Przewodnik Turystyczny Morawica

Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny Projekt: Wydawnictwo Compass Przewodnik Turystyczny Morawica

Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny Zapraszamy do poznania Gminy Morawica

Przed Państwem przewodnik po gminie Morawica. Pokazujemy w nim inne oblicze na- szego małego regionu. Morawica, dotychczas znana Państwu jako lider gospodarczy, ma także drugą twarz - turystyczną. O tym właśnie obliczu niniejsza książka opowiada. O za- bytkach i atrakcjach przyrodniczych, o kulturze, turystyce, a także o ludziach tutaj miesz- kających. Słowem wstępnym przekazujemy Państwu kilka informacji o naszej gminie. Gmina Morawica zajmuje powierzchnię 140 km2, od północy graniczy z miastem Kielce. Takie korzystne położenie wobec miasta wojewódzkiego, tras komunikacyjnych i dobra infrastruktura techniczna oraz promocja gminy przynoszą znakomite efekty w stara- niach o pozyskanie inwestycji krajowych i zagranicznych. Priorytetem dla gminy, obok rozwoju gospodarczego, jest także dalszy rozwój zorga- nizowanego budownictwa mieszkaniowego. Wprowadzono wiele nowych terenów budowlanych, co oznacza, że trwający proces napływu nowych mieszkańców będzie kontynuowany. Od roku 1990 przybyło w gminie ponad 4500 mieszkańców i na koniec października 2012 roku ich liczba wyniosła 14 818 osób. Przyciąga ich tutaj bardzo dobra infrastruktura techniczna i szeroki dostęp do usług oświatowych, sportowych i kulturalnych. Ambitne zadania wymagają wielu środków na ich realizację. Dzięki pozyskaniu funduszy z zewnątrz i wzrostowi liczby mieszkańców budżet gminy wzrósł w ostatnich latach trzykrotnie. Dzięki temu realizujemy zadania, tj. kryta pływalnia w Morawicy, peł- nowymiarowa hala sportowa w Bilczy, zalew retencyjno-rekreacyjny na rzece Morawka i rewitalizacja centrum Morawicy z budową rynku. Niemniej wciąż jeszcze wiele jest u nas cichych, spokojnych miejsc, wiele pięknych, dzie- wiczych krajobrazów i osobliwości przyrodniczych. W gminie Morawica Turysta znajdzie wytchnienie, może zwiedzać, poznawać, odkrywać. Wiodą tędy szlaki piesze, rowerowe i konne. Pewni jesteśmy, że przewodnik niniejszy pozwoli Państwu lepiej poznać naszą gminę. Liczymy, że skorzystacie z zaproszenia i, jeśli jeszcze tego nie uczyniliście, odwie- dzicie Morawicę.

Zapraszamy

Marian Buras Wójt Gminy Morawica

> I. GMINA MORAWICA Przewodnik Turystyczny

Położenie przy tzw. trasie karpackiej. Gmina Morawica położona jest w central- W Morawicy zaczynają się dwie ważne nej części województwa świętokrzyskiego, odnogi trasy krajowej nr 73. To drogi wo- wchodzi w skład powiatu kieleckiego i od jewódzkie: nr 763, mająca 11 km długości północy przylega do stolicy regionu, Kielc. i doprowadzająca przez Brzeziny i Podwo- Sąsiaduje ponadto z następującymi gmi- le do Chęcin (tu połączenie z planowaną nami: od wschodu z Daleszycami i Pierzch- drogą ekspresową S7) oraz nr 766, pro- nicą, od południa z Kijami i Chmielnikiem, wadząca przez Kije (15 km, tu połączenie od zachodu z Sobkowem i Chęcinami, od z drogą krajową nr 78) i Pińczów (26 km) północnego zachodu z Sitkówką-Nowiny. do Węchadłowa. Według regionalizacji fizyczno – geograficz- Sieć głównych dróg uzupełniają liczne po- nej gmina leży w strefie kontaktowej dwóch łączenia niższej rangi, doprowadzające do makroregionów: Wyżyny Kieleckiej i Niecki wszystkich miejscowości gminy. Korzysta Nidziańskiej. W obrębie Wyżyny Kieleckiej z nich rozbudowana komunikacja auto- dodatkowo znajduje się na granicy dwóch busowa i busowa. Wynika ona z sąsiedz- mezoregionów: Gór Świętokrzyskich (z wy- twa Kielc, z którymi istnieją również cztery odrębnionymi na ich terenie Wzgórzami połączenia autobusów komunikacji miej- Chęcińskimi) i Pogórza Szydłowskiego. skiej. Linia nr 2 dojeżdża do Dymin – Granic, nr 27 i nr 29 do Bilczy, a nr 45 do dziewię- Komunikacja samochodowa ciu miejscowości: Bilczy, Piasecznej Górki, Obszar gminy przecina droga krajowa nr 73, Bieleckich Młynów, Morawicy, Woli Mora- mająca 192 km długości i biegnąca przez wickiej, Brudzowa, Radomic I i Radomic II teren województw świętokrzyskiego, ma- oraz Brzezin. łopolskiego i podkarpackiego. Prowadzi ona na północ, przez Kielce (12 km, skąd Komunikacja kolejowa dogodne połączenie z resztą kraju), do Wi- Przez teren gminy przechodzą dwie linie śniówki przy obwodnicy Kielc, gdzie łączy kolejowe. Niewielki fragment trakcji z Kielc się z drogą ekspresową S7, będącą frag- do Krakowa i Katowic (przez Jędrzejów) mentem trasy europejskiej E77. W prze- najłatwiej dostępny jest z Brzezin. Najbliżej ciwnym kierunku droga nr 73 prowadzi jest stąd do leżącego w gminie przystanku do Chmielnika (17,5 km, tu początek dro- Radkowice. gi krajowej nr 78, prowadzącej aż do Rep. Obecnie zawieszona jest linia Busko Zdrój Czeskiej), następnie Buska Zdroju (33 km), – Kielce, która prowadziła też niektóre skła- skrzyżowania z drogą krajową nr 79 oraz dy dalej bezpośrednio do Warszawy. Na tej Tarnowa, Pilzna i Jasła, gdzie kończy się trasie pociągi zatrzymywały się na przy-

4 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > stankach kolejowych w Nidzie, Brzezinach najważniejsze, znajduje się również Kal- i Dębskiej Woli. waria Świętokrzyska w Morawicy, aczkol- wiek należy ona do trzech miejsc (obok Komunikacja lotnicza Świętego Krzyża i Czarncy), do których nie W 2006 r. zapadła decyzja o budowie doprowadzono szlaku, a wskazano jedynie w Obicach regionalnego Portu Lotnicze- sposób dotarcia bez znaków. go Kielce. Podjęto w tym względzie wiele Szlak – wiodący dalej w stronę Piotrkowic przygotowań, ale w 2007 r. nie udało się i Pińczowa - posiada standardowe ozna- uzyskać dofinansowania Unii Europejskiej. czenia rowerowe, ale z własnym logo, jakim Mimo to prace są kontynuowane, choć jest sylwetka kościoła. Promocją przedsię- termin uruchomienia połączeń został wzięcia zajmuje się Regionalna Organizacja przesunięty. Turystyczna Województwa Świętokrzyskie- go. Turystyczna komunikacja Lokalnym uzupełnieniem tej propozycji jest pętla rowerowa po Gminie Morawica. rowerowa

Od strony Kielc przez Kuby-Młyny, Piasecz- Środowisko geograficzno- ną Górkę, Bieleckie Młyny, Łabędziów, Bru- dzów, Zaborze i Lisów prowadzi długody- -przyrodnicze stansowy szlak rowerowy – pielgrzymkowy Budowa geologiczna Położenie gminy w strefie przejściowej między Górami Świętokrzyskimi, a Niecką Nidziańską skutkuje skomplikowaną bu- dową geologiczną. Najstarszymi skałami są kambryjskie mułowce, występujące w Dyminach, Podwolu i Brzezinach, pojawia- jące się także w Łabędziowie i Radomicach „Miejsca Mocy”, wytyczony w 2007 r. oraz – punktowo – w Zbrzy i Dębskiej Woli. Zaczynając się i kończąc w Kielcach, tworzy Młodsze od nich z łupkami ilastymi znane on w granicach województwa świętokrzy- są z Dymin i Zbrzy. Pochodzące z ordowi- skiego zamkniętą pętlę o długości blisko ku piaskowce i łupki odkryto w Brzezinach 600 km. Obejmuje miejsca o charakterze i Zbrzy, gdzie natrafiono również na łupki religijnym i pielgrzymkowym, które połą- sylurskie. czono oznakowaną na żółto trasą. Utwory dewońskie w postaci łupków Wśród 30 obiektów, wytypowanych jako i piaskowców odsłaniają się w Dyminach,

Gminna statystyka stan na 31.10.2012 r. Mieszkańcy – 14 818 (w tym chów Górny, Dyminy-Granice, Inna Morawica 7 427 mężczyzn i 7391 kobiet). Kawczyn, Kuby, Młyny, Lisów, W Polsce jest jeszcze jedna Gęstość zaludnienia 105 osób Łabędziów, Morawica, Nida, Morawica. Znajduje się w wo- na km2. Od kilku lat miesz- Obice, Piaseczna Górka, Pod- jewództwie małopolskim, po- kańców stale przybywa, także wale, Radomice I, Radomice wiecie krakowskim, gminie przyrost naturalny jest dodat- II, Wola Morawicka, Zaborze, Liszki. Znana jest z okazałego, ni i wynosi 4,05 promila. Naj- Zbrza. barokowego kościoła, XVII- więcej osób mieszka w Bilczy -wiecznej plebanii, przebu- – 3 169, najmniej w Podwolu Powierzchnia - 140,45 km kw. dowanej ze średniowiecz- – 77, stolica gminy jest na trze- Użytki rolne zajmują 63,5 %, nego zamku i XVIII-wiecznej cim miejscu – 1732. a lasy 26,1 % (w tym jedną trze- dzwonnicy w kształcie łuku cią stanowią lasy prywatne). triumfalnego. Ma ok. tysiąca 24 wsie: Bieleckie Młyny, Bil- Liczba indywidualnych gospo- mieszkańców. cza, Brudzów, Brzeziny, Cha- darstw rolnych – ponad 2000. łupki, Chmielowice, Dębska Liczba podmiotów gospodar- Wola, Drochów Dolny, Dro- czych – ponad 1000. 5 > I. GMINA MORAWICA Przewodnik Turystyczny

