F.YU.YUSUPOV

DOI: 10.26907/2311-2042-2019-13-2-160-168

REVIEW OF ERZHAN ALKAYA AND ZOYA KİRİLLOVA’S MONOGRAPH “KREŞİN TATAR TÜRKÇESİ (DİL. TARİH. KÜLTÜR). – İSTANBUL: KESİT YAYINLARI, 2018. – 670 p.”

Ferit Yusupovich Yusupov, Centre for the Development of Traditional Culture Ministry of Culture of the Republic of , 66/33 Pushkin Str., , 420015, Russian Federation, [email protected].

The monograph under review is called “Kreşin Tatar Türkçesi (Dil. Tarih. Kültür)”. – Istanbul: Kesit yayınları, 2018. – 670 p. (“Baptized (Language. History. Culture”) – Istanbul: Kesit Pub- lishing house, 2018. – 670 p.). It was published in Istanbul in Kesit Yayınları publishing house. One of its authors, Professor, Head of the Department of Modern and Literature at the University of Firat (Turkey, Elazig) Erzhan Alkaya, is known throughout the Turkic world and the general scientific community of Tatarstan for his works on the and Tatar dialectology. The other author is Zoya Kirillova - Associate Professor in the Department of General Linguistics and at Kazan (Volga region) Federal University. The problems of language and history of Kryashens are investigated in this book, based on rich scientific and factual material. Special attention is paid to the complicated history of the Kryashens, and the formation of ethnic and religious groups of the Tatar nation. Quite clearly the book describes the activities of the baptized Tatar community. The demographic data is presented in the historical context. The article analyzes the dialects of ethno- graphic groups common in the neighboring national republics and regions, bordering the Republic of Tatarstan. When describing territorial dialects, the authors use the systemic-synchronous method, which allows them to show their current state and functionality. Each chapter of the book has reason- able arguments and conclusions. The Appendix contains rich linguistic material, samples of folk culture, ethnographic studies, nu- merous photographs, which make it possible to realize the spiritual and material culture of the bap- tized Tatars.

Key words: Tatars, Kryashens, baptized Tatars, ethnic groups of the baptized Tatars, dialects of the baptized Tatars, history of the baptized Tatars.

Erzhan Alkaya was born in 1973 in Elazig, primary, secondary schools, and Lyceum, in 1990 the Eastern part of Turkey. After graduating from he entered the Department of the Turkish language

160 TATARICA: REVIEWS and literature of Firat University. In 1994– 1996 he with neighboring nations, as well as increased in taught the Turkish language at a school in the number at the expense of other peoples who inhab- Nydinsky region. In 1996, he defended his thesis ited their state. The ancient , who are con- on “Şeyyad Isa, Ahvâl-i Kıyâmet (Metin-Inceleme- sidered to be the ancestors of the Tatars, living in Indeks)” under the guidance of the famous Turkish the North Caucasus on the shores of the Caspian linguist, Professor Ahmet Buran. In 2002, he de- sea, did not achieve their dreams of freedom and fended the thesis on “Kuzey Türk Grubu well-being after they had left the Khazar Kaganate. Lehçelerinde Edatlar / Auxiliary vocabulary The could not forgive the Bulgars their groups in the Northern group of the Turkish lan- move. They were considered to be the destroyers guages”, in 2014, the doctoral thesis on “The of the khanate, and had to be returned. In a short Mishar Tatar Turkish language” followed. Since time of independent life the Bulgars became one of 2004, his scientific activity was connected with the leading nations in the Eurasian space. During Firat University, where he first worked as an As- the 10th anniversary celebrations of the Ancient sistant Professor, then an Associate Professor. Bulgarian state the Khazars poisoned Kubrat Khan. Since 2015, Erzhan Alkaya has been a Professor Rich people who did not want to return to the and the Head of the Department of Modern Turkic Khazar khanate were kidnapped with their people Languages and Literature of Firat University. and cattle. Tired of these misfortunes the Bulgars Erzhan Alkaya is the author of 12 books and nu- left the warm steppes, in which they had lived for merous articles, he devoted his research work to centuries, and moved North along the Volga river. modern Turkic languages, especially the The beautiful nature of the Volga region was very languages. Tatar readers are well acquainted with favorable for the Bulgars who were engaged in his books “Groups of Auxiliary Words in Northern farming. Turkic Languages” (Elazig, 2007), “Tatar Turkish The Bulgars who arrived in the basin of the Language of Siberia” (Ankara, 2008), published in Middle Volga and Lower Kama quickly found a 2008 in Turkish publishing house of Turkish Stud- common language with the ancient ancestors of the ies, “The Tatar Language of Mishars” (Turkey), modern Finno-Ugric peoples who inhabited those published in 2014 in Istanbul by Kesit publishing lands at that time. There are no known cases of house. conflicts and wars between the Volga Bulgars and Zoya Kirillova was born in 1974 in Tatarstan. the local peoples of the region in the history. It After successful graduation from high school she should be assumed that the Volga Bulgars, who entered the Faculty of Tatar Philology, History and had a high cultural and economic level, exerted a Oriental Languages of Kazan State University. In strong influence on the local people. During the 1996, she started working at Kazan State Universi- Golden Horde and then the Kazan khanate, most of ty in the Department of Tatar as a Foreign Lan- the local peoples merged with the Bulgar-Tatars guage. In 1996–1997, she taught Tatar at the De- who had moved to the territory of these regions. In partment of Altai Languages at the University of 922, a part of them adopted Islam denying their Szeged in Hungary, in 1997 - at the Free Universi- pagan heritage. ty of Berlin. In 2000, she completed her postgradu- When it comes to the fact that the Volga ate course at Kazan University and defended her Bulgars accepted Islam, one might think that all thesis. Zoya Kirillova is a Tatar of Kryashen na- the peoples, living in , simultane- tionality - the author of two monographs on the Ta- ously became Muslims. Only after many centuries tar language, ten textbooks, more than 150 scien- it became clear that it was not so. Let us remember tific articles. Now Zoya Kirillova is an Associate the Chuvash, who formed a significant part of the Professor in the Department of General Linguistics Volga Bulgaria population. Where were they when and Turkology of Kazan (Volga region) Federal everyone else accepted Islam? It means such University. groups were not only among the Chuvash. How Kryashen Tatars. Who are they? could the Turkic-speaking peoples, the Kryashen The complexity of the dialect and speech sys- Tatars in the future, preserve their “religion” for 5- tems of the language proves, first of all, that vari- 6 centuries? To answer these questions it is neces- ous ethnic groups took part in the formation of the sary to be well aware of the Kryashen Tatars’ nation speaking this language, or for many years ethnogenesis. The authors of the estimated mono- they were under its strong influence. A classic ex- graph offer the reader three versions, trying to ex- ample of this is the Tatar language. Since ancient plain the origin of the Kryashens. According to the times, the Tatars exchanged traditions and customs first version, the Kryashen Tatars are the ancestors

