yav! 115 Hüseyin: böyıgım, eveT se ğsen ya şını bitirdim dörT aydır be şıncı aya giriyorım.

238

Cafer: yo l yo l ben dle de ğil daha ben zordan yeTmı şı bitirdim yedmı şı bitirdim.

Hüseyin: aha neyse b m ömer vardı aydın ömer derlerd ¨.

Cafer: yo l tnarı görmed ¨ım. babalarıdır ne?

Hüseyin: aydınların babalarıdır. onnarın babasıdır. dedı yav benim bm tüfengim vardı.

120 sat mcam b dle ğısaydı loşdı. dedım bana ver. dedı ne verice lsın. edim ya sana b m gıraT

darı verice ·ım b n gıraT azdır b m teneke ver. olır dedım a neyse geldım eve davarları

sa ğmler ya a ğıl bo şTır ya ben girdim petegin içine. aydın ramzan vardı rehmeTlig o da dı şarda .yanı es ğiden t man vardı. Cafer: do ğrıdır.

125 Hüseyin: k uneK de var t manın içine jodım. a ğzını doldırdım a şağıya aya l yerınden

bdle.

Cafer: donları doldırdın ha. he vall a ne yamansın yav . Hüseyin: doldırdım. yendım yazıya. yazının tarlasını ge şTım. yolun öbir tarafına

ge şTım orda da şın dibine endırdım. t man yo l ha k unek yalanız. çocı l aglı aydın

130 ramzan da davarları ça ğırdı. ğıdiKleri bıra lın götırın dedı. onnar bıra ldı dedıler

tehsın nerde dedıler. aşş alTa tımara geTmı ş ºzım getıre. onda ü ºz¨m de vardı aha ēlē uydırmı ş. ēlē dedı yanı a neyse geldı. ömerın evının hizasına ömer geldi. ömer ya şlıydı.

Cafer : tab tabi ehTıyardı. çocı lları senki kibiydi.

135 Hüseyin: ondan sonra adam t manı aldı götırdı. dedım yav t manım yo ldır tümanı

getır. t manı çı larmı ş b dle çeKdım yu ları tumanın içine ğo¹mı şım. torba ç l b mşm

bulamadım. esgiden torba ç l yo ldı. boyig b m sepetden yaPmı şlar a ğaşTan böyıg b m

sepeT doldırmı şlar. içine üç dörT kile neyse verdı l. ğendıne tüfengi getırdı l. bir iki

ay onı köye get ¨rmed ¨m.

239

140 Cafer: hele hele sa llıy tdın.

Hüseyin: ondan s tra b m gün dedem gördi. la o nedır? dedı. dedım ramzanıdır. diyince

ses eTmedı. b m günde ramzanın babasının yanında otırmı ş. yav ramzan geTmı ş b m

tüfenK almı ş ça lma llı yolda óynıye moynıya çocı lların birine de ğer. açı ğa çı lTı.

sonra dedı “babo” o dedesıne ule babo diyordı. dedesının adı ya ramzan benım

145 bibimin çocı ğıdır. açı ğa çı ldı ki benımkidir. ēlē ğaldı elımızde neyle aldın ded ¨m

vall ā b ēle b ēle etdu l verdı l ça lma llıyı aldu l. t manı doldırdu l darıdan darıyı

verdı l,, ça lma llıyı aldu l ğendınden.

Cafer: keKlıge giTdim. b m g āra me lmuT vardı. babam şindi ben o zaman keKlıgde

end ¨rmemı ş. giTdim b ule b m gıçın üsTüne endırdım. ha ögını sahlamadım ha.

150 keKlıglerı ha çözlügTe otırdım ba ldım. KeKlıg b m tene yu lardan geliy t. ba tene aşş ahTan geldı. geldi o da yerde dedım aTTım atamadım çözlıgın yanına geTdı ğınen

aya ğını çözdüm bahdım b ēnkının içerde gırT gırT ediy m. geTdım ki benkinin b m tenesin de kekej var bu bo ğazı deligmi ş. demeK a ğzından mı girmi ş burnından

çı lmı ş. öbırınen de her iki aya lları gırılmı şTı. neyse b m gevende lāmo vardı .s dyr

155 me lmuTdaydı. Hüseyin: he gördım

Cafer: verdu l gendısıne. āll ā vere bize b m ğefes versın. ğafes de vermedı .la keKlıg de geTdı kökden. geTdıler heramlara. Hüseyin: senin dedı ğın gezeye geldı ğım zamandı. keKlıgım gene vardı .ben sonra 160 aldım.

Cafer: b n gün ç mT beKlıyordım. ç mTe geTdım çiTden ğal dım dönege geTdım .sen

ded ¨m ça lmalıyı b dle ediy tlar. ded ¨n ya getd ¨m ttırdım keKligler geldı. ācele eTdım

çaPbıdımı ğaldırmamı ş. tüfengi çaT edd ¨ keklıgler gur edıP üstüne geTdıler. gece ēle galdı olmadı ki avliya.

240

165 Hüseyin: t ½rebzonliyd ¨. ben de t ½rebzona geTm ¨şTım yanına áynını doldırdım teybe.

anlaTdu l bele ço ğını b m b m ğesetın b m tarafını doldurdum. doldırdı ltan sonra onın

ar ğada şı 138 mı 139 mı puan aldı d tğğ ız puan di ğerler ¨nden fazla aldı. Cafer: bu yigen de alır canım.

Hüseyin: he olır in şall a.

170 Cafer: ğ¨Tlı l zamanı ha ben davarı suya götırem ¨yordım. anam all ā ra lmete dleye

gid mydi. t a legenın da ğına yarpa l getir mydi. virever mydi davara. ben edem mydim babam

da es ğerlı ğe geTm ¨şdı anam ¥ ğarda yarpa l getır mydı. altına sen ded ¨n ya petegın

içinde b m tanesi üç tene ?ıdiK aTdı. içine sen dedın ya ğaça l meselesınden üç tene

ğıdiK aTdı içine, onnarı görmedıler. içerde petegın içinde legınde a şş ağı me llede.

175 Hüseyin: gaça l zamanlı ğında ben hemen hemen nisanlıydım. yav ben o zaman on

yedi ya şında olmasaydım yirmi yirmi be ş geç myı nurfaya göndermezdı. tusgın derler

ha beybostan’ın orada teK ba şına götırıP gece gal mdım yanlarında.

Cafer: allah allah o zaman böyıgm ¨ssın. valla üç tene o ğla ğı godıler b m petegın içine abu beko derlerdı. çocı ğı şeydır adyamandadır onın babası:

180 Hüseyin: b m tene şey yapmı ş yazın dı şarda yatarlar ya. e şş egın aya ğını dörT aya ğını

ba ğlamı ş örTmeye. örtının içine ğtmı ş es ğiden beKcıler gez mydi. hemsari geldı ğı

zaman demı ş bu kimdir? ba şı görınmı ş. demı ş bu senin babansa ben bundan aylı l

maylıh almıy cam. saymıy acam o yerinde goldı b nı şedye derlerdı cırmigde.

Cafer: vall a ben bunı görmedım.

185 Hüseyin : bunı heps ¨n¨ ar ğadaşım vardı gerden isminde. o s uled ¨ h ákeT anlat mdi.

Cafer: onı görmedim petegın içinde ğ¨dıgi nam giTdi geldı. ded ¨m ben cım dedım

mısır mısır kıllornını geT yi. ded ¨m ekmeK yo l mı? ded ¨m dlese ben yimiyorum.

241

hatda o adam da allah r álmeT eyleye her ikisi de gen şTı. anam lalın elıne kıllor

geçm myı. b m ben yemiyorım diyor o tam b dleydı.

190 Hüseyin: es ğıden ğıTlı l vardı.

Cafer: he dleyd ¨.

Anlatan : Mehmet YILMAZ (1946) Derleme Yeri : Gerger (Merkez) Konusu : Gerger’de Eski Ya şantı

- XLIV -

yaylaya çı lıy tdı l yollar dardı. leyvanla gidiyordı l. yolda bazen ba lıyodıh ki

öndeler. sabah erkenden ga lıyordı l ya şindi üç dört mehle gidiy tdı l yol dar. şindi

ba lıyodı l ki biri durdı. āynı trafi ğ ğazası gibi diyordı l:

- yav niye giTmiy tsınız niye be ğliy tsın?

5 - áfedersin e şeğ şeyden çı lmı ş. yü ğle beraber as ğıya alınmı ş.

- sabah namazı zamanında parları da yelkenleri a şmı ş orda as ğıda durıy t.

ar ladakiler :

- soy la ni ¹e g dtmıyor mısın?

yürımıy t. ba ldı l ki yav merkep orda çı lmı ş durıy t. yav i şTe o zaman neydi

10 kimisi ıdi ği ğuca ğına alıy tdı kimisi uffaK buza ğıyı ğuca ğını olıy tdı. aha ēle

ah şama gáder zor ğa vı şırdı l. zaten iki buçı l se leT yol gidiy trdı l. rampa Ò½di.

yaylamızda i şTe güzel yüz kipili ğáder vardır. suları s ab çe şmeyne yazın ğarın oldı ğı yer on be ş metreydi. bizim çadır ğurdı ğımız yerler mesela burada divanın

242

öninde çadır ğurıyo l ta şlı ldır. biz o ğa ra çadırları ğuruy tdı l. aha su da yanımızda.

15 su oldı ğı yerler düzlı ldır. hala o yaylaya geldı ğımız yerde bir kilo bekmez orya

getıror çünkü sular ço l s tldır. on be ş meTre da şlı ğın içinde geldı mıdı ğar

çı larıyoruz. da şların arasına rüzgar ğtmı ş. mesele şeylerı bı lçıynan ğırıy tdı l.

mesela şeylere bıhçıynan kesiyodı l o es ği ç llar var ya. a lşamnan getırıy tdı l o

çlları oyıy tdı l bı lçıyna kesiy tdıh. sabah erken oldı mı h adı ba lalım biz uffakken

20 servis yapıy tdı l. onnar o ğa rı yüKledi mesela yo ğırT ayran a şş ağıdakilerine

kövdekilerine götırıyor. aha yügl my dedi. bizi bindiriyolardı h adı ba lim yo ğış a şş ağı

yanı yirmi otız ki şi birden eniy tdı l. o zaman üç toydı ya b m tenesi üsTTe yolın

kenarında dkin biçenlere veriy tdı l. iki tene de eve ğavı ştırıy tdı l endırıyodı l. b m tene

araziye b m tene de eve götırıy tdı l . ikindin oldu ğu zamanda a şş ağıda ne varsa incirdir

25 üzımdır neyin noksan ise onı yine yükı yüKlerdı. aşş ağıda bu sefer Ta ğa

getiriy tlardı. ah şam ğavı şıy tdı l. sabah gene aşş ağı gösteriy tlardı. yanı i şte gergerı hatırlamıyorum. o şeyi hatırlıyorum.o zaman geldi mıdı onı hatırlıyorım. o yaylamız

ço l güzeldi .

iki bıçı l seeT çı ldı mıdı pötürgedeydı. çı lışında rampdan çı lacaKsın bizim

30 rmp ğáderdı. de ğilse de potürge’ye b m bıçı l seeT galdı mıdı b m bıçı l seeT dikine

çıhıyorsın. gerger’e de dikine çı lıyorsın. o bizim yaylanın suyı pötürge’ye g áder.

sanki bu sudır yani mümkün d l b le barma ğını batran ha ço l güzel yerler vardı.

bizim arazinin içinden şindi şehrın ğurıldı ğı yer hep ba ğÒ½di. ama biz

eğmemi şdi l. arazi bizimdi ba ğa köy e ğmi şdi. her zaman d trız on ar e ğmi şti. biz

35 me lsül alıyorız. bizim mahsülü ça ğırıyordı h āzırda gelin alın payınızı tnar e şeğler,

áfedersin, tenekeleri b m lurca ğoyıyordı l. ondan s tra biz götiriyordı l biz da şıyordı l.

243

kergeler es ğide bü ¹ıT ğazanna ğaynatıyordı l. bizim ordaki ğazanlar büyıKtı yanı.

bizim liTrelerımız b m sitil litre olara l on iki kiloydı. burada üç bıçık kilodır. bizimki

dle de ğil. on iki kilo b m sitil olıy tsa on iki liTredir. on iki kilo ha yanı i şTe büyü ğ 40 ğazanlardı ğaynatıyolardı. yirmibe ş otız litre de o ğazanlar alıyordı. yanı biz

de ğıştırmı şız. çinar te şte yapıy tlar şindi. her şey de ğişmi ş. o böyı ğ gazanda

ğa ynayan beKmez s mh olırdı. te şteki birez daha süT ğoyıyorla.r o şirenin içine süT

ğoyıyolar o beKmez şerbeTde iyi olmıy t. d ½r bekmez şerbeTde daha iyi geliy t

süTlüsü belli ediy t . şerbetın içinde bizim oranın kergeri bazı yerlerde d tğğ ızıncı aya

45 girdi mi yapıyolardı. bazı yayla olan yerler de daha geç olıy tdı. bizim pastı l tehtenın

üstünde yapılırdı. yüz yirmi tehte ya geysı olaca l ya ceviz ya armıT sert şeylerden

olırdı. toplamı yüz yirmi olaca l o yüz yirmiye ğazan eyerlermı şler. o şireyi

ğaynatıy tlar. bılanbaç hazırlandı ğı zaman bin tehteyı getırır. şöyle dutar .mesela yanı

dutar birez öbırı de b m kepçeynen batırır. bir de çeker çeker a ğaçlarınan. ta lTnın birez

50 yeri düzgün olaca l. ta ltayı götüriyorsa a ğaşların üzerinde dor ğı endırıyor. b m m {deT

ğa şTı ğı zaman çekildi miydi dor ğı sökece l ya onın pıça ğı vardır. ta lTayı getiriy t

onın pıça ğı vardır. b m tenesi ta lta ta şır öbiri de pıça ğınan sıyırır. alttan aha şeyı getir

surfaya tersine yatırır. aha tehtenen tekrar silinir bu yapılana g áder gine hazırlı ğ

yapılır. gine tökece ller tehdaya ondan s tra buna tahdaya serdı lden s trra biri o

55 tehteleri siliyor. biri de şireyi ğaynatıyor. biTdi lTen sonra yine t kerler. yani üç defa

dökılır. o s se leT da sarınır artı l güne şe verdı ğın zaman un ğatallar. ğalıp yapallar yerinde devam eder.

şire de b m gazanda ğaynıyor. b m m {deT şeyi mesele paf içinde var ne varsa

süzülüy t.o temamen ğaynıy aceK üsTünde o fazlalı lları alıy tlar. birez topra l

60 gatıyolar. o dibe iner birez ortasını çekerler. b m de su tökerler ondan sonra pasTı ğını

244

ayrıeten ğaynatıy tlar. un ātıy tlar ba lıy tler. ondan sonra hazır oldı mı tehteye

atıy tlar.

Anlatan : Rahime ALTUNTA Ş(1969) Derleme Yeri : Gerger ( Merkez ) Konusu : Gerger’de Ya şam

- XLV -

bayramda g āhardik, bayram temizli ği yapardik. ondan s tra giderdik tut

ağaçlarından be şiğ yapardik binerdik. yine gelirdi evde yemek yapardi. s tra diyim ben gidiyordım çalıya, çalıyı ipnen ba ğlardim sırtıma alır eve gelirdim. günde on defa felan giderdik. ota gidiyordik topluyordik getirip kavurup yiyordik. kenger alpa ş

5 diy tlardı. yapra ğa giderdik yapra ğı ba ğlardik. kı şın a ğaçların arasına basardik. kı şın karın içine kar ya ğdı ğı zaman mesela götirirdik. ata yü ğlerdik da şlarla şeylere hayvan gidemezdi. balı üsTüne sürerdik. mayalı eKmeK yumurta üstüne sürellerdi. kız istemeye

giderlerdi. b m cumhuriyeT altını götürürlerdi. b m keten felan götirirlerdi. elpiselig

10 götürürlerdi. kına gecesinde şey yapardik. gelin elini açmazdı. b m yüzi ğ takardı

parma ğına sahte yüzü ğü altın takmazlardı. b m de ba ş örtüsı, ba şını kapatırdı. üstüne

atardı. yasdı ğı altına atardi.gelini üstüne otırtırdi. b m leyen dü ğünde de i şte öyle kurı fasulye felan yaparlardı. ya ş fasülye olsa onı yaparlardı. geçi felan keserlerdı gelini getirdi ği zaman kaynana bu ğdayla kuru üzüm ba şından dökerdi. damdan a şağı

15 aya ğın altına tabak verir kırardi. üç gün gelini bıra lmazlardı. b m yere gide suya falan

bıra lmazlardı. kuyudan getire yani gelinlik ederdi. on be ş sene süren vardı konı şmazdi. kaynanadan bir ay felan on be ş gün konı şmazdı gelinlik yapardı.

245

Anlatan : Mehmet YILMAZ(1946) Derleme Yeri:Gerger (Merkez) Konusu : Ya şanmı ş Bir Olay

- XLVI -

vall a ásgerde 1964 de birinci ayında ásgerden izne geldim. ğaldıh ki dediler

candarma ali’den mı ldar şikayete gelmi ş kimse inanmadı. yav ramazan ğarda şını

öldırmı ş. gerger’de hava ço l s tl birinci ayın ya biri ya ikisidir. insan b ēle

donıyor. kimse inanmadı. bahdı l ki savcı h ákım do ldır gidiyor ğonı şa ğonı şa.

5 budır arazi var. iranlılar diyor bizim áli biz bunı m álğemeye vermı şıl. sürme

bál m álğeme kime verırse. d ½tr ki:

- ba l yarın gelirse. d ½tr ki:

o de çekiyor eve gidiyor. a lşam ar ğada şlarına s ulemiyor. sabah şarT ğoşmı şım ğarda şının yanında gidiyor.o da odına gideceK mehmuT durum

10 bdledır. ali erazıyı sürüyor. ābisi de ğendıne ğızıyor. diyor:

- yav ne yaparsa yapsın me lğemeye ğeder. ben adana’ya gidiyorum.

o b ēle gidiyor. mesela es ği zey yolından gidece l onnar da yeni zey yolında

olaca l. ben b ēle s ulemesını gururuna yedıremıyor. gidiyor birez rampadan

15 birez çı laca l ği sürünece l görsın. áli ç mf sürüyor ama adamlar yo ldır orda.

d½tr:

- ben sana ç {Te gelme dedim. niye geldın? áli d ½tr:

246

- siz niye durmıssınız? siz bu silahı elinden alın. o ğlıynan ğarda şı çı lıyor.

mı ldar gene de vurmıyor go şıyor. enı ş a şağı geçıyor. fe ğaT o ramazan ço l

20 dinç ço l çabı l. bahıyor ki a şş ağıda gavı şeceK. dönüyor e ğiliyor ramazan

egiliyor. n ası olıy tsa deyiyor. ama burasından deyib ar lasından çı lıyor.

mı ldar ğaçıyor ğarde şı silah seslerini i şitince geliyor hemen. biliy t ya ben

gidim de durmamyayı g aşı taraf orda. atrı l mıhdar ğurtıldı. ali ebeker daha

ya lındır. b m me lle vardır āli ekber diyorız. onn ar ba lıyolar ğarde şı geliy t.

25 sahlanıy t. geliy t içine giriyor. ona de azı vurıyor. buna da hetırıme gelmiy t.

bm arvaT ğaçırmı ş yu larda ç {T sürmeye getırıy t. neyse savcı da do ldır

geliy t. ğara ğola verdı yazıy tlor. ordan mı ldıran ğarde şının babasının ğarsı

alınmı ş. b dle yarı yolda dedi.

- bunı b ēle götırın, der. burya g mde l.

30 aşş ağı endı l.a şdı ğur şın buradan girmi ş burdan çıhmı ş . - bunı ğaldırın.

biz ğaldırdı l. sanki a ğaştır o ğeder s th donmı ş. dedi temamdır. ceneze iran’a

geTdı. öbırı de mehleye geTdı. öbırınkinde yu arı mehleye götırdıler. bu l mıhdarın çocı lları birez böyıdı. ānası da çetin b m yerin ğızıydı. o ğanlı

35 çama şırları bo lcaya ğtmı ş. ğaldırmı ş. getırmı ş ortaya ğtmı ş çocı llar hepsını

toplıyor. der“o ğan alınmayana ğeder buradan ne ğz çı lar ne gelin

gelir “bövı ğ o ğlan ugra şTı. onın b m küçü ğü gazaya ulenden s tra geliyor.

ikindine ğeder be ğliyor yer bulıy t. b m cuma da ğalabalı l olıyor. biri:

247

- sizin eni şTeden biri var mı? iranlılar gelmı ş vuraca llar, dedi. biz gahdı l. o

40 gün ğelveden enı ştesı yo l. leber vermı şler. geTmı ş çar şıda durmamı ş onın b m

ğarda şı var. ğelvede k ğıT atıyor.

- ğarde ş dü şmanlarınız gelmı ş, dedı l.

- yo l, dedi.

biz geri bıra ldı l geldı l. otırıyordı l milleTde yeni camıdan camıdan çı lıyor

45 çar şı da dolıdır. tik diyor o álının tlı önde ğacıyor. o da pe şinde ikisi dı āynı

ya şdalar. ğaçıyor o b dle ğaçıyor b dle geliyor do ğıdan batıya ğaçıy tlar. o b ule

ğaçıyor b dle geliyor do ğıdan batıya ğaçıy tlar. h ukımaT ğona ğı ğar şısına geldi mı

ba ldım ğar şıda sileh ate şlendi. ate ş edıldı. peşıne dü şenın eya ğına deydı. deyınce

bdle havaya ğaldırdı. yine onnara gar şılı l verdı. devriye vardı. hemen ya laladı.

50 ama ate ş eTdı ğı yere devriye vardı. hemen ya laladı ama ate ş eTdı ğı yere iki üç

insan b dle gider iki insan ar la ar laya b dle durmı ş .aha jandarmalar ğaşTı.

dükkanların ğarı şında b dle diK durdı. sonradan ğuca ğına yere serıldı uzaTdılar

aldı. o ceze evıne girdi. ezız ecevıtın effınden çı ldı. desen b m yerde sile l aTmı ş

vurmı ş. h gç kimse inanmaz ğar şıda ormanın içinde vurdı. döndı oraya bahıyor

55 biz ğa çaca ğız. b m gün aziz gelmiyor mı yeter artı l bu adamdan ba ş çı lamaz onar

vurmıyana ğáder. ne ¹se ben geldım adıyaman’a. b m ga ş gün ge şTı a ba lıyor o yer

deyi şdiriyor. beKliyor ar la taraf götırıyor. ate ş ediyor on sekiz ğur şın buna

vurıyor. ar lasında dle ölmedı ni layeT ya lalandı. şindi bıra lıldı. İstanbıl’a evını

götırmı ş. 1964 ğır l iki senedır. e ğeder şēler yapTı tnnara.