Młodsze wapienie znajdują się w Morawi- cy, Brzezinach, Brudzowie, Chmielowicach, Dębskiej Woli, Obicach i Drochowie Dol- nym, a jeszcze młodsze - między Morawicą i Dębską Wolą. Jurajskie wapienie występują w Zbrzy, a kredowe zlepieńce i mioceńskie muły w okolicy Obic. Izolowane płaty osadów trzecio- i czwarto- rzędowych, w postaci mułków, gliny zwa- łowej, piasków i lessów, reprezentowane są m. in. w okolicach Obic, Dymin, Podwola, Brzezin, Woli Morawickiej, Nidy i Bieleckich Młynów. Aktualnie eksploatowane są następują- ce kopaliny: Brzeziny – piaski, Brzeziny II – piaski, Nida – piaski, Wola Morawicka – Brzezinach i Zbrzy, a także pojawiają się wapienie. Morawica - wapienie, Podwole, w Łabędziowie i Radomicach. Pojedyncze Brzeziny - dolomity. zlepieńce znaleziono w Dyminach i Brze- zinach. Młodsze od nich dolomity zalegają Rzeźba terenu na dużych powierzchniach w Dyminach, Skomplikowana budowa geologiczna Bilczy, Brzezinach, Podwolu, Radomicach, i tektonika powodują, że ukształtowanie Dębskiej Woli i Zbrzy, a ich miąższość wy- powierzchni gminy charakteryzuje się du- nosi 200 – 400 m. Najmłodszy dewon re- żym rozczłonkowaniem w ramach widocz- prezentują wapienie płytowe z Dębskiej nych pasm górskich, równin i dolin rzecz- Woli oraz rafowe i skaliste z Radomic. nych oraz form związanych z działalnością Permskie zlepieńce odsłaniają się w Brze- człowieka. Najwyżej położonym punktem zinach, Radomicach, Dębskiej Woli i Kaw- jest Barania Góra (318 m n.p.m.), a najniżej czynie. – dolina Czarnej Nidy (220 m n.p.m.). De- Najstarsze formy triasowe, w formie łup- niwelacja wynosi więc blisko 100 m, przy ków marglistych, iłów i piaskowców wi- średniej wysokości 250 m n.p.m. śniowych, występują w Brzezinach, Łabę- Od północy dominuje Pasmo Dymińskie dziowie, Radomicach, Zbrzy i Kawczynie. z Babią Górą (312 m n.p.m.). Bardziej na

6 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > południe, na długości ok. 2,5 km, ciągnie ko natomiast z iłów i glin zwałowych. Sporo się Pasmo Chęcińskie z górami Wieprzo- jest także słabych gleb pseudobielicowych, wą, Jotkową i Hożą (na południe od nich rozrzuconych we wszystkich miejscowo- przylegają wzniesienia Kozłowe i Góra Ni- ściach. W dolinach z ciekami wykształciły dziańska), o wysokościach bezwzględnych się gleby bagienne, zagospodarowywane do 300 m n.p.m. Jego przedłużeniem na najczęściej jako użytki zielone, oraz mady. wschód są góry Wojdzińska, Morawicka, Występują też różnego rodzaju rędziny, Orla i Leszczynowa. W środkowej i po- najczęściej czyste, bez domieszek obcego łudniowej części gminy wypiętrzają się materiału. Gleby w gminie są słabej jako- wzniesienia Pogórza Szydłowskiego, z do- ści. Wśród gruntów ornych w ogóle nie wy- minującym Pasmem Zbrzańskim, położo- stępują te najlepsze, należące do I i II klasy nym równolegle do Pasma Chęcińskiego. bonitacyjnej. Klasę III reprezentuje jedynie Znajduje się tu najwyższy punkt gminy – 1,6 % ogółu gleb. Znajdują się one punk- Barania Góra. Na północny - zachód od niej towo w Bilczy, Brudzowie, Brzezinach, wznosi się Góra Tarnowo, a na południowy Chałupkach, Chmielowicach, Drochowie – wschód: Kozia, Śmietalanka i Brzuśni- Dolnym, Dyminach, Morawicy, Obicach, ca, Na Stoku oraz Wysoka. Pasma górskie Radomicach i Zaborzu. Około 13 % po- i sąsiadujące z nimi równiny położone są wierzchni zajmują gleby IV klasy. Przeważa- na kierunku zachód północny, zachód ją te należące do V i VI klasy bonitacyjnej. i wschód, południowy wschód. Przecinają W strukturze użytkowania ziemi grunty je doliny rzeczne: Czarna Nida tnie Pasmo orne stanowią blisko połowę powierzchni. Chęcińskie, a Morawka – Pasmo Zbrzań- Wśród użytków zielonych również nie ma skie. Jedynie Chodcza nie była w stanie roz- gleb reprezentujących I klasę. Tylko w Cha- dzielić masywu Babiej Góry. Malownicze łupkach, na niewielkim obszarze, występu- obniżenia tworzą dolinki dopływów tych je klasa II. Także klasa III nie jest zbyt częsta, rzek. W rzeźbie terenu zwracają uwagę gdyż zajmuje jedynie 3,6 % powierzchni. kamieniołomy i hałdy, powstałe na skutek Najwięcej jest – w kolejności - gleb IV, V eksploatacji surowców skalnych. oraz VI klasy bonitacyjnej i występują one we wszystkich miejscowościach. Gleby Największą powierzchnię zajmują mało Hydrologia żyzne gleby brunatne (wyługowane i kwa- Obszar gminy położony jest w obrębie śne), powstałe najczęściej z piasków, rzad- zlewni Czarnej Nidy. Rzeka powstaje w po-

7 > I. GMINA MORAWICA Przewodnik Turystyczny

bliżu granicy gminy i wpływa na jej teren W gminie znajduje się 7 zbiorników reten- od wschodu, w Kubach-Młynach. Przecina cyjnych, spełniających też funkcje przeciw- cały obszar gminy w jej centralnej części, pożarowe i rekreacyjne: Brudzów Lipie (0,08 kierując się lekko na południowy zachód, ha, 850 m sześc. pojemności), Brudzów przez Bieleckie Młyny, w stronę Morawicy. Mały (0,3 ha, 3000 m sześc. pojemności), Następnie zmierza mocniej na południe, Brzeziny (0,01 ha, 200 m sześc. pojemności), ale zaraz skręca lekko na północny zachód Chmielowice (0,39 ha, 4080 m sześc. po- i wzdłuż miejscowości Nida dociera do zachodniej granicy gminy. Odcinek ten zajmuje długość ok. 20 km i należy do bardzo urokliwych, gdyż rzeka tworzy liczne zakola i meandry, a wylewy sięgają nawet do 1 km. Najczęściej woda zalewa okolice Łabędziowa, Brudzowa, Morawicy, Nidy i Brzezin, tym bardziej, że tylko niektóre fragmenty koryta zostały uregulowane. W Morawicy do Czarnej Nidy wpada Mo- rawka, jej największy lewobrzeżny dopływ (21 km). Rzeka powstaje w pobliżu Holen- drów koło Chmielnika i od południa na długości ok. 10 km przecina teren gminy, płynąc przez Lisów, Brudzów i Wolę Mo- rawicką. Od zachodu zmierza w jej stronę bezimienna struga, mająca początek w po- bliżu Obic, ale nie dopłynąwszy do Moraw- ki, zanika ona obok przysiółka Świerczyny. Po przeciwnej stronie ujścia Morawki, między Bieleckimi Młynami, a Kubami- Młynami, wpada do Czarnej Nidy jej pra- wobrzeżny dopływ Chodcza. Bierze po- Zbiornik retencyjno-rekreacyjny czątek pod Dyminami i przez teren gminy na rzece Morawce płynie z północy na południe na długości W 2011 r. oddano do użytkowania zbiornik re- ok. 7 km, przecinając najpierw lasy Babiej tencyjno-rekreacyjny na rzece Morawce. Ma on 3 Góry. Na odcinku zaledwie ok. 4 km, na pojemność 110 tysięcy m , powierzchnia lustra wody wynosi 6,6 ha, a średnia głębokość zbiornika granicy zachodniej części gminy, płynie to 1,75 m. Parking dla zmotoryzowanych, punkty z północy na południe Bobrza, największy gastronomiczne i piękne widoki na dolinę rzeki prawobrzeżny dopływ Czarnej Nidy. W tym Morawki przyciągają miłośników letniego wypo- ujściowym fragmencie prowadzi wody złej czynku nad wodą. jakości, zaliczane do V klasy. Czarna Nida

Zwana była niegdyś także odnotowano V klasę, czyli stoszyła Morawicę zalewając Morawicą. Powstaje 2 km od wody złej jakości. Rzeka ma 600 ha pól i łąk. granicy gminy Morawica, koło średnią szerokość ok. średnio Woda wdarła się do prawie wioski Marzysz, z połączenia najwyżej 6 m, głębokość - 50 – 200 domów. Do jeszcze więk- rzek Belnianki i Lubrzanki. Poza 80 cm, przepływ - ok. 2,8 m/s. szej katastrofy doszło w lipcu granicami gminy, w pobliżu Pokrywa lodowa utrzymuje 2001 r. Po pęknięciu tamy wioski Żerniki, łączy się z Bia- się do 50 dni. Dno pokryte jest zbiornika w Borkowie wez- łą Nidą i wówczas powstaje obtoczonym żwirem i grubym brana rzeka zniszczyła 300 do- Nida, która jest lewobrzeżnym piaskiem. W środkowym biegu mów w 11 wsiach gminy, do- dopływem Wisły. Długość rze- zachowała naturalny charak- tkniętych powodzią było 1500 ki wynosi 61 km. Prawie w ca- ter i tworzy malownicze me- mieszkańców. Woda zalała 13 łości zaliczana jest do III klasy andry. Głównym dopływem zakładów przemysłowych, 7 czystości, co oznacza wody lewobrzeżnym jest Morawka, szkół, 6 sklepów, 6 km dróg 8 zadowalającej jakości. Jedynie a prawobrzeżnym – Bobrza. i sieć wodociągową. w pobliżu ujścia, w Tokarni, W czerwcu 1999 r. rzeka spu

Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > jemności), Kawczyn (0,3 ha, 2800 m sześc. ich w lipcu. Usłonecznienie osiąga maksy- pojemności), Obice (0,02 ha, 400 m sześc. malne wartości od kwietnia do września. pojemności), Zbrza (0, 43 ha, 500 m sześc. pojemności). Obecnie powstają dwa ko- Szata roślinna lejne, duże zbiorniki w Brzezinach i Nidzie. Zbiorowiska roślinne obejmują zwarte W Łabędziowie znajduje się staw rybny, kompleksy leśne i łąki. Wśród lasów prze- m. in. z pstrągami. Wody podziemne, wy- waża drzewostan mieszany, znajdujący się korzystywane do picia i celów gospodar- przede wszystkim we wschodniej części czych z ujęć w Brzezinach i Dębskiej Woli, gminy. Największy obszar leśny ciągnie się pochodzą z poziomów dewońskiego i juraj- tu od Dymin do Kubów-Młynów, mniejsze skiego. Na terenie północno – wschodnich płaty sięgają dalej na południe – pod Rado- fragmentów gminy znajduje się też część mice i Łabędziów, a wąski, rozczłonkowany Głównego Zbiornika Wód Podziemnych pas biegnie od Woli Morawickiej do Lisowa. nr 418 Gałęzice – Bolechowice – Borków, Do gatunków dominujących należą sosna, posiadającego wody dewońskie. świerk, jodła, dąb, grab, osika i brzoza. Pod- szyt tworzą jałowiec i jarzębina. Szczególnie Klimat cenne fragmenty tego typu lasu znajdują Ziemia Morawicka wyróżnia się korzyst- się w pobliżu Babiej Góry, gdzie stwierdzo- nym klimatem. Obszar gminy znajduje no obecność wielu chronionych, rzadkich się pod wpływem zarówno oceanicznych i ginących gatunków roślin. Należą do nich, mas powietrza (przynoszących latem opa- m. in.: widłak spłaszczony, podejźrzon księ- dy i ochłodzenie, a zimą ocieplenie), jak życowy, skrzyp pstry, kosaciec syberyjski, i kontynentalnych (powodujących latem wyblin jednolistny, łoboda błyszcząca, zara- brak opadów i słońce, a zimą silne mrozy). za czerwonawa, turzyca cienista i lilia złoto- Charakteryzuje się łagodnymi zimami i cie- głów. płymi latami. Średnia temperatura roczna W okolicy Morawicy i Dębskiej Woli ro- wynosi 7,3°C. Najzimniejszym miesiącem śnie bór sosnowy świeży, złożony z sosny. jest luty (średnio -3,4°C), zaś najcieplejszym W podszycie występują jałowiec, brzoza lipiec (średnio 18,2°C). Są to temperatury i osika. Mniejsze partie zajmuje bór mie- wyższe niż średnia krajowa. szany świeży z jodłą, sosną i dębem. Typem Liczba dni z przymrozkami i mrozami wy- siedliskowym o najmniejszej powierzchni nosi 134, przy czym najczęściej występują jest bór wilgotny, występujący w pobliżu one w dolinach rzek, gdzie często odnoto- Radomic. Przeważają w nim dąb, olcha i jo- wuje się inwersję temperatur i długotrwa- dła. W podszycie wierzba, tarnina, jałowiec łe zaleganie mgieł. Liczba dni z pokrywą i dereń, a w runie liczne trawy oraz gatunki śnieżną wynosi 80 – 90. Okres wegetacyjny pod ochroną: przylaszczka pospolita i ko- trwa 209 dni. Dominują wiatry zachodnie, pytnik leśny. Niewielkie fragmenty tworzy południowo – zachodnie i północno – za- ols, występujący wzdłuż bezimiennego chodnie. Średnie roczne opady atmosfe- dopływu Morawki. Pojedyncze stanowisko ryczne wynoszą ok. 650 mm. Najwięcej jest mają modrzew i cis na Orlej Górze w Mo- rawicy. Oprócz lasów charakterystycznym zbioro- wiskiem roślinnym gminy są łąki, zajmujące prawie tysiąc hektarów powierzchni. Wy- stępują wśród nich nadające się do kosze- nia łęgi właściwe (dolina Czarnej Nidy i jej dopływy) oraz łęgi rozlewiskowe i zasto- iskowe. Z tych ostatnich znane są okolice Bilczy, gdzie stwierdzono 13 gatunków turzyc. Na niewielkiej powierzchni wykształci- ły się pełne ziół i traw łąki grądowe oraz łąki bagienne z turzycami i storczykiem szero-

9 > I. GMINA MORAWICA Przewodnik Turystyczny

kolistnym. Ciekawa roślinność występuje widoczne są ślady żerowania bobrów. Coraz na coraz rzadszych torfowiskach, gdzie rzadziej pojawia się zając. Na terenach pod- można zobaczyć przygiełkę białą, seslerię mokłych licznie występują płazy i gady, cza- błotną, turzycę Davalla, kruszczyka błotne- sami niezwykle liczne, jak na przykład w po- go i storczyka szerokolistnego. W okolicy bliżu leśniczówki w Bilczy, gdzie znajduje się Bilczy rośnie arnika górska, listera jajowata prawdziwa wylęgarnia żmii zygzakowatej i gnieźnik leśny. Podwole słynie jako miej- i zaskrońca. Różnorodność środowisk zwią- sce występowania dziewięćsiła popłocho- zanych z wodą, lasem, łąkami i ekspono- listnego. W Morawicy podawano niegdyś wanymi wzniesieniami sprzyja obecności stanowisko kotewki orzecha wodnego. owadów. Liczne są zwłaszcza ważki i motyle. Wśród tych ostatnich nietrudno o spotkanie Świat zwierząt rzadkich paziów i modraszków. Spośród zwierząt najlepiej rozpoznana jest awifauna, w tym przede wszystkim ptaki drapieżne i wodno - błotne, związane z do- linami rzecznymi. Pospolity jest myszołów, występują jastrząb, pustułka i kobuz, stwierdzono obecność błotniaka stawowego i znacznie od niego rzadszego błotniaka łąkowego. Na podmokłych łąkach i w dolinach rzek występują kszyk, sieweczka rzecz- na, remiz, zimorodek, wodnik, łyska, czajka, bocian biały, kaczka krzyżówka. Nad Czarną Nidą stanowisko lęgowe ma nurogęś. Tereny przejściowe zajmują kuropatwa, przepiórka i bażant. Często spotkać można grzywacza, turkawkę, sierpówkę. Pojawiają się dudek i srokosz. Z dzięciołów występują średni, duży, czarny i zielony, a z sów: płomyków- ka, uszatka i puszczyk. W lasach pospolite są drozd śpiewak, rudzik, kos, kukułka, świergo- tek, pierwiosnek, sikora bogatka, zięba, wilga i szpak. Na terenie gminy znajduje się jedno z 26 w województwie stanowisk bociana czarnego. Wśród zwierzyny grubszej naj- pospolitsze są sarny i dziki. W lasach Babiej Góry występują jelenie. W wielu miejscach

Ochrona przyrody Najcenniejszym obiektem średnicy. W Woli Morawickiej funkcje łącznikowe między przyrodniczym gminy jest ustanowiono pomnik przyro- parkami krajobrazowymi Gór jedyny rezerwat przyrody dy nieożywionej - odsłonięcie Świętokrzyskich i parkami kra- „Radomice”. Został utworzo- geologiczne profilu najwyż- jobrazowymi Ponidzia. Planuje ny w 1953 r. na powierzchni szego triasu i środkowej jury się objąć ochroną w formie 27 ha celem zachowania frag- z fauną amonitów i belemni- użytków ekologicznych stano- mentu lasu z cisem oraz udzia- tów. Północno – zachodnia wiska faunistyczne i florystycz- łem roślin charakterystycz- część gminy należy do Pod- ne w Kubach-Młynach i Pod- nych dla Gór Świętokrzyskich. kieleckiego Obszaru Chronio- wolu. Całą dolinę Czarnej Nidy Jest to rezerwat leśny, objęty nego Krajobrazu, a południo- w granicach gminy, pełniącą ochroną częściową. Spośród wo – wschodnia znajduje się funkcję korytarza ekologiczne- dwóch pomników przyrody, w granicach Chmielnicko – go zajmuje obszar chroniony jeden znajduje się w Nidzie: Szydłowskiego Obszaru Chro- Natura 2000. rosnąca tu od 500-600 lat lipa nionego Krajobrazu. drobnolistna (nr ewidencyjny Z ekologicznego punktu wi- 10 289) ma w pierśnicy ok. 2 m dzenia tereny te pełnią ważne

I. > II. GMINA MORAWICA Intrygujące Dzieje

Najstarsze ślady pobytu Świętokrzyskich, znaleziono w Bilczy, Cha- człowieka łupkach, Chałupkach Zbrzańskich i Zbrzy, Pierwsze informacje o działalności człowie- a w Brzezinach odkryto skarb denarów ka na Ziemi Morawickiej związane są ze rzymskich. znaleziskami archeologicznymi w Bielec- Kolejne ślady działalności ludzkiej pocho- kich Młynach, Bilczy i Morawicy. Pochodzą dzą z wczesnego średniowiecza i wystę- stąd narzędzia krzemienne wykorzystywa- pują w Bilczy, Nidzie, Podwolu i Zaborzu. ne najprawdopodobniej przez myśliwych, Najciekawsze wiążą się z gródkiem stożko- którzy wraz z końcem ostatniego zlodowa- watym w Bieleckich Młynach i XII-wieczną cenia organizowali tu polowania na zwie- osadą w Radomicach. Z XIII – XIV wieku rzęta żyjące w istniejącej wówczas tundrze. zarejestrowano ślady osadnictwa w Bilczy i Dyminach.

Pierwsze wzmianki Najstarsze wiadomości pisane o gminie Morawica zawarte są w wydanym w Kra- kowie 8 maja 1271 r. dokumencie księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława Wstydliwego. Władca, pragnąc wynagro- dzić straty klasztoru Cystersów w Wąchoc- ku w wyniku najazdu tatarskiego, zezwolił zakonnikom na przeniesienie pewnej liczby wsi na prawo niemieckie. Dotyczyło to także Radomic, obok których w dokumencie występuje także nazwa Bielow. Do oby- Z epoki kamienia pochodzi łącznie po- dwu tych miejscowości odnosi się okre- nad 20 stanowisk w gminie, przy czym 7 ślenie, że znajdują się blisko płynącej Nidy, z nich wiąże się z największą rewolucją więc być może Bielow to Bilcza, nazywana w dziejach człowieka, jaką było przejście dawniej Bielczą? Oznaczałoby to jednak, że od zbieractwa i myśliwstwa na osiadły zanim Bilcza weszła w skład dóbr biskupów tryb życia, związany z rolnictwem i paster- krakowskich, wcześniej należała do cyster- stwem. Świadczą o tym znaleziska kultury sów z Wąchocka. pucharów lejkowatych i ceramiki sznuro- Radomice zostały wymienione również w cy- wej w Brudzowie, Brzezinach, Nidzie i Za- sterskich aktach klasztornych w 1275 r. borzu oraz Woli Morawickiej, skąd pocho- Natomiast w sporządzonym 22 maja dzi fragment granitowego topora. Z kolei 1275 r. dokumencie umowy między księ- w Obicach znaleziono siekierę z krzemienia ciem Bolesławem Wstydliwym, a rycerzem pasiastego. Epoka brązu i wczesna epoka Mikulonem, który był właścicielem Chęcin, żelaza wiąże się z osadami i cmentarzyska- podano informację, że ten ostatni otrzymał mi w Bieleckich Młynach, Bilczy, Brudzowie, ziemie klucza łagiewnickiego (zniszczone Brzezinach, Łabędziowie, Morawicy, Nidzie podczas najazdu tatarskiego w 1241 r.) z Li- i Podwolu. Szczególnie cennych odkryć sowem i Morawicą, po granice wsi Brzeziny. dokonano w Nidzie, gdzie znajdowały się Do klęski z początku XIII w. nawiązał także cmentarzyska kultury łużyckiej, pomorskiej Jan Długosz w sporządzonym w latach i grobów podkoszowych. Znaleziono tu 1470 – 1480 „Liber beneficiorum…”, czyli również kamień żarnowy. Podobne znale- księdze uposażeń diecezji krakowskiej. Przy zisko pochodzi z Zaborza. okazji bitwy pod Chmielnikiem w 1241 r., Z okresu wpływów rzymskich pochodzą wspomniane są Lisów i Morawica, które osady i cmentarzyska w Dyminach, Łabę- zostały spustoszone po tym, gdy rycer- dziowie, Morawicy, Nidzie, Woli Morawic- stwo polskie poległo podczas przekra- kiej i Zaborzu. Stanowiska produkcyjne, czania Czarnej Nidy w pobliżu Morawicy. nawiązujące do pieców dymarskich z Gór Miejscowość ta wymieniona jest także pod 12 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > rokiem 1408 w „Kodeksie dyplomatycz- wzmianek pisanych należy też informacja nym krakowskiej katedry św. Wacława”. Za z 1379 r. o założeniu wioski Zbrza przez czasów Długosza, a więc w II połowie XV cystersów z Wąchocka. Pierwsze wzmianki w. Morawica występuje także jako miejsco- o Chmielowcach, Nidzie i Obicach pocho- wość dająca dziesięcinę kościołowi w Brze- dzą ze źródeł XV-wiecznych. O Chałupkach, zinach. Drochowie i Woli Morawickiej napisano po raz pierwszy w XVI w., zaś o Bieleckich Mły- nach w XVII w. Z XVIII stulecia pochodzą wzmianki o Kawczynie, Kubach-Młynach i Podwolu. W II połowie XIX w. po raz pierwszy pojawiają się informacje o Dyminach – Granicach, wydzielonych z Dymin oraz Pia- secznej Górce, wydzielonej z Bilczy. W dobie staropolskiej W czasach przedrozbiorowych największa część Ziemi Morawickiej należała do wła- ścicieli prywatnych. Pozostałe tereny sta- Kościół w Lisowie - wygląd obecny nowiły własność biskupstwa krakowskiego oraz klasztoru Cystersów w Wąchocku. Z kolei Lisów został również wymieniony Najprawdopodobniej od wczesnego śred- w wykazie świętopietrza z 1326 r. W „Liber niowiecza do możnego rodu Jelitczyków beneficiorum…” mowa jest o tutejszej pa- - Nagodów, rozrośniętego w sąsiednim rafii, złożonej z wiosek Lisów, Brudzów, Obi- starostwie chęcińskim, należała Morawi- ce, Skrzelczyce i Zaborze. ca. Wiadomo, że właścicielem wioski ok. W XIV w. zapisane zostały ponadto po raz 1408 r. był Klemens, kasztelan sieciechow- pierwszy Dyminy i Bilcza, a do najstarszych ski. Od nazwy miejscowości część rodziny Ciekawe nazwy