161 F.YU.YUSUPOV of the Tatars who had become Muslims before Ka- kryashensky dialect; 4) the Nagaibaksky zan was conquered. In this case we should not for- Kryashens (or Nagaybaksky) and Nagaybaksky get that most of those Muslims eventually returned kryashensky dialect; 5) the Kryashens of to their religion after the religious Amnesty of the Nizhnekamsk and Nizhnekamsk kryashensky dia- Empress. According to the second version, the lect. The status of the last group of the Kryashen Kryashens are the grandchildren of the Bulgars dialects is quite controversial, its formation as an who did not accept Islam in the 4th-14th centuries, independent dialect is not fully confirmed. as well as the who profess Christianity. Un- We will not discuss independent dialects here fortunately, there is no evidence substantiating the- but study the language areal covering a rather large se facts in historical documents. According to the region. Dialectological atlas materials do not indi- third version, the baptized Tatars are the Christian cate that there are isoglosses or groups of isogloss- Tatars, who appeared during the russification and es very different from each other in this region. christianization of Muslims, as well as all the peo- The isoglosses, given in the Atlas, are not opposed ples of the Volga region. To confirm this hypothe- to other Kryashen dialects, but are their continua- sis, it is worth noting that part of the Kryashen Ta- tion. Dialectology and materials of linguistic geog- tars was once Finno-Ugric tribal peoples, who raphy show that the Kryashen dialects are general- eventually lost their language while living among ly unambiguous. Therefore, we can say that only the Bulgarian and Kazan Tatars. Researchers, the dialect of the Chistopol Kryashens possesses studying the Kryashen dialects, explain some fea- features peculiar to the Mishar dialect of the Tatar tures in their speech as a Finno-Ugric substrate. language. For example, Turkic languages are not character- It should be noted that a wealth of scientific re- ized by a labial sound [a]. This feature is inherent search has been conducted on the dialects of the only in the Tatar and Uzbek languages. It entered Kryashen Tatars. Special attention in this area the Uzbek language under the strong influence of should be paid to the works of our respected men- the Persian language, and in Tatar it remained as a tor – Naziya Burkhanova. In the course of studying Finno-Ugric substrate. In the development of the the Tatar dialects spread beyond Kazan, she accu- Tatar language this phenomenon first appeared in mulated rich material about the dialects of the the Near Kazan dialect, on which the Tatar literary Kryashen Tatars and proposed the principles of language is based. Since ancient times it has been grouping these dialects, based on phonetic and adopted as a literary language in the region of grammatical features. Flera Bayazitova was the Finno-Ugric tribes’ compact residence. These and first to study the dialects of Kryashen Tatars in the other similar features indicate that some Kryashen lower basin of the Kama River by using the meth- groups possess Finno-Ugric origins. On the contra- od of linguistic geography. She created a linguistic ry, the pronunciation of the sound [a] with a dis- Atlas of the region. In 1986, as a result of lengthy tinctive shade in comparison with other vowels research, she published a monograph “Dialects of clearly indicates that the Kryashen Tatars were in the Tatars-Kryashens in Comparative Coverage” close contact ancient Turkic languages. The au- and numerous articles on the spiritual and material thors of the monograph under review associate var- culture of the Kryashens-Tatars in Moscow pub- ious pronunciation variants of some sounds in the lishing house “Nauka”. F. Yu. Yusupov, studying Kryashen dialects with the processes mentioned the dialect of the Nagaibak Tatars, common in the above. This confirms that non- also Chelyabinsk region of in comparison with participated in the formation of the Kryashen Ta- the dialects of the southern Urals and the Urals, tars. prepared a linguistic Atlas of the region and pub- The main part of the monograph is devoted to lished articles on the dialects of the Nagaibak Ta- the scientific description of the Kryashen Tatar tars. The monograph of Erzhan Alkaya and Zoya dialects. We can say it is excellently performed. Kirillova on the Kryashen Tatars is based on the The authors, like the authors of the previous works, above mentioned material, in addition, the authors believe that the Kryashen Tatars have the follow- enriched these studies with their personal observa- ing groups and dialects. Most of them are spread tions and original thoughts. on the territory of the Republic of Tatarstan: 1) the The monograph describes in detail the phonetic Near Kazan Kryashens and Zakashansky system of the Kryashen Tatars’ dialects. While kryashenskiy dialect; 2) the mountain Kryashens covering the linguistic aspects of the dialects, the and mountain kryashenskiy dialect; 3) the authors turn to the methods, used in the study of Kryashens of Chistopol and Chistopolsky languages that do not have written sources. There-