248

Anlatan : Saadet ALTINDAL (1960) Derlenen Yer : Gerger ( CevizPınar) Konusu :Evlenme Törenleri

- XLVII -

evlenmem ¨z i şTe görücü usulüyle evlendik. aTna gelin oldı l geldik. davılna

es ğiden şey yo ldı mesela s {y{ğ vardı oni örtdi. geldi ya ldi.o zamanlarda i şTe

aTna getırdi. b dle elli tene felan aT vardı gelebalı ldı. yimeK yapıldı. mesela o

zaman teva yapıldı ke şğeK diy tlor ke şğeK yapılıyordı. iki üç gün davıl çalındı. 5 dörT sene çocı ğımız olmadı. on üç ya şında evlendi. on yedi ya şında çocı ğımız oldı. bu böyı ğ ğızım oldı. ğınamızda dört be ş ki şi geldi oynadı. babamgilde

yapTılar. sabah düyün geldi. gelın oldı ğım sabah beni ulene do ğrı götırdıler yanı. ni şanda da i şte yine dört be ş ki şi geldi istemeye. iki üç kere üsT üsde o zaman

pisgüyüTden l tğğ ım getırdıler. o zaman dadlı madldı y ¥ldı. getırdı yedı otırdı

10 sabahnan da g ahdı geTdı. gel ¨nlı l yapmadılar. ba şlı ğ aldılar babam d tğğ ız tene

altun yapTı bana. sandu l,, yataK, hali, batTan ya i şTe ne l azım olsa ufa ğ tefe ğ.

ba şlı l oldı. o zaman iki yüz ellı bin lira. i şTe ni şanda b m küpeyle b m altın ğınada b m yüzü ğ getırdı. ēleydi i şTe ge şdı.

249

Anlatan :Ay şe AKTA Ş (1938) Derlenen Yer : Gerger ( Oymaklı) Konusu : Eski Ya şantı

- XLVIII -

bm çe şme vardı. zenc ¨rlı tas üstündeydi. ondan s tra giden gelen onın suyını

içerdi. ğuyırlar vardı. es ği zamanda orası şeherd ¨. çe şme ba şına suya giderdik.

ğabah lları doldırır getırıp içerdik. teze teze ekme ği yapardı l. tere ya ğından

ya ğlardı l yirdi l. bayram hazılı ğı a lşam ğına gecesi olırdı ğına ya la llardı. namaz

5 günü gideler namazı ğılallardı. etını kesellerdı. bayramını yapallardı. ondan s tra

nblim evde ğızlar toplanır gen şler toplanır ellerine ğına ya lallardı. o zaman

mum yo ldı.

Anlatan : Osman AKTA Ş(1930) Derlenen Yer : Gerger (Oymaklı) Konusu : Geger Kalesi Efsanesi

- XLIX -

ef dnmme s uleyim bizim bu ğalada zamanında b m be şir vardı. b m be şir vardı

be şir ğralın o ğlıydı. bu b m gün dedi ki ğral biz dedi biz gidiP muhammedi gidip

vurac ēğız dedi. dedıler ki senin o ğlın da be şır şey olmı ş mu lammed’ın dinine

dapmı ş. ēle nasıµ? dedi nası µ olır? vall a dapmı ş dediler. ben mu lemmed’en

5 nefreT edeyim benim o ğlım mu lemmed’ın dinine daPmı ş. gidin getirin der. geTdı getirdi. dedi:

250

- baba, benim din, d mn-i mu lemmed’dır, senin dinin batıldır. ha ğiği din d mn-i

mu lemmed dir odır. duTdılar babası: - bunı dutın öldırın, dedi.

10 dutdılar be ş¨r¨ öldırdıler. “beni öldırırseniz ney m size ğalaca l” dedi “benim b m

yerimden b mşm çı ların “ dedi. dedıler ki :

- biz dilini kesece l.

dilin çı lardılar diliyi kesdı. aldı dilini b m çaPıda ğtdı. ğoydı burasına allah’u teala

cebraile gönderdi. p dlember efendimize “ya mu lemmed be şirin dilini kesdiler “

15 dedi. be şir geTdı yanına hele a şdı h anı dil? dedi. aldı dili çı lardı cebinden. vurdı

yanına dili birle ştirdi. dili keke ş keke ş tnnan ğalma. altı yüz ğışı do ğuz yüz ğişi

ef dnmme s uleyem bo şandılar. bu gerger ğalasına geldiler. geldiler orda ef dnmme

söleyem mıcırın ata şın nası da ğenlere dolı ya ğdırdı. mlan ya ğdırdı. da ş ğıyamat

ioparTdı. altı yüz ğişi şehit dü şd¨. üç yüz ğişi ğurtıldı. üç yüz ğişi geri döndü

20 mu lemmed’ın yanına mekke medine’ye döndı. mu lemmed dedi ki :

- ya áli ğasa ğırh dene sanduh al p dlivanları ğoy içine dedi. gerger ğalasına

gidece lsın dedi. be şirden barabar yolda dedi.

- ya be şir biz ğaş günde giderı l? dedi.

- vall a dedi ben ğır l günde geldim mekke medine’ye.

25 - biz de allah ğtrsa s abbah namazı ordayı l dedi. - ya dedi.

- áli ule cazılı l mı olır yav, dedi.

hdsen gılıncı çe ğdi orda.

- nası babama b dle dersın dedı bu kelimeyi áli:

30 - vurma, dedi. bıra l.

251

ğal dılar geTdıler geldiler dfenime s uleyem şu ğar şıdaki da ğa oraya s bbah namazı bura neredir ya be şir? dedi.

- ba l be şir bura benim babam melmeleketi ( o anda) - sen ne yapTın? dedi

35 - ben ismi ázam duasını o lıdıhdan s tra yol önıme gel m dedi.

o duTdı lesene b m mekTuP verdi. dedi ki: - şah merdan yoldadır. şah merdan orda otırmı şTır dedi. şah merdana ver

olısın dedi. artı l bilir.

olıdı dedı ki ba şım gözüm üzerine n arayı vurdı. şah merdan n arayı vurdı.

40 ğaf da ğına ğáder b m ilan ğalmayaca l h adı çekin dedi. ğaf da ğına geldiler orda

çe şmenin üzerinde şindi o çe şmeden b m tas su içsen sen bal içersen o ğáder ki

şirindir. hazret áli tutıp çe şmeye o lıdı tükürdü. ondan s tra i şdiler zehirden.

stra burdan gözcü ğeTdı. yanların ba ldı ki ál¨ dır dedi.

- ya áli ne gez msin burada? dedi.

45 - vall ben gelmi şim cenge dedi. biz bunı nası µ ede l ne p landan ğire l. o da ğendının seyisimi ş. yesir duTmı şlar orda. o zaman ben giderim dedi ne p lanı

cavahirden almas almı şlar dedi. bunnar dedi me ğruPdan gel my mesruba

ğid myler. onnar almaslar yüzı ğ yapaca llar s áháT. gordon yapaca llar bilmem

ney ney ney. o p lanı getti. vall a b dle bezirgan dedi. üç ğişiler dedi. öteki de 50 şah mah dedi cavahirden almas. tamam dedi. geldiler meydandan ondan

gelin dedi malı getirin dedi. damper edın me lseT ki geleler orya malı alalar.

b¿nnarın boynını vurıP malı alalar. “hazret áli ar lada ş” dedi benım b m atım

var. bu atı bize satmazs ¨§? dedi.

- satarı l dedı. satarım amma benim atım delidir ha dedi. insanı di şler, vurır 55 tepPik atar.

252

- sen bu atı bize ver isTersen zayıf tssın dedı. - ha, verdim.

- ēle eT ki gen şlerden b m tene bıra lmıyasan dedi.

- ha tamam dedi duTdı. efenıme s uleyem b ¿nnarı ğalanın ba şına getirin “sen”

60 dedi develerin uyıne geT dedi. biz bundan gide l develerın önine. geTdı.

lesen hüseyin hazreT áli bu malların çı lmaz dedı. develerının aya ğı yara

olmı şdır dedi. sırTnan çı larah ğalaya dedi. burda ne ğáder p dlivan varsa b m

sandu l alıP götırdıler. ana lTarlar i şTen taraf zordan götir mler. sen bunı bize

satmasın mı dediler.dedı satarım. lesen:

65 - ba l dedi kim kimi yı larsa onın boynını kesece ğim dedi. - tamam, dedi.

ule görev verdı. hazreT hüseyin nası µ tuTdısa p dlivanı tuTdı aTdı yere tutdı

boynını kesTı. dedi o da hüseyni tuTdı hüseyın de ğır l p dlivanlık birini

ğendıne gönderdı tuTdı. onı kesdı efenıme s uleyem imana gel dedi. gelmedı.

70 orda bi ke şiş o melmeketın haracını yimi ş o ke şiş efenıme s uleyım ğır l sene.

zordan b m taç yapTı toPlayımı ş cevahirden altından ālmasTan duTdı o tacı

aldı ğaşTı .dutın bunı duTın bunı hazreT álı de zaten ēle bi şi ariy m. aha duTdı

narayı bastı yer gök birbirine ğarı ştı. bayra ğı a ştı çı ldılar meydana ğalayı fētetTıler.

253

Anlatan : Aynur ASLAN (1950) Derlenen Yer: Gerger (Oymaklı) Konusu : Hikaye (Hıngirden Pıngir) - L -

bm ğeçımız varmı ş. b m de gom şısı ğurT varmı ş. ondan s tr a geçı ikiz bebeK getırmı ş. birinin adı hıngir birinin adı pingir hıngirım pingirim siz burda otırın ben

gidim ba lçada yayl ayim. a lşama geder gelmem. ba l ğurT bizim ğom şımız gelirse

ğa pıyı çalıP derse ben senın annenım ğapıya a şma. ba l o kurTdur seni yer der. ana

5 tamam. keçı gider oTlamaya. ğurT der vall ben acı ldım bizim ğom şının burda iki

tene ıdigi var gidem bu ıdikleri y myem der. hıngirden pıngire giTd ¨. o da dedı ki

sen benım ānem de ğilsin. benım ānamın aya ğı keçı aya ğıdır. ondan s tr a giTdi sen

cıççiK yiyesin dedı. sen benım ānam de ğilsin anam keçıdır aya lları ğa radır .aya ğını gösderdı ki aya ğı keçı aya ğı. giTmı ş kurd keçı yemı ş, aya ğının derısını almı ş. ğa pıyı

10 aşdı kurd o hıngirden pingiri yedı. a lşam oldı ki ğa pı açık hıngirden pingiri yo l.

bun ¿ kurd yedı soy la ğalasıca ğurd dedı. geTdı ğurdun damının üsdüne. dedı ğurt çıl

hele dedı sen benım hıngirimden pıngirimi yemı şsın. ben senı öldırecem. bensem yememı ş vall ā yemışsen ben senı öldırıcem bensem yememı ş vall ā yemışsen hadı

gh! hak ¨me. geTdıler h ākim dedı nedir? bu benım iki tene yavrımı yemı ş 15 hıngırimden pingirimi. ben bunın int ğamını al cam. aha keçının ğoçlarını ujladı

ujladı yanı sivri yapTı. kurdın da di şinin hepsını çeKdı yerıne pamu l basdı. str a

dedı o zaman gidin bahçada dögı şın. giTdiler orda çek mşıler tnnar tnnar çekı şdıler.

çekı şdı lden s tr a keçının ğoçı ğurdın garnına ta lıldı. ğurdın garını ba şdan s tr a yırtıldı. hıngırden pingir çıhdı uy! heyran ol sız siz nerdesız? uy! heyran ol sız siz

20 nedesız? hıngırım pingirim giTdıh halıgi µe geTdı l. hediK yedı l dedı. niye bana getir

254

mmsız? dedi. bu elıme ğdım elını yandı bu elime ğdım elim yandı aTdım a ğzıma

yedım. ā budı keç ¨nın masalı. .

Anlatan : Aynur ASLAN(1950) Derlenen Yer : Gerger (Oymaklı) Konusu : Maniler

- LI - yar bana göndermı ş eyvadan narı yar temır a ğa da dön temır a ğa bir aya ğ üsdüne dön temır a ğa ğa lenın ardında ēkerler darı 5 ēkerler biçerler severler yari yer bana göndermı ş eyvadan narı

yar temır a ğa de dön temır a ğa gale dibi zegerek zegere ğe su gerek 10 emmımın o ğlı duruken el o ğlına ne gerek gale dibi bu durak kızlar gelin otırak

otırma lden ne çı lar

15 gelın ola l otıraK gale dibi saz olır gül açılır yaz olır ben güle gül demem gülün ömrü az olır

20 samanlı l dalı saman yalan efendım yalan

255

eller dügın yapiyor bizım dü ğın ne zaman

s{vügde oT biter mı 25 süpürürken gider mı bir yi ğidin çek ādı on be ş ğıza yeter mı ğar şıda ğa ra ğapı içinde yenı yapı 30 benı yardan ayıran dilensın ğapı ğapı yerde buldım on ğurı ş gel yarim benle ğonı ş

içme harman s mgara 35 tenesı do ğsan ğurı ş ğar şıda otır yarim şavgası fotir yarim sinemaya giderken benı de götir yarim 40 mendılı ğaTladıram pitege saPladırım bu i ş gerez gelmi ş milletı padladıram inne aTdım havaya

45 zeytın g tydım tavaya

dedıler yarın geliy m ba şladım a ğlamaya ğar şıda ğaraçılar

otırmı ş fal aç mler

50 dediler yarın gel m

256

hnı o yalançılar

Anlatan : Aynur ASLAN(1950) Derlenen Yer: Gerger (Oymaklı) Konusu : Ya şanmı ş Hikayeler

- LII -

küçı ğlı ğımız orda geçdı yanı fa llı ğımız. aha s abbah olırdı ānam ça ğırırdı

derdı mesel ā ğızlar! gelinler! gelın gide l s āla. he, s āla gidiy tl s āla gidellerdı.

ondan s tr a yü ğlellerdı getırıllerdı. ondan s tr a gide l piere. gide l b m dönüm su

getıre l. gidellerdı suya. su mubaT yo ldı. dellerdı bugün mubaT gelmedı ki bize aha

5 elıne aya ğına ya lallardı. ondan s tr a ça ğırırdı. ğız eve gel! yanın yere gele! lecı

elmedın derdı sana yapı şa! h áfız otırasın senı! niye sen eve gelm myisin? gel eve gel !

şindi baban g dssın senı öldirece l gerı o şş eğ evde susızından öldı o çayıra ba ğlamıssın giT e şş eği getır eve. allah cezanı vere senın! ah! ğıçıma tiken baTdı ah!

gıçıma tiken baTdı. hele gelın bu ğıçımdakı tikeni çı ların hi! ne ğeder büyiK b m

10 ğagoç ğeder var. niye posdalını giymedın? kör olasın sen. h áfız otırasın. aya ğına b m

tiken baTmı ş ğagoç ğeder var. he gözim a ğriy m gözim a ğrıy m hele getır getır

re lmeTlı l heyrı emmı vardı. getir ki gözine şepden yımırta ğtya l. aha gözıne

şebden yımırta ğoyallardı. s abbaha ğeder ah gözım ah gözım ay gözım a ğrıy m

aya llarını yere vurıllardı. s abbaha ğeder ğalardı l ki gözımız aya ğımız hepı boya

15 ğırmızı boya ğoymı şlar gözümüze. aha ānam ğlardı. çamır ederdı. aha bugün g mdem

ki torpa ğa ç mmır edem ki bizim örTmeyı suva l edem. bu ğlır ğa ynatici l bu ğlırları

sere l. aha ondan s tr a kerge yapılaca l ondan str a yarpa l gırınıcal. boyam

257

biçilece l. ondan str a n ēblim i şTe aha bayram olırdı ıllor yapallardı. aha b mr tene

bize elbise tikellerdı. onnarı sabaha ğeder giyerdı l uy lımız gelmezdı. b m fisdanımızı

20 posdalımızı ğtyardı l ç mte ba şımızın ğıltına ğtyardı l. aha s abbaha ğeder üç kere

giyerdı l ki bayram ola bunı giye l. giderdı l ğalaya. orda meydan vardı. çı lardı l

ğalaya orda havızı vardı. tavı ğın kömesi vardı. içinde otırırdı l. a lşam eve gelırdı l

ondan str a da keçılerın önıne giderdı l gidiklerın. hedik yapardı l orda evcilik

yapardı l ot biçerdı l üzerisine otırırdı l oynardı l ğudırırdı l. ya ğmır ya ğardı şim şeK

25 ça lardı. aha ondan s tr a kerge yapardı. ü ºzım dö şırırdı l. ondan s tr a ü ºzımı da şırdı l

onı sı lhallardı onı ğaynaddıllardı. aha pasdu l yapardı l. lávüşlü yapardı l ğurı üzim

yapardı l sucı l yapardı l. be ğmez yapardı l. pienderı tökerdı l. ceviz tökerdı l aha

ondan s tr a k reme diyim n dblim i şTe s bb āl olırdı mercimeK a şı yapallardı

bi şirillerdı. b m se len de be ğmez endırıllerdı. b m ğa ş dene de darı eKmegi bi şirillerdı.

30 aha yerdı l yerdı l ğa rnımız önımıze pibbiK olırdı. ondan str a bayramlar olırdı

oynardı l.

evlenme nasıl ol mydi? aha bö ğın diyeler geldı l seni isdiyeler. kim gelmı ş? gelmı ş senı isdiye. gelıP senı görıllerdı. baba söz verdı mı aha onnar giderdı ga ş gün

str a balardın ki b m elbiseli l b m altın ğoyallerdı b m çitin içine getirillerdı. bu bizim

35 ni şanımızdır. aha ni şan oldı ldan s tr a ne geder galırsa gelırdı. götırmeye ba şlı l

kesellerdı. ne ğeder isdiy mler. mesel ā o zamanın parası milyon yo ldı. ka ğıd vardı.

darT k ğıT ba şlı l alırlardı. dayı ha ğğ ı alırlardı. b m per şembe günınden per şembe günıne ğeder davıl çalardı. on iki tene on üç tene ğeçı kesellerdı. ke şgeK yapalardı

üzerine güzel küçüK so ğanlar ya lni yapallardı. dü ğün yap myler şindiki gibi de ğil

40 birer elbise da ğıtmler ğuma ş toP götürürlerdi. adamlar gelir ki her biri birer ğeçi

getırmı ş. ğeçıler ¨ hepı kesellerdı. dü ğünler güzel olırdı. ğatırlara binellerdı. e şş eğlere

258

binellerd ¨.güzel olırdı elbiseler eflatun önlı ğler mavi annıdaki yazma ye şil ğırmızı

damdan ba lallardı. h dı guli b m e şş ege dörT ki şi binerdı l. aha gide l geline haTda biz

de gidiy mdı l. geline onnar gelinı olmı ş gel myiler. ğa ç sefer ben de geTdım e şege

45 binmı şıl. ha babam çu la çu la giddı l ki meydana ki dü ğün eTmı ş gel myiler. gel ¨nın

yüzüne b m ğırmızı siyah duva l. örTmı şler h āfT renk aya ğında da aya ğğa bı diyiyim ki

aya ğğa bın yo l yolda dü şmı ş eve getır mllerdı. gelin aya ğğa bısız gelm ¨ş eve

getırıllerdı. böyle güzel şal vardı h āfT renK. biz nazmal derdıl. aha onı alıllardı

sandu ğunu ar lada endırırdı. gelın üsdüne otırırdı. gelın orda üç gün aç susız üç gün

50 babagilde üç gün orda aç eTdı altı gün. yemeK yemey m. gelın olmı ş. nerye gide

meraK ed myi. aha a lşam olırdı herıfını beKlerdı. herıf gel ¨rdı gel ¨n mı gelin eller

ğınalı gelin gözler sürmelı gelın. s bbah olırdı ğar şı ğom şı gelırdı. giderdı l gelını

göre l gelın otanırdı. bize içerı gelmezdı. ondan str a gelın orda be ğlerdı. aha büyüKlerın ellerıne giderdı. kendisine pera verıllerdı. iki meTre basma verırdı. küresı

55 olan a ğrabası olan ıllor mıllor verırdı. aha gelin ğırh gün içerde ğa lırdı. duva ldan

beraber evde h átde babasıgile gidmeyene ğeder o duvah ba şında s {rıg o s {rı ğden

çı lar ğapıya. çalı getırır su getırır ama çe şmeye giTmez. aha ğır l deger. temam olır babasıgil gelır gelini götıre anasıgil kıllor yapallardı. babasıgil e şş ege yüglerdı ahan da gelin güzel elbisesini giyerdı. guT guT gondırasının altıda heP çivi. aha ondan

60 str a damaT hala gerger’de yo ldı. aha ondan s tr a gelın ha gelın faTma gelmı ş. gide l

faTmayı göre l. fatmanın ba şında p şısı belinde beyaz p şı ye şil elbise b m mavi

gerdanlı l y ddı tene bu yanda y ddı tene bu yanda ortada b m büyü ğ ortadaki

gremıse. aha bizim gelinler b dle ol myi. bizim bu ke şş işde bizim ğom şımızdı. amcamın o ğlıydı. zamanında a ğaların

65 oğlmydi .yanı ēlē asıl usıl de ğildi bizim adam da biz gom şıydı l. b m gün nası gelı allah

259

re lmeT etsın benı isdemeye her zaman otırmaya gelırdı. ben annemden dedım bu

faTma teyze bize niye gelmı ş? ded ¨ sen ¨ isdemeye gelmı ş.

dedım h āla h āla daha ēlē ğaldı. b m ğaş gün str a ba ldım gene geldı .dedım

niye gelmı ş dedı gelmı ş senı isdiye. b mşm s ulemedım yanı do ğrısı s tr a ba ldım ki benı

70 vermı şler. s tnasına geldıler. ba şlıg kesdıler aha benı verdıler. adam ey ¨dı yanı kötü

ailenın o ğlı de ğildi. yanı bende kötü ailenın ğızı de ğildim. ondan str a az giTdı ço l

giTdi ben ¨ götürmeden önce babam kendısıne ğelve de aldı. ğelveye de ğydı.