Bilcza (dawniej Bielcza). na od staropolskiej nazwy oso- Obice Nazwa odosobowa od staro- bowej Kawka. (dawniej Obidze). Być może polskiego imienia Biełek, Biełko. od domniemanej, staro- Brudzów Łabędziów polskiej nazwy osobowej Od staropolskiej nazwy osobo- Nazwa dwuznaczna – albo od Obida (o charakterze prze- wej Brudz. łąbędzi, albo od staropolskiej zwiskowym – zmartwienie, nazwy osobowej Łabędź przykrość, kłopot). Chmielowice (przezwisko lub ród) Nazwa patronimiczna* od sta- Podwole ro-polskiej nazwy osobowej Morawica Od usytuowania pod sąsiednią Chmiel. Nazwa związana z położe- wsią – Wolą Murowaną. Dębska Wola niem w terenie nadwodnym, Od staropolskiej nazwy oso- trawiastym – murawa. Radomice bowej Dąb i zwolnienia miesz- (dawniej Radomic, Radomici). kańców z części zobowiązań Lisów Nazwa patronimiczna od sta- osadniczych. Nazwa dwuznaczna – albo od ropolskiej nazwy osobowej Drochów lisów, albo od staropolskiej na- Radom. Od staropolskiej nazwy osobo- zwy osobowej Lis (przezwisko wej Droch. lub ród). Wola Morawicka Od zwolnienia mieszkańców Dyminy Od oparów, wy- Nida z części zobowiązań osadni- ziewów (dymy), związanych Od nazwy rzeki – Czarnej Nidy czych. z bagnistym podłożem albo – nad którą leży. Sama nazwa od staropolskiej nazwy oso- rzeki Nidy jest być może po- Zbrza bowej Dymina. chodzenia celtyckiego. Wielu (dawnej D(e)brza). Kawczyn językoznawców wywodzi ją Nazwa odzwierciedla ukształ- od praindoeuropejskiego okre- towanie terenu: debrz – jar, Być może nazwa patronimicz- ślenia oznaczającego płynięcie parów z zaroślami, wertepy, po niskich terenach. doły. 13 * Nazwa patronimiczna – nazwa miejscowa, odnosząca się we wczesnym średniowieczu do potomków albo poddanych człowieka, od którego imienia (przezwiska lub godności) urobiono nazwę. I. > II. GMINA MORAWICA Intrygujące Dzieje

przyjęła nazwisko Morawiccy. Z przerwami Odnotowano w nim, m.in., że działały dwie byli oni właścicielami wioski i wielu okolicz- karczmy (jedna Bożek – poza wsią) i że nych miejscowości w XV - XVIII w. „łąk niezłych mają, ale lasu mało oprócz Ważnym centrum osadniczym był także do używania”. Z kolei cystersi z Wąchocka Lisów, gdzie w 1440 r. istniały już 3 folwarki w 1379 r. założyli Zbrzę. Wiadomo również, i było 3 dziedziców: Lisowski herbu Róża, że w II połowie XVIII w. byli właściciela- Piotr Budkowski herbu Kopaszyna i Jan So- mi Łabędziowa i Radomic. W tym czasie lecki herbu Ostoja. Z pobliskich majątków, Zbrza była już prywatną wioską, należącą w oparciu także o Brudzów, utworzono do Barierowej, starościny kisieńskiej. Dobra następnie klucz, należący od XVII w. do biskupie zostały przejęte przez skarb pań- Krasińskich, którzy posiadali zamek w nie- stwa w 1789 r., a klasztorne – w 1819 r. Były dalekiej Maleszowej. następnie wydzierżawiane lub sprzedawa- ne w ręce prywatne. Z ważnych wydarzeń politycznych i spo- łecznych, które miały miejsce na terenie Ziemi Morawickiej w dobie przedrozbio- rowej należy odnotować wspomniane już spustoszenie tych terenów na skutek najazdu tatarskiego w 1241 r. Nie zatrzymało to rozwoju okolicy, ale jednak opóźniło na wiele dziesięcioleci. Przyczyną wielu zniszczeń stała się również obecność wojsk szwedzkich w 1702 r., w toku tzw. Wielkiej Wojny Północnej. Dowodzący Kościół parafialny w Brzezinach armią król Szwecji Karol XII, po wkroczeniu Na skutek przeludnienia, od XVI i XVII wie- do Rzeczypospolitej wyruszył z Warszawy ku własność prywatna Ziemi Morawickiej w stronę Krakowa, gdzie znajdowały się zaczęła jednak ulegać rozdrobnieniu. Na wojska polsko – saskie pod dowództwem przykład Morawica i Wola Morawicka miały króla Polski Augusta II Sasa. Podczas poby- po kilku dziedziców Morawickich. tu w Kielcach, 12 lipca, Karol XII wysłał 600 Czasów średniowiecza sięga metryka kawalerzystów na czele z płk Mayerfeldtem dwóch bardzo starych ośrodków para- na rozpoznanie w kierunku Pińczowa. Za fialnych Lisowa i Brzezin, znajdujących się Morawicą Szwedzi natknęli się na chorą- w granicach gminy. Parafia w Lisowie ist- giew jazdy polskiej, która nie podjęła walki. niała już w 1326 r., a w Brzezinach została Wzięci jeńcy wydali, że Pińczów jest zajęty erygowana najprawdopodobniej przez przez wojska polsko – saskie. Dążący do biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnic- bitwy Szwedzi wyruszyli więc z Kielc 16 lip- kiego ok. 1440 r. Wokół obydwu ośrodków ca. W Morawicy orszak królewski zatrzymał rozwinęły się osady należące do ducho- ulewny deszcz, który Karol XII przeczekał wieństwa. w karczmie. Wojska rozlokował ponadto Do 1789 r. duża część dzisiejszej gminy Mo- w Brzezinach, Brudzowie, Dębskiej Woli rawica należała do biskupów krakowskich. i Chałupkach. 17 lipca korpus Karola XII sta- Były to wioski: Bilcza, Brzeziny, Kuby, Młyny, nął w Obicach. Następnego dnia doszło tu Bieleckie Młyny, Nida, Podwole oraz na- do połączenia królewskich sił szwedzkich leżąca do folwarku w Brzezinach Podmo- z korpusami generałów Mörnera i Stenboc- rawica i folwark Boszki (Bożki). Wchodziły ka, które przybyły prawdopodobnie przez one w skład klucza kieleckiego, którego Chęciny i Brzeziny. Wszystkie siły szwedzkie pierwszy zachowany inwentarz pochodzi skierowały się następnie do wioski Lipa, z 1645 r. Niestety, brakuje w nim kart do- gdzie założono obóz wojskowy. 19 lipca tyczących wszystkich powyższych miej- wyruszyły stąd w kierunku Kliszowa, gdzie scowości, z wyjątkiem Nidy, w przypadku rozegrała się bitwa opisywana w każdym której zachowała się większość opisu. podręczniku wojskowości.