162 TATARICA: REVIEWS fore, the students can clearly see the dialects of the important condition for the confrontation of sys- Kryashen Tatars as a full-fledged system. As a re- tems is that it is intended for all tiers of the lan- sult, the structure of the dialects resembles the guage (the system of sounds, systemic sound structure of academic grammars. Of special im- shifts, grammatical structure, oppositions in certain portance in this сhapter is the description of the di- groups of vocabulary...). In the case of non-system alectal system of sounds closely connected with nature of these contradictions, these phenomena the ancient Turkic language. This historical- should be considered only as features related to the comparative approach, unfortunately, has remained geographical or economic specifics of the region, one of the weakest sides of Tatar dialectology to or as personal features of individuals, rare archa- the present day. The other achievement of the isms or neologisms invented by famous people. If monograph is the section on the Kryashen dialects’ the differences, observed in the dialect, do not ex- word formation. This area is not found in Tatar ceed 40% in relation to the reference language, dialectology either. Unfortunately, Tatar dialectol- these differences are characteristic of the dialect or ogists in general have failed to single out the mod- patois. With the volume of such phenomena up to els of word formation in the dialects. The descrip- 50–70%, this language should be considered as a tion of word groups in the Kryashen dialects is “brother - language” (language of the same origin) given in terms of grammatical meanings + gram- in relation to the linguistic standard with which it matical forms accepted in linguistics. This certifies is compared. With territorial differences of 70% or to a profound academic education of the authors. more, it is perceived as the language of another The authors of the monographs using their per- system. The common elements in the Kryashen Ta- sonal materials and the works published earlier tars’ dialects, when compared to other dialects of have come to the conclusion that the Kryashen Ta- the Tatar language and in relation to the literary tars’ dialects are very close to each other and have language, constitute more than 90%. much in common with other dialects of the Tatar By researching the hypothesis of the Tatars- language according to the key indicators. On the Kryashens’ origin from a scientific point of view, basis of rich linguistic material, collected on terri- by comparing their lives with other groups of the torial dialects, the authors come to the conclusion Tatar people, by using historical-comparative and that these dialects do not possess the status of an systemic-synchronous methods in studying their independent language. Their features, distinctive dialects, the authors have come to the conclusion from the Tatar literary language, should be evalu- that the Kryashen Tatars are a religious distinctive ated only as territorial features of different groups. group of the Tatar people. From the dialectal point These opinions of our scientists coincide with the of view they can be divided into the Kazan (Mid- opinion of experts in the field of general linguistics dle) and Mishar dialects. The scientific monograph and sociolinguistics. In their opinion, not every of Erzhan Alkaya and Zoya Kirillova “Kreşin Ta- language can have its own system of dialects. In tar Türkçesi (Dil. Tarih. Kültür)”. - Istanbul: Kesit order to determine the system of dialects or dia- yayınlari, 2018) - should be regarded as an out- lects of a particular language, it is necessary to de- standing achievement of Turkic and Tatar linguis- termine the features of the distribution area of the tics. Based on new research methods and with its language in relation to the tiers of the language. If in-depth analysis of linguistic materials, it will these features are systematically opposed to the di- serve as an example for studying languages of dif- alects of residents from other regions, they are re- ferent systems. garded as independent dialects of this language. An ______