ğendısını h ásTe oldı. aya ğında dle çoban gibi b mşm çı ldı. ondan str a o gece evde

ğaldı dedı ğelvede çalı şmmyım. aya ğımın üsdünde duram myim. ba şğa b m yere gidim 75 babama dedi ki bi kere istanbıla teraf gidım. babam da dedı gidebilirsın. babam da

aldı ğendısını gönderdı istanbıl’a. iki ay ğaldı lda str a mektub mıdı telefon mıdı

gönderdi. babama dedı ben almanya’ya gidmeK isd myim. pasaportumu çı larTsan ben

gidsem babam de ge lvede aya l üsdüne çalı şmadı lÑdan s tr a dedı. ben çocı llarım için

gid myim. babam da çı lardı pasaportını. gendiyi almanya’ya gitdi. biz gerger’de

80 ğaldı l. giTdi b m ay ğladı iki ay ğa ldı b m sene ğa ldı iki sene ğaldı. bu sefer para

göndermedı. para gönderdı ğarde şine. ğarde şi d {kan a şdı. d {kanı çalı şdırdı. bize

vermedi .ee n sı ede l bunı babam gönderd ¨. biz aç susız ğa ldı l şindiki gibin belediye

yo ldı. sana yardım eTsın b mşm versın gidiyim. köyden üç saaT yol gidiyim odın

kes myim. gelı şı altı saaT o zamanda orman vardı. ormancılar bıra lmmyidı yolın

85 yarısına geliyi l geliydi l d myiydi odınları al cam. senden vall d myiydim. sen alırsan ben de senı şikayeT ederım, dedım. sen benı n sı şikayeT edersın. o zamanda benım

bm atlun h ábum vardı. burya gönderdım anam bana saTdı. bana b m ineK aldı. bu sefer

süT sat myim. gocam almanyada ben süT sat myim ki geçım olsın. süt sat myi l. dedım sen

benım odınımı alırsan ben senı şikayeT ederım. o zaman hükümet de tanıy ml. çavı şı

260

90 da tanıy mm on ba şını da tan myim. derım ben bu adama yo ğırT götırdım dedı temam sen odını al ben odını aldım ah şam odınımı da aldı benı bu ğara ğola getırdı. orda

benden ormancı gar şı garşıya durdı l. s tr a aha dedı ben sana b mşm demedım. üç saaT

bu yandan gid myim. on iki tene şş eğden gel myim. eder altı saaT yatsı gel myim. on iki

tene e şş eğden geliyim. on iki e şş egin yükünı yı lm yim onnara heP saman veriyim

95 onnarı doyır myim. ondan str a bu e şş eğlere aç susız sabah gal myi. b m tene ğız bin myi b m

tene o ğlan bin myi ha babam gi ddi l al myiler. yola dizil mler e şş eğ dutılır mı? az giTdı

ço l giTdı bize meKtub gönderdı. gönderdı dedı benı evlenmemı yap ben burada i şçi

tlim. b m i şe alaca lsan bize adıyaman’da b m ev al bize. bize para göndereme. isder gel

isder gelme dedim. ha bizi ğa ndır myi daim diyor sen benim i şimi yaP ğendını şikayeT

100 eTdıler. şikayeT eTdı l. ğendı almanya’da gözını ba ğladılar. getırıP istanbıl’da endırdıler. aha o gidi ş bu da geli ş daha da gelmedı o adam.

Anlatan : Mehmet KARAZEK İ(1940) Derlenen Yer : Gerger (Yayladalı) Konusu : Eski Ya şantı

- LIII-

ondan s tra neyi anlaTsam artı l biTmez. yo llı ldan eKmeK yo llı ldan senin

baban var yo l yani. o devri gördı l eKmeK yo ldı bi şey yo ldı. oT yiyordı l

elhemdüll āh o devır ğeşTi giTdi. elhemdüll ah şimdi varlı ldır iyidir. çalı şıP yiyorız.

zenginliK var herkesin durumı myidir.

261

5 bayramda biz birbirimizin yanına gidiyordı l bayramla şıy tdı l. ondan s tra

çay b ¨ş¨¹ yo ldı şey yapardı l böreK yapardı l. birbirimize k fTe yapardı l. tekellif

ediy tdı l süTlaç yapardı l. o zaman süTlaç da yo ldı.o zaman daha şey yo ldı. sen de

pirin ş yo ldı bu ğlır vardı. o zaman biz de ya şıy tdı l. o devrı gördı l. aha yirmi dörT

ay da es ğerlıK yaPdı l .ü ºzın köprıde terhısimi bitirdim iki ay yanı sanki ğıTlı ldı.

10 bize y gmeK vermezlerdi. es ğeriye b mşm vermezdi götırıP çöpe dökerdı bize vermezdi.

ama iki ay s tra köpeK yimezdi. ama hepımız yiyordı l. ğarnımızı doyırıyordı l. iyiydi ama iki ayı bize çile çeKdırdı.

b¨liyorım. elli yedıde ğeza oldı. o günler iyiydi bugünler ğeder de ğildi ama

iyiydi tören düzenlenmedı. hayır ule b mşm yo ldı bunlar ule b mşm anlamaz tören mören

15 yo ldı. 957 de es ği pötürge’den burya geldi. ben o zaman daha on yedi on sekiz

ya şındaydım. o sene de evlendım o zaman gergerin ço ºcıhları hepsı istanbılda e ğer

burada olsa pabrikada burada yapabilir. aha burda ğalor. ğarı b m ğoca ba l o ğaP

lestelı ğı geçırdı enjuyo yapTı. b m böbre ği yo l. bizim ç¥cıhlar da ıstanbıl’da ben de b m

ğocayım. bizim ğarıdan çalı şıP yiyorız.

Anlatan : Naile ALTINDA Ğ(1941) Derlenen Yer : Gerger (Tillo) Konusu : Gerger de Ya şam

- LIV-

áslen gerger tillo köyindenım. on iki ya şındaydım gelin eTdi. herif ásğere

getTi. b ¨z¨m ev yanmı ş iz mne gelmı ş ç ¥cı llar o zaman yo ldı. izine geldi bövı ğ

oğlan oldı. s tra s tra oldı. i şte çocı llar ço ğ oldı. s tra biz burya geldik. s tra adıyamana geldik öyle u ğra şıyor

262

5 yaylada ne yapıyorsunuz?

gergerde ğáhve de var. dü ğün de var. b ¨z yazın yaylaya çı lıyor. iki üç ay

orada duruyoruz. ule i şTe geçiyor yaylada davarı besliyor. ğeçiler besliyor ule

işTe iyidir ço l loşdır. s ¥vu l serin üç ay dörT ay orda geçiniyor kı şda köyde

idare ediyor. yani gergerde hayaT eyi amma şimdiler insanlar beyenmiyor.

10 ndbl îm i şTe herkes geçimdedır. gidiyor ēle geçiyor. herkes isTemiyor ha istemeye yanı mesela köyde iki üç ay çalı şıyor. sonra beyenmıyor yoksa eyi . ne zorlukları var?

zorlukları yo l. şimdi aynı şehir kibi bizden s tra su da çektı. önceden suyı sırtınan da şıyor. şimdi ceryan da eve çekmı ş su da eve çekmı ş. önceden gaz ya ğı

15 ile idare ediyor. şimdi her yer dle oldı. evlendi ğinizde neler ya şadınız?

o zaman b m şey yo l o zaman b m ğar var. ğar ya ğmı ş heyvan çı lmıyor .zatan

araba yo l ğolini t tTu götırdı. yo l yav ne dü ğın o ğáder elinı ğına etTı götırdı. ēledır es ğiden.

20 çocuklarınızın sünneti nasıl oldu?

onı ho ş yapTı ü ş gün davıl çaldı. a dörT be ş dene davıl çaldı. s tra sünneT

yapTı. dü ğün yapTı yani b ¨z ço l şey yapıyor. altı dene ço l şükür o ğlım var. her

birine ço l şükür altı davıl çalıyor. yan ¨ ço l şey olıyor yani ço l şükır allah’a i şTe. eviniz nasıl yandı?

25 b¨z¨m bacım gelin ediyor. bizde babanın ev ¨ne getmı ş ba ldı l ki gece ses

geliyor. b ¨z ğahdı, herkes ğahdı b ¨z¨m ev yanmı ş. oca lda ata ş dü şmü ş yanmı ş

bizim herif de ásğerdeydı. bizim ğayın babam da götırdı. adamlar götırdı. s tra be ş ki şi on ki şi es ği gerger’e gelmı ş. o zaman es ği gerger varmı ş. orda ifade

vermı ş. s tra herif de izine gelmı ş üç ay hükmeT izin vermı ş. biz ğonı şıy t getTı l

30 stra herkes toPlanmı ş bizim evi yapmı ş. ha s tra çocı llar oldı. s tra bizim ğayın

263

baba diyor ki iyiki yanmı ş biz torın sahib ½si oldı l. e i şTe öyle o zaman ço l

çeKdim. ev yapmı ş herif ásğerden gelmı ş evi yapmı ş. şimdi ğene saTmı ş. ne

ypim i şTe dle u ğra şıyor. adamın ba şına her şey geliyor.

Anlatan :Aziz B İÇER (1940) Derleme yeri :Gerger (Beybostan) Konusu : Gerger Kalesi, Beybostan İsminin Konulu şu,Ya şam şekilleri

- LV -

gerger es ğide biliy tsın bir büyüK şehirmi ş.yanı gerger’in kendisi ha.gine b m

vilayeT ğeder.büyüK b m şehirmi ş o şehir de h ála bellıdır ársaları bellidir. ğuyuları

bellıdır.s yo lmı ş. ğuyılardan alıP içiyorlarmı ş. sonra bir de orda gerger gelaası

derler tam oranın eteginde berber gelaası var. yanı rivayetlere göre: lezreT áli

5 efendi sahabelerle iki sefer gelmi şler. b m sahri ğatı adında ğadın se lr yapmı ş. siverek

tarafında var. bir dolı yapmı ş ü ş bin tene fırtınadan şeyden sonra lezret áli efendı,

lezret hüseyin efendı, lezret lesen efendı, amr b ümeyye on ğişiyle geliyorlar.

ğelaanın altında b m kevzen köyü var.orda da yılanlar varmı ş. geliy t ba lıy t o yılanlar

hepı ğaşdılar. tnnar fırtınadan şehiT dü ştü ğü zaman bo ğıldı ğı zaman iki yüz dene

10 sahabeyi alıp ğelaada ğalıyor. bil ahare tnnarı bıra lıyorlar. tnnar ğelaanın gö ºzcüsü

oluyor. geliP ğrala diyor ki b m ufa l kervan geldi. bu çe şmeye ğondı yılanlar onnar

gelir gelmez geri deligine süzüldü. áceyib b m meseledır. o da emir veriyor. beybostanın anlamı nedir?

264

beybostan’ın m ánası da şu yanı .bizim köy güya güzelmi ş oranın

15 bostanlı ğıymı ş. o berber ğelaanın k df yeri. beyin bosdanı. s tr a şu bizim şeylerden

yav sen bize ço l emeK verdın. bana bir yer ver. nasıl e e aa

dle a lşam gelirken güne ş b dle belını do ğrıldsın ğalaya gelirken yo l önınde

tssın. ben ğelaadan köye giderken de ar landa tssın. sen benim bosdanlarımı

isdiy tsın. he demi ş. aha o günden beyin bosdanı beyin bosdanı bizim köyün ismi 20 beybostan. köylerin ismi de ğişti de bizimki de ğişmedi. gerger’in örf adetleri de ğişti mi?

yo l de ğişmedi. bizimki de sevgi saygı böyüklere var. namusa dü şkün. herkes

birbirine ço l ba ğlı. büyügünü tanıy t, küçügünü tanıy t. ğaş sene önce b mşm vardı.

vurma ğan davası. töre lesabı. namus üzerine,adam öldürme. o da hemen hemen ü ş

25 dörT sene el lemdüll ah o da ğlmı ş. herkes i şinde gücünde zatan gen şlerımız heP

istanbul’da. benim gibin ihtiyarların elınden b mşm gelmez. bizim ço l büyüK zenginlerimiz var istanbul’da. yanı büyüK zenginlerimiz var.

şimdi arazi olara l ba ğcılı l var. yanı ço l büyüK şey de ğildir. adıyaman gibi

kahda gibi.ço l büyüK de ğildir. incir var ba ğcılıh var. n dblim i şTe herkesin b dle

30 suyu var sebze var. diyordı aziz sen ne yepıyorsun? vall bizim b m tarla var onı yazın

ekiyorum. biz sebze yiyorı l ğurutuyorı l. ğışın da yiyorı l. adıyaman n sısa o da öyledir.

herkes arar bulurlar kendine uygun. haTda gerger ‘de ba ba şlı l parası var.

gideller ğızı isdeller. h adı n dydece lsin be ş milyar vercelsın. ü ş milyar verce lsın.

35 misal yani. b m de adamca ğız her türlü masrafı eder hem de parayı verir. şimdi o

ğldı. önceden babası yerdi o parayı. aha tnnar da áynı hepsını harcıyorlar. aha dügünü yapıyorlar.

265

Anlatan : Mehmet ATALAY(1951) Derlenen Yer :Samsat ( Merkez ) Anlatan : Hasan KÜÇÜKASLAN (1948) Derlenen Yer :Samsat ( Kovoluk- Birimen Köyü ) Konusu : Eski Samsat’ta Ya şam

- LVI -

mehmet: ço l es ğilere dayanıy t. samsad ğalesı efsanesi var. i şTe şirin ile ferhaT

hikayesi var orda. t abi ço l detaylı bilmiyorım o lımadı ğımız için es ğiden ēle diyolar.

samsaTdan b m su varmı ş herhalda b m ğral ğızı dolayısıyla iki hükümdar getırmı ş

birisi intihar eTmı ş felan. yörenın ileri gelenlerıne ba şğa samsat’ın şeyi yo l. 5 samsat’ın gelenek ve görenekleri nasıldır? ádeTlerde samsad bayramlarda sünneTlerde geleneKlerı bellı zatan. mesela ğına geceleri var. i şTe es ğide at oynatırlardı gelin geldi ği zaman. herkes ata bindirırlerdı. gelin geldı ğı zaman at ğoştırırlardı. kimin atı daha güzel kiminki daha

iyi şimdi o es ği şeyler gerıde ğaldı. şimdi de i şTe t álsiler var. bizim samsat’ın 10 geleneK ve göreneklerı burası a ğa memleketı zatan. eski samsat’tan farkı ne? burada ne zorluklar çektiniz? o suyın altında ğaldı. hal ğ i şsiz şu anda orası daha genı ş arazileri vardı. baraj

ço l zora so ldı. burda t pra l ço l daraldı. bütün genÇler i şsiz. es ğiden b m tütün olayı

vardı o tütün olayı da bitdi. devlet ğota getırdı. bura hal ği ço l zor durumda. kimi 15 ğaysıya gidiyor, kimi fındı ğa gidiyor. şimdi genÇli ğ bunalımlar geçırıyor. burda

biTmı ş desem do ğrıdır. dü şünen b m insan burda h ç b mşm yapamıyor. yanı genÇ

oldı ğın halde eline i ş yo l imkanın yo l. tarlası yo l devletin burya b m yatırımı yo l.

burya h ç kimse bir şey yaPmamı ş. burya en perı şan en sı lıntılı yerdır türkiye’nin.

bu barajdan dolayı şu anda faydası yo l.

266

20 hasan: orda arazi boldı. herkes ēkiyordı. yanı senın erazın ço l sen ekemıyordın, biçemıyordın bana öbırıne öbırıne veriyordın. her birimiz on kile on

be ş kile ēkıyordı l. mercimeK no lıT şu bu tütın aşş alda pamuK ekiyolardı. geçim iyiydi. burası ğuP ğurı arazi daraldı. bir kile ne kadar?

25 hasan : b m kile on altı dönüm kile olara l bu ğday ēkılır.

mehmet: b m kile tarlaya ikiyüz elli kilo ekilir. diyelim ki on verse i şTe be ş dörT dönüm civarında on tene de olır verımli şu anda zatan kimsenın kendıne

artacak arazisi ğalmamı ş. bizim bazı ğuş tepe aileleri tssın bu ta ş ailesınde biraz arazileri var. nufıs ço ğalmı ş ço ğaldıKça da payla şılıyor yanı. küçüK küçük araziler 30 bölınıyor. daha do ğrısı burda i şsizliK had safada. yüzde elli i şsiz.ba şğa geleneKlerımız de ne var bayramda herkes kendıne gore yimeKler hazırlardı. fa ğırse zengınler onı dāveT edelerdı. daha es ğilerde de köylıler samsad’a gelırlerdı. camı

yo ldı es ğiden köylerde. h ç b m köyde t amin edersem bin do ğız yüz atmı şlardı h ç

yo ldı. samsat’a geliyolardı. ordaki a ğalar diy tlordı. i şTe biz giTdı l orda yimeK

35 yidi l bizi daveT ediy tlardı. şeker veriy tlardı. misafir edıy tlardı. bayramlı l şu bu.

tabi şimdi yo l milleT ğurırlanmı ş. kimse kimsenın ğapısına da gidmiyor. ne ğáder milleT fe ğırle şmısse de insanın biraz gurırı arTmı ş.

küçüglügde ğarasabanla i ş göriyordı l şimdiki ğáder sı lıntı çeKmıyodı l

es ğiden daha iyi de ·ildı es ğiden bu ğom şmızın t áhsisi yo ldı benim ki de yo ldı şimdi

40 ba lıyorsın bazı insanlar daha fazla zenginle şmı ş bazı insanlar da ço l fe ğırle şmı ş

bundan dolayı bu durum böyle sürmez. b mr gün türkiye’nin ba şına büyü ğ i şler açar

yanı bu i şsizlerın önlenmesı l azım. bu büyü ğ şırkeTlerın büyü ğ, holdinglerın

patronların bir gün onlara da ğalmaz. yanı geleceK tehlikede. biz o lımadı ğımız h ālde

biz bunları biliyorız. o ımı şlar nasıl bilmiyor. gençliK b m gün patlaK verecek yanı.

267

45 bu zenginlerın ço l fedakarlıkları yapması l azım. gerçeKTen ço l vahim günler beKliyor bence. benim evimde dörT tene üçtene o ğlan çocı ğım var. biz ğızlara peK önem vermedı ğımız için bu bizim yöremız dördüde üçü de bo ş. bo şta gezseK gezseK

ne olacek. ya şunın dükanını ğıracaK lır lızlıK yapaceK ya b m kötılı ğ yapaceK ya ben

evlendırmezsem birisinin ğızını gaçıreceK ya b m pisliK yapaceK. i şTe ben diy tm 50 padronlar k ēfını de bize de payla şsınlar diyorım. çocuk evlendırdınız mı ? nasıl evlendırdınız?

hç evlendırmedım abi lesen de bilir

hasan: áynı şimdiki gelene ğı yapdı l. ğız isTemıyorsa veremıyorsın. şimdi biz

oğlımıza diyorız. sana şunın ğızını isteyece ğız. ānasıyla görı şıyor he diyorsa gidiyo l

55 .bu sefer i şTe ğız evıne haber verıyorız. i şTe b dle b dle sizın ğızınızı istiyece ğız. onlar

da he dese bu sefer i şTe gidiP görü şece ğız allah’ın emrıyle p dl emberın ğávliyle

sizın ğızı isdemeye geldi l. bazıları ba şlı ğ alıyor. bazıları ba şlı ğ almıyoruz. es ğiden ba şlı ğ ço ğ alıyorlardı .

mehmet: ben evlendı ğım zaman ben biliy tm o zaman altı bin lira ba şlı ğ

60 aldılar. sene 1970’ de bi cum ãuriyeT altını yüz ka ğıddı yüz liraydı. bu günün

parasıyla yine āynı i şTe o zaman y ēdmış atmı ş tene cum ãuriyeT altını ba şlı ğ verdı l.

tnnara o zaman parasıyla do ğsan ka ğıT. şimdi o ğáder de ğil. ben üç dene ğız gelın eTdım h ç birisinden de ba şlı ğ almadım. şahsımdan es ğiden ben ğaynanamgile

gidiyordım. ğız sa llanıyordı. ben ordan çı lana ğáder ānası’da bıra lmıyordı dı şarı

65 bile çı lsın. b m zaman b m dü ğün vardı onların ğar şısında. ben de onların evıne giTdim

ğa yınbabamgilin evine giTdim. ğız’da gördı içeri ğaşdı. ānası da geldı ar la ğapıya

girdi daha da çı lmadı sonra ğapıda beKledım beKledım göremedım. i şTe es ği şēler

bdleydı . evlenınceye kadar görmedınız mı?

268

70 gördım gördım bizim ğar şı ğom şı oldı ğı için be ğenereK aldım da t bi bazı vesileler de olıyordı. onların gelini bizim a ğrabamızdı i şTe o bize tercih eTdı bu ğızı

al diye. ben de ba ldım demek ki sevmı şım. ben eve gelene ğáder h ç birbirimizden

ğonı şmazdı l ni şanlı b m sene ğáldım. o b m sene içinde heç ne o benı ne de ben onla

ğonı şdım. b dle uza ldan. o ya o suya gidiyor ya ben da ğdan geliyorum.

Anlatan : Abuzer TURGUT(1956) Derlenen Yer:Samsat (Merkez) Konusu : Samsat’ta Ya şam

- LVII -

be o aman samsaTda d ē·ildim. biz k ylerden gelmı şiz burya. buranın şu

andaki durımı milleT fakir mesela o ğıl durumları peK iyi d ē·il. uretmenlerden mıdır

ççı llardan mıdır neT iyi bilemiy ¥rız. tabiki ureTmenlerde de var, çocı llarda da var,

çevrede de var, aile reislerinde de var .herkeste b m pay oldı yanı. onın dı şında suyımız 5 köylere gelmı ştı. örf ve adeTler bellı z ātā adıyaman neyse samsaT da öyle. e ğer şeyi sorarsanız

çocı l evlendırmeyı ēvel ba şlı ğ alıyordı. h āla ba şlı ğ sürüyor yüzde ellı var daha yüzde

ellı de yo l. bazıları diyor almazı l bazıları diyor alırım, alıyolar. yanı ğız isdemeye

giTdiler mı öncede o ğlandan ğız birbirlerını gör ¨rler e ğer tamam derse ānası babası

10 devreye girer. o da verırse e ğer evlendırırler. şu var burda b m a ğa şeyı var e ğer birisi

fakirse a ğa vermiyor. o şēler de var h ānı b m söz var ya davıl dengi dengine ya. e ğer

ağaysa f ağ¨rse de ğ*ızını o f ağ¨r a ğaya verıyor. ama zengınse fakir degilse vermiyor.

zengin isdese vermıyor. a ğa tssun da adeTler öyle.

köy dü ğününü anlatır mısınız?

269

15 köy dü ğünü i şTe dav ¿l çalınır. ziyafeT çekılır. her a lşam ulenle yimek ver ¨lır.

üç gün de süren olır dörT günde. iki günde süren oluyor. o senın maddi sorınına ba ğlı

bmşm. fakat aile geni şli ği n ası şey olıy tsa öyle olıyor. son yimeK de bütun ğozlar orda

payla şılıyor. e ğer maddi durımı iyise iyi yimeK çı larılyor. genelde ğurı fasulyeden pirinç pilavı olıyor. üstün de bol eT o şeye ba ğlı ğara gavurma yapan da var.