14 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Jan Ferdynand Nax (1736 – 1810)

„Budowniczy wodny”, archi- dzięki czemu pracował przy ziemi uzyskiwał znacznie tekt i ekonomista. Urodził się budowie lub przebudowie większe dochody niż poprzed- w Gdańsku, w rodzinie ewan- w stylu wczesnoklasycystycz- nicy. Pobyt w Morawicy za- gelicko – augsburskiej. Zwią- nym wielu pałaców i dwo- owocował dobrą znajomością zany z obozem reform króla rów w okolicach Lublina (np. terenu, która posłużyła Naxowi Stanisława Augusta Poniatow- Opole Lubelskie, Nałęczów) do opracowania w 1785 r. pro- skiego. W 1774 r. otrzymał oraz w regionie świętokrzy- jektu uspławnienia Nidy, którą indygenat szlachecki i urząd skim: Kurozwęki, Szczekociny, miano dostarczać drewno lub hydraulika Rzeczypospolitej, Śladków, Rusinów, Czarkowy. węgiel do warzelni soli, budo- zobowiązujący do badania W latach 1778 – 1780 mieszkał wanej właśnie w Busku. Kon- spławności rzek. Opracował w Morawicy i dzierżawił dobra cepcja ta również nie została projekt połączenia Wisły z War- morawickie, do których na- zrealizowana. Znany jest także tą z wykorzystaniem Pilicy, leżały Wola Morawicka i Cha- ze swoich poglądów ekono- który nie doczekał się jednak łupki. Współcześni oceniali, micznych, w których nawiązy- realizacji. Otrzymał również ty- że wznosząc nowe inwestycje wał do merkantylizmu. tuł królewskiego architekta, i poprawiając wydajność

Franciszka Krasińska (1743 – 1796)

Urodziła się na zamku z pobli- łac udostępniła jej ciotka Zo- hiszpańskiego Amadeusza, skiej Maleszowej, w rodzinie fia. Tutaj udzielała wielkiej po- księżny Klotyldy Napoleono- stanowiącej małopolską linię mocy konfederatom barskim, wej i królowej Portugalii Marii Krasińskich. Będąc pod opieką w tym także - po nieudanym Pii. ciotki Zofii w Warszawie, gdzie zamachu na króla Stanisława Do wielkiego spopularyzowa- przyćmiła urodą ówczesne Po- Augusta Poniatowskiego - Ka- nia losów Franciszki Krasińskiej lki, poznała księcia kurlandz- zimierzowi Pułaskiemu. przyczyniła się w XIX w. słynna kiego Karola Krystiana Wetty- Los Franciszki odmienił się pisarka Klementyna z Tańskich na, syna króla Polski Augusta III w 1776 r. Pod wpływem wsta- Hoffmanowa. Była ona wy- Sasa. Spotkanie skończyło się wiennictwa rodziny ciotki zo- chowanką siostrzenicy Fran- potajemnym małżeństwem, stała wówczas zaproszona do ciszki i w dodatku znała do- zawartym w 1760 r. i mają- Drezna, gdzie witano ją z wiel- skonale rodzinne okolice swej cym charakter morganatycz- kimi honorami. Jednocześnie bohaterki, gdyż rodzina Tań- ny, długoletnimi nadziejami polski Sejm przyznał jej doży- skich posiadała majątek w po- rodu Krasińskich na obecność wotnią pensję jako prawowi- bliżu Łagiewników i Chmielnika. w domu panującym i tragedią tej małżonce. W oczach całe- Według ustnej tradycji, Hoffma- osobistą Franciszki. Pod nago świata Franciszka Krasińska nowa opublikowała w 1825 r. ciskiem dworu Karol odsunął została uznana za żonę księcia. „Dziennik Franciszki Krasiń- się bowiem od żony, która Z Karolem spędziła następnie skiej”, który później wielu uwa- ciągle nosiła własne nazwisko blisko 20 lat, choć nie były to żało za autentyczny. Utwór i nadal mieszkała przy rodzi- same szczęśliwe chwile. Do- ten zaliczany jest do najlep- cach. Możni przedstawiciele piero pod koniec życia mąż szych polskich powieści doby rodu Krasińskich mieli jednak docenił przymioty Franciszki, przedlistopadowej. Znajduje nadzieję, że Karol utrzyma się ale słaba to już była dla niej się w nim fragment dotyczący przy tronie i podtrzymywali pociecha. Zmarła w Dreźnie Lisowa: „…najmilsze chwile Franciszkę przy nadziejach w 1796 r. W pół roku potem spędziłam w Lisowie: chcia- związanych z koroną królew- zmarł Karol. łam odwiedzić proboszcza ską. Jej mąż stracił w końcu Z kolei rok później ich jedyne w domku jego; zastałam go zarówno Kurlandię, jak i koro- dziecko – urodzona w 1779 r. sadzącego świerki w swoim nę na rzecz Stanisława Ponia- córka Maria Krystyna Saska – ogrodzie, pozwolił mi jeden towskiego. Na domiar złego poślubiła księcia Karola Ema- najpiękniejszy na cmentarzu wraz ze śmiercią rodziców roz- nuela Sabaudzkiego z rodu koło kościoła posadzić i uczy- poczęła się tułaczka królewi- Carignan. W ten sposób stała niłam to własną ręką: smutną czówny. Przebywała najpierw się matką (a Franciszka – pra- po sobie zostawiam pamiątkę, u siostry w Sulgostowie, po- matką) rodziny panującej na ale bo też i ja smutna jestem”. tem w klasztorach w Krakowie tronie włoskim. Jednocześnie Zachowały się przekazy, że i Warszawie, w Częstochowie, w prostej linii Maria była pra- świerk ten, zasadzony w 1761 r., a w końcu w Opolu, gdzie pa- babką króla Humberta, króla rósł jeszcze w 1833 r. 15 I. > II. GMINA MORAWICA Intrygujące Dzieje

W II połowie XVIII w. do większego znacze- architekta Jana Ferdynanda Naxa, który nia doszła Dębska Wola, gdzie rodzina Ba- w latach 1778 – 1780 mieszkał w Morawicy. ierów przeniosła rezydencję dóbr Łukowa. W latach 1778 – 1781, na terenie Ziemi Mo- W czasach porozbiorowych rawickiej badania w poszukiwaniu surow- Po utracie niepodległości kraju zaznaczył ców mineralnych prowadził słynny geolog się nowy podział własności na obszarze królewski Jan Filip Carosi. Na polecenie Ziemi Morawickiej. Przejęte przez skarb króla Stanisława Augusta Poniatowskiego państwa dobra poduchowne wraz z kró- lewszczyznami zaczęto nazywać rządo- wymi. W połowie XIX w. zostały one urzą- dzone, czyli przebudowane. W związku z oczynszowaniem chłopów doprowadzono do ukształtowania areału każdego gospodarstwa w jednej części i w powiązaniu z zagrodą. Wyznaczano nowe ulice i prze- noszono starą zabudowę w nowe miejsce. Dokonano tego na przykład w Brzezinach i Nidzie. Nie przebudowywano wsi prywatnych, które w I połowie XIX w. należały do pięciu rodzin. Największym posiadaczem był Edward Oraczewski, dysponujący Mo- rawicą, Wolą Morawicką, Obicami i Cha- łupkami. Niewiele ustępował mu Włady-

sław Baier, będący właścicielem „Państwa dokonał on rekonesansu terenów, które Dębska Wola” z wsiami i folwarkami Dębska znane były niegdyś z wydobycia żelaza, Wola, Chmielowice, Kawczyn, Zbrza, przy- soli, ołowiu, miedzi i innych kruszców. Ca- siółkiem Chałupki Zbrzańskie i osadami rosi badał, m.in., pokłady gliny w dobrach Chełstów – Wojda, Zielonka i Marianów. Morawica dla powstającej tam manufaktu- Pozostali właściciele posiadali pojedyncze ry i przy tej okazji podał informację o osa- wioski z folwarkami. Brudzów i Zaborze dzie Chałupki, zamieszkiwanej przez sa- należały do Władysława Grabkowskiego, mych garncarzy i wyrabiających naczynia Drochów do Romualda Krosnowskiego, dla całej okolicy. Była to pierwsza wzmian- a Lisów do Krasińskich. ka o garncarskiej wiosce, rozsławiającej do Pod koniec XIX w. zmieniła się sytuacja dzisiaj całą gminę. Wolno przypuszczać, że wśród największych właścicieli. W 1872 r. podczas podróży Carosi korzystał z gościny dobra Dębska Wola stały się rządowymi, „budowniczego wodnego” i królewskiego

16 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > a w 1898 r. Oraczewscy sprzedali dobra morawicy wkroczyli legioniści z Józefem Pił- rawickie Żydowi Izaakowi Zamachowiczo- sudskim. Na krótki odpoczynek zatrzymali wi, Reginie Kozakiewicz i rodzinie Kastrio- się w Lisowie, gdzie Piłsudski modlił się to-Skandenberk. Rozparcelowaniu uległy w kościele za zwycięstwo Ojczyzny i długo też inne majątki, których części, w wyniku rozmawiał z proboszczem. Pod koniec II reformy uwłaszczeniowej z 1864 r., zosta- wojny światowej na terenie gminy rozegra- ły nadane chłopom na własność w toku ła się wielka bitwa pancerna. Doszło do niej likwidacji feudalnego poddaństwa. Dalsze w dniach 13 – 17 stycznia 1945 r. między Wolą Morawicką, Morawicą i Lisowem. Po rozparcelowanie większości folwarków stronie niemieckiej, na linii obrony, zorgani- nastąpiło w latach 1921 – 1936. Po rozbio- zowanej przez generała Graffa, znajdowały rach zaszły również ważne zmiany admini- się oddziały XXIV Korpusu Pancernego, stracyjne. W 1809 r. Fryderyk August I jako który stanowił odwód 4 Armii Pancernej władca Księstwa Warszawskiego wydał de- i składał się z 16 i 17 Dywizji Pancernej, 20 kret dotyczący organizacji gmin. Powołano Dywizji Grenadierów Pancernych i grup wówczas także gminę Morawica. Od tego bojowych 10 Dywizji Grenadierów Pan- cernych. Korpus przygotowany był do wykonania przeciwuderzenia i w tym celu skoncentrowano ok. 2 tysięcy czołgów i 500 samobieżnych dział szturmowych. Na wojska niemieckie nacierała radziecka 3 Ar- mia Gwardii generała Gordowa, działająca w ramach I Frontu Ukraińskiego i dysponu- jąca 3 tysiącami czołgów. W toku zaciętych walk zginęło około 4700 (w tym 2500 po stronie niemieckiej) żołnierzy radzieckich i niemieckich, wspomaganych przez Cze- chów, Słowaków, Słoweńców i Chorwatów. Współcześnie największe zbiorowe mogiły odnaleziono w Chałupkach - 170 szcząt- ków, Dębskim Lesie – 90, Zbrzy – 80 i Rado- micach – 40. Wiadomo też, że groby ok. 30 żołnierzy niemieckiej formacji SS znajdują się w Lisowie, Zaborzu i Zbrzy. Na pobo- jowisku pozostało kilkaset zniszczonych Józef Piłsudski - Bohdan Wendorff, Prezydenci RP, Szkice Biograficzne, London 1954 r. czasu miejscowość ta pełni rolę ośrodka administracyjno – usługowo – handlowe- go dla wszystkich otaczających ją miejsco- wości. W dobie porozbiorowej ziemia morawicka była świadkiem ważnych wydarzeń patriotycznych i militarnych. To właśnie, m. in., w rodzinnych stronach ksiądz Piotr Ściegienny przygotowywał powstanie w 1844 r.

Na początku powstania styczniowego, lub uszkodzonych pojazdów mechanicz- 20 lutego 1863 r., w marszu między Pierzch- nych. Do dziś znajdowane są zagrażające nicą a Sobkowem, przeszły tędy oddziały życiu pociski, a wielu mieszkańców wiosek pod dowództwem Mariana Langiewicza, posiada różne elementy uzbrojenia wal- zmierzające na pole bitwy pod Mało- czących stron. Szczególnie cenne są frag- goszczem. Podczas I wojny światowej, we menty niemieckich czołgów typu „pantera” wrześniu 1914 r., od strony Kielc do Mo- i „tygrys” oraz dział samobieżnych.