163 F.YU.YUSUPOV

ERCAN ALKAYA, ZOYA KİRİLLOVA «KREŞİN TATAR TÜRKÇESİ (DİL. TARİH. KÜLTÜR) » (İSTANBUL: KESİT YAYINLARI, 2018. 670 s.) МОНОГРАФИЯСЕНӘ БӘЯЛӘМӘ

Ферит Йосыф улы Йосыпов, Республика традицион мәдәниятне үстерү үзәге, 420015, Россия, Казан ш., Пушкин ур., 66/33 нче йорт, [email protected].

Бәяләмәдә төрки дөньяга һәм Татарстан фәнни җәмәгатьчелегенә татар теле, аның диалектлары, этник төркемнәре буенча үзенең бай һәм тирән мәгълүмати монографияләре белән яхшы таныш булган Фырат (Төркия) университеты профессоры, хәзерге төрки телләр һәм әдәбиятлары бүлеге мөдире Әрҗан Алкая һәм Казан (Идел буе) федераль университетының гомуми тел белеме һәм тюркология кафедрасы доценты Зоя Кириллова авторлыгында 2018 елда Истанбул шәһәренең Кәсит нәшриятында басылып чыккан «Керәшен татарлары (Тел. Тарих. Мәдәният)» дигән монографиясенә тирән анализ ясала. Ф. Йосыпов монография авторларының, «керәшен проблемасы»н чишкәндә, комплекслы алымнар кулланып, тирән һәм исбатланган дәлилләргә килүләре турында яза. Китапта керәшен татарларының тарихы, керәшен җәмәгатьчелегенең узганы һәм хәзерге чорлардагы эшчәнлеге, яшәгән җирләре, керәшен татарларының төрле чорлардагы сан исәбе, аларның атаклы кешеләре һәм бигрәк тә керәшен татарларының сөйләшләре турында бай мәгълүмат бирелә. Әйтергә кирәк, авторлар, тикшерү барышында системалы-синхрон метод куллану бәрабәренә исбатланган фикерләре аркылы, дөрес нәтиҗәләргә килгәннәр. Хезмәтне бәяләү дәвамында авторларның тагын бер уңышлы алымнарын билгеләми булмый. Алар фикерләрен дәлилләү фактлары буларак, керәшен татарлары сөйләшләреннән алынган текстларны, халык әдәбияты үрнәкләрен, этнографик этюдларны, фоторәсемнәрне дә киң кулланганнар һәм шулар хисабына китапның фәнни һәм мәгълүмати кыйммәтен тагын да арттыруга ирешкәннәр. Шуны да ассызыкларга кирәк: ошбу китап гомуми тюркология, татарика фәннәрен үстерүгә зур өлеш кертүче хезмәт буларак бәяләнергә лаеклы.

Төп төшенчәләр: татарлар, керәшен татарлары, керәшен татарларының этнографик төркемнәре, керәшен татарлары сөйләшләре, керәшен татарлары тарихы.

Әрҗан Алкая 1973 елда Төркиянең телләргә, аеруча кыпчак телләренә багышлаган көнчыгыш тарафында урнашкан Элазыг Әрҗан Алкая – 12 китап һәм күп санлы шәһәрендә туган. Анда башлангыч, урта мәктәп мәкаләләр авторы. Татар укучысы аның һәм лицейны тәмамлап, 1990 елда Фырат «Төньяк төрки телләрдә ярдәмче сүз университетының төрек теле, әдәбияты төркемнәре» (Элазыг, 2007), 2008 елда бүлегенә укырга керә. 1994–1996 елларда Төркиянең Тurkish Studies нәшриятында Нигдә өлкәсендә мәктәптә төрек теле укыта. (Әнкара, 2008) басылып чыккан «Сибирия 1996 елда атаклы төрек теле белгече профессор татар төрекчәсе», 2014 елда Истанбулда Кesit Әхмәт Буран җитәкчелегендә язылган «Şeyyad нәшриятында дөнья күргән «Татар мишәр İsa, Ahvâl-i Kıyâmet (Metin-İnceleme-İndeks)» төрекчәсе» китаплары аша яхшы белә. исемле диссертациясен, 2002 елда «Kuzey Зоя Кириллова 1974 елда Татарстанда Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar/Төрек туган. Урта мәктәпне уңышлы тәмамлаганнан телләренең төньяк төркемендә ярдәмче сүз соң, Казан дәүләт университетының татар төркемнәре» исемле диссертациясен, 2014 елда филологиясе, тарихы һәм көнчыгыш телләр «Татар мишәр төрекчәсе» дигән темага факультетына укырга керә. 1996 елда Казан докторлык диссертациясен яклый. 2004 елдан дәүләт университетының татар телен чит тел аның фәнни эшчәнлеге Фырат университеты буларак укыту кафедрасында эшли башлый. белән бәйләнгән, ул анда башта доцент 1996–1997 елларда Венгриянең Сегед ярдәмчесе, аннары доцент вазифаларын университеты Алтай телләре бүлегендә, 1997 башкара. 2015 елдан башлап Әрҗан Алкая – елда Берлинның Азат университетында татар Фырат университетының хәзеpге төрки телләр телен укыта. 2000 елда, Казан һәм әдәбиятлар бүлегенең профессоры һәм университетының аспирантурасын тәмамлап, мөдире. Үзенең фәнни иҗатын хәзерге төрки кандидатлык диссертациясен яклый. Чыгышы