20 bizim burada b m sözü var h anı el böyüglü ğünde eT veriliyor. haşlama gibi

ha şlanıyor. zata ¶ her al eT yo ğın üsTünde ğavrılıyor ondan s tra üsTüne veriliyor o pirincin üsTüne veriliyor. yanı buranın en gözde yimeKlerınden birisi o geçerlı.

dü ğünlerde bilhassa zata ¶ her yer de adıyama’nın bütün ilçelerınde geçerlıdır. bence

bilmiyorım ama gördı ğım ğáder söylıyorım. i şTe dle o yimeKler yinilir. gelin 25 getırmeye gidilir. gelin getırmeye nasıl gidilir?

bir ğonvo ¹ halinde arabalar gider. misafırlerın büTçelerı ço lsa ço l gidilir azsa az gidilir. gelı şde de ilçeyse ilse köyse bir yerde çevrılır. epey gezdırılır eve

gelır. i şTe anası der kendısıne en i şTe árabası varsa beyaz ārabayı v drim yo lsa

30 ğırmızı inegi yo lsa ök ¨zı v drim. o da ener b m söz aldı ldan s tra ener ordan. ule devam eder. sünnetler nasıl olur?

sünneTler, şahsi ki şilere ba ğlı. bazıları mevlüT o lır bazılarıda evlerıne

dü ğünü nası µ dü ğün olıyorsa öyle olır. o da gene mevlüT o lıtır son günde gene dav ¿l

35 çalınmaz o da sünneT olınır. kivresi gelir. kivre ba şda birbirini seveceKsiniz. ço l

samimi olca lsın. o senı inanaca l sen ona inanaca l. gerçekten birbirinizi

seveceKsınız ki kivre olaca lsın. o kivre gelir i şTe varsa b m keçi getırır ya veyahuT

bir iki tene ¥ çoçı llara altın ta lar. i şTe a ğrabaları gelır şey ta lar altın ta lar. bazıları

da maddi sı lıntıdan az b m para getırır. i şTe o sünneT olır. onlar da gelin gibi ğonvo ¹

270

40 halinde arabalara bindirilir gezdırılır. bir ziyarete götırılır, s ahābeye götırılır. orya

giderler o ğazanın etrafında tur atarlar. sonra gelirler yime ğını yirler. mesela b m insan deyı şiK yapar bazıları var áynı yüzde do ğsan áynı bazıları ğurı fasulyeden deyı şır

örf ve adeTlerımız hemen hemen adıyaman k lTa aynı. belkı k hTa biraz b m az da olsa var ama burası ğarma yapar. onnar ğavırma yapıyor. biz de peK fazla 45 yapmıyorız. şu anda yüzde atmı şa endırmı şş ız. biz ğavırma yapmıyorız onnar yapıyor onnar az eT şey ediyorlar tabi zengin oldı mı onarın zenginleri biraz

bizimkine benziyor ama fakirleri ço l. az eT pilavın üsTüne veriyolar bizim ki de

fakirse de zenginse de iyi veriyor. iyi yediriyor. o insanlara bizimle klTa arasında

ferK o. adıyamanda farK da bence şu anda deyı şmı ş. onı o gözle ba lıyorım 50 adıyaman hazır yime ğe ba ş vurıyor. hazır yimeK de her şsı az olıyor. ğavırmada

yime ği de eKmegi de az. ama burda dle de ·il. burda bol yimeK yiy tsun. bol eKmeK

yiy tsın. belk ¨ adıyaman zengin aileler tatlı veriyor bilmem nedir veriyor. ufa l tefe ğ

şeyler ama eT olara l adıyaman’da olmaz k lTa ‘da olmaz.

Anlatan : Zeyenep YELKEN (1932) Derleme Yeri: Samsat(Merkez) Konusu : Samsat’ta Ya şam

- LVIII -

hásan a ğa bi ç ¥ban var. ğızı beriye geTdı süT sa ğmaya. ba ldı ki geTdı ki

ç¥ban yaralı “sana ne oldı” der. bana der “o ğlag var ya t ¥ğlıg ekine bıra lmı ş d ½tr

öbir tarafda geld ¨ bana vurdı. ğız da niye ki? d tr toglıgı bizim ekine bıra lmı şlar. t

da geldı eve “ne oldı “d ½tr. “sen s ulemezssen ben seni öldırırım” d tr. s ule d tr

271

5 “s ulemem” d tr. sen s ulemezsen ben seni öldırırm. d ½tr.a ğa şu tarafa geldı ç obana

vurdı. lāma g āldı ata bindi. o zaman aT var. s mlahı ğaldırdı adamla dayının o ğlı

çı ldılar yiyenım d ½tr. siz ne getiyorsınız? hele gel ben dayına ne derım? aha geldı.

sil āl vurdılar ğolına. bunn ār şik yeT eTmedı. bizim ar ğa ba d ½tr b m çoIan için ne

şikayeT dim. şikayeT etmedı b m bayram günü geld ¨. herkes getdı ki a ğaya şey y por.

10 ağaya şey y por bayramlı l y por. ğol el ¨nı ver dem ¨şler. ğol el ¨nı verdıl ēr di tlar

bunı bu ğol el ¨nı vurdılar.kanadı. kimse inti ğmını almadı. bu da ğldı. inti ğmını

kimse almadı b m ğāveci vardı. d ½tr pera vermı şler d tr. a ğa çocı ğıdır. a ğa çocı ğı da

ço l yamandır. yere gelırse ki biz vurace ğız. sekiz ki şi geldı orda sa llamı şlar. misafir

geldı demı şler ki biz gide l. b m k fTe y por. b m o ğlag kesmi şler. k fte için demi şler ki 15 ğāveci demi ş ki bu gece erkek gecesi. k fTe için o demi şler ki bu gece herekes

birbirini öldırece l. o da d ½t “h dı l ā! kim kimi ölırece l. öbır tarafa gel de a ğayı

vurmı şlar. ğadını geldı. ğarısında pu şı var o pu şıyı ğarnı yarana ğtmı şlar. o ğa dın da

altı ay sonra öldı d tr. kim sana vurdı? o adam da öldı. d ½tr kim sana vurdı? ismi de

hāsendı. d ½tr ben ğāla rım biliy tm ki kim bana vurmı ş ğalmasam kimse bana

20 vurmadı. aha a ğa ölmı ş. nasıl eTdıler o zaman a ğalar h kmeTdır heP a ğalar b mşmler

yapar. onnarı teker teker üsdüne bizim ğa pı önınden geç mrim. siz hangisi öldırsenız on ki şi ata bindirdi ğapı üzerinde geçirdi kimse elını ğaldırmadı. kimse inti ğıı

aaı ue nezarata girdi m to ldır para vermı şler biri ilacı yerıne zehir ğtmı şlar.

biri hesde lenada aha ba şğa kimse öldırmedı ue ğaı o taraf da bizim kivredır. e

25 gün hücüm yapıyor demı şler ki sonra b m ğadın verırım ğan için barı şdı. barı şdı ya her

gün dövış yapıyor şimdi birbirleriyle ğonı şıyorlar es ği zamanda o le āğıe m

elbise giyerse onı gider benzer o elbiseyi gider yırtıyor ço ğ zalım ha b m der bunu şey

272

yapın geTmese gidiyor vuruyor. ğocamın dayısı harman çekiyor ba ğırıyor e bizim harmanı çekin. o da demi ş ki bizim aTlar hep hesde aa geliyor ki vuraceK.

30 adam gaçdı o da öldı .o da es ğere geTdı d tr da ş ç kım. b m e şş eğ aldı. meaa du Tdı dedı çekin benım yerıme h ǖKmeT de ğabıl eTmedı. dedi niye bu adam de ğil? senin gibi de ğil mi e aaı u āğ e adam de ğıl mi? gızıyor gızıyor esrar

sigaraya ğoyıyor içiyor aha lesdedır. içi içe öldı. ağalar i şde o zaman biz de ne

fe ğırız ne zenginiz. o zaman müslım a ğa lásen a ğa iki ba şın kendı fırını var. belkım

35 20-30 köyı var daha k ¤yde çocı lları var. kendi öldıler daha çocı llar var.

Anlatan : Zeyenep YELKEN (1932) Derleme Yeri: Samsat (Merkez) Konusu : Hikaye ( İki Karde ş) - LIX -

iki ğarda şdır. bir ğarda ş gidiyor ki o ğla l keçı satıyor alı ş- veri ş yapıyor. dtr

benim lanımı sana teslım edeyim. he dtr n āsı senın lanım benim ğarda şımdır o

gidiyor ğadına sen benle evlen d tr. o do hayır d tr. o at ben seni b m ğuyıya

ğtı m aa ğtıa ğarda şı geı āı benım hanım d tr iyı eTdın

5 demiyor ki kendı lanımı şey eı orda ğaldı b m adam ğuyıya yanına geldı a lı k m

e ge ğuıı aıa ge ğuyının içinden t sen kimsin? sen ben ¨m

nǎmısıma to larsan ben ¨ çı larma. benim n ǎmısıma to lanmassan ben¨ çı lar” içinden

dtr ki” sen benım ğızımsın” adam çı lardı eve götürdü. evde lanıma d tr ki bu ğızı

ğuyıdan çı lardım .bize i ş yapar çalı şır zindana atmı şlar ba ldı ki ğadında iyidir. ğız

10 da iyidir. b m hizmeTçisı var. demi ş sen benimle evlenmıyorsun? demi ş yo l.ben

kimseyle evlenmiyorum ½tgeceaaı moıag eTdı o adam o ğlı kesdı ğanı

273

götürdü ğızın elıne sürdü. aha bıça ğı yasdı ğın altına ğoydı. d ½tr ki bu ğız kesd ¨ vurdı.

nez rete ğoyoc āz. sabah ğhdı ki gadının elı ğa n. bıça ğ yasdı ğı altında sen kesdin

dtr. ben kesmedım d tr. ğı zım sen kesmedin gene ben ¨m hanım tahmül edemıyor.

15 siz gidın aha sana yedi altın. gadına yedi altın veriyor. gadın gidiyor .gidiyor ki b m

adam ba ğırıyor. d ½tr bu adam niye ba ğırıyor d ½tr. bu adam altı tane atlun borcı var

onun Ñçun asıyor. d ½tr asmayın! asmayın! al ā altı altın veriyor. dedm

geliyor”madamki sen bana altın veriyor. sen ben ¨ seviyor evlenece ğım” d ½tr. “yo l”

d½tr. “he” d ½tr ba ldım asıyorlar dedım gün ah. altı altını verm ¨şım. sen benden ne

20 isdiy tn? yo l d ½tr hele sen burda be ile dı şarıya gidim gelim d ½tr çı ldı gaçdı geTdı.

geTdı b m adam r āsgeldı. bacım sen nerye gidersin? d ½tr heç ben dle geziyorum der.

gel gel bizim evde mısafır ol. geTdı o adamın ev ¨nde mısafir oldı. ba ldı ki yedı

ğa rda şdır. be şı evlı bir tenesı bek rdır. d ½tr ne geder n ámet benden evlenece lsın. ğız

da yarın gezmeye gide k biz gezece ğız. yarın a lşam eve gel ¨rsın evlenece ğım. h āma

25 gem ¨nın ipini kesd ¨. hepsı s da gidiyor. ba ğırıyor o diyor gemi geTdı. b m yerde

çı lıyor. ba lıyor ki heP es ğerler bu ğa dın götırdı. b m ilacı şaraba g tdı. hepsı bayıldı.

hama d tr ğadınlar ğaşdı. geTdı bir yendırdı. geymı şler o es ğerler ba ldı ki ğadınlar

ga şdı. geTdı bir şehre geTdı. demi şler ki fırat’ı ge şdı. kim gelırse bize leber verın demı şler öbır ğadınlar nerde? demı şler öbır ğadınların s ábı geldı. demi şler ki acaba

30 bu ğadınlar nerde? gidin filan yerde adam d ½tr. senı de götürim. demı ş reisin evine

götürüm. o da erkek idi. bilmiyor ki ğızdır erkek elbisesi giymi ş. ba lmı ş ki reisin

ğa rısı sen benım ğocam ol d ½tr. olır olmaz sonra ma ğaraya goymı şlar. kör oldı o

adamın o ğlı kesmı şler küT oldı. demı şler ki ğanı elıne sürdü bıça ğı da yasdı ğının

altına ğtdı felç oldı. her biri b mşm oldı o ğa dın orda ziyareT oldı. bunnar da d ½tr b n

274

35 hizmeTçi var kördı. ben de götırım d ½tr. o ğlım sen dünyada ne yapdın sen s ulersen

iyle şirsin söylemezsen iyle şmezsın. ne yapdın sen s ulersen iyle şirsin söylemezsen iyle şmezsın. benım a ğam biz ğız getırdı. aha ben de dedım senınle evlenece ğım o da

dedı senınle evlenmıyorım. o ğlını kesdım bıça ğı da yasdı ğın altına g tdım. elını yüzüne sürdü gözlerı a şdı.iyle şdi. geTdı bu sefer de o ğarda şını mı ğaraya götırdı.

40 bule yaptı do ğrını s uleyım ğarda şım geTdı o ğla ğ mo ğla l saTmaya. ben de ğa rısına

sevdalandım.o da yo l dedı. b m ma ğaraya ğomı şım. ğarda şları hanımına b ule yapdı. aha orda ğa rde ş ğarda şı vurdı. ğa dın orda ğa ldı. reis öldü. demi şler ki ben sana şunu

ğoca yapdım. sonra d ½tr nasıl edim eTmeyim hanımına d tr ben senı üvey yapdım.

bunnarı do ğrılı l için yapdı ha.

Anlatan : Hanım ARSLAN (1950) Derleme Yeri: Samsat (Merkez) Konusu : Bayram Gelenekleri

- LX -

sabah be şde ğā lıy tl. tend úru ya lıyo l. eKme ği yapıy tl. aha ondan s tra

ğāvaltı yapıy th, yime ği yiy tl, yabana beriye gid myo l. i şTe mercime ğ zamanı

mercime ğe gid myo l. aha ondan s tra láyatT b dledır. es ği láyaT.

önce temizli ği yapıy truz. aha orıcı tutıy truz ah ondan s tra namaza gidiyorız.

5 aha geliyollar çayını bi şiriyor. ğılorlarını yiyiyollar. bizım lısım a ğrabalar geliyollar.

aha bayramla şıyar aha biz de gidiy trız onnara. bayramda önce evi temizliyor

süp ¨rıyor sobanı ya lıyor. aha ondan s tra geliyor. yabana gidiyor, çe şmeye gidiyor.

suv getiriyor çama şırı yıhıyollar. a lşam y gme ğını yapıyolar. aha bazen şorba yapıy t

dı şarda yanı yo ğırTlı şorba. şorbayı tendürü tendürü ya lıyollar. ğaynatıyor

275

10 ğaynatıyor bulgırı ğo yıyollar. aha a lşam y gmegi ke şğeg ke şğegi de ğemi ğleri

ğaynatıyollar dögmeden barabar. ğaynatıyollar suv ğoyıyollar b m s áāt ğaynor.

endırıyollor küçık küçık so ğanları üsTüne ğoyıyollar. su v doldırıyoruz barabar

hePsını o dögmeyı de ğoyıyorız. o sulıyıda üsTüne. onın üsTüne de çay bi şiriyorız

es ğiden o g áder çay yo ldı. basTı l kesme endırıyollar.

15 basTıh, i şTe úz ¨mı toPlıyorız gazanlara ğoyıyorız. herkes ayrı ayrı yapıyor .

babam dle toplıyordı o bilir yanı amcam lısım a ğraba yan yandadır. yapıyorlar i şTe

láyaT ēlgdır.

Anlatan : Hanım ARSLAN (1950) Derleme Yeri : Samsat ( Merkez ) Konusu : Evlenme Törenleri

- LXI -

āna baba gidiP gelını be ğen ¨yor. o ğlanlar görmıyollar begenip getırıyor. gelini

ondan s tra bayra ğı asıyollar dama. düg ¨ne lālaT toP da ğıtıyollar. lısım a ğrabalar

aha geliyollor piri ş pilavı ğzrı f āsılye ğzrı f āsılye kav ırma üsTüne t kuyollar. milleT

yiyor. gelın ğa¹ın babasına on sene gel ¨nlı l ediy tr. ğonı şmıyor yanı. ğaynandan

5 ğonı şıyor. b m h āfTe iki h áfTe ğonı şıyor.

gelen mısafırlara da ne gelırse onı veriy tllar. aha ğáve bi şiriy trsın. gelın

geldı ğınden kemerı ğardası ba ğlıyor. áraba geliyor ğaynana árabanın önünde ş²şe

ğırıyollar. b m de elini ğaldırıyor elinin altında geçırıyor .gelın el ¨nın altına girece l.

yanı gelın emrınden çı lmasın yanı.

276

10 ğınayı görımcesi yo ğırıyor. yahıyor. dügın cuma günü, ádāT ēledır. dügın bi

láfTa ço l b m o ğlan ossa d vıl çalınıyor. bayragı da endırıyollar. gelının ğınasına bin

ka ğıT tssın bin lira b m ğurı ş şindikiler altın ğoyıyollar.

Anlatan : Farike ÇET İNKAYA (1953) Derleme Yeri: Samsat (Merkez) Konusu : Eski Samsat’ta Ya şam

- LXII -

böyıme d ¥vımımız biz ¥rda do ğdı l. biz ğaltı l o zaman es ği zamadı h gç b m şm

yo ldı. ānnemgil f glan saPla e ğmegi yaparlardı. mesele ānem b m misafir geldiginde ¥

zaman t ðıl ç ¥ldı. t ğıh keser y gmeğ yaparlardı. orda köylerde camılar y ¥ldı.

herkes samsat’a geliyordu. be ş atlı ğişi ça ğırıyordı o t zğıl f glan yidiriyordu l. misafir

5 olara l do ğım evde yaparlardı. t zaman hasTane yo ldı sa ğlık oca ğı yo lhdı. ebelerı

kürd ebeler ça ğırırdı l. anem benı ebeyi ça ğırmaya gönderırdı. ğızım “g gT” şu ebeyı

ça ğır do ğum yap acim do ğım yapardı. sa ğlıklı da olırdı. o ç ¥cıh toPra l için de

oynardı. suya giderdi mesele {zmesini bilirdi. bü ºyürdı. hepımız ēle ya şadı l. hepımız

genlÇ ğız oldı l biz de d tğğ m yapdı k. on d ¥ğım yaPdım hep tek ba şıma. he ş b m ebeyi

10 ça ğırmadım. ç ¥cıhlarım da vall a ç ¥h şindiye ğáder h gş b m du ldıra götırmemı şım. heP

evlendıler. bacı ğarda ş hepımız dle böyıdı ğ. benim kendi şahsım da ēle oldı yanı. heP

evlendıler mesele dü ğınlerde bizim zamanımızda araba y ¥hdı. aTna m āhallede ğız

isTemeye giderlerdi. aTna a lşam giderlerdi. ondan s tra evıne giderdı. ğız tarafı evde

277

ğalırdı. s abbah olırdı aTna ğapı ğon şıları a ğrabalar o gelini gidip getırırdı l. köyın 15 içinde dı şında ğālanın o tarafında fırat suyının o tarafında gezdırır. gelını eve

gndırırdı l. bu sefer h adı gelin ki damada gide l damad nerde ğālanın dibinde

sa llan ¨yor. ordan giderdi l böyik b m ta şın ar lasında kendını sa llamı ş. e şsegnen aTnan

giderdi l damadın ğız ğarde şleri emmileri ğapı ğon şıları damadı getırırler. damadı

getırdı ğınden duarın dibi ne b m minder gndırırler b m de yasdı l atırırdı. birisi de yu ları

20 gider o da topra ğı üsTüne dökerdi yeni elbise g gymı ş ya. damat iki ğişi de bir

aya ğına de ğnek getırıdı. aya ğının dibine vurırdı. ādettır. ¥ gün eve g gTmezdı ah şam

oldı mı al ğışlarnan damadı gelının yanına bırahırdı l. i şTe ulesine yime ğler verirlerdı.

o zaman a şcılar f glan y ¥ldı ğa pı ğon şılar gelirdi. o zaman ğazanlanan le ğenlernen

dolı yime ğler. üç gün öncesinden açı l eKme ğ yapallardı. o zaman fırın e ğme ği

25 y¥ldı. orda üç be ş ğisi otırır eKme ği açarlardı. düyin şindi ü ş gün be ş gün o zaman

be ş gün davıl çalınırdı .

dle gördı l yanı. a ğraba kendı şahsımız yanı hepımız dle oldı. aha ondan s tra

bir ğız isTemeye giderlerdi o di ¹or bir mıhdar, b m a ğa içimize girsin. ğapı ğon şınlar

ça ğırırdı l ği ğız isTemeye gidilsin. d o zaman datlı yo ldı pisküvıt gibi b mşm

30 götirırlerdı. lezzo gibi l tğğ um gibi b mşm o zaman dadlımız odı. dle yani o damad da

götırırlerdı.

hgç şindi benim şansım biz b m me lledeydi l. b m gün ānem geldi dedi “senin

bugün nı şanlı eve gelece l senı götırırım ğon şıya bırahim.” ben ğendım geTdım

35 ğon şıda otırdım. nı şanlım gelmı ş ğon şıdayım. y gmek yemı ş çay i şmi ş argada şıyna.

stra ben eve g gtdım. ¥ zaman öyleydı. kimse kimseyi görmezdı. ğızınan tanı şmadan

ğızı veriyolardı. şahsım beni tanı şmadılar beni verdıler. benim beyim benden ço l

278

büyükdü. benden yirmi be ş ya ş büyükdü. şindi h ālim tssa ben yapmazdım. beni

tanı şmadan beni verdiler. h āla sevmiyorım ben do ğrısını s ulerım içimde ne varsa onı

40 sulerım. es ğiden uleydim. hamma ç ¥çıl yapdı l. on ç ¥cı ğ yapdı l. mecbur yanı

yü ºremız ule. biz ana babadan ğor lardı l çevremizden utanıyordı l bo şama l olmazdı.

bizde ādettı heç b mşm olmazdı mecburdı. biz bekliyordı l ö ¹lesine biz zorlı l çeKdı l.

biz saP getırdı. ānemız gidin m áhle ğızlarından gidin saP getırın eKme ğ yapa l. gidın

fırat suyından o zaman b ule muslı l yo ldı ki m áhle ğızlarınnan sitillen ğovaynan be ş

45 altı ğız toplıyordı l günde be ş altı kere suv o fırat’ı çeK getır eve. ba şını yı layın

bilmem ney. biz ç ¥h zorlı l çeKdı l.susardı l getirirdi l yanı şindi m āşallah durumlar

iyi şartlar daha iyi. ānemizde biz de sizden daha fazla çeKdı l. o zaman heç b m şm

y¥ldı. ğurı eKme ğ vardı. b m yo ğırT vardı. b m yımırta vardı. ğızım ne vardı ? biz di ¹or

ço l zorlı l ço ldı. fe ğırlıh çeKdı l. samsaT en son biraz iyi oldı her birimiz b m yere

50 ggttı l kahtaya g gtTı l biz yabancıydı l. k āhta‘da geldıl k āhTanın ba ğı ço ldı. mesele

bizimkiden onnarın ba ğı ço ldı. bizim ki tütün vardı nohıT vardı. mercime ğ vardı. domatis, garpız felan vardı

dkerlerdi. tarlalarda dkerlerdi. biz ğazmaya, çapaya gidiyordı l. dle b m şm yapıyordı l

biz ğa zmaya gidiyordı l. pambı l vardı. biz ka ltaya ta şındı l orya geldı l. onnarın da

55 ba ğı vardı. ēkerlerdi. t ²tünleri vardı onnarda şindi biraz de ðlet tütını ğaldırdı ya en

son zamanlar da şeye ba şvurdılar domates, ğarpız, ğa vın ēle b mşm k āhTa’da vardı.

kahTa’da ēle bi şi y ¥hdır gerger tarafında da b mşm y ¥ldır. mısır ēkerler es ği zaman

gibi mısır eKme ği yaparlar. k āhTanın yimegleri bizimki de far ğı y ¥ldır. áynısı bizim

y¤renin yime ğleri nasısa k āhTanınkiler áynısı bizim çevremiz ule gördı l.

279

60 o ureTmeni de ānem di ¹or ço l es ği zamanda b m ureTmen kövımıze gelm ¨şd¨.