17 I. > II. GMINA MORAWICA Intrygujące Dzieje

Ksiądz Piotr Ściegienny (1801 - 1890)

Piotr Ściegienny urodził się 31 Dał temu wyraz w pismach, stycznia 1801 r. w Bilczy jako rozpowszechnianych w for- najstarsze dziecko w rodzinie mie pisanych ręcznie kopii. Tak zamożniejszych chłopów pańsz- ukazała się „Złota książeczka”, czyźnianych. Chodził do szkoły przedstawiająca dzieje człowie- elementarnej w Brzezinach, po ka oraz wyjaśniająca przyczyny czym wstąpił do Szkoły Woje- nierówności i ucisku narodowo- wódzkiej w Kielcach, którą ukoń- ściowego na ziemiach polskich. czył w 1824 r. Pragnął wstąpić Ks. Ściegienny uchodzi również do stanu duchownego, ale nie za autora fałszywej bulli pa- miał pieniędzy na opłacenie pieskiej pt. „List Ojca Świętego utrzymania w seminarium. Wró- Grzegorza Papieża do rolników, cił więc do Bilczy, gdzie został rzemieślników, chłopów, miesz- nauczycielem szkółki elemen- czan, żołnierzy, do lokajów, tarnej, a potem uczył prywat- pisarzów i ekonomów z Rzymu nie w Starej Wsi i Przedborzu. przysłany”, w której nawoły- skazany na karę śmierci, którą Usiłując podjąć pracę urzędni- wał chłopów do walki zbrojnej miano wykonać 7 maja 1846 r. na czą w Kielcach, utrzymywał się o wolność. Napisał też „Aforyzmy placu przykatedralnym w Kiel- z korepetycji udzielanych synom o urządzeniu społeczeństwa cach. Władze kościelne pozba- aptekarza Franciszka Pantoczka. polskiego”, „Krótki a prawdziwy wiły ks. Ściegiennego godności W 1827 r. wstąpił jako kleryk se- wykład nauki Jezusa Chrystusa”, kapłańskich, a władze carskie minarzysta do klasztoru Pijarów „Myśli ułatwiające rozumienie w ostatniej chwili zamieniły karę w Warszawie. nauki Jezusa Chrystusa” i „Trzeba śmierci na chłostę i beztermino- Po miesiącu został przeniesiony tylko chcieć”. W latach 1842- wą katorgę na Syberii. Rozpo- do szkoły pijarskiej w Opolu 1844 zorganizował konspiracyj- częły ją ciężkie roboty w kopalni Lubelskim. Tutaj przygotowy- ny Związek Chłopski. w Nerczyńsku. Po 10 latach ze- wał się do stanu duchownego Kiedy agitacja na wsi lubelskiej zwolono ks. Ściegiennemu na i nauczał w klasach młodszych. nie przynosiła pożądanych efek- osiedlenie się w Permie, a po ko- Podczas powstania listopado- tów, ks. Ściegienny od 1842 r. lejnych 15 - na powrót do kraju. wego wygłaszał patriotyczne rozpoczął ją także w rodzinnych Mając 70 lat osiadł w Wilkołazie, kazania i zajmował się rannymi. stronach. W marcu 1844 r. został a potem mieszkał u krewnych Po otrzymaniu święceń kapłań- proboszczem w Chodlu, a na w Tarnowie i Matczynie. Mimo skich w 1832 r. i skasowaniu za- październik wyznaczono datę wieloletnich starań, dopiero konu pijarskiego, został wikarym wybuchu powstania, zamie- w 1883 r. przywrócono mu god- w Opolu Lubelskim, a potem rzając doprowadzić do niego ności kapłańskie. Został wów- w pobliskim Wilkołazie, gdzie w oparciu o spiski: radomski, lu- czas kapelanem w szpitalu boni- przebywali też jego dwaj bracia belski i kielecki. Podczas otwar- fratów w Lublinie, gdzie mieszkał i siostra. Rozpoczął wówczas tego wystąpienia do chłopów, do końca życia. Zmarł 6 listopa- agitację wśród duchownych, zgromadzonych 24 października da 1890 r. i został pochowany szlachty, małomiasteczkowej in- w podkieleckiej wsi Krajno, na na cmentarzu przy ul. Lipowej teligencji i chłopów, nawołując skutek zdrady jednego z wło- w Lublinie. Przy jego grobie od do wprowadzenia siłą nowego ścian, ks. Ściegienny został aresz- początku XX w. kończą się lub ustroju społecznego, opartego towany przez carską policję. Po odbywają różnorodne manife- na równości i sprawiedliwości. długotrwałym śledztwie został stacje polityczne.

Ze „Złotej książeczki” ks. Ściegiennego

Skoro tylko ludzie przyjdą do ro- Należy odebrać im ziemię, bez cej, czapkami swych nieprzyja- zumu i święcie zachowają owo której żyć nie możemy. Podnie- ciół – królów i bogatych cudzą prawo: co tobie niemiło, tego siemy więc wojnę dla odebrania pracą panów, zarzucą. Wojna ta drugiemu nie czyń, skoro ludzie wydartych nam praw i ziemi od krótko trwać będzie, ale trzeba, poznają się na swym głupstwie, Boga nadanej, dla zapewnienia żeby ją wszyscy w jednym czasie które popełniają, gdy słuchając sobie na wieki szczęścia i wol- podnieśli i wszyscy prowadzili królów i panów, wzajemnie się ności. Wojnę tę uciemiężeni – niech się jeden na drugiego kaleczą i zabijają – wojny mu- chłopi, mieszczanie i oficjaliści nie ogląda. Razem, wszyscy nie- szą się skończyć. Jedną jeszcze szczęśliwi, na swych ciemiężców wojnę odbyć będziemy musieli. połączywszy się prowadzić będą przeciwko tyranom i ciemięż- uderzcie, a zwyciężycie i zapew- Królowie i panowie wydarli nam nicie sobie, dzieciom swym, ziemię, wydarli nam wolność, com, przeciwko królom i panom. Wygra nieszczęśliwa, cierpiąca wnukom, najpóźniejszym po- wydzierają nam pracę, męczą, tomkom pokój i szczęście. katują i zabijają nas. klasa ludzi, bo im Bóg będzie błogosławił, bo ich daleko wię- 18 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Dzień dzisiejszy Po II wojnie światowej Ziemia Morawicka czej. Dominującą dziedziną działal- zaczęła zmieniać się diametralnie od poło- ności są usługi i handel, głównie w branży wy lat 60, kiedy to uruchomiono Kopalnię budowlanej, spożywczej i transportowej. Wapienia „Morawica”, Kopalnię Dolomitu Niektóre firmy produkcyjne od lat funkcjo- „Radowice” oraz obecnie już nieczynne ko- nują na rynkach zagranicznych. Najlepsi palnie tzw. marmurów w Woli Morawickiej otrzymują przyznawane przez gminę sta- i Łabędziowie. W oparciu o dawny majątek tuetki Kowala. w Morawicy urządzono jedną z najwięk- W 10 miejscowościach prowadzone jest szych inwestycji służby zdrowia – Woje- nauczanie na poziomie szkoły podstawo- wódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie wej, przy czym w pięciu z nich szkoły pro- Chorych, znany obecnie pod nazwą Świę- wadzą stowarzyszenia rodziców. Działają 4 tokrzyskie Centrum Psychiatrii. gimnazja, liceum dla dorosłych i studium policealne. Obecna sieć oświatowa trakto- wana jest jako docelowa. Gmina słynie w całym kraju jako prężny ośrodek tradycji kulturowych. Od dziesię- cioleci rozwijają działalność twórcy ludo- wi: garncarze, rzeźbiarze, poeci, malarze i wikliniarki. Placówką o dużym znaczeniu w skali co najmniej wojewódzkiej jest Ośro-

Kopalnia Wapienia „Morawica” S.A.

Szczególnie intensywny rozwój nastąpił wraz ze zmianami ustrojowo – gospodar- czymi po 1989 r., kiedy pełne kompetencje otrzymał samorząd gminny. Działalność władz i aktywność społeczna mieszkańców spowodowały, że gmina zaliczana jest do przodujących nie tylko w województwie, Zespół ludowy Brzezinianki ale też w kraju, o czym świadczą liczne dek Tradycji Garncarstwa w Chałupkach. nagrody w różnorodnych konkursach i ran- Powszechnie znane są ludowe zespoły kingach. Choć gmina ma charakter rolni- śpiewacze: Brudzowianki, Brzezinianki, czo - przemysłowy, mieszkańcy utrzymują Drochowianki, Nidzianecki, Wolanecki się przede wszystkim z pracy pozarolni- i Łabanecki, którym wtórują dziecięco – młodzieżowe grupy folklorystyczne Brzezi- na i Małe Wolanecki. Na terenie gminy dzia- łają również: Rodzinna Kapela Korbanów w Dębskiej Woli, Młodzieżowa Orkiestra Dęta i Chór Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Morawickiej. Każdego roku w gminie od- bywa się wiele imprez i festynów plene- rowych. Wszystkie miejscowości mają sieć wodociągową, niemal zakończona została budowa sieci kanalizacyjnej. Cała ziemia morawicka - z racji aktywności mieszkań- ców i władz oraz inspirującego sąsiedztwa Nowo powstałe osiedle domków Kielc - ma dalsze, obiecujące perspektywy jednorodzinnych w Morawicy rozwojowe. 19

Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

W przypadku sołectw w pierwszym nawia- BARANIA GÓRA – najwyższe wznie- sie umieszczono kolejno – liczbę domów sienie w gminie (318 m n.p.m.) i kulmina- i liczbę mieszkańców w 1827 r. oraz liczbę cja Pasma Zbrzańskiego, zaliczanego do mieszkańców obecnie. Pogórza Szydłowskiego. Nazwa nawiązuje Skróty: h – godzina; ha – hektar; kg – kilo- do wypasów owiec, które powodowały gram; km – kilometr; KM – koń mechanicz- również, że w dobie rozbiorowej (choć ny; m – metr; mm – milimetr; np. – na przy- być może również wcześniej) góra była kład; nr – numer; ok. – około; pd. – południe; odlesiona. Jest antykliną o asymetrycznej pn. – północ; pw. – pod wezwaniem; r. – budowie, co przejawia się w pochyleniu rok; s. – strona; św. – święty; ur. – urodzony; paleozoicznych warstw skalnych wyłącznie w. – wiek; wsch. – wschód; zach. – zachód; w kierunku południowym. W jądrze antykli- zm. – zmarł; ? – brak danych. ny, czyli na terenie wsi Dębska Wola i Zbrza, odsłaniają się kambryjskie mułowce oraz BABIA GÓRA – zwana też Sukowską ordowickie i sylurskie łupki. Budują one Górą. Charakterystyczne, ostro ścięte od stoki północne, natomiast na wierzchowi- strony zachodniej wzniesienie (312 m nie i w górnej części stoków południowych n.p.m.) w Paśmie Dymińskim Gór Świę- występują dewońskie piaskowce i łupki. tokrzyskich. Porośnięta przez drzewostan Na szczycie, przy skrzyżowaniu lokalnych mieszany z sosną, świerkiem, jodłą, dębem, dróg, znajduje się 4-metrowej wysokości, grabem, osiką i brzozą. Podszyt tworzą ja- murowany, czworoboczny słup z wnęką. łowiec i jarzębina. Stwierdzono obecność wielu chronionych, rzadkich i ginących ga- tunków roślin. Należą do nich m. in.: widłak spłaszczony, podejźrzon księżycowy, skrzyp pstry, kosaciec syberyjski, wyblin jednolistny, łoboda błyszcząca, zaraza czerwonawa, turzyca cienista i lilia złotogłów. Zgodnie z tradycją, miejsce sabatów czarownic. Przed II wojną światową znaleziono w po- piele połamane części glinianych figurek postaci ludzkich. Uznano je za współcze- sne wyroby ludowe związane z praktykami magicznymi, mającymi na celu zadawanie cierpień osobie przedstawionej w postaci Nieznany jest czas jego powstania, ale figurki. Wśród wapiennych skał na wierz- przed II wojną światową nie był – jak obec- chołku góry jest także miejsce zwane Dia- nie – otynkowany i posiadał gontowy da- belskim Łożem. szek zakończony iglicą. Zgodnie z tradycją słup wystawiono w miejscu, gdzie oba- wiano się złych mocy, a we wnęce znajdo- wała się drewniana rzeźba św. Tekli. Kiedy spróchniała, dziedzic Dębskiej Woli wstawił w jej miejsce żeliwny posąg Matki Boskiej, odlany w Białogonie w 1840 r. W 1937 r. Józef Kędzior, późniejszy sołtys Zbrzy, do- robił z cyny rzeźbie lewą rękę, zniszczoną od uderzenia pioruna. Po II wojnie świa- towej Madonnę skradziono, gdyż szukano w niej powstańczego złota. Obecnie we wnęce kapliczki znajduje się betonowy krzyż. Mieszkańcy nadal jednak nazywają figurę św. Teklą.