164 TATARICA: REVIEWS

белән керәшен татарларыннан булган Зоя Алтын Урда, соңрак Казан ханлыгы Кириллова – татар теле буенча ике монография, чорларында җирле халыкларның күпчелеге бу 10 дәреслек, 150дән артык фәнни мәкалә якларга күчеп килгән болгар-татарлар арасында авторы. Хәзерге көндә Зоя Кириллова – Казан эреп бетә башлаганнар. Аларның бер өлеше, (Идел буе) федераль университетының гомуми 922 елдан башлап, мәҗүсилектән ислам диненә теле белеме һәм тюркология кафедрасы күчә торганнар. доценты. Идел болгарларының ислам динен кабул Керәшен татарлары. Кемнәр алар? итүләре турында сүз барганда, Идел Телләрнең диалект яки сөйләш системалары Болгарстанында яшәгән барлык халыклар да катлаулы булулары, беренче чиратта, шул бер үк мәлне мөселман булып киткәннәр дип телдә сөйләшүче халыкның формалашуында уйлавыбыз мөмкин. Бу вакыйгаларга күп төрле этник төркемнәр катнашуы яки күп еллар гасырлар үткәннән соң гына моның алай ук буе аларның көчле йогынтысы астында булмаганлыгы ачыклана башлый. Идел булулары турында сөйли. Татар теле моның Болгарстаны халкының шактый зур өлешен классик мисалы булып тора. Тарихның бик тәшкил иткән чувашларны гына искә төшерик. борынгы чоңгылларыннан башлап, татарлар Башкалар ислам динен кабул иткәндә, болар күрше кавемнәр белән тел, гадәт алмашып кына кайда калган соң? Димәк, андый төркемнәр бер яшәмәгәннәр, бәлки, тора-бара, үз дәүләтләре чувашлар гына булмаган. Киләчәктә керәшен эчендә яшәгән башка халыклар исәбенә дә арта татарлары булып формалашачак төрки телле торганнар. Хазар диңгезе буйларында, Төньяк кавемнәр V–VI гасыр дәвамында ничек итеп Кавказ туфракларында яшәгән татарларның үзләренең «диннәрен» саклап кала алганнар бабалары булып саналган борынгы болгарлар, икән? Бу сорауларга җавап бирү өчен, керәшен Хазар Каганатын ташлап чыгып киткәннән соң татарлары этногенезын яхшы итеп күз алдына да, хыялланган иреклекләренә, иминлекләренә китерергә кирәк, әлбәттә. Бәяләнә торган ирешмәгәннәр. Хазарлар болгарларның бу монографиянең авторлары, керәшеннәрнең гамәлләрен һич кенә дә гафу итмәгәннәр. килеп чыгышын аңлатырга омтылып, укучыга Аларны ханлыкны таркатучылар итеп өч версия тәкъдим итәләр. Беренче версия санаганнар, төрле юллар белән болгарларны буенча, керәшен татарлары – Казанны алганчы үзләренең ханлыкларына кире куып кайтарырга ук мөселман булган татарларның варислары. тырышканнар. Кыска гына вакыт мөстәкыйль Ләкин бу очракта әлеге мөселманнарның яшәү шартларында, болгарлар Евразия күпчелек өлеше вакыт үтү белән кире үз киңлекләрендә алдынгы дәүләтләр рәтенә диннәренә кайтулары, Әби патшаның дини чыкканнар Борынгы Болгар дәүләтенең 10 амнистиясе турында да истән чыгарырга еллык юбилей мәҗлесендә хазарлар Кубрат ярамый. Икенче версия буенча, керәшеннәр – ханны агулап үтергәннәр. Хазар ханлыгына IV–VI гасырлардан алып XIV гасырга кадәр кире кайтырга теләмәгән бәкләрне халыклары мөселман булмаган болгарларның, һәм маллары белән урлап киткәннәр. Бу нугайларның христиан динен кабул хәлләрдән гаҗиз булган болгарлар, күп итүчеләрнең оныклары. Кызганычка каршы, бу гасырлар буе гомер кичергән җылы туфраклы хәлләр бернинди тарихи документларда да далаларын ташлап, Идел елгасы буйлап төньяк үзенең чагылышын тапмаган. Өченче версия тарафка күчә башлаганнар. Идел буеның гүзәл буенча, керәшен татарлары мөселман табигате терлекчелек белән шөгыльләнгән татарларны һәм Идел буенда яшәүче барлык болгарлар өчен бик уңай булган. халыкларны да руслаштыру, христианлаштыру Урта Идел, Түбән Кама бассейнына килеп сәясәте барышында дини яктан изоляцияләү урнашкан болгарлар ул вакытларда бу тирәнең нәтиҗәсендә барлыкка килгән христиан динле үз халкы булган хәзерге фин-угыр татарлар дип карала. Керәшен татарларының халыкларының борынгы бабалары белән бик бер өлеше кайчандыр фин-угыр нәселле тиз уртак тел тапканнар. Тарихта Идел халыклар булуы, тора-бара, болгар һәм казан болгарлары һәм шул төбәкнең җирле татарлары арасында үз телләрен югалтып, татар халыклары арасында низаг, сугыш чыгу теленә күчүләре турындагы гипотеза да очраклары билгеле түгел. Мәдәни һәм игътибарга лаек. Керәшен татарлары икътисади яктан югары дәрәҗәдә булган Идел сөйләшләрен өйрәнүчеләр сөйләшләрдә урын болгарларының җирле халыкларга тәэсире алган кайбер үзенчәлекләрне фин-угыр көчле булгандыр дип фараз итәргә кирәк. субстраты буларак аңлатырга тырышалар.