ğa rısı varmı ş b m de o ğlı varmı ş. b m ğıza g uynü dü şmü ş ço l sevdı. o ğızı vermediler.

işTe evlısın biz vermiyo l ğızımızı. b m gün ğızı ğaçırmı ş. kendı de tabançaynan

gelmı ş bövıK b m Ta ğa. ānem anlatıyordu. onun için de lákáye çıhardılar. i şTe b m türki

çı larmı şlar. i şTe en son zamanda barı şTılar. g gtTı ceza evinde uretmen be ğlemı ş

65 ceza evinde. çı lmı ş es ği ğarısı kövde ğalmı ş yeni ğarısınıda o zaman adıyaman’a

getırmı ş. i şTe h āla ya şadılar ikisinin de ç ¥cığı vardı. i şTe fazla n blem vardı. birazda

ağa bizim kövımızde vardı. sözı g dçerdı āTmıyoruz yanı. demeK ba şımızda

büyüklerimiz onnarmı ş fazla devleT yo lmı ş k uvmı ş. s tnadan devleT bize birez

sahiP çı lal. o zaman a ğa zamanı idi. birısı ğız verece ldı gidip danı şıyordu.

70 ni şanlanma olayı zamanı yine tanı şıyorlardı. b m ilac yo lsa yine a ğalardan olıyor

gidin b m ilaç versın.

Anlatan : Emine KANDEM İR (1958) Derlenen Yer: Samsat (Merkez) Konusu : Hik ye (Pa şa)

- LXIII -

gego orda yimeK yiy ¥r orda pa şagilin dvinde. b m e ldıyar da geTmı ş ona da

yimek veriy ¥r. sonra vezir gızıyor di ¹or bu ehdıyar dede pa şagilde bedava yimek

yiy ¥r. bir gün iki gün yanı ğızıyor. e ldıyar b m gün a ğzın ba ğlamı ş b ēle. pa şa da demi ş

ği

5 - bu ni ¹e a ğzını ba ğlamı ş? vezır:

- pa şanın a ğzı ğtl ıyor. pis ğthıy ¥r.

280

halbıki e ldiyar a ğzını ba ğlamı ş sarmısa l yimi ş pa şaya geTmesin. vezir ba şğa

fılimde s ulıyor. pa şa demı ş vay bunı beslıy ¥ bm de a ğzı ğthıy t ha. aha

sonra pa şa demı ş temam senin i şini doldırırım. şey demı ş b m meKtuP

10 yazmı ş. tnnarın lafı lafdır yanı. yazmı ş ki “bunı geciKdirmeyin

ğonı şdırmayın fırına aTın.” o mekTu I da dle yazıyor. ne bissin e ldiyar o

meKtuP onın şe¹ıdır. vezir önine gelmı ş demı ş:

- o meKtuP nedir? e ldıyar:

- pa şa emretdı verdı ki b m yere götırem.vezır: 15 - ver! ver!

hânı es ğiden b m mektuP götırdı mı h ânı b mşm veriyolar, b m i ğram ediyolar. demı ş ği:

- bm de sana para versın?

pa şanın meKdu Iunun bah şişi iyi olır ya! e ldıyar:

20 - pa şa dedi bu meKdu Iu kimseye verme. dedı ğını yerine getir duyarsa ba şş ımı

vurdırır. vezir: - ben kimseye söylemeyecem

vezir şeytanlıl ediyor. o e ldıyar meKtuvı el nnden ğapıyor götırıy ¥r. diyor iki

üç aydır senı beslıyor b m de bah şiş versın? dede bilmiyor ki içinde ferman 25 yazılı. götırmı ş fırınçılar a şmı ş. demi ş ği “bu herif gelince ğonı şdırmayın dor ğı fırına atın. “ ēle yazmış pa şa ne bilirler vezirdir. duTmı şlar. vezir: - ben n yapmı şım ği fırına atalar?

valla l bu meKtubın s áá bı ben deelim. yemm nn içim ben deelım .

- yo l, demı ş. seni şindi aTmasam pa şa bizi atar. onın lafı bizim yanımızda

30 geçerli. sen getırmeseydın. mademki biliy ¥rdın getırmeseydın. sensın.

teKme ği aTmı şlar. şu bu dem nş vezir.

281

- ytl artı l derdını öb nr dünyada anlaT.

vezirde o arada gidiy ¥r ha !

pa şa di ¹or ben nm lafımda heç de ğişıK olmaz yanı ne ¹se odır. o mektu Iı

35 götırdın? - demı ş he. he götirdım demi ş: - ciddi m ?

pa şa şılışdırmı ş, demı ş:

- vall a götırdım. s tra demı ş ği:

40 - vall a vezir dedi ki ver ki o bah şişi ben al am. ne ¹se elımden aldı götırdı.

- hı ādāleT yerini bulaca l.

- e dedı mademki dlese sen o gün a ğzını niye ba ğlamı şsın ?yanıma otırdın

- vall a sarmısa l yidim. sana say ğısızlıl olmasın diye a ğzımı ba ğladım.

- ule mı? demı ş.

45 - ya vezır dedi ki “pa şanın a ğzından ğthı geliyor.”

- nası yemin içerim gesse gesse benim a ğzımdan gelir.

benim lākeyem i şTe b dle. götırdı ğın meKtu Idır seni atacahlardı. ādaleT

yerini buldı demı ş.

- ya rabbi benimkinde oldı da sen ¨nki de olmadı. sen beni āffeT o.da orda

50 müs lıman olıy ¥r dörd dördlü ğ.

282

Anlatan :Emine KANDEM İR (1958) Derleme Yeri: Samsat (Merkez) Konusu : Hik ye ( İbrahim Ethem)

- LXIV -

gego diy ¥r ki b m gün pa şa varmı ş. d ½tr ba lmı ş b m pa şa sa ¸aylarda

otırıy ¥r. her şey güzel. b m ses geliy ¥r. demı ş ği :

- o ne sesdir? ses geliy ¥r kimdir? ben pa şayım demı ş.demı ş ği:

- devemizi ğá¹beTmı şız. biz devemızı arıy ¥rız damda. o da demı ş ği:

5 - ben p şş ayım. sizin d dnız ne geziy ¥r damımızda. ni ¹e gelib burada

gá¹bediy ¥rsınız? ne geziy ¥r sizin devenız damda? o da :

- sen pa şasın şu ta lda otırmı şsın diyorsun allah’ı g urim. sen n assı allah’ı göreceksın? pa şa demı ş ği: bunnar beni uyardı dor ğı yola gir. ben niye ğendımı toplamıy ¥rum. bu

10 máe¹eTden ses geliy ¥r. bu deve benim evimin üsTüne gelmez. artı l ben

kedimi topl ayim garısı h amleymı ş. demi ş ği: - oğlan olırsa adımı ğur. önce benim yerime pa şalı ğ yap. ee ğaç sene o ğlan

deli ğanlı tssın benim yerime geçırt. ben gid myom. ba lar ki hicaza gidiy ¥r.

orda derecesını ğörıy ¥r. o ğlan böyı ğ olıy ¥r .di ¹or

15 - hanı babam?

- baban hicaza geTdı. o da beni bıra ldı geTdı. i şTe b m gün birisi demı ş ği ne o

demı ş “biz devemızı g ¹betmışız. o da demı ş hamma ben pa şayım deveniz

benim damımda ne geziy ¥r. o da demi ş ği otırmı şsın sarayda allah’ı g urım.

allah b le gör lmez ki o da demi ş ği siz beni uyardınız ben de ğ ıP giderim d ¨ l

283

20 bulır derecemı alırım. geTmı ş locasını bulmu ş derecesini almı ş.” s tra o

oğlan bövi ğ olıy t. gidiy ¥r babasını arıyor. baba o ğlan ğar şıla şıyor. o babaya

da birez n dffıs geliy ¥r. diyor ki:

- bu benim o ğlımdır.

orda loca ğızıyor. sana niye neffıs geliy ¥r. sen o ğlını gördın b dle böbırlendın.

25 ne g āder neffıs geliy ¥r. sen b ēle yapmıyece lTın. aya ğını aTmı ş ne ¹ edmı ş

pa şayı affedemiy ¥. sana n dffıs geldi.

- ne diy ¥rsun biz y pa l. ğeri derecemi ver. o di ¹or

- ğabıl eTmem.

eve geliy ¥r. b m a ğacın altına otırıy ¥r a ğlıy ¥r a ğlıy ¥r. ee ğuş geliyor. ğuş dilini

30 de biliyor. ğuş demi ş :

- bu pa şadır. (bu İbrahim ethem likayesidir) şurada otırmı ş locası affedmıyor.

iki herem hurma yimi ş. onın içindir locası affedmiyor duası ğabıl olmıy ¥r.

pa şa bunı duymu ş a ğlamı ş. demı ş ği:

- hicaza gidim bu iki hurmayı affedrırım ki h gç olmasa duam ğabıl tssın

35 birisi b mşiyi ğaybedince İbrahim ethem du āsı o lır. geri bulır yerine ğtyim geri

ğabıl ossın. zanneTmı ş ği onın ğasassından dü şmü ş ğasadan alıy ¥ ya. oysaki

dükkancının hurmasıymı ş. dükkancı demi ş ği: - sen iki hurma için nerden geliy ¥n? ben helal eTdım .

locası orda görıyor demı ş:

40 - gel seni affedım gel. onı gerı affediy ¥r.

oğlı da pa şş a olıy ¥. gadın da şen olıy ¥.herkes İbrahim ethem diyince

südürüy ¥r. iki lurma için sen geliy ¥n. h anı b m anahTar felan ga ¹bıldı ğında

di ¹or. b m İbrahim ethem duası var onı o lıy t.

284

Anlatan :Emine KANDEM İR (1958) Derleme Yeri :Samsat ( Merkez) Konusu :Ya şanmı ş Bir Olay

- LXV -

bm herif var. ásgerli ğe geTmı ş. evlımı ş. ásgere gidince çocı llarını

barabar götırmı ş. ásgere ğarısıyla barabar. orda b m ğadın bulmı ş ğarısın orda

bıra lmı ş ğeri memleketine gelmı ş. ğadın çocı llarını ğaş sene ara ştırıyor

ara ştırıy ¥r bulamıy ¥r. sonra geliy ¥r urfa’nın bi köyinde buluy ¥r çocı llarını.

5 tálsiciyle barabar demı şler ğadını ça ğırıyollar.

- işTe gel i şte b m tanı ş. gelmi ş.

- kimsem yo l ki ğon şıları ça ğırmı ş demı ş. - bu kim?

10 - m¨safırınız, demı ş teyzendir.

- teyzem yo l ki. demı ş. - işte teyzendır. sonra birez sonra demı ş ği:

- kendını sı lı tuT b annendır.

15 ğadın dle diyince bibirimize sarıldı l. b dle zorna birbirimizden ğopardılar

d½tr. ānnem gidiy ¥r. biz geliy ¥rıh ki ānnem n buldı l. ço l mutlıyı l. ğaş

seneden sonra da ānnem n buldı l ço l şükür ki ānnem n buldu l. sonra ğadın

d½tr ğuca ğında iki üç ça ğası vardı. bu deprem olınca ben ğızımın yanında

285

k¤ydeydim. bana heber verdıler ki gel i şTe çocı ğın lestedır. yanı ölmı ş de.

20 lasTedır. gurtarmı şler lesTedır birez yarelıdır hafif. ben dedim.

- ço l şükür

ben geTtım ki iki cenaze. birı ni şannıydı. birinki buldu l gömdı l. o gömmede

nası µ herkesi h anı fin ş gibi çu ğıra atıy ¥r ya onı da mesele atıy ¥r. na baba

günü gibi herkes ğendı derdıne dü şmü ş. dedim allah’ıma ço l isTy ¥sun.

25 ğızımı bana buldırmasaydın o o ğlına da o acıyı ya şayadın ben bu ben bu

çocıhlarımı sallayınca bu ge ¹bolanlar var ya onnarın a şğıyla sallıy ¥rdım.

onları da seviy ¥rdım. hema onlar göz bebe ğimdi. onnarın üsdüne türkü

söylüyordum sanki onnardı be şiğde yanı. şeyımı onnarla götrıyordum. ben

dedim ne güzel ellah o zev ği de taddım d½tm. oradan b m sene ğeşmeden iki

30 sene ge şmeden hazır iki çocı ğımdan da g d¹beddım. dahadı g á¹beddım. onın

cesedını gördım. öbırının cesedını görmedım. orada onı da öyle g á¹beTdım.

şindi o acıyla ya şıy tm. şindiki bu acıyla mı ya şıy ¥m. ta urfa’nın köyı nere ora

nere ben gidip gelim ki kendi hema kendi ğarnıma gömdım. amma gızım paca

de ğil ki b dle delli ğ açan. b m gün paTlarım d ½tr.

35 o zaman babam lasTe olınca bizim küçük ğızdır orda elıf’ı getirdi.

annem de halen yo l. elif geldi ği babam o durımda. elif tam çıldırdı. elif dedi

ba l heyatım ben ben adam deelım? birini buldım g á¹betTım d ½tr. h anı baca

tssa duman çı la r. ama paca deel ona göre kendini düzelT.

286

Anlatan : Ahmet KIZIL (1941) Derlenen Yer : Samsat (Merkez) Konusu : Eski Samsat’ta Ya şam

- LXVI -

şu anda büttın milleT geysıdan heP dı şardadır. buralar fe ğır memleketı hi ş

bmşm yo ldır. yanı bazıları t ¥Pra ğı yo l. arazi b tyna dı şarda çalı şıyor.

eski samsat nasıldı? şimdi nasıl bir ya şantı var?

es ği samsaT zamanı ben ordaydım. oranın bol arz asi vardı. herke fe ğır

5 fu ğara ordan idare ol ¿yordı. şimdi ise o ğader idare yo l yanı. çalı şma l yo l yanı

t¥pra ğımız b m ğısmı ğaldı bazı yu ları şēler ğaldı. bazı şēler de heç ğalmadı. şu an için

sı lıntı i ş yo l güÇ yo l. ordan burya göç zor olmadı bütın devleT o zaman yardım

etti. istedi ğin yere evi götürüyordu. mesele urfaya mı gidece ğs¨n araba senı

göt ¨rıyordı. adıyaman’a mı gidece ğs¨n adıyaman’a. k ye m ¨ gidece ğs¨n köye yeni

10 samsad’a mı geleçe ğs¨n yeni samsada gel ¨rdı. yanı ordan sı lıntı çek ¨lmedı .barajın şu

an için heç b m fayda yo l ekonomiK şeyden zarar var. fe ğır fu ğara mercimeK ēkerdı

no lıT ēkerdı bu ğdā ēkerdı .o da biTdıKten s tra ne ekece ğsın ekerken zat ā herkezın

motorı vardı . ēkerdı biçerdı şu an için arazi yo l b mşm yo l samsad’da pamu l var Ñidi

pamu l ekerlerdı no lıT ekerlerdı. mercimeK no lıT hububaT yanı şu an için m ālesef

15 y¥l b m ğaç ki şinin erazisi var. onın idaresı iyi fe ğaT ārazisi olmıyan insanların tabi

fe ğırdır. yanı çalı şma ldan ba şğa b m gücü yo l edanaya gidiyor, malaTyaya gidiyor,

ğeysıya gidiyor, pamu ğa gidiyor, ğırbıza gidiyor. yanı bir ço l yer ba şğa bir şey yo l. samsatın örf ve adetlerı nelerdır?

287

örf ve adeTleri misafir perver idi. misafir gelse Ñidi misafir gelse Ñidi iyi 20 ğar şılardı. dü ğünde ba şlı ğ parası verilirdi ben evlendi ği zaman tahminime ba şlı ğ parası atmı ş üç de mı ne atmı ş dört te mı evlendım. dörT bin lira verdım. baba

tarafıda heç b mşm eTmedı. ç dyiz felen yo l gı ºPgurı b m gelin eTdı ba şğa b mşm yo l .o zaman tabi bi desTe bi düzen çoraP bir iki tene küllah bu gıydi ğimiz küllah var .

ba şğa b mşm yo l .dü ğünde çevrede senın a ğraban dosdın kimse onı ça ğırırlar onlar 25 hediye getırırler áynı hela devam eder yanı mesele sen benım a ğrabamsın sana

bmmektuv gönderdim gel dü ğüne buyrın sen gelırsın şeyıne göre halına göre kimi

altın getırır kimi para getirir. dle geçinıP gideriz . askerli ğinizi nasıl yaptınız? 1961 de ásğere geTdım. ben ilkin şeye geTdım burdır’a gettim. ondan sona 30 çankırı ğur şına gettim onda geldim ni ğde’ye geldım. orda bizim terhısımız ádanaya

geldı. ordan terhıs oldım. es ğerlı lde zorlı l çeKmedım. inizibaTlı l yaPdım. es ğerliK icin durımım iyiydi. suyu nerden geliyor?

büttin kövlere veriy tlar samsata yo l. es ğıde o proje den ğtmamı şlar. şimdi 35 receP suyı bütın köylere gidiyor samsat’ın büttın köylerıne gidiyor samsatın

merkezıne yo l. dusyasını yaparken samsatı çı larmı şlar. ğazalara yo l köv hizmedlerı

mı ne diyorlerse ğazalara vermıyor. bizim belediye ba şğanı b m sefer iki sefer şeye

geTdı an ğara’ya. geTdı bir Ñki sefer müracaT eTdı. ēlē durıyor yanı .

sı lıntı tabi çeKdiK. sı lıntı çeKmeseK i şimiz ne burda. evlerı yı lıyordı l b m 40 ğısmı da bazı köylerden geliyorlardı. malzemesını şeyın damın üsTüne ğoyıyordı.

diyordı ben satın almı şım mal s álibi benim. yo l biz almı şıl beni ğara ğola şikayeT

edın diyordı. ondan s tra ben bıra lıP gidiyordım. ço l es ğiden kerpı ş derlerdı da şları

götırdıler pirkeTlerı götırdıler ne bi µem i şTe.

288

Anlatan : Mustafa DOYMAZ (1928) Derlenen Yer : Samsat (Göltarla) Konusu : Samsat Kalesi Efsanesi, Hayat Hikayesı

- LXVII -

bu ğal’anın üzerinde k şK v ārdı. k gnde mesel ē da şları ğerası da vardı, s ārısı

da vardı, beyazı da vardı. ço l da böyıK da şlar vardı. yanı kimsen ¨n gücünı edece l

da şlar d ēğildı ha. ben daha d ş¨nıyorım peki bu k şğı b ēle örm ¨şler bu kö şğı mesele

yüKseK t Tmı şler. üç dörT tene eya llarını görd ¨m. direK eya l d ēğil de ef dn¨me

5 suley ¨m içi de bo şalmı ş. yı lılmı şsa nasıl olmı şsa onı bilmiyorım. ırmagın öbır

tarafında g ānt ār vardı. sen g ānt āra geçd ¨ mıdı ğal’a güzel güzel gör ¨nıyordı. orda ben

geTd ¨m. áyne eTrafında dola şdım. da şlarına ba ldım yav bu da ş bu ğeder böyiK şu

bizim ğapıdan böyiK da şlar vardı. b nnar nası µ eTm ¨şler de b na heP birbirlerıne

yapı şdırmı şlar da bu suva mı yaPmı ş bu kireÇ mı yaPmı ş bu kisir lāç mı yaPmı ş 10 şimdiye ğeder bu k şK b ēle ğalmı ş. yav bu nasıl olmı ş o kö şgın üzerınde şirin varmı ş

biliy t mısın? ğralın ğızı. ğral dem ¨ş ki eger kim ke lTa suyını getırırse ben şirin’i

ona verec ēm. b m usTa ¥rya göksıya geTm ¨ş birisi de ke lTaya geTmı ş. ikisi de

barabar ba şlamı şlar. biliy t mısın? bunnar g ēTm ¨ş get ¨rmı şler ğaç sene çalı şdı llarını

es ği sözd ¨r biliy t mısın? yalan mı dolan mı bilmiyorım da b ēle s uledıler. her birisinin

15 bm gözı var diyer ¨nı geybeTmı ş. yarım da b ēle s uled ¨ler. her birisinin b m gözı var

diyerını g á¹betmı ş çalı şa çalı şa. alaca belece örmı şlerdı. ben geTd ¨m gördım anc

gözıne göresın ki inanasın. aha b dle ğafamı ğaldırdı mı şap ğan dü şer. iki da ğğ ın arasında ta ş örmı ş ğaldırmı ş. onın üzerinde k prı ğurmı ş suyı geçırmı ş. öbır terefıne

da şlar nasıl böyıK nasıl böyıK b m t ānker ğeder var. peki bu adam dezg āsız makinesiz

289

20 láceTsız nasıl bu da şları orya ğaldırmı ş yav. hele b m dü şün neyse bunnar berabar

çalı şmı şlar. çalı şmalar ya lın suyı g ētırmı şler. b m ğoca karı diyor çı lmı ş dem ¨ş hele

ben bunın yanına g mdim. o ğlım sen h āla çalı şıyor mısın mı? suyını get ¨rdı şirin’i aldı.

adam orda kend ¨nı öldırmı ş. biliy t mısın? bu sefer öb ¨rının yanına geTmı ş. o göksuyı

get ¨renın yanına geTmı ş. yav sen h āla çalı şıyor mısın? he dem mş. ben çalı şmaz

25 mıyım? ben şirin’i al ācām. ğırdın ço ldan get ¨rdı şirin’i o ka lTadaki çayı getıren

edam ço ldan get ¨rdı şirin’i de aldı. o da kend ¨nı öld ¨rmı ş. ikisi de alla ã kimseye gösTermesın. he vallah ēlē diyorlardı. ha aha ben o kö şgın üzerinde dola şdım.