21 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

BIELECKIE MŁYNY (?, ? - 168) – niej pozostałością siedziby możnowładczej wieś położona 300 m na wsch. od drogi z okresu wczesnego średniowiecza. Morawica – Kielce. Wymienione w XVII w. jako Młyn – Bielecki. Należały do klucza BILCZA (80, 415 - 2656) – kieleckiego biskupów krakowskich, a po wieś położona przy oraz na wsch. i zach. od 1789 r. były własnością rządową, wcho- drogi Morawica – Kielce. Do XVIII w. nazywa- dzącą w skład Ekonomii Kieleckiej. Obecnie na Bielcza. Graniczy z Kielcami. Najludniej- we wsi powstaje osiedle domów jednoro- sza w gminie. Znana jako miejsce urodzenia dzinnych, sąsiadujące z Piaseczną Górką. ks. Piotra Ściegiennego (> s. 18), z osiedli W Bieleckich Młynach znaleziono narzędzia domów jednorodzinnych i organizacji tur- krzemienne, najprawdopodobniej pale- nieju „Pool Bilard”. Wymieniona w 1351 r. olityczne. Z kolei ślady osad i cmentarzysk jako wieś urządzona na prawie niemieckim odnosi się do epoki brązu i wczesnej epoki (> s. 39), należała do parafii Brzeziny. Wcho- żelaza. Pochodzący z XIX w. układ wodny dziła w skład klucza kieleckiego dóbr bi- młyna został uznany za zabytek. Obiekt skupów krakowskich. W XVI w. odnotowa- znajduje się na wsch. krańcu wsi, nad Czarną ny jest młyn na Czarnej Nidzie. W XVIII w. Nidą i w połowie XIX w. był własnością gro- poświadczone jest wójtostwo. Od 1772 r. madzką. Po zakupie osady młynarskiej przez urząd ten należał dożywotnio do Józefa prywatną osobę, w 1960 r. został przebu- Boguckiego, po nim do Franciszka Cza- dowany na murowany. W dolinie rzecznej plickiego, któremu kapituła krakowska na w 1981 r. odkryto obiekt określany jako gró- 20 lat odroczyła spłatę ustalonych kwot, dek stożkowaty, będący najprawdopodob- zwanych kanonem. W 1826 r. Czaplicki zo-

Niemiecka „pantera” udział w bitwie pancernej Przy maksymalnej prędkości 1945 r. i znajdujący się obecnie 46 km/h jego zasięg na drodze w Muzeum im. Orła Białego wynosił 160, a w terenie – 100 km. w Skarżysku. Był to najlepszy Produkowany był w trzech wer- niemiecki czołg średni, z 5-oso- sjach od 1943 r. Odnosił duże bową załogą, o masie 44800 sukcesy na polu walki, na przy- kg, długości prawie 7 oraz kład podczas bitwy pod Siedlca- szerokości i wysokości ponad mi w 1944 r. niemiecki batalion 3 m. Posiadał silnik o mocy „panter” zniszczył 107 czołgów W 2003 r. z Czarnej Nidy 700 KM, pancerz grubości radzieckich przy stracie 6 wła- wydobyto niemiecki czołg 80 mm i działo kalibru 75 mm. snych.

PzKpfw V „Panther”, biorący

22 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > stał dzierżawcą Bilczy, a od 1830 r. państwo która stoi przy dawnej drodze, biegnącej przejęło okoliczne wsie, nazywane odtąd przez wieś. rządowymi. W II połowie XIX w. na gruntach Na wsch. krańcu Bilczy znajduje się siedzi- Bilczy powstały dzisiejsze wsie: Piaseczna ba leśnictwa, które nadzoruje 300 ha lasów Górka i Kuby-Młyny. Bilcza znana jest ze państwowych i 300 ha lasów wspólnot wiejskich w Kubach-Młynach i Bilczy. Urzą- dzono tu Ścieżkę Przyrodniczo – Leśną „Bil- cza” (> s. 43).

BRUDZÓW (28, 187 - 482) – wieś między Lisowem, Zaborzem, Wolą Morawicką i Radomicami I. Wymieniona w XV w. jako należąca do parafii Brzeziny (obecnie

znalezisk archeologicznych. Znaleziono tu paleolityczne narzędzia krzemienne. Z kolei ślady osad i cmentarzysk odnosi się do epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. W wyniku prac archeologicznych, prowa- dzonych od 2000 r., na polach przysiółka Zastawie odkryto 24 piece dymarkowe. W centrum wsi, na zach. od drogi głównej, znajduje się kościół parafialny pw. św. Kazi- mierza, będący w budowie od 1999 r. Para- część wsi wchodzi w skład parafii Radomi- fię wydzielono z parafii Brzeziny w 1995 r. ce, a część w skład parafii Lisów). Od 2001 r. w szkole znajduje się Izba Re- Znajdują się tu stanowiska kultury pu- gionalna, poświęcona ks. Ściegiennemu. charów lejkowatych (Załawie) oraz osada Jego dom rodzinny znajdował się niemalże i cmentarzysko kultury łużyckiej z epoki naprzeciwko figury św. Jana Nepomucena, brązu i wczesnej epoki żelaza.

23 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

W budynku dawnej szkoły działa Środowi- Marii Panny. Ciekawe zdarzenie miało miej- skowy Dom Samopomocy, organizujący sce 10 lutego 1531 r., gdy sam biskup kra- zajęcia dla osób niepełnosprawnych z tere- kowski Piotr Tomicki musiał rozstrzygnąć, nu gminy. Działalność rozwija zespół folklo- że w kościele szlachcice Trzoskowie mają rystyczny „Brudzowianki”. mieć ławki od strony prawej, a Morawiccy Charakter zabytkowy posiadają znajdująca od lewej. W dawnym wiekach miejscowy się nad stawem XIX-wieczna, murowana dwór był przystosowany do funkcji rezy- kapliczka nakryta dwuspadowym dachem,

z drewnianym, barokowym ołtarzykiem, dencjonalnych dla biskupów krakowskich. przed którą stoi kamienna figura św. Jana W 1646 r. w stylu późnorenesansowym Nepomucena z XVII/XVIII w. (?) oraz dom zbudowano obecną, murowaną i oriento- drewniany z częścią gospodarczą, z ok. waną świątynię. 1915 r. (nr 76). Przy krzyżówce, na posesji nr 55, znajduje się najprawdopodobniej miejsce po dawnym dworze (w ogrodzie – dworska studnia). Naprzeciwko stoi stara, murowana karczma, wzniesiona przed 1848 r. Interesujące są dwie chałupy (nr 79 i 80), pochodzące z ok. 1880 r. i posiadające piece z kapami.

BRZEZINY (88, 445 - 2015) – wieś odchodząca na pn.-zach. od Mo- rawicy, w stronę Chęcin. Znajdują się tu stanowiska kultury ceramiki sznurowej oraz osada i cmentarzysko kultury łużyc- kiej z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Po założeniu Seminarium Duchownego Pierwsze wzmianki z 1275 r. W XIV w. po- w Kielcach, od 1729 r. parafia została przy- bierano tu cło od kupców, pędzących woły dzielona pod jego administrację, a regens ze wschodu. Parafia Wszystkich Świętych seminarium automatycznie zostawał pro- erygowana prawdopodobnie przez bisku- boszczem w Brzezinach. Działo się tak do pa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego końca XVIII w., kiedy upaństwowiono do- ok. 1440 r. Wydzielono ją z parafii istniejącej bra duchowne i wioska stała się rządową. przy kieleckiej kolegiacie. Na dominującym W 1870 r. w stylu neobarokowym przedłu- nad okolicą wzgórzu wzniesiono wówczas żono nawę na zachód, wzniesiono nad nią mały, drewniany kościół pw. Wszystkich trzykondygnacyjną wieżę z hełmem oraz Świętych i Wniebowzięcia Najświętszej postawiono dzwonnicę. 24 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Od 1896 r. nieprzerwanie działa kościelny wówczas karczem typu blokowego, w któ- chór, obecnie trzygłosowy. Niższe i węższe rych część mieszkalna znajdowała się pod od nawy prezbiterium jest dwuprzęsłowe, jednym dachem ze stajnią zajezdną. Typo- zamknięte wielobocznie. Od pn. zakrystia wa karczma zajezdna do roku 2005 zacho- ze skarbczykiem z początków XIX w. Wtedy wała się w części zwanej dawniej Podmo- też od pd. dobudowano do nawy kruchtę. rawicą (ul. Kielecka 3). Została wzniesiona Najstarsze części kościoła są od zewnątrz jako rządowa ok. 1829 r. W izbie gościnnej oszkarpowane, a w środku mają sklepienia jeszcze niedawno widoczne były pozosta- (nad prezbiterium kolebkowe z lunetami, łości polichromii, naśladującej kafle, które z dekoracją stiukową, a nad zakrystią ko- na białym tle miały niebieskie ornamenty lebkowo – krzyżowe). Na przykościelnym i sceny rodzajowe, czyli niczym ceramika cmentarzu XIX-wieczne nagrobki (np. z niderlandzkiego Delft. Dom dzierżawców okazały żeliwny Antoni Wiśniewskiej, zm. folwarku (zwany dworem) z około połowy w 1858 r. i żeliwny krzyż na grobie Rudolfa XIX w. został tak mocno przebudowany ok. Ślaskiego, zm. w 1851 r.), a przed wejściem 1968 r., że zatracił cechy zabytkowe. Z I po- głównym z monumentalnymi schodami łowy XIX w. pochodzi przydrożna figura (wzniesionymi w 1937 r.) figura Chrystusa w formie murowanego, czworobocznego Króla wystawiona w 1928 r. i Najświętszej słupa, z wnęką na szczycie, stojąca w miej- Marii Panny. Wewnątrz trzy ołtarze wznie- scu tzw. dworu folwarku Boszki. Za zabyt- sione w XIX w. W głównym umieszczono kową uznano typową, drewnianą chałupę stary obraz szkoły bizantyjskiej, przedstawia- z 1881 r., która reprezentuje nie tylko tra- jący Matkę Boską z Dzieciątkiem na ręku. dycyjne rozplanowanie wnętrz, ale tak- że konstrukcję i wykorzystany materiał. Składa się z sieni – izby i komory. Węgły wykonano na obłap, całość przykryto czterospadowym dachem, pierwotnie po- krytym gontem. Z tego samego czasu pochodzi drewniana obora w zagrodzie przy ul. Chęcińskiej 135.