165 F.YU.YUSUPOV

Мәсәлән, төрки телләр өчен иренләштерелгән капма-каршы куелмый, бәлки аларның дәвамы [а] авазы хас түгел. Мондый үзенчәлек бары гына булып тора. Диалектология һәм тик татар һәм үзбәк телләре өчен генә хас. лингвистик география материаллары керәшен Үзбәк телендә ул фарсы теленең көчле сөйләшләренең, нигездә, бер характерда йогынтысы аша кергән, татар телендә исә фин- булганнарын күрсәтә. Бу уңайдан без бары тик угыр телләренең субстраты буларак сакланып чистай керәшеннәре сөйләшендә татар теленең калган. Татар теленең таралыш ареалында бу мишәр диалектына хас билгеләр булуын гына күренеш, беренче буларак, татар әдәби теле әйтеп китә алабыз. нормасына нигез булып торган казан арты Керәшен татарлары сөйләшләре турында сөйләшләрендә, борын-борыннан фин-угыр моңа кадәр дә бай фәнни әдәбият булуы кабиләләре күпләп яшәгән төбәктә барлыкка турында да әйтергә кирәк. Әлеге өлкәдә килеп, тора-бара, әдәби әйтелеш буларак кабул хөрмәтле остазыбыз Наҗия апа Борһанова ителгән. Әлеге һәм шуңа охшаш үзенчәлекләр хезмәтләре аеруча игътибарга лаек. Ул Казан кайбер керәшен төркемнәренең фин-угыр артында таралган татар сөйләшләрен өйрәнү тамырларыннан килүләре турында дәлил булып барышында, керәшен татарлары сөйләшләре торалар. Киресенчә, [а] авазын башка сузык турында да бай материал туплый, керәшен авазлар төсмереннән башка ачык итеп әйтү татар сөйләшләрен фонетик, грамматик үзенчә- керәшен татарларының борынгы төрки тел лекләреннән чыгып төркемләү принципларын белән бик борынгы заманнардан ук килгән тәкъдим итә. Флера Баязитова Кама елгасының бәйләнешләре турында сөйли. Бәяләнә торган түбән бассейнында таралган керәшен татар- монография авторлары да керәшен сөйләш- лары сөйләшләрен, беренче булып, лингвистик ләрендә кайбер авазларның әйтелешендә төрле география методы белән өйрәнә, төбәкнең вариантларының чагылыш табуын югарыда лингвистик атласын төзи, күп еллар буе алып сөйләнгән процессларга бәйләп аңлаталар. Бу барган фәнни эзләнүләренең нәтиҗәсе буларак, күренешләр керәшен татарларның форма- 1986 елда Мәскәүдә «Наука» нәшриятында лашуында төрки булмаган кавемнәрнең дә «Говоры татар-кряшен в сравнительном катнашы булуы турында сөйли. освещении» исемле монографиясен, керәшен Монографиянең төп өлеше керәшен татарларының рухи, материаль мәдәниятенә татарларының сөйләшләрен фәнни тасвирлауга багышланган күп санлы мәкаләләрен бастыра. багышланган. Ул бар яктан да мөкәммәл Ф. Ю. Юсупов, Россиянең Чиләбе өлкәсендә башкарылган дип әйтәсе килә. Авторлар, аларга таралган нагайбәк татарларының сөйләшен кадәр язылган хезмәтләрнең авторлары кебек Көньяк Урал һәм Урал арты сөйләшләренә үк, керәшен татарларының түбәндәге мөнәсәбәттә өйрәнеп, төбәкнең лингвистик төркемнәре һәм сөйләшләре бар дип исәплиләр. атласын әзерли, нагайбәк татарлары сөйләшенә Аларны күбесе Татарстан Республикасы багышланган мәкаләләрен бастырып чыгара. территориясендә таралган: 1) казан арты Әрҗан Алкая һәм Зоя Кириллованың керәшен керәшеннәре һәм казан арты керәшен сөйләше; татарларына багышланган монографиясендә 2) тау ягы керәшеннәре һәм тау ягы керәшен югарыда санап үтелгән материаллар тиешенчә сөйләше; 3) чистай керәшеннәре һәм чистай чагылыш таба, моннан тыш, авторлар әлеге керәшеннәре сөйләше; 4) нагайбәк керәшен проблеманы шәхси күзәтүләре һәм үзенчәлекле татарлары (яки нагайбәкләр) һәм нагайбәк фикерләре белән баетканнар. татарлары сөйләше; 5) түбән кама керәшеннәре Монографиядә керәшен татарлары һәм түбән кама керәшен сөйләшләре. Соңгы сөйләшләренең фонетик системасы гаять төркем керәшен сөйләшләренең статуслары дәрәҗәдә тирән итеп тасвирланган. Китапта шактый бәхәсле, аларның мөстәкыйль cөйләш сөйләшләрнең тел күренешләрен яктыртканда, буларак формалашуы тиешенчә расланып авторлар язмалары булмаган телләрне бетмәгән. Без биредә мөстәкыйль сөйләш өйрәнгәндә кулланыла торган методларга турында түгел, бәлки шактый зур территорияне мөрәҗәгать иткәннәр. Шуңа күрә укучыларның үз эченә алган тел ареалы турында гына сүз күз алдында керәшен татарлары сөйләшләре алып барырга тиешбез. Диалектологик атлас тулы бер система буларак килеп баса. материаллары да бу төбәктә бер-берсеннән нык Нәтиҗәдә сөйләшләрнең төзелеше академик аерылып торган изоглоссалар яки изоглоссалар грамматикалар структурасын хәтерләтә. Бу бәйләме булуын күрсәтми, атласта китерелгән бүлекнең тагын бер уңай ягына аеруча басым изоглоссалар башка керәшен сөйләшләренә ясап узасы килә: биредә сөйләшнең авазлар

