De Reliekhouder Van De Sluier Van Sint Aldegonde, Elegantie in Het Chapitre Des Dames Nobles De Maubeuge, 1469
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Scriptie MA Kunst- en Cultuurwetenschappen Universiteit van Amsterdam Kunstgeschiedenis april 2018 De reliekhouder van de sluier van Sint Aldegonde, elegantie in het Chapitre des Dames Nobles de Maubeuge, 1469 Mevrouw M. Doets BA (Nanne); student 10287906 Begeleider: Prof. dr. H.T. van der Velden Inhoud Inleiding ............................................................................................................................ 4 De reliekhouder van de sluier van Sint Aldegonde ...................................................... 4 Aanleiding voor dit onderzoek ..................................................................................... 5 Hagiografie ....................................................................................................................... 8 Middeleeuwse Vitae en latere levensbeschrijvingen van Aldegonde ........................... 8 Wie is de heilige Aldegonde ......................................................................................... 9 De Vita Prima Aldegundis .......................................................................................... 11 Latere vitae met toegevoegde legenden ...................................................................... 17 Chapitre des Dames nobles de Sainte Aldegonde de Maubeuge .................................... 20 De ontstaansgeschiedenis ........................................................................................... 20 De kloosterregel .......................................................................................................... 21 De inkomsten van het kapittel .................................................................................... 24 Bouwgeschiedenis ...................................................................................................... 27 Relikwieën in het bezit van het Chapitre van St. Aldegonde ......................................... 30 De collectie van relikwieën ......................................................................................... 30 Het authenticiteitbewijs bij relikwieën ....................................................................... 34 De wijding van de sluierreliekhouder van Aldegonde ................................................ 40 De Reliekhouder van de sluier van St. Aldegonde van Maubeuge ................................ 45 Het pronkstuk uit de schatkamer van Maubeuge ........................................................ 45 Het werk van de goudsmid ......................................................................................... 50 De bewaarplaats en het gebruik van de sluierreliekhouder ........................................ 54 De betekenis van de reliekhouder ................................................................................... 57 Iconografie .................................................................................................................. 57 Interpretatie ................................................................................................................. 61 Conclusie ........................................................................................................................ 64 2 Literatuur ........................................................................................................................ 66 Bronnen ....................................................................................................................... 66 Secundaire literatuur ................................................................................................... 67 Afbeeldingen ............................................................................................................... 72 Platen .............................................................................................................................. 74 3 Inleiding De reliekhouder van de sluier van Sint Aldegonde De vier belangrijkste schatten van het voormalige kapittel van Sint Aldegonde in Maubeuge in Henegouwen zijn de botten van de heilige in een moderne zilveren kist, de abdisstaf en een mantel die van Aldegonde zouden zijn geweest en ten slotte haar sluier in een vijftiende-eeuwse reliekhouder. Aldegonde van Maubeuge (ca. 630-684) is een jongedame uit de Merovingische tijd, die door haar deugdzame leven, waarin zij zich geheel aan Christus heeft gewijd, als heilige wordt vereerd. De sluierreliekhouder is onbetwist het pronkstuk van de collectie.1 Deze kleine verzameling is een weerslag van het zeer rijke leven in het seculiere vrouwenkapittel dat heeft bestaan van de zevende tot het einde van de achttiende eeuw. Maubeuge ligt in Frankrijk, departement Nord, Hauts-de France, circa 90 