şirin’in k şgı es ğide ēlē diyorlordı. aha b m insan m ēsele g zvaT olmasa yu ları

çı lmazdı. ğalada ço l zordı dimdi ğdi. gela ben yu ları geTd ¨m. orda evlerde v ārmış 30 yerın altında. ben geTdım orda sda çalı şıyordı.aha ben g ēTdım eynen de şmı şler

biliy t mısın? burdan ta şurya ğeder h āla şeylerı vardı eserler ¨ vardı. ¥ca lları vardı.

gelanın içer ¨sınde yu larda de ğildi topra ğın altında bahıy tdın. b m adam burada çıhıy t

bm tene burada çıhıy t. b m tene burada çıhıy t. h āla oca ğı da vardı. kül ¨ de vardı. ben

gözımden görd ¨m kül ¨ de o ğa pları da. heP küld ¨ biliy t mısın? heP küld ¨ g apların

35 hePs ¨nı galdırdılar. serm ¨şlerdı. burya ya lla şma! niye? ne var burada? yav orda

antig áler var. orda orya ya lla şma ben ya lla şmadım. bu terafından dola şdım ba ldım

ba ldım bu adam nasıl yapmı ş da bu ğral nası µ ğralmı ş da bu da şları b ēlē örmışler

de b ēle ğaldırmı şler. b m da şı beyaz b m tene ğera b m tene sarı boya mı yaPmı ş nasıl

yaPmı ş ki b dle yaPmı ş. hep ben bunnarı göz ¨mden gördım. h āla süre de vardı

40 samsatın eTrafında süre de var. payda b m pay anc ā ğalmı şdı. ben g ēTdım görd ¨m

altında sen b dle geç ¨P gidiyordı. altında b ēlē yarısı yı lılmı ş öbır tarafda b m tene daha

yı lılmı ş. yanı ēleydı. heP çevr ¨lı b ēle tertemız o örgü. ne b ēlē örm ¨şlerdı ta ş mıydı?

bayır mıydı? demm ¨r mıydı? onı bilmiyordım ba lıyordım anlamıyordım. ta ş gibi

290

gör ¨nıyor amma n dblim nası µ yaPmı şlarsa esgide yaPmı şlardı. valla ben geTdım

45 gördım şirin’in kö şgını de gördüm. samsat’ın be şga i şTe der ¨n yerler de vardı.

yüKseK yerler de vardı. ef dnd ¨me s uleyim o ğalanın içer ¨sınde es lasın da güzel b m

suyı vardı. ben gördım önde bostan yapıyorlardı kiliseye ya lındı orası. kilise lāvla

lāvla yaPmışlar orya kilise de gavurların yeriymi ş. ğala da zatan ğralın malıymı ş o

kö şK de şirinin kö şgüym ¨ş. aha i şTe yu ları gidiyoler, herkes ba lıyorlar yanı. o ğeder

50 manzere de ğildi fe ğeT yanı direKler galmı şdı ba şğa b mşm yo ldı. b m tene burda bi tene

burada b m tene orda. b m mesele bölümd ¨. yaPmı şlardır ki kim nerde çı lmı şsa onı

görmı ş. ğalayı b dle yuvarla ldı. b m kö şede adam orda örmı ş ğaldırmı ş a ben geTdım

hem a şş ağı gör ¨nıyor hem yu la rı gör ¨nıyor. yer ¨ yüKseK ya o ne ¹se bi kdf

yapıyoler. es ği zaman uledı ben ¨m gördı ğım samsaTda gem ¨ vardı. gemı de a ğaşdı.

55 gem ¨cısı vardı. günde b m bineK öbır tarafa geçırıyorlardı. el ¨nde sırı l vardı o Ñsırı l de

sekiz meTreye on meTreye ya lındı. çünk ¨ iki meTreye üç meTreye ya lın gem ¨

gelırdı iki üç meTrede efendıme s uleyim ırmag der ¨ndı. iki meTre üç meTrede el ¨nde

ğalırdı. ucunda demm ¨r vardı. ben gözimden gördım yanı y tardı. h dı ba lalım binin

ha! binin ha! a ğaçda s de giderdı. ben görd ¨m. b m tenesı suyı gelene kadar dı şarı

60 atardı. ben gördım. aha bu ya lındadı öb ¨r terefe geçırırdı. öbir terefden da bu terefe

geç ¨rıdı. heyvanlar binerd ¨ e şeğ, ğatır, deve efed ¨me s uleyım ökız, koyın, ğeçı. i şTe

alıveri şç¨ler vardı. parçacılar vardı herke gel ¨r o ğapıda beklerd ¨. gem ¨ç¨ler gizlice

ça ğırırlardı. ğaça l var! gizli ça ğırırlardı. ğaça l olmayanlar de gemıçı gel ha! gel ha!

öb ¨r terafa geç .o gem ¨çı gemısı zata ¶ öbır terefa ba ğlanmı ş. bizim bu gamyuneT gibi

65 adam sen ¨ bind mrırdı. yirmi be ş ğurı ş. e şş eğ va ¸sa sen e şş egin üzerınde sayılırdın.

bilıyor mısın? b m tene e şş eğın üzerınde sayılıyordun. yirmi be ş ğurı ş ver ¨rdın iki tene

291

eşş eğın varsa ellı ğurı ş alırdı. iki ğişi adam b m tene e şş egın gene yirmi be ş ğurı ş alırdı.

baba demeK bunı bazar eTmı şler ha. dimeK ellı ğurı ş ver dem ¨ş ben e şş egime bind ¨

mı b m adam ver. hadı ver yirmi be ş ğurış öbır tarafa geç ¨rır. öb ¨r terefdan bu tarafa

70 geç ¨rırdı. mesela mırbi b m sırı ldı. sırı ğın üzer ¨nde b m demır vardı. dem ¨rın ucı sivriydi

bembeyazdı. dem ¨r ucı çı lıyordı. adam b ēle yapardı yapardı çı lardı vurdı ğın gibi

tam kenarına degi µ ğar şıya ha! bıra lırsa ta a şaa ğı gider su göt ¨rır. su ço ldı .mesele

şindiki ğeder de ğiµdi su ço ğdı. adam vuruy tdı mesele öbır tarafa geç ¨rırdı. en az yüz

yüz ell ¨ meTre senı bindi ği yerden a şş ağısına göt ¨rırdı. dümdız geTmezdı. ill ahi

75 ırmag o gemıyı göt ¨rırdı. iskelesi ayrıydı onnar biliyordı. mesela burdan çı larsam

nerye geder g mdcem. onnar biliy tdı. ¥rda gemıyı çekerlerdı. yüz meTre yu ları

get ¨rırlerdı gazzı ğı ordaydı. öbır terefde sen geldın ya biliy tdı. mesele iki yüz meTre

yu ları çı laca l. ipi vardı omızın üzerinde ğoyardı çekerdı çekerdı getırır ğazzı ğa

ba ğlardı. gene iki yüz meTre yu ları çı lardı. gene bindin sen öbır terefa iki yüz

80 meTre geçece ğını bilir ki yüz meTre a şş ağı enece l. gene ipini alırdı omzına o

ğazzı ğa ba ğlardı. i şTe mesele b dleydı .

bm tene adam vardı ba ldım b dle yaPdı dü şd¨ a ğladı ba ldım ğafası tuvara

deydı. adam ne söleyece l he ğğ eTden ırmag nasıldı? nerden çı lardı? nerden geliyordı? bu nerenın ırmagıydı? samsaT nasıl? bir samsaddı? a ğaşları mı vardı?

85 mesele binaları mı var yo l mı? hi ş b mşm yo ldı yolı molı yo ğdı. e şş egden gidiyordı l.

burdan öbır terafa giderdi l. keglıK o zaman beslemezdı. o zaman tazıyla gidiyolardı.

tav şana gidiy tlardı. çıPla l eye llarla giderlerd ¨. valla ben kend ¨m de giderd ¨m. şu

bizim bayırlarda dola şırdı l. hepsi b m tene ğaldırır ya ğaldırmazdı. tazı ölddrdrdı. all a

kimsye göstermes ¨n o zaman insanlar ba şğa şindikiler ba şğa. mesel sabahnan mı ldar

292

90 gelm ¨ş şu pınarın ba şına gide l. ben yayan gidemem. ne var ki yayan gidemezsın he

vall . gençs ¨n. e ğside dle b mşm yo ldı. ço l e ldiyarlar vardı. sa ğğ allı adam ora ğ biçerdi

alşama ğeder. ben görd ¨m. ora ğ biçerd ¨. şindi i ş kolayla şmı ş. herke evinde oturuyor.

kendi geliyor kendi yiyiyor. memur da yiyiyor. esnaf da yiyiyor. herkes ¨n kendıne

göre evi var. b m tene ve girdi mi di kül bulunmazdı ki mısafırına endıresin. he vall b m

95 kül bulunmazdı. b m tene evlenirdi b m tene şelvar yapardı. o köyde erkekelerin hepsı b m

köye d vete b m sünnete gitti ği zaman o şelvarı giyerdi. he valla yo ldı. picama de ğil

de döymeliydi. döymeliye basardı üzerinde zın b m gömleK şurya ğeder gelirdi. belinde de mendil. onın ğısmetiydi. nerye giderse ekmegini cebine ğor beline

ba ğlardı. a lşama ğeder gelmezd ¨. ğera su bulurdu giderdı avcına basardı suyunu

100 ekmegini yerd ¨. mendıl olmasa olır mı? sen ğuca ğına mı ğoyaca lsın ekmegi.

hepımızın dleydı. herkesın belınde vardı. hepımızın ege e ldıyar eger gencı ba larsın

güzel b m mendil ğıvıra ğıvıra bel ¨ne ba ğladı. adam a lşama ğeder gelmezdı eKmegı

içinde. teblema da yaPmazlardı. diy tlardı un ço l gidiyor. eKmeK götırır. tableme

yo l tablama yaparsa iki tene eKmeK yapaca ğına iki hamur b m tene çı lardı. iki tene

105 eKmeK yapaca ğına iki hamur b m tene çıhardı iki tene çı lardı. sabahnan ga l sen bize

bm teblema yaP. s th eyran get ¨r biber bi şir.bi şirir. h dı ba lalım ba şla bi şir. bizim

ba ğlar ço ğ di. bize be ğmez vermezdı. ya getır biz de be ğmez yiye l. ha o ğlım bunı

satacez. ānem babam vermezdı. ben g ēTdım vall ā b m gün a ğladım a ğladım “bana ya ğı

verın” dedım o ğlım dedı güjlemı şıl. ver ¨n dedım koyu n ya ğı var. ya o ğlım dedı

110 güjlemı şım. yarın v drim. ço ğ a ğladım. herhal erıTmı şlerdı ya. anam geldı ğaşş ığı

güj ¨n içerisine batırdı. ha dedı sana zı ğğ ım olsun ha! dedi vall ben hatırlıyorım. eren

ya ğı verdı. he çünk ¨ o bir küjlemi şlerdı. ğtl ı tlmasın. ham ya ğ. burası da ğ de ğiµ.

293

mesel s th memlekeT de ğil. burası sıca l. ço l ço l yirmi dört saat sonra eKmegını

batır ba larsın ğoldı. o sabbah sabbah nasıl o tulı ğın içerisinde o ya ğ çı lardı ğı

115 zaman aha o gatı ğa iki tene so lım yaper. üç tene b m küpin içerısıne goyerlerdı. b m hāfTe galdı mı dı onı bu sefer eritir küflenmesın ha. olmasa küflenecek. o gene tertemız ānam yapardı. o turna ğuşı var ya turna gözı evvel aya ğ güzel olırmı ş. ba şınızdan geçen bir olay var mı?

bm gün ben edena’ya geTdım. a valla benım ya şım on be ş on altıydı. aha ben 120 birez uzın boylıydım boyımı gaçırmı şdım da ya şım azdı. iki üç ğişi geldı. hadı

barabar edana’ya gide l çalı şal. dedı peki gidelım. peki, o zaman üç ka ğıT edena’ya

geTdı l.üç ki şi ha b m ğamyona verdı l. ben geTdım geTdım b m ga ş gün ğarpuzlarda

çalı şdım. dedıler i ş biTdi. ben b mşm bilmez. ben b mşm görmez. b mşm görmemı şım. hiÇ

dı şarı çı lmamı şım ki b m keglıK Ñgibi sanki ğefesdeyım. mesele b mşm sorıy tlar he

125 diyorım yanı bilmiyorım. neyse dle ğaldı. b m ğaş gün ğaldım orda. yirmi be ş ka ğıdımı

gazandım. yol parası çı ldı. h dı dedım o ergada ş da ço l a ğıllı de ğ¨ldı. yanı

es ğerlı ğını yaPmı şsa da. mısdafa şu köylere gide l ácebe şu çöbl ¨glerde b mşm yo l

mıdır? vall ā bilmıyorım. mu lammed áli olırsa olır. ben bilmıyorım. geldı l gere

gopızda otırdı l. bahdım iki ğişi geldı. pant tlı b dle geni ş iki ğişi geldı. onnar da di şi

130 ço ğı dökülmü ş. baa dedı ki ergada ş çar şıya çıhsana. yav dedım valla param yo l. o

da iç ği içiy tlar ha adamlar. ben ¨m yedm ¨ş be ş ğurı ş var. sen de geT b m k f yaP

avıcımın içerısıne ğtydı. dü şındım ba ldım yedmı ş be ş ğurı ş iyi peradır. biliy t mısın?

yirmi be ş ğurı şa t ra ş olıyorsın. b m garpız on ğurı ş. b m eKmek on ğurı ş. ēlē mı? geT

dedı. adam s tna peramı verdi. dedim he hele g h pera verdı. bilmıyorım iç ği içiyor

135 sar loş mıydı adamın yüregi mı acıdı baa verdı. neyse biz g ldı l. hangi köye gide l

çimento fabrikasının orya gide l. orda mercimeK köyı var. bilmem neres ¨ var

294

osmaniye var. b m yerde b m i ş bulırı l bilmem neresı var. bıyı lları da b ēlē uzın sarıyor

ble gıvırıyor. geldi l geldı l ba ldım teregtör geldı. çıpla l ayahlardan geldı eyakda

yo l sen eyakkabılarla yürüyemezsın; çünk ¨ er lası yo l bi şisi yo l. zamanda diy tlardı.

140 bunnar es ği onnar es ği eyakkabının da es ğisi vardı. b ¿nnar es ği. áyn adı da lasdiK. üç

dü ğme vurmı şlar. iki gün çalı şdı mı bahıyorsın bu ipi goPdı. gaPdı ğı gibi ba lıy tsın

eya ğın çı lar. aha ben go µtı ğımın altına g tmı şım. o da ēle barabar geliyorız

osmaniye’ye ğeder ēsfaT vardı ondan berı yo ldı. geldı l geldı l su teregtora binin

dedı. sizi çiftli ğe götıre l. bindi l neyse bizi b m samanlı ğa ğoydılar. ikimiz aç de ğ¨l

145 mısınız? he ya acı l ya. b m karpuz getırdı orda ğarpuzı kesdı biz orda karpuzumuzı

yēdi l. burda i ş yo l hem şer ¨m dedıler. ēle mı ? e o zaman niye bizi iki sa ātliK yoldan

burya getırdın yav. biz yolımıza giderı l. yav vall ā dedı ben sordım dedı evlerın

içerisınde giTdiK. çifTliK sahiPlerıne burda i ş yo l gidebilırsın biz gerı döndı l. āynı

yola gerı asfaltın üzerine geldı l. gele gele gele gele a lşam oldı. b m köyın yanında

150 misafir oldı l. larman da ha k de de ğiµ de larmanda. ben geTdım b m sabın üzerinde

otırdım. s Pa ba ldım kellesı yo l. yav bu sapın kellesı nerde? yo l. biçer oldı ğını daha

bilmıyorız. biliy t mısın? aynı o zaman uza ldı. biçer olmı ş leberımız yo l. biçer

olmı ş on sene sonra burya geldı. bilmiyorım. elım tam altına so lıyorım yav bu bu ğday nerde bunın kellesı nerde yav bilmiyorım. o de diyor bilmiyorım. görmemı ş

155 ki bilsin dle be ğleye be ğleye a lşam oldı. dedı hadı köye gide l dedı. köy gelebalı ldır.

fırını var mı y ¥l mı ol ¿r. yirmi be ş ke ğıt var. her birimiz barabar çalı şdı l. birine

dedım burda fırın yo l mı? yo l dedı. şu eve geT b m eKmeK isde. ben getdım b ü b m

ekmeK ver! getırdı yu la eKmeK. bembeyaz b m eKmeK. vall ā heyatımde

görmemı şım. aha b dle açı l. getırdı bize bu sefer de bizim şu álıye şu ğar şıkı eve geT

295

160 eKmeK isde ha. bu benım he dedı olır. adam giTdı içeri girdi. b m adam da ta ldın

üzerinde yaTmı ş. o gurılı tahTlar var ya pijamayla yaTmı ş. biliy t mısın? ğafasını

ğa ldırdı bunnar bunnar kim yav! dedı. aha ba ldım erhada şım ga şdı geldı. benden

ge şdı dedım yav mu lammed n ē Ñolıy t yav adam bizi d ¤vecel dedı. ha vall a. biz

lır lız mıyız yav. adam dı şarı çı ldı. ba şı açıh çırçıPla l. siz burda n dcısınız? siz

165 burada ne geziyorsınız? ne oldı? nüfıs ka ğıdını çı lar. bende ciP mib yo ldı. ben elımı

so ldım çı lardım. dedım ala. ba ldı ba ldı samsaTlı mısdafa. babası höseyın, ānası

ferı ş. gusure bahma dedı. ben ba şjasına benzeTdım. siz burada ne arıyorsınız? vall

biz i ş arıyorız. i ş de yo l dedım. ğarı! ğarı! büyüK b m eKmeK getır. ğa dın getırdı.

tandıra vurırlar guPgurı ya. altı aylı l mı be ş aylı l mı? yav senın tssın. he vallahi

170 bill ahi. he ğeT onın di şleri ço l kesgindi. bu da benım tssın. onı da birle şiP yiyorız.

yo l canım onı ben isdedım ba Ña verdıler. ben biliy tm o yinmez. anc ā ısladıP da şla yiyebilirsin. kimbilir ne zamanın eKmegi. muhemmed a ğzına ğoyıyor çatur çutur

ediyor. b mşm çı lmıyor ki ben eKmegi mi cebime k ynıma koydım. geTdım birez evde

suyımı i şdim geldım. sapının üzerinde b m çar şaf var. ba şga b mşm yo l.uzandım sabah

175 oldı. mu lemmed hadı ğh gide l. nereye? eve. eve mı? nası µ gidecez yav? bu yolden

gid mcez. dle mı? he vallahi biz yola geTdı l. gele! gele! gele! gele! ulen oldı. ba ldı l

bm ğamyon geldı. üsdü adam. kimisi ğirmızı kimisi sarı kimisi bilmem beyaz gamyon geldı, d rdı biri nerye biz alma pınarına götırecez dedı. orya geline gidiyorız ni şan

ta lmaya gidiyorız.

180 hadi ba lalım ikimizi gamyana bindirdiler. benım er la da şım da delı. aha

ba ldım barma ğını a ğzına ğoydı a ğzını çeKdı çeKdı. canı mı sı lıldı n tldıysa b m derdi vardı. adam dü şdı. bunnar toplandılar gamyonın önıne. şöfere dedı usTa dur! dur!

şöfer çı ldı. n tldı dedı. deli var. bende ğorhıy tdım do ğrısı. benım ya şımda güÇÇıK.

296

aha şöfor durdı. l ilehe ill lla l mu lemmeden resulullah. uçgırını a şdı. b m daha

185 begledı. şöför bu adam l ilahe ill llah mu lemmedın resuluhlah diyor delıdır mı yav!

valla dedı. barma ğını a ğzına ğtdı duda ğını çeKdı. ben dedim yırtıldı. yo l yav b mşm

olmaz. adamın b m derdı varsa eger allah biliyor. p dl emberı biliyor. neyse bizi getırdı

bm yerde bira ldı. a lşam oldı gene a lşam orda yayan çı ldı l tam gavır da ğının

tepesıne çı ldı l. saat do ğız bıçu l on olmış. orda b m ı şıl gör ¨nıyor. dedım ben bu

190 ışş ığın yanına g mdim hele ba lalım burda ne vardır? ba ldım b m gi şi içerde. ı şıl nedır

biliy t mısın? b m fenerdır. es ği fenerler var ya a tiriK malatirik b mşm yo l. adam

gafasını b dle çı lardı. kim bu yav? aha ben ğaşdım. yolı gazmı şlar g rider vurmı ş bele

ēnlı. ben orda kendımı bıra ldım a şş ağıya geldım. mu lemmed adam geliyor. gaça

gaça geldım. ba ldım b m ufa l ot tbos geld ¨. şimdiki dolmı şlar geder var yo l. ba ldım

195 rampada durdı. gelin ne var? biz fevzı pa şa’ya gidyorız. peramız yo ldı. h āyır için

oğlım h āyır için yo l yo l .h āyır için burada ne arıyorsınız yav. çıpla l eyaharla yav.

yol. pera yo l. heyır için biz bilmiyorız. heyır için nedir ha? anla ha! anla ha! he

vllahi bill hi. heyır için arapçadır, türkçedır, kürdçedır herkes bilir. biz bilmiy tdı l

adam usTa devam eT dedı. bunnar gelmıyor dedı. b n kö şeyi döndı l. ba ldım b m tene

200 daha geliyor. o da durdı şindi şindi letırlıyorım b m ay yıldız beyaz camın üzerınde

vardı. dedı gelın arabaya binin. pera yo l. pera isdemıyorız. h āyır için götırece ğız.

nereye gidiyorsınız? adıyamana. biz adıyaman’a geTm ¨yorız. o ğlım biz gidece l

yerıne geder sizi götırız. pera yo l. gidin gidin. usda devam eT gelmıyorı l. dinle gele gele gele gele o rampadan gele gele. orman gurT da var dommız da var. her şey var.

205 geldı l neyse a şş ağı endı l. sabahdan argada şın eya ğı yaralandı. bi şeye mı basdı

sıca ldan mı oldı. gebar çı ldı. sabah oldı ba şladı l yürümeye. hele gide l dedı şu

297

köyde b m so ğan b ld h dedı şu aya ğımın üsdüne ğoy da dedı bu yara ben ¨ öldirece l.

en az yüz meTre her zaman ben öndeyım bana gavı şamıyor. h dı mu lemmed h dı

hdı aya ğım a ğrıyor gelem ¨yorım. ben geTdım yedd ¨ evı dola şdım. b m so ğan

210 vermed ¨ler. sekizinci eve gidece ğ¨m ben gerı döndüm verm ¨yorlar. yav ben gerı

geldım orda gücciK b m ğelve var. ğelvede ne arıyorsınız burda? val b m so ğan aradı l.

ben ¨m er ğeda şın aya ğı yaralanmı ş dedım. ded ¨ şu gar şıki eve geT. ben geTdım orda

so ğanı buldım. get ¨rdım. ya ata ş nerde ? ata şa goyacah. ēlē ğurı ğurı olmaz dedı.

de ğirmene götır. de ğirmen nerde? a şş ağıda çift de ğirman var. sora sora s ulerler dedı.

215 gide gide ben de ğırmanı buldım. göt ¨rdım de ğirmançıya. şu so ğanı birez ata şa ğoy

ben ergada şın aya ğı yaralanmı ş.vall dedı ata ş yo l. ben ger ¨ geld ¨m. i şTe ne yapac az kimse ata şa goymıyor. ben so ğanı aTdım. ba şladım gezmeye. neyse gün do ğdı. gele

gele b m ba ğa ya lın yaz günü otırdı a ğladı. bāldım ki b m ğoca ğarı geld ¨. ded ¨ niye

ağlıyorsın bmşm mi olmı ş? aniy! aniy! dedı. benim eya ğım yara. b him b him u o ğlım

220 bu eya ğın yara to ldıra geTmenız l zım. niye b dle olmı ş? aniy bilmiyorım dedı. ben

de ordaydım orda otırmı şım. neyse a lşam oldı.

sabahleyin g ldı l. eya la gidilmez.aha ba ldım eraba geldı. mara ş’a otız

ğurı ş.ded ¨m mu lemmed ben gidece ğım. dedı geTme geTme ya lındır iki gün iki

gecedır biz gidiyorız. biliy t mısın? ne ya lını yav sen halePdesın halı sorıyorsın. yav

225 mare ş dedı. ee ded ¨m mara ş’a biz her zaman cama geliyo l. biz heP burya gelır cam alır götırırdik. ne var ki sen gidiyorsın mera ş’a mera ş’a geTdı mı biz sanki evdeyız

dedı. ēlē mı? he vall . yo l ben gid cem öldım yav. yo l yav geTme dedı. ne

gidece lsın baraber gidiyorız. mu lemmed mera ş uza l. yo l yo l vall ben gidec m.

ben geldım dü şündı dü şündı ba ldı ki ben geTdım yalanız ğaldı o da geldı. otız ğurı ş

230 verdı l. o gece de mera ş’ da ğaldı l. sabahle ga ldı l. yayan narlıya geldı l. yayan ha b m

298

gün mara ş’dan narlıya geldı l. vall a mere ş’dan geldım me lemmed áliyi ar la sırama

aldım. geldım narlı’da b m dolmı şın otob sun kölgesinde uzandım. ba ldım sizin gibi

bm adam geldı. sen burda ne uyuyorsun? ya bu araba giderse. yav dedım araba kör

de ğiµ ya ben burda yatıyorım. yav dedı sen ¨ görmedı mı senı ezer geçer senı öld ¨rır.