166 TATARICA: REVIEWS

системасын тасвирлау борынгы төрки тел авазлар арасындагы системалы үзгәрешләр, белән тыгыз бәйләнештә алып барыла. Бу грамматик төзелеш, сүз байлыгының аерым тарихи-чагыштырма алым, кызганычка каршы, төркемнәрендәге оппозицияләр...) хас булуы татар диалектологиясенең бүгенге көннәргә шарт. Бу капма-каршылыклар системалы кадәр дәвам иткән иң зәгыйфь якларының берсе булмаганда, әлеге күренешләр шушы төбәкнең булып кала бирде. Керәшен сөйләшләренең сүз географик яки экономик хосусиятенә бәйле төзелеше (ясалыш) бүлеген дә монографиянең булган яки аерым шәхесләрнең индивидуаль чираттагы уңышларыннан берсе итеп санарга үзенчәлекләре, сирәк очрый торган архаизмнар кирәк. Бу өлкә дә татар диалектология фәнендә яки билгеле кешеләр тарафыннан уйлап үзенең урынын таба алмады. Кызганыч, татар табылган неологизмнар булып кына саналырга диалектологлары сөйләшләрдәге сүз ясалыш тиешләр. Сөйләштә күзәтелә торган (төзелеш) модельләрен бөтенләй күрмәмешкә аермалыклар эталон телгә карата 40 % тан салыштылар. Керәшен сөйләшләрендәге сүз артмаса, ул аның диалект яки сөйләш ягыннан төркемнәрен тасвирлау тел белеме фәнендә аермалы булуы турында сөйли. Мондый кабул ителгән грамматик мәгънә + грамматик күренешләрнең күләме 50–70 % булганда, әлеге форма берлеге кысаларында алып барыла. Бу тел континуумы чагыштырыла торган тел авторларның тирән академик хәзерлекләре эталонына карата тугандаш тел буларак турында сөйли. каралырга тиеш. Территориаль аермалыклар Монография авторлары үзләреннән алда 70 % яки аннан да артык булганда, ул бөтенләй басылган хезмәтләргә, шәхси материалларына башка система теле булып кабул ителә. таянып, керәшен татарлары сөйләшләренең Керәшен татарлары сөйләшләрен татар теленең бер-берләренә бик якын булулары, төп башка сөйләшләренә, шулай ук әдәби телгә күрсәткечләре ягыннан татар теленең башка мөнәсәбәттә караганда, уртак элементлар сөйләшләре белән зур уртаклык күрсәтүләре 90 % тан артып китә. турындагы нәтиҗәләргә киләләр. Авторлар, Авторлар керәшен татарларының килеп территориаль сөйләшләр буенча тупланган бай чыгышына караган гипотезаларны фәнни яктан лингвистик материалга таянып, әлеге мөмкин кадәр тирәнтен тикшерү, тормыш- сөйләшләр мөстәкыйль тел статусын тәшкил көнкүрешләрен татар халкының башка итмиләр, татар әдәби теленнән аерылып торган төркемнәре белән бәйләнештә, сөйләшләрне күренешләре бары тик төрле төркемнәрнең тарихи-чагыштырмалы, системалы-синхрон территориаль билгеләре буларак кына методлар кулланып алынган нәтиҗәләр бәяләнергә тиеш дигән нәтиҗәгә киләләр. нигезендә керәшен татарларын татар халкының Галимнәребезнең әлеге фикерләре гомуми тел дини яктан гына аермалы бер төркеме, телләре белеме, социолингвистика өлкәләрендә исә нинди чолганышта булуларына карап, казан эшләүче белгечләрнең карашлары белән дә татарлары (урта) һәм мишәр диалектларына туры килә. Аларның фикеренчә, һәр телнең дә караган сөйләшләр булулары турындагы үз