kilometer ten zuidwesten van Brussel. Overigens werd het pas Frans door de Vrede van Nijmegen in 1678; daarvoor behoorde Maubeuge bij de Nederlanden. De hier voorliggende studie focust op de reliekschrijn van de sluier van Sint Aldegonde (afb. 1), die op de historische monumentenlijst werd geplaatst op 15 april 1896 (Classé à l'Inventaire des monuments historiques CIMH). De sluierreliekhouder behoort daardoor bij het nationale erfgoed van Frankrijk. Het object is tijdelijk in depot geplaatst in het Musée Matisse du Cateau-Cambrésis en wordt niet tentoongesteld. Het is een verfijnd werk dat twee engelen voorstelt die een kristallen cilinder met de sluier van Aldegonde dragen. De cilinder waarin de sluier zich bevindt, laat zich niet meer openen, zodat het vermoeden bestaat dat het in de negentiende eeuw werd dichtgelast.2 Volgens een ingesloten stuk perkament zou deze schrijn gewijd zijn tijdens de translatie van de sluier in juni 1469.3 Dit werk van de goudsmid is slechts summier besproken in 1 De woorden reliek en relikwie worden in deze tekst afwisselend gebruikt, zonder onderscheid in betekenis. In samenstellingen heeft de korte vorm reliek steeds de voorkeur. Definitie: Relikwieën of relieken, Lat. reliquiae, zijn overblijfselen of vermeende overblijfselen van lichamen van heiligen of van voorwerpen die door heiligen zijn gebruikt of aangeraakt, waaraan wonderlijke krachten worden toegekend. 2 La Voix du Nord: 09/12/2015: 'Le reliquaire contenant le voile et un authentique (sorte d’acte manuscrit réalisé à chaque ouverture et fermeture du reliquaire), a lui aussi donné bien du fil à retordre aux scientifiques. Si les espèces de vis du socle n’ont pas fait de résistance outre mesure, il en allait d’une autre paire de manches pour l’ouverture du tube de verre contenant le voile. Impossible de défaire le mécanisme de fermeture. Soudé ? « Il va falloir demander au monument historique pour pratiquer des examens plus complets », se résout-on, avant de refixer le reliquaire à l’identique.' 3 Cartier, Nicole. Reflets d'un trésor dispersé. Le trésor du chapitre de Sainte-Aldegonde de Maubeuge 1484-1693. Druk. Gent: Éditions Snoeck, 2015. p. 54. 4 de literatuur, waarin bovendien fouten lange tijd worden herhaald door opeenvolgende auteurs. Omdat de informatie over de reliekschrijn van de sluier van Sint Aldegonde van 1469 beperkt is, stel ik mij ten doel om zoveel mogelijk kennis hierover te verzamelen en te ordenen. Wie is de heilige Aldegonde en waar wordt zij vereerd? Voor wie is het goudsmeedwerk gemaakt en waar? Hoe verhoudt het object zich tot andere reliekhouders? Wat is de context en de gang van zaken bij de inwijding van de schrijn geweest? Daarnaast kijk ik naar de functionaliteit van reliekhouders in het algemeen en het gebruik van deze in het bijzonder. Aanleiding voor dit onderzoek Een tweedaags symposium over kanunniken en kanunnikessen, georganiseerd door de stad Maubeuge, heeft in juni 2015 de kennis bij elkaar gebracht over het Christelijke samenleven in seculiere kapittels van de elfde tot de achttiende eeuw. De aanleiding voor het symposium was de herontdekking en de publicatie van twee historische inventarissen van de schatkamer van het Kapittel van Sint Aldegonde in Maubeuge door Nicole Cartier, een zelfstandige onderzoeker.4 Deze documenten waren bedoeld voor gebruik ten behoeve van het beheer van de schatten van het kapittel.5 Een congresbundel van het symposium is nog niet verschenen, maar wel is in december van hetzelfde jaar het Projet Sainte Aldegonde gestart. Het doel van dit project is de bestudering van verschillende objecten uit de schatkamer van het historische 'illustere en edele kapittel van Sint Aldegonde'. Tot voor kort kwam de wetenschappelijke belangstelling voor relikwieën vooral uit de religieuze hoek, maar nu ontstaat er steeds meer aandacht vanuit historische, kunsthistorische, archeologische en technisch wetenschappelijke invalshoeken. Het wachten is nog op de publicatie van de onderzoeksresultaten van dit Projet Sainte Aldegonde, die voorzien is bij l'Université d'Artois en l'Institut d'Études de Faits Religieux (IEFR). De uitgave van Cartier behandelt twee inventarissen van de schatkamer van het kapittel van Sint Aldegonde in Maubeuge die tussen de vijftiende en het einde van de zeventiende eeuw zijn geschreven. Dit werpt licht op een verzameling, waarvoor in de kunstgeschiedenis tot heden niet veel belangstelling heeft bestaan. De titel Reflets d'un trésor dispersé. Le trésor du chapitre de Sainte-Aldegonde de Maubeuge 1482-1693, 4 Persbericht. Web. 25 april 2018. https://media.cathocambrai.com/686309.pdf 5 Cartier 2015 : 53 5 ofwel 'een reflectie van een verspreide schat', wijst op het verloren gaan of verspreid raken van veel kerkschatten door de eeuwen heen. Omdat slechts een klein percentage van het goudsmeedwerk uit de middeleeuwen nu nog te aanschouwen