235 ghdım gene de inanmadım. bilmiyordım ha benı ezer. aha ğahdı l nasıl ede l

bazarçı ğa yola dü şdı l. bazarçı ğa geld ¨m. iki s aT güne ş kalmı ş ğa lmamı ş. ba ldım

ğafası saçı b dle dök lmı ş çıPlah olmı ş biri dedı la geTme! geTme! otır ne verece lsın

yav! he v llahi bill hi! otız ğurı ş dle geldı pikaP. geldı bizi bindirdi adıyamman’a

getırdı l. adıyaman’da dedım muhemmed biz burda yata l ga ş gündır uy lısızı l üç gün

240 dörT gece olaca l. yo l yav b mşm olmaz dedı. sabahnan çı larsah biz bu ğılıhdan nası µ

köye gidec ēz dedı. her birimiz b m ekmeK aldı l. ¥ zaman b m eKmeK on ğurı şdı be ş

ğurı şdı. yanıma goydım yolda yiyorım. geld ¨m geldım mongısa geldım. gece yarısı

bdle yu larıya ba ldım b m ğaş dene s {vügün altındayım. yav burası yol mıdır? muhemmed burası yol mı? he ya do ğrı do ğrı ēle mı? aha ben a şş ağı yola endım ben

245 ters yola girdım. aha ba ğırdı mısdafa sen orda ne arıy tn yav. eve gidiyorız. yo l yav

bizim ev bu terefde orda de ğiµ. b m tenesını vurdım. aha m adam ēleydı sen niye önıme

dü şm¨yorsın. ğusıra ba lme benım ğafam yerınde de ğil. aha ba ldım sıçradı önıme

dü şdı. geldım geldım aha şurda ben dü şündüm ki mu lemm áli ha ğlı. ben ters yola girdim. aha geldim.

299

Anlatan : İdris TÜMAY(1961) Derleme Yeri : Samsat(Gülpınar) Anlatan : Zeki POLAT(1962) Derleme Yeri :Samsat Anlatan : Gaffar TA ŞKIN(1962) Derleme Yeri: Samsat(Göltarla) Anlatan :Mehmet BOZAN (1968) Derleme Yeri: Samsat (Ta şkuyu) Konusu : Günlük Konu şmlar

- LXVIII -

işde milleT burya geld ¨ ğamyonlarla su yo ldı. su y ¥ldı k ālTa’dan itfayelerden

su gel ¨rdı. ev ba şına iki şer üçer vidon da ğıtıyorlardı. bu itfayenın ba şında ço l kavgalar

dövı şler oldı. su sırasında o derdı lim b m tene b m tene tek lim öbırı derd ¨ ben fazladan lim. 5 eski samsat’ta mı?

burda burda es ği samsaT’da su ço ldı. eleKtriK yo ldı, su y ¥hdı. en azından b m

sene ne daha fazlaydı belki de daha fazla yol yo ldı. ne d kānı belki üç dört sen sonra bu

dknlar yo ldı. eski samsat’ta eviniz var mıydı?

10 bizim evimız felan yoldı. biz kiracıydı l zaten. kiracılara bu ğonıTlardan

verdıler. ev sahiblerıne de parasını verd ¨ler. ben ¨m heÇ bi şim yo ldı. bu d kn daha

sonra. ben fırının önınde seyyar çalı şıyordım. daha sonra bu dük nlar yapıldı. ayn d

orada da bu i şi yapıyordım. do ğsanlı yıllarda felan ba ğğ al bile yo ldı. aya ğğ abı bile

giymiyordı l. ğarı ğız çolı l çocı l heP çizme. heP çizmeyle. ka lTa bayram ediyordı.

300

15 ka lTadan gamyonlarla çizme geliyordı samsad’a. he v āll ā ondan sonra daha ne anlatim. bu çilelerı çeKdik. samsat ‘da kız isteme, dü ğün nasıl olur?

ben bilmem aha bu onın ba şından geçmı ş. bu ğız verdı ,o ğlan dverdı.

bizim burada genelli ğle aile arası giderız isdemeye. giderler ondan sonra b m söz 20 kesılır. söz kesildiKden sonra tatlı yimeye gidilir. tatlılar yinilir. iki ay dörT ay be ş ay

her neyse sonra şeyden geldı mı ç ēyz almaya giderler. ç dyz ¨nı yaparlar. elbises ¨nı

yapıyor b m halı götırırsın yani çocı ğa. elbise götırırsın ta lım elbise. ğıza aya ğğ abı şu bu

hediye ēlē götırırler. d yn yapıldı ldan önce a ğrabalara ar laaaa ae aııı

eee diyel ¨m cuma günü ba şlar pazar günü biter. pazar günü gelen d ǎvetiyeler

25 yimeK olır. otırırlar yimegini yirler. ondan sonra ta lı ta la llar. ta lılar ta lıldı ldan sonra herkes da ğıldıldan sonra mesele evıne gider çocı ğın babası ailesi çocı ğa resmi nikah

olmadı ğı için imam nikahı yaparlar. imam nika lını bilen b m ki şi nika la ça ğırır. b m hálaT da var. hálaT da ğıtılır. hā hálaT da verırler d ǎvetiye yerıne. mesel ā iki tenesı amcalarına, dayılarına

30 ğapı ar lası var. gerekirse iki yüz milyon üç yüz milyon verirler. ğız gelin geTdı ğı zaman çeyizı giTdı ğı zaman çocı ğın birisi ğapıyı ğapatır. parayı çocı ğa verırsın. ğapıyı açar. yemek olarak ne yenir? genelde ğurı fasülye, pirinç pilavı, eTlı pilav. mesel ā es ğide aTla götırırlerdı. şimdi 35 arabayla.devır deyi şdi arabayla. kirve nasıl olunur? sünnet nasıl yapılır?

bm argada ş seversın teKl ¨f edersin. kivresıne gidersın b m argada şa dersın seni

kirve ed ēcem. çocı llarımız sünneT ed ēcem gararla ştırılır. ğar şı tarafda “he” der. bellı b m güne kirveyle beraber şehre gidersın. kivrenın elbisesini çocı ğın elbisesini yaparsın. aha

40 beraber gelir dü ğünlerı ba şlar. hediye götırırsın. b m halı götırırsın. ba şğa b mşm göt ¨rırsın.

onlar gerı gelirleir tabi onlar da geri b mşm getırırler.

301

ğar şılı ğı var yanı ha elbisesi gerekiyor. şehre gidersın çocı ğa elbisesını yaparsın. kirveye elbise

alırsın. kirve elbisesini yapar. altın ta lar, hediye ta lar, sünnetçıyı tutar parasını verır. 45 ba şTa kirve ça ğrılır. mesel ā kirve gerekenı verır. ondan sonra yimeK yapıldı mı

yimegin b m tadına ba lar. ondan b m bah şiş alır. ondan para alır.

kirveden önce birisi otırır orya yasTı ğın üsTüne. ondan b m bah şiş alır.

as ğere giderken diyelım kâ ğıtlar geldı mı herkes yerı bellı olır. herkes bellı oldı ldan

50 sonra ilçe ya da köyden a ğrabalar as ğer gidenlere d veT yaparlar. günde b m ar ğada ş b m

yemek yapar. diyelım fazlaysa ulen zamanı gider a lşam üsTü gider. her gün b m argada ş yimek yapar. ondan sonra gidece ğı günde çocı ğı gezer. ailesını a ğrabasını gon şısını

görı şır. ondan sonra arabaya biner. şubeye gider. ordan pisúlesını alır. orda b m gün iki

gün ğalırsa tekrar eve gelır. bazen ço ğı ki şi gelmez. ordan çı ldı mı es ğerlı ğe. 55 askerli ğinizi yaptınız mı? ben acemili ğimi diyarba ğır’da, usTa birli ğimi de ha ğğ ari yüKseKovada yaPdım. ğomando olarak.

burası ço l önemlı burayı anlaT. yarı yarı ğış, yarı yarı yaz. yanı altı ay ğar gelir; altı ay yaz orda. mesel ā 60 - sen ás ğere geTdı ğınde evlı mıdın? - o zaman evldım. - sen ás ğere geTdı ğın zaman a ğladın mı?

- yo l a ğlamadım. heç a ğlamadım. - çocı ğın var mıdı ?

65 - bm ğız vardı.

- ilk mektubın geldı ğınde?

- ağlamayan adam var mı? yo ldı - arabaya bindi ğinde?

302

- o l

70 o zaman telefon yo ldı meKtuP vardı eskiden askere gidenlere e ğlence düzenlenir miydi? es ğiden çalmıyorlardı. şu anda çalıyorlar. es ğiden de ğil son ayda var ya asgere giderken e ğlenceyi gece yapallradı. yirmi gün gala ar ğada şları toplarlardı gece

yaparlardı. para toplalardı b m ğısmı gece e ğlenırdı. d ǎveT g 75 bayramda neler yapılırdı?

bayram günü i şTe onnara elbise alırız. güzel giyniriz. güzel b mşm alırız. samsaT’a

özgü sabahları b m tavı l keserlerdı yanı ev tavı ğı. sabah bayram namazına gideller.

sabah namazından çı ldı ğı anda adamları ça ğırııP yimeK verırler; çünkü ulene beKlemezler misafir var. g āvāltı de ğil yemeK verırler

80 gıo laaegoaca loaıoagıoa

camide çar şıda olanlar her kóyde camı yo ldı. mesel ā biz bu ar ğada şların köyıne

giderdı l. altı yedı köyde vardı cami. camiden çı ldı mı altı yed e ar ğada ş götırırdı .orda yimegini yirdi çayını içerdı . ondan sonra bayramını ğuTlarız. 85 ondan sonra evıne gelır bayram yapar. ondan sonra babaya anneye büyüKlere

ziyarete giderdı. özellikle ya şlılara önceliKle çocı llara da şeker ver ¨rlerdı. bizim

zamanımız da şeker yo ldı ki bizim zamanımızda çay şekerı vardı. yerdım. bu şeker

yo ldı yanı. çay şekerı. b m torba doldırırlardı. … çocı lken o ğıla geTmeden önce urfa’ya geTdım.orada b m ay galdım. orda b m

90 eni şTem vardı. bereber galıytdı l.orda nar satıy tdı l tabla gurardı l. - demeK senın ğafan iyi çalı şıyordı.

tenesı b m lira diye pazara giderdı l satardı l. geldı l b m ay sonra geri dönme l zorında

ğaldım. gelirken de o ğıla gidece ğım. kendıme b m defter b m kalem aldım. eve geldım

303

sonra bizim havlu büyüK. es ğide y ¥ğurT sepeTlerı diyorız. defTer galem götırdım

95 sepetın altına ğoydım. sanki güvercın varmı ş gibi. geTdım argada şlara dedım

argada şlar ben b m defTer galem almı şım. gelin b m görın. onnar geldıler sepetı

galdırıyorım azıcı l diyorım yeter fazla ba ldınız. sepetı ea gapatıyorım. o zaman ki a ğıl şimdiki a ğıl deyi şiyor. o zaman ğıymeTlıydı. şimdi çocığa alıyorsın heç ğıymetını bilmiyor. 100 samsat’ın tarihi hakkında ne biliyorsunuz?

es ği samsaT’da ço l insanlar gelmı ş yerle şmı ş. bizanslar, selçuKlular gelmı ş ço l

insan gelmı ş. orda daha önce biz ğazı yapdı l çalı şdı l. eserler çı ldı, háykeller çı ldı

beKlı altınlar çı ldı. bizanslılara selçuklulara dair çana l çömleK çı ldı. işTe ço l şeyler. adıyaman müzesinde ğalıyor altın háykellerı şeylerı.

105 kimi d tr esziden buranın her tarafına b m ğapı varmı ş. biri içerı girmi ş. ordan

ba lmı şlar ki ğa pıyı geçerken her tarafı altın dolı. avcını açmı ş fisdan varmı ş o

zaman doldırmı ş altını. adam çı ldı ğı zaman ğa pı ğa panmı ş. ğa pı açılmamı ş adam

bo şaltmı ş gene ğa pı ğa panmı ş. heP b m tene bıra lmı ş gene ğa pı açılmamı ş. heP

döKdükten sonra ğapı açılmı ş. b m tene alamamı ş altını çı laramamı ş. onın şeyı oymı ş

110 ne derler nazarı mı neyı. olsa çı larabilirdi.

304

SÖZLÜK

ācı a acı l aa afat : afet, felaket adala ş : katıla şma ,koyu hale gelme ağa : baba alıtma : ı şıklandırma, küçük pencere akürüt : dedi ğim dedik alamyon : aliminyum alıta : kör amanat : emanet amır : amir anc ā : ancak aney : anne (II-21) an m : anne (II-9) anga : sert görüntülü angara : ankara angıl : salak,anlayı şı zor olan apar : götür (III-57) arbe : süsü bozulma arısta l : toprak evin damında kullanılan a ğaç ar lab : akrep arruta : kız çocuklarına söylenen sevgi sözcü ğü arvaT : kadın, eş (XI-16) asbab : elbise (XIX-55) aş : yemek (XV-62)

305

ata ş : ate ş,hararet (XLIV-13) aya ğıgıltına : ayak altı avırd : yanak ayı l : uyanık

áçeT : vurma,el ile haif dokunma ákir : özlü olma,tadında olma állaf : hububat satan ki şi álle ğ : oyunbaz,dalavereci árayı ş : asmayı ayakta tutmak için kullanılan çardak

ásse lden : gerçekten (VI-55) áşi : ay şe átdar : attar átdor : büyük dürüm átebe : kapı ve pencerelerin üzerine konulan kalas ásse den : sahiden,gerçekten áyal : e ş áynı : aynı ázab : a ğaların yanında çalı şan ki şiler (XX-168)

B baa : bana (XLI-12) balca : bahçe (XVII-65) bala l : pantılon paçası balcan : patlıcan bar : tortu baran : enine çiziler

306

barabar : beraber barma l : parmak (VIII-16) basdı l : pestil baya l : demin,biraz önce baya lleyin : biraz önce bayınma : bayılma ,kendinden geçme çok be ğenme (II-84) bazar : pazar (XLII-12) bazarlı l : pazarlık bazlama : saçta pi şirilen ekmek beçara : zavallı bed : sert tavırlı,kötü huylu beg : bey (XLIII-102) bele : böyle(VII-57) bele belleme : böyle zannetme beleli ğle : böylece,böyle (IX-6) bele ş : bedava belkim : belki bend : set berdo ş : avare,i şsiz (II-2) beri : hayvanların toplu halde bir yere götürülüp orda sahipleri tarafından sütünün sa ğılması (LX-2) ber ğ : sa ğlam besimeT : peksimet, bir tür çörek bı ğıra : delik bılanbaç : mama (IV-26) bılata : meyvelerin olgunla şma zamanı bıldır : geçen sene bızır : döllenecek yumurta bibi : hala,babanın kız karde şi bm bi şirim : bir yemeklik

307

bm h ábbe : bir tane bm kırtik : bir parçab bm lolma : bir lokma, bir parça birez : biraz bi ş- : pi şmek (III-5) bi şgel : çabuk pi şen bmşm : bir şey (VII-74) bi şik : alerji btyna : sürekli,devamlı boya l : boya böle : böyle bölüK : saç örgüsü bövı ğ : büyük ( XLVI-38) böyün : bu gün böyüT- : büyütmek bu ğlır : bulgur (II-24) bu lağı : nalbantların nal çakarken hayvanların a ğzına taktı ğı tahta araç bumbar : hayvanların ince barsaklarından yapılan yemek (III-3) bunnar : bunlar (II-6) buymak : so ğuktan donma b{ssürü : çok,fazla (III-49)

ca ğ :şiş camaT : topluluk (XXXIV-16) candarma : jandarma cazı : cadı

308

ceft : palamut kabu ğu ve sabunun karı ştırılarak bulamaç haline getirilmesi(XXI-57) celep : kötü adam,i şe yaramaz adam cemile : yufkaya pekmez ve ya ğ konularak yapılan yemek cenan : ba ğ bahçe i şleryle u ğra şan ki şi cenger : kalaysız bakırın oksitlenmesi cereme : bedel cılbır : menemen cılg : bozulmu ş yumurta cıl ğı : şerit halindeki bez cıncı l : kırılacak cam e şya cısgı : çizgi cırrik : ate şi tutu şturmaya yarayan odun cicim : kilim ciletin : jilatin( XI-11) cillek : pisbo ğaz ciP : cep (LXVII-165) cinik : şakak culfacı : kilim dokuyan ki şi cücük : ku ş yavrusu

ça ğa : çocuk (II-74) çal ğın : eli kolu tutmayan çalhama : yo ğurdu az su ile ayran yapma çandırlı : çı ğırtkan,gere ğinden fazla konu şan çāmmır : çamur çapıt : paçavra(V-16) çappik : çabuk çarçapik : çabuk çarda : merdiven (III-30)

309

çec : el çefdelı : şeftali (XXI-60) çem : çim çekir- : azarlama çemmırleme : kol ya da paçaları sıvama çepik : alkı ş çeyne- : çi ğnemek (IV-69) çez- : çöz çı ğır- : ça ğır (II-32) çı ğıt : çil

çılbad : soymakçıyrı l:iplik bükmeye yarayan alet çırçımba : çocuk oyunu çıldırım : su kenarında yeti şen ot (XVII-45) çılkıtma : bozma çıra : eski aydınlatma aracı çıralık : ziyaretlerde verilen para çırçirig : a ğustos böce ği çırtik : e ğlencelered parmakların birbirine de ğdirilmesi ile çıkarılan ses çırtikli : süslü çıtırık : anla şılması zor olan ki şi,bahaneci çir : kayısı kurusu çim- : yıkanmak (I-13) çin : omuz (XLII-27) çirgi- : kir lekesinin gitmemesi çirpi : dal kırıntısı çitil : fidan

çoma l : de ğnek çömçe : kepçe (XXI-24) çörten : oluk çl : çuval (XLIII-137) çul batıran : etrafı kirleten

310

çul ya lan : senenein en sıcak ayı çüç et- : oturmak çün : için

ç{t : çift (X-3)

ç{tçü : çiftçi (IV-1)

D dabaz : kurde şen hastalı ğı dadanma : müptela olma da ğın : da ğlarda a ğaçlarda yeti şen küçük kahverengi nohut büyüklü ğünde yemi ş dakge : dakika dalda : gölgesinde dam : ev damalı : kareli damatis : domates dambıra : sert daraba : kepenk dara l : tarak dara l- : herhangibir i ş kar şısında zor durumda olma dapı : tapu dartı : tartı dav şan : tav şan (XIII-11) dayima : daima debbiK : tekme (X-52) debelenme : yuvarlanma deble ş- : yarı şmak,kavu şmak (XIX-22) deel : de ğil (XXI-13) defçın : küçük o ğlak tulu ğu

311

de ğirmi : yuvarlak,geni şçe deil : de ğil dellal : e şyayı ba ğırarak satan ki şi delbike : darbuka,müzik aleti deleme : topaç dellek : hamamlarda mü şterileri yıkayan ki şi,tellak dengeser : sersem densız : aptal depı ş : güre şme deple şme : yarı şma,denk olma derekap : derhal,hemen (V-56) deyi şik : kadınların çama şır günü giydikleri elbise (XV-53) deze : teyze dezzi : teyze dmğne- : dinle dink : bu ğdayın kepe ğinden ayrıldı ğı yer diya : şurası diyne- : dinlemek (VII-12) doda l : dudak (XIX-4) dollaz : avare,aylak dolu l- : a ğlamaklı olma döküntü : vücutta çıkan yara dölüm : kovanın bir kere dolup bo şaltılması dö şş ek : yatak dövme : bu ğdayın kaynatılmadan nemlendirilip dövülmesi dövmeç : patlıncandan yapılan bi tür yemek dümbüldek : yerden kaynayan suyun ta şı dürmük : dürüm

312

E eçen : kadar.(II-73) eksik : kadın dle : öyle (I-36) dlese : öyleyse (II-26) elellı lden : öylelikle elim : çocuk oyunu ellik : eldiven elipen : kertenkele elmıhasıl : ilimden yoksul,kızma sitem sözü elpiklemek : ovalama emmı : amaca (II-11) enı ş : ini ş enik : yavru kedi köpek ente ş : e ş,denk epeyyi : çok (V-42) ergen : evli olmayan ergi : e ğri erin- : ü şenme esalatın : bilerek,kasten essa l : gerçek,do ğru (VII-65) esvap : elbise eşde : i şte (XXII-40) eşde ş : uygun eg e e e eyal : e ş eyan : açık eyi : iyi (I-33) eynen : aynen

313

eyisimi : sözün kısası (III-31) eyi ş : küçük kürek (VII-69) F

fa lşe : edepsiz far ş : felç farı- : azalmak fe ğır : fakir (IV-10) fegeT : fakat (XXXII-37) felan : filan fenikme : bunalma fer : parlaklık fermanlı ebe : devlete ba ğlı çalı şan ebe (XV-80) fırfırik : düdük fıranca : oval biçimdeki ekmek küre ği fırt : yudum fısbo ğum : sır saklayan,gizli i ş yapan fıssik : içten pazarlıklı filcan : fincan fin ş : vinç firik : yeti şkin,ye şil nohudun dallarıyla ate şte pi şirilmesi fistan : boydan elbise (XV-73) fi şek : bir paket forta : volta (XIX-64)

G gagırcama : bozulma gagırda l : kuyru ğun kavrulduktan sonraki bölümü gala : kale

314

galın : ba şlık parası gamga : odun parçası gana l- : zor durumda olma gangırma : zorla eyme gánne : küçük diken

ğaP : kalp (LIII-17) garaçı : çingene (LI-49) gara l- : bocalama gávaltı : kahvaltı gáve : kahve gay ğana : yumurtanın ya ğda pi şirilmesi gayyim : sa ğlam geçin- : ölmek gego : karde ş (LXIII-1) gelaa : kale (LV-4) gelıle- : kalaylamak (IX-47) gelıçı : kalaylama yapan ki şi gelle : kasa (VI-1) genefe : kanepe ,divan geremet : iftira getmer : saçta pi şirilmi ş bir tür börek gevaltı : üstü evlerle çevrili geçit gevende : müzisyen gever : su kanalı geyı ş : kemer geyit : tasa gezemmek : balkon gılba : kıble gıcı : kıra ğı gıdik : o ğlak (XLIII-70) gıjjiK : çok kabarık,kıvırcık