диалект системасы булмаска мөмкин. нәтиҗәләргә киләләр. Билгеле бер телнең диалектлар яки сөйләшләр Әрҗан Алкая һәм Зоя Кириллованың системасын ачыклау өчен, беренче чиратта, бу «Kreşin Tatar Türkçesi (Dil. Tarih. Kültür)». – телнең таралыш ареалындагы үзенчәлекләрне İstanbul: Kesit yayınları, 2018) фәнни тел ярусларына мөнәсәбәттә ачыклап чыгарга монографиясе төрки һәм татар теле белеменең кирәк. Әгәр дә бу үзенчәлекләр башка төбәктә зур казанышы буларак бәяләнергә тиеш. Ул, яшәүчеләр сөйләшләренә системалы рәвештә тел материалларын, фәннең яңа алымнарын капма-каршы куелса, бу сөйләшләр әлеге кулланып, тирән анализлау ягыннан, төрле телнең мөстәкыйль сөйләшләре буларак системаларга караган телләр өчен дә үрнәк бәяләнә. Системалы капма-каршылык телнең булып торачак. барлык яруслары өчен дә (авазлар системасы, ______

167 F.YU.YUSUPOV

РЕЦЕНЗИЯ НА МОНОГРАФИЮ ERCAN ALKAYA, ZOYA KİRİLLOVA «KREŞİN TATAR TÜRKÇESİ (DİL. TARİH. KÜLTÜR)» (İSTANBUL: KESİT YAYINLARI, 2018. 670 s.)

Ферит Юсупович Юсупов, Центр развития традиционной культуры Министерства культуры Республики Татарстан, 420015, Россия, Казань, Пушкина, 66/33, [email protected].

В рецензии научному анализу подвергается монография «Кreşin Tatar Türkçesi (Dil. Tarih. Kültür)». – Istanbul: Kesit yayınları, 2018. – 670 s. («Крещеные татары (Язык. История. Культура)». – Стамбул: Изд-во Кесит, 2018. – 670 с.). Авторами монографии являются известный всему тюркскому миру и широкой научной общественности Татарстана своими тру- дами по татарскому языку, татарской диалектологии профессор, заведующий отделением со- временных тюркских языков и литератур Фратского университета (Турция, г. Элязыг) Эржан Алкая и доцент кафедры общего языкознания и тюркологии Казанского (Приволжского) феде- рального университета Зоя Кириллова. В данной книге проблемы языка, истории кряшен исследованы с привлечением богатого научного и фактического материала, большое внимание уделено раскрытию сложной истории формирования этноконфессиональной группы татарской нации – кряшен. В книге достаточно объемно описана деятельность крещено-татарской общественности, в разрезе истории пред- ставлены демографические данные, проанализированы этнографические группы и их говоры, распространенные в соседних национальных республиках и областях, пограничных с Респуб- ликой Татарстан. При описании территориальных говоров авторы применили системно- синхронный метод, который позволил представлять их современное состояние и функциони- рование. Каждая глава книги отличается аргументированностью суждений и выводов. В приложении даны богатый лингвистический материал, образцы народной культуры, этно- графические этюды, многочисленные фотографии, которые дают возможность объемнее пред- ставить духовную и материальную культуру крещеных татар.

Ключевые слова: татары, кряшены, крещеные татары, этнографические группы крещеных татар, говоры крещеных татар, история крещеных татар.

168