315

gıllor : yufka ekmek gını ldırma : kendine ba ğlama gırtik : biraz gıtmır : kısa ğıyaT : çok fazla (XIV-3) gızzirik : içi pi şmemi ş dı şı yanmı ş olan gi şi : erkek goga : nakı ş ipli ği golver- : bırakmak (II-79) gonta l : akli dengesi bozuk gon şı : kom şu gorrik : kambur insan göbelek : mantar göv : gök göyün : gönlü gudumlu : u ğurlu gullep : dalavere,hile guncik : kö şe gurrik : e şeğin küçü ğü gu şgana : tencere guttik : küçük,kısa boylu guzlaçı : hamile gülle : bilye günüz : gündüz

H hadı : haydi (III-88) háft : yedi (LII-45) hāl : yabancı halahala : allah allah (XLII-23)

316

lalbır : kalbur háket : hikaye hamhesek : olgunla şmamı ş meyve hamma : ama hanı : hangi (I-16) háp : yuvarlak altından yapılmı ş altın kolye lap lap : takunya larar : çuval ları l : arık,su yolu(V-21) las : marul laşıl : cıvık hamur havas : heves hávla : helva (XV-67) hazna : su biriktirilen yer hecer : yeni heç : hiç (III-10) hedik : bir çesit sulu yemek (XV-112) hdget : hakikat helbet : elbet (XVII-72) helfe : kalfa hema : ama (XXXVI-28) herfena : ortakla şa yapılan ziyafet herıf : erkek (III-42) lesida : bir çe şit helva lesud : çekemeyen heyıf : öç heza : şike hezen : uzun sırık (XXI-15)

317

lıra : zayıf ,cılız lıramke şem : karga şa lır lanta : yı ğın hır lız :hırsız (VI-1) lımhıs : parçalama (IV-94) lırmahı ş : parça paraça hırrıiK : zayıf ,cılız lırtlek : gırtlak lışlış : zil lışır : altın takı (VII-64) hilanca l : salıncak him : yakın,temel hindi : şimdi (II-77) hopbıdana : bir anda hoplama : atlama ho şirik : cilt hastalı ğı hökkeze : oldu ğundan iri,büyük hökkiz : cevizin içinin tam olarak çıkması hölbe : iri gözlü hölhöllü : evhamlı höllüg : çocukların altına konulan toprak lubar : toz hüsın : susmak (X-39) I

ırbı l: ibrik (I-48) ır ğat: tarım i şçisi ışgın :asmaların filizleri

318

İ icar : kiralama ilan : yılan (VII-31) ilangaç : salıngaç (XV-71) ilkin : ilk önce (XI-8) incik : incinme ipitek : ipotek ira l : uzak irehen : reyhan (XVII-49) irin : iltihap iskemme : sandalye isgelpin : ayakkabı isoT : biber (XLIII-95) issiz : ıssız işlig : gömlek işmar : i şaret itegi : ekmek yapılırken unun dökülmemesi için kullanılan bez izar : kadınların giydi ği siyah çar şaf

K káhge : simit káhge bezi : amerikan bezi kantarma : kemerli yapı keçik : ba ş örtüsü kdf : keyf (XXI-15) kekre : acımsı tat keküç : çekiç kele : ünlem (II-52)

319

kelep : iplik yuma ğı (XV-68) kemın : kimyon kepır : bozuk , engebeli yer keremet : iftira kerge : üzümün bastı ğa dönmü ş hali (XXVII-1) kerrik : olmamı ş keve şe : toprak evlerde a ğaç ve topra ğa verilen isim kev ş : ke şf (XX-152) körefem : dikkatsiz, da ğınık ke şke ş : elbise fırfırı ıllor : özel günlerde yapılan çörek (LII-55) kibi : gibi (XLIII-13) kildan : hamamda su konulan kap (XV-29) ki şeleme : kovma kölge : gölge köm : yı ğın kömes : kümes (LII-23) körme : sarmısak tadında bitki (IX-5) kört : çukur körtik : çukur kösegi : yarı yanmı ş odun kö şger : ayakkabıcı köv : köy (XXXIV-1) köynek : gömlek köz : cemre küfTe : köfte (III-25) külünçe : simit küncü : susam (XXI-25) küre : kivre (LII-27) küsıl : küsme küt : uyu şma

320

L lal : dilsiz lallik : dilsiz ltÑnTa : lokanta (XLII-34) löbeT : nöbet (XIII-5) löhle- : görme

M mabal : vebal mahna : bahane magat : sedir ma ğa : uzun olan mesken manca : salata masdıra : çe şit masgan : kiler maraba : i şçi XLII-50) marama : mendil margama : havlu matal : masal me ğni : mani me lsed : maksat (XLIX-51) melhem : merhem menent : e ş (XVII-1) melevez : uyu şuk melı lule : fikir karma şası meri : erkek keklik (XLII-62) mesbah : makbul olan meses : kalın sopa mıgla : yemek

321

mı ğırbı : küçük karınca mı l : çivi mılla : molla mıllik : kambur mıraz : murat (1-59) mısganma- : uyuma mıtırıb : görgüsüz mi şmi ş : kayısı (XV46) möhır :mühür (XIX-24) mubat : su mu anlamında ikileme (LII-4) mu ğayet : sahip olma (XLIII-1) muhanat : kötü, hain (XXVI-33)

N naca : küçük kesici alet nacar : marangoz na lır : sürü (IV-91) nahna : lahana (XV-26) nazmal : ba şa atılan örtü (LII-49) ndblim : ne yapayım neçe : ne kadar (XIV-34) neçelım : nice çok nddcen : ne yapacaksın nenecük : bir çe şit ot nesib : nasip nezelme : incelme nıkıs : cimri nidem : ne yapayım (XXI-8) ninesin : ne yapıyorsun ninniyen : sana ne

322

nuggıl : gaga nurfa : urfa (XLIII-177)

O oğınma : kendinden geçme olla ğı : oklava tlım : o ğlum (XIX-22) tnar : onlar (XX-155) onnar : onlar otan- : utanmak (LII-54) otobos : otobüs osanma : usanma (VI-58) ossın : olsun (XI-12) oşo : köpek oturakçı : kilim halı satılan yer

öfeleme : ovalama ögü : ön (XLII-41) öhlez : zayıf ökse- : özlemek ule : öyle (XXVIII-14) ölen : ö ğlen (V-42) öndirik : hastalıklı ör : ate şin küllenmi ş hali örgetleme : dolduru şa gelme(VII-65) örtme : avlu (XLIII-102) öy : ön (XIII-1)

323

öye : üvey (IX-2) öylük : önlük

P pabrıKa : fabrika (XLII-56) pabı ş : terlik (XV-71) paca : baca(LXV-32) palli ğle- : el yordamıyla arama pambı l : pamuk (XV-48) pánik : bir çe şit köfte (XV-37) parları : far (XLIV-6) parpazla- : iyi görememe pasmanta : i şe yaramaz pa şa : a ğabey patla l : olgunla şmamı ş incir payam : badem pe lember : peygamber (XLIX-14) pendır : peynir (XV-68) persek : sinir pezzik : lahana kökü pıça l : bıçak (IX-22) pısgırma : hap şırma pırtık : terzi kırıntısı pı şo : kedi pibbiK : doyma (LII-30) piender : çe şme(LII-27) pilli ğ : küçük pin : tavuk kümesi pipirim : semiz otu (XVII-65) pisi ğ : kedi

324

pitti : çok gezen posdal : ayakkabı( LII-10) pörçüklü : havuç pu şirik : toprak evlerde a ğaç konulduktan sonra konulanince çamur

s[bı : sahibi(XLII-43) sāba : sabah (XXXIX-21) sābahnan : sabah (VII-31) sabıga : asla (XXI-59) sabın : sabun sadana : salak sa l : ot(LII2) sası- : kokmak savaca l : ba ğ bahçe sularının aktı ğı kanal saza l : yel sele : sepet se leT : saat (XILIV-11) se lre : piknik (XV-58) semsek : yemek sete : kalın tahta seva ş : dü ğüne gelenlerin davulcuya verdi ği para şeyirdanlık : amme cüzüne geçenlere verilen bah şiş sıraca : dokuma büyük heybe sırpınca l : kaygan sırpma : kayma simsimi : geceleri ate ş etrafında oynana erkek oyunu

325

sitara : ho şa gitme so lım : dürüm( LXVII-115) sule- : söylemek surf : tatil surfa : sofra (XV-53) susa l : su kaba ğından yapılan kap suv : su ( LXI-12) süllüm : merdiven sümüt : ince bulgur (II-12) s{rıg : duvak (LII-56) süyüg : evlerin saçakları (XLVIII-2) süze ğ: :süzgeç

Ş şabıka : asla (XXI-59)

şapala l : bulgur ve teten yapılan köfte biçiminde yemek şamama : küçük kavun şarmıta : beceriksiz şarpa : e şarp şarpıdana : bir anda şebo : şebboy çiçe ği şeguga : yaban armudu

şdle : şöyle (X-28) şellek : sırta alınan yük şelletçi : bedavacı şendik : kalabalık şavga : şapka (LI-37) şeyird : çırak (IV-41) şıl ğın : şiddetli ya ğış

326

şıllo : kıyafeti düzgün olmayan şibbi : düzensiz şibik : göz kapa ğı şor su : tadı acı olan su şorti ğli : süslü şuga : pestilin altıya katlanmı ş hali şüşe : şişe (LXI-7)

Ta ğ : da ğ (LXII-63) taga : gömme raf (XVII-48) ta ğar : kö şkerlerin içinde deri ıslattıkları kap ta lt : yaz mevsiminde damlara kutulan kanepe (III-11) tamatis : domates tapanla- : ezmek ta şgala : tela ş tava : güveç teltik : söylenmesi zor olan tendür : tandır tene : tane,adet tenk :e ş, benzer (XLIII-94) tesmekeriye : tesadüfen te şı : iplik yapmaya yarayan alet te şt : büyük bakır le ğen (XV-11) tentene : dantel tentün : ara sıra tılsım : sihir tırampa : trampet tirintaz : temiz tır şik : domates ve patlıcandan yapılan yemek

327

tirrek : her şeyi be ğenmeyen tiskinme : tiksinme titneme : azarlama to ltor : doktor (IV-74) tol : dü ğün (V-77) tolat suyu : çama şırın durulama suyu (XV-18) tommıs : temmuz (III-19) tommızlan : siyah böcek (X-6) toP : elbiselik kuma ş(LXI-2) topala l : yuvarlak top lana : ekmek totiksiz : akılsız toy : dü ğün tu ğıl : tavuk (LXII-3) tuvar : duvar (XIX-7)

U ujla : keskinlemek (L-16) uyıntı : tembel uy ıaı : uku (XV-41) ur ğın : gizlice usıbı ğuşu : yusufçuk ku şu uy lı : uyku uyız : özelli ği olmayan

328

{sıfI : yusufu (XXXII-135 üyıd- : ö ğütmek (XIV-41)

V velesbit : bisiklet vetenner : veriner (XX-50) vırccik : ezilmi ş bitki kökü vırçik : bitki kökü vicivici : birçe şit tatlı

Y yaban : kır, ova yalanız : yalnız (XLII-1) yampı ş : yan yangı ş : yalnı ş yarımbo ğım : az kala,nerdeyse yarpız : dere otu yassın : yatsı vakti (XX-29) yayan : yaya (XVII-29) yazma : ba ş örtüsü yelincek : hafif yendi : indi (XLIII-88) yenilcek : tarladaki su yolu yeniteden : yeniden yeri şmeyen : büyümeyesin anlamında beddua yermeti : minder

329

yu la : ince (XXI-43) yutız- : yenilmek

Z za ğal : tembel zahire : kı şlık yiyecek za ğlanma : alaya alma zaringil : muzdarip zate : zaten (XL-7) zehmeri : zemheri ze rbıl : zar (I-7) zerzembe : karanlık çukur yer zeyrat : ziyaret zıl a : zeliha (XXXII-200) zıpır : cahil, görgüsüz zobı : hantal zobbik : çıkntı zobpa : sopa(II-15) zollo : yaramaz, kaba saba zuga l : sokak (XI-13) zumzu l : yumruk

330

KAYNAKÇA

Adıyaman Yıllı ğı; (1994); Ça ğda ş Hizmetler Yay. Adıyaman AKAR, Mehmet; (2005); İnsanlı ğın Kültür Mirası Adıyaman ,Peri Yay. Adıyaman AKIL, M.Re şat,; (2000); Adıyaman, Bitirme Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep AKSOY, Ömer Asım; (1945); Gaziantep A ğzı 1 , İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul ALTUN, Mustafa ; (2004) Türk Atsözleri Üzerine Sentatik bir İnceleme , Akademik Ara ştırmalar Dergisi (Journal of Academic Studies) Mayıs-Temmuz 2004 S.21

BANGUO ĞLU Tahsin;(2004); Türkçenin Grameri , TDK. Yay. Ankara BAYHAN, Ahmet Ali; (2000); “ Adıyaman İli ve İlçelerinde Yüzey Ara ştırmaları", Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü , Erzurum BİLGEG İL, Kaya;(1984); Türkçe Dilbilgisi, Dergah Yay.. İstanbul BURAN, Ahmet; (1996); Anadolu A ğızlarında isim Çekim ( h l) Ekleri , TDK. Yay. Ankara BURAN, Ahmet;(1997); Keban, Baskil ve A ğın Yöresi A ğızları , TDK. Yay.Ankara CAFERO ĞLU, Ahmet; (1958); ” Anadolu A ğızlarında İç Ses Ünsüz Benze şmesi ”, TDAY Belleten , İstanbul CAFERO ĞLU, Ahmet; (1964); “ Anadolu ve Rumeli A ğızlarında Ünlü De ğişmeleri ”, TDAY Belleten , İstanbul CAFERO ĞLU, Ahmet; (1971); “ Türkçede”v” Morfemi”, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul CAFERO ĞLU, Ahmet; (1995); ” Anadolu A ğızlarında Metathese Geli şmesi”, TDAY Belleten , İstanbul

331

CAFERO ĞLU Ahmet; (1995); Anadolu İlleri A ğızlarından Derlemeler-Van, Bitlis, Karaköse, Eski şehir, Bolu ve Zonguldak İlleri-, TDK Yay.Ankara ÇA ĞLAYAN, Aziz;(1967), Adıyaman Tarihi , Deniz Matbaası, Adıyaman DEM İR, Nurettin;(1999); “ Ağız Ara ştırmalarında Derleme Teknikleri ”, Ağız Ara ştırmaları Bilgi Şöleni, TDK (9 Mayıs 1997) Ankara Ekonomik ve Ticari Durum Raporu ;(2005); Adıyaman ERC İLASUN, Ahmet Bican,;(1999); “ Ağız Ara ştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İş aretleri ”, Ağız Ara ştırmaları Bilgi Şöleni, TDK (9 Mayıs1997) Ankara EREN, Hasan;(1960); “ Türkçede –mm>-mb Dıssımılatıon’u ”, TDK Ankara EREN, Hasan; (1995); “Türk Dillerinde Metathese”, Türk Dili Ara ştırmaları , Ankara EREN, Emin; (1997); Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri A ğızları , TDK Yay. Ankara ERG İN, Muharrem;(1993); Türk Dil Bilgisi , Bayrak Yay.Ankara ERTEN, Münir; (1994); Diyarbakır A ğzı, TDK Yay.Ankara

GEMALMAZ, Efrasiyap; (1999); Ağız Bilimi Ara ştırmaları Üzerine Genellemeler, Ağız Ara ştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997) , TDK. Yay. Ankara s.4-13 GENCAN, Tahir Nejat; (2001); Dilbilgisi, Ayraç Yayınevi, Ankara GÜLENSOY, Tuncer; (1979); “ Türk Fonetik Transkripsiyonu Üzerine ”, Türkoloji Dergisi GÜLENSOY, Tuncer;(1993); Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu Üzerinde Dü şünceler, Ankara GÜLENSOY, Tuncer; (1998); Kütahya ve Yöresi A ğızları , TDK Yay.Ankara GÜLENSOY Tuncer – ALKAYA Ercan;(2003); Türkiye Türkçesi A ğızları Bibliyografyası , Akça ğ Yayınevi, Ankara GÜLSEV İN, Gürer;(2002); Uşak İli A ğızları , TDK Yay. Ankara GÖKDEN İZ, Ömer Faruk; (2006); 262 Numaralı Hısn-ı Mansur (Adıyaman) Kadı Sicilinin Transkripsyonu ve De ğerlendirilmesi , Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmara ş

332

HAFIZ, Nimetullah; (1985), “Kosova Türk A ğızlarında “k>ç” ve “g>c Ünsüz De ğişmeleri” , Be şinci Milletler Arası Türkoloji kongresi TD (23-28 Eylül1985) İstanbul HENG İRMEN, Mehmet; (1998); Türkçe Dilbilgisi, Engin Matbaası, Ankara

İLHAN, Nadir; (2005); “ Türkçede Olumsuzluk” , Karaman Dil Kültür ve Sanat Dergisi , TBMM Basımevi, Ankara s.271-279 İLHAN, Nadir- YAVUZ, Serdar (2006); “ Karakeçililer ve Karakeçili A ğzında İkincil Uzun Ünlüler”, Do ğu Anadolu Bölgesi Ara ştırmaları, Elazı ğ İzol Derne ği Dergisi ;(2007); Karde şler Ofset, Adıyaman

KAFESO ĞLU, İbrahim; (1998); Türk Milli Kültürü , Ötüken Yay. İstanbul

KARAHAN, Leyla; (1996); Anadolu A ğızlarının Sınıflandırılması , TDK. Yay. Ankara KARAHAN, Leyla;(1999); Türkçede Söz Dizimi -Cümle Tahlilleri -, Akça ğ, Ankara KARASOY, Yakup-ORHAN, Yavuz-Ahmet ,KAYASANDIK-Bekir, DİREKÇ İ;(2001); Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri , Konya KORKMAZ, Zeynep ;(1960); “ Türk Dilinde +çe eki ve Bu Ekle Yapılan İsim Te şkilleri Üzerine Bir Deneme ”, DTCF, Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1960); “Türkçede –acak/-ecek Gelecek Zaman (Futurum) Ekinin Yapısı Üzerine ”, DTCF, Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1962), “ uçun, üçün, için, vb. Çekim Edatlarının Yapısı Üzerine ”, TTK, Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1971), “ Eski Anadolu Türkçesinde Asli Ünlü ( Vocal) Uzunlukları ”, DTCF, Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1971); “ Anadolu A ğızlarını Etnik Yapı ile İli şkisi Sorunu” TDAY , Ankara KORKMAZ, Zeynep,(1992); Gramer Terimleri Sözlü ğü,TDK Yay.Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1994); Nev şehir ve Yöresi A ğızları Ses Bilgisi (Fonetik ),TDK. Yay. Ankara KORKMAZ, Zeynep;(1995); “Batı Anadolu A ğızlarında Asli Vokal Uzunlukları Hakkında”, Türk Dili Ara ştırmaları, Ankara

333

KORKMAZ Zeynep;(2003); Türkiye Türkçesi Grameri , TDK Yay.Ankara KÖ ŞKER, Ziya;(1999); Suya Batan Güne ş, Mat. Yapım. Adıyaman KÜRKÇÜ, Ahmet Edip;(1991); Urfa A ğzı, TDK Yay . Ankara NAK İPO ĞLU, Sadi;(2001); Adıyaman Yöresi ve A ğızları , Hamle Gazete ve Matbaacılık, Ni ğde ORHONLU, Cengiz;(1987; Osmanlı İmparatorlu ğu’nda A şiretlerin İskanı , Eren Yay. İstanbul ÖZÇEL İK, Sadettin;(1997); Urfa Merkez A ğzı, TDK Yay. Ankara SA ĞIR, Mukim;(1995); Erzincan Yöresi ve A ğızları , TTK Yay. Ankara SA ĞIR, Mukim; (1999); “ Ağız Çalı şmalarında Çeviriyazı”, Ağız Ara ştırmaları Bilgi Şöleni, TDK (9 Mayıs1997 ) Ankara SUCU, Mustafa;(1985); Adıyaman İli ve İlçeleri, Bugün Ajans Basım, Adana SÜMER, Faruk; (1999); O ğuzlar ( Türkmenler) , TDAY, İstanbul TA ŞDEM İR, Mehmet;(1999); 16.yy.da Adıyaman ( Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger ve Kahta) Sosyal ve İktisadi Tarihi , TTK, Ankara

TİMURTA Ş, Faruk K.; (1981); Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul Üni. Edb. Fak. Yay, İstanbul TOPARLI, Recep-Turan, KARATA Ş-Hanifi, VURAL;(1994); Türk Dili , Seyran Yay.,Sivas TOPDEM İR, Ramazan; (1996); Adıyaman Yöresinin Atasözleri ve Deyimleri , Özdal Ofset, Adıyaman TURAN, Osman;(2001); Do ğu Anadolu Türk Devletleri , Bo ğaziçi Yay. İstanbul ÜSTÜNER, Ahat;(2000); Anadolu A ğızlarında Sıfat-Fiil Ekleri ,TDK Yay.Ankara YA ĞIMLI, Akil; (2000); Adıyaman A ğzı ve Kültürü , Özgül Ofset, Adıyaman

334

İNTERNET ADRESLER İ http://www. angelfire.com/ tn3/ tahir/ trk26b.hml http:// www.muhsinbozkurt.net/ turkiyegerçegi/ O ğuzHan.htm http:// www.kenthaber.com/IIDetay.aspx?/D=3 http:// www.sosyalbilimler.org./default.asp?inc=makale&id=22 http:// www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi2/makale/akar.pdf http:// www.turkishsutudies.net/dergi/cilt1/sayı3/güne şerdem.pdf http:/ www.turkoloji.cu.edu.tr/Dilbilim/Muharrem ocalana ğızbili şim.pdf http:/ www.kutuphane.ksu.edu.tr/e-tez/sbeT00547/Omer Faru Gokdeniz tez.pdf http:/ www.zeykoyu.com./zeydili http:/ www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/62pdf http:/ www.gergerim.com http:/ www.kahtanet.com http:/ www.kenthaber.com Ahmet BURAN “ Ça ğda ş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi A ğızlarında İkincil Uzun Ünlüler” http://turkoloıi.cu.edu.tr/CAGDAS%20LEHCELERI/ahmer_buran_turk_yazi_dilleri_uzunluklar http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayipdf/akcatasahmet/ http://turkoloji.cu.edu.tr/D İLB İLİM/tekin_01.pdf .

335

ÖZ GEÇM İŞ

1979 yılında Adıyaman’da do ğmuşum. İlk ve orta ö ğrenimimi Adıyaman’da tamamladım. 1996 yılında Ni ğde Üniversitesi E ğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenli ği bölümünü kazandım. 2000 yılında mezun oldum. Aynı yıl Adıyaman Menderes İlkö ğretim Okulunda göreve ba şladım. 2005 yılında Fırat Üniversitesi’nin açmı ş oldu ğu yüksek lisans sınavını kazanarak e ğitimime burada devam ettim. Halen Adıyaman Menderes İlkö ğretim Okulunda Türkçe ö ğretmeni olarak görevimi sürdürmekteyim.