Obok ołtarza wmurowano tablicę konse- kracji kościoła, dokonanej w 1675 r. przez biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebic- kiego. Zachowały się także interesujące epitafia: wczesnobarokowe, z herbem Rawicz, Marcina Grotowskiego (zm. 1610), Brzeziny, ul. Chęcińska 270. Typowa chałupa Franciszka Czaplickiego (zm. 1847) i Rudol- fa Ślaskiego (zm. 1851). Z 1802 r. pochodzi tablica założenia bractwa. Na cmentarzu Atrakcją Brzezin jest zorganizowana w ob- spoczywają płk Franciszek Tomsa-Zapol- wodzie drogowym w latach 90. XX w. ski i najsłynniejszy rzeźbiarz gminy Józef wystawa maszyn i urządzeń do budowy Piłat. Znajdującą się obok starą plebanię i konserwacji dróg. Wszystkie posiadają wzniesiono w I połowie XIX w. Jest mu- szczegółowy opis techniczny, charaktery- rowana, tynkowana, parterowa, na planie styki i przebieg służby. Najstarszym ekspo- prostokąta, z czterokolumnowym gankiem natem jest parowa lokomobila brytyjska, i przelotową sienią, przykryta czterospa- wykonana w 1907 roku w firmie „Ranson’s dowym, gontowym dachem. Układem and Jeffrie’s”. Walec z fabryki Hipolit Cegiel- przestrzennym nawiązuje do budowanych ski Poznań pochodzi z 1926 r.

25 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

Brzeziny miały przez wieki zwartą zabudo- CHAŁUPKI (15, 118 - 322) – wę, skupioną wokół kościoła. Związany był wieś w pobliżu Dębskiej Woli, na wsch. od z nią również folwark Boszki, będący daw- drogi Morawica - Pinczów, słynąca z wie- nym wójtostwem. Po urządzeniu w poło- lowiekowych, do dziś podtrzymywanych wie XIX w. wieś przybrała kształt ulicówki, tradycji garncarskich. Znaleziono tu stano- do której przyłączono osiadłość Morawica wiska produkcyjne nawiązujące do pieców lub inaczej Podmorawica. W rezultacie dymarskich z Gór Świętokrzyskich. Pierwsze wzmianki w połowie XVI w., kiedy ciągnie się obecnie na długości blisko 8 to wszyscy mieszkańcy trudnili się garncar- km i tym samym jest najdłuższą wioską stwem, rozwijającym się w oparciu o miej- w województwie świętokrzyskim. Działają scowe złoża glinki. Zgodnie z opisem Jana tu zespół folklorystyczny „Brzezinianki” i za- Filipa Carosiego z lat 1779 – 1781, wieś le- łożona w 1926 r. Ochotnicza Straż Pożarna. żała w lesie i składała się z 12 – 14 chałup, Od 2000 r. wieś posiada 19 nazwanych zamieszkanych przez samych garncarzy. ulic. W 2002 r. oddano do użytku Gminny Powstała wówczas manufaktura, działała Stadion Sportowy, a w 2006 r. – położony być może do połowy XIX w., utrwalona w centrum osady plac rekreacyjno-sporto- w tradycji nazwą piecowisko lub piecysko, wy z miejscem zabaw, grillowiskiem, mini- oznaczającą miejsce ze skorupami i kafla- trybunami, fontanną i parkingiem. mi, położone ok. 1 km na północ od wioski.

Płk Franciszek Tomsa-Zapolski Ur. w 1891 r. w Czerniowcach nej 1939 r. był kwatermistrzem jedną z córek – 15-letnią Lud- koło Lwowa. Należał do drużyn Armii „Kraków”. Dostał się do miłę. W nocy z 6 na 7 listopada strzeleckich Józefa Piłsudskiego, niewoli, którą spędził w oflagu 1947 r. do dworu wtargnęło służył w 5 pułku legionowym i brał w Murnau. W 1934 r. wraz z żoną trzech uzbrojonych mężczyzn, udział w wojnie polsko – bolsze- Haliną zakupili tzw. dwór folwar- którzy tak ciężko ranili pułkowni- wickiej, w której otrzymał Krzyż ku Boszki. Podczas okupacji nie- ka, że po kilku godzinach zmarł. Virtuti Militari. Od 1935 r. służył mieckiej jego żona i dwie córki Postrzelili także służącą i ska- w Sztabie Głównym, a następnie udzielały pomocy partyzantom towali żonę pułkownika, która został dowódcą 27 Pułku Piechoty i prowadziły tajne nauczanie, za zmarła w 1948 r., w wieku 47 lat. w Częstochowie. W wojnie obron- co Niemcy w 1942 r. zamordowali 26 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

W połowie XIX w. większość mieszkańców nosiła obco brzmiące nazwiska (Turros, Gowior, Weissa, Zimmermann, Wamsz- tok), co najprawdopodobniej wiązało się z planowym zasiedleniem wsi po wielkim pożarze w 1811 r. Od II połowy XIX w. działalność garncarska przybrała na sile i w 1935 r. funkcjonowało aż 69 warsztatów, choć mieszkańcy nie należeli do żadnego cechu rzemieślniczego. Dopiero po II wojnie światowej zatrudniali się w spółdzielni produkcyjnej, korzystali z pośrednictwa „Cepelii” i byli przyjmowani do Stowarzy- szenia Twórców Ludowych. Za najwięk- szych artystów uchodzili Jan Armański, Ciopińscy, Głuszkowie, Kosowie, Kozłow- Józef Głuszek i Stefan Sowiński. scy, Królowie, Kuchnowie i Możdżyńscy). Wyrób naczyń trwał od końca kwietnia do końca września. W ciągu dnia, licząc od świtu do zmierzchu, garncarz był w stanie wytoczyć 180 garnków o pojemności 1 li- tra. Następne miesiące poświęcano na wydobycie gliny. Jednego dnia gromadzono 30 – 35 wiader tak, aby zapas na jeden rok wyniósł ok. 15 fur, czyli 4,5 tony. Takiej ilości gliny starczało na 6 – 8 wypałów, ale przed Stefan Sowiński, jedna z najwybitniejszych postaci użyciem należało poddać ją różnorodnej chałupczańskiego garncarstwa. i ciężkiej obróbce. Kiedy wyczerpały się Archiwum Działu Sztuki Ludowej Muzeum miejscowe złoża, glinę przywożono spod Narodowego w Kielcach. Fot. J. Siudowskiego Obic i Pierzchnicy, a potem nawet z Łago- wa, Suchedniowa, Wrocławia i Buska Zdro- W pracy uczestniczyły całe rodziny, które ju. Dodatkową trudność sprawiał zwyczaj tajniki zawodu przekazywały sobie z poko- szkliwienia, który wiązał się z uciążliwymi lenia na pokolenie. W ciągu ostatnich 150 i nawet szkodliwymi dla zdrowia przygo- lat z nazwiska znanych jest ok. 80 garnca- towaniami. Od lat 80 działalność garncar- rzy, przy czym 12 z nich to kobiety, a tylko ska stopniowo wygasała. Udało się jednak 10 osób oprócz naczyń użytkowych wy- ocalić ją od zapomnienia, gdyż z inicjatywy konywało także figurki. Spośród 25 rodów władz gminy, mieszkańców Chałupek oraz garncarskich trzy były czteropokoleniowe pracowników Wojewódzkiego Domu Kul- (Kowalscy, Sowa-Sowińscy i Sowińscy), tury i Muzeum Narodowego w Kielcach, a osiem trzypokoleniowych (Armańscy, w 1998 r. zorganizowano w Chałupkach Ośrodek Tradycji Garncarstwa. Jest to jedyny tego typu w kraju obiekt o charakterze muzealnym, któremu każdego roku towa- rzyszy impreza pod nazwą „Chałupkowe garncynki”. Celem ośrodka, który składa się z części ekspozycyjnej i warsztatowej, jest ukazanie dziejów i podtrzymywanie garncarstwa w Chałupkach. Wystawę tworzą wyroby użytkowe wykonane przez mistrzów garncarskich z rodzin Armańskich, Głusz- ków, Sowińskich, Możdżyńskich, Kuchnów i Wojsów. Wspaniałe dzieła ceramiki figural- 27 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

nej reprezentują prace Stefana Sowińskie- go, Elżbiety Klimczak, Feliksy Armańskiej i Moniki Klimczak. Towarzyszą im autentyczny, unikatowy w kraju dwukomorowy piec garncarski oraz urządzenia i narzędzia niezbędne w pracy. Na wzniesieniu za ekspozycją muzealną znajduje się uznany za zabytek, nieużywa- ny piec wapienniczy, najprawdopodobniej z początku XX w.

cielem był początkowo ród Jelitczyków, który od nazwy miejscowości przyjął nazwisko Łukowscy. Jeden z przedstawi- cieli rodziny – Kiljan – wymieniony został jako uczestnik turnieju podczas wesela królewskiego w 1553 r. W końcu XVI w. właścicielami została rodzina Pieniążków, po nich Stanisław Czarniecki (starszy brat Stefana Czarnieckiego), Bystrzonowscy, Sierakowscy, Piaszczyńscy, Dunin-Rzu- chowscy, Witkowscy i w końcu biskup kra- kowski Konstanty Felicjan Szaniawski, który CHMIELOWICE (19, 125 - 320) – w 1724 r. podarował je swemu bratankowi wieś położona na pd.-zach. krańcu gminy. Józefatowi. Ten przekazał dobra w posagu Sąsiaduje z Kawczynem. Pierwsza wzmian- córce, która w 1767 r. wyszła za mąż za ka z 1408 r. Należy do parafii Łukowa. Dominika Baiera. Nowy właściciel przeniósł Wieś należała do dóbr Łukowa. Ich właści- rezydencję dóbr z Łukowej do Dębskiej

Garncarskie opowieści . 1. Kiedy kawaler umiał zrobić 3. Lepienie diabelskiej figurki 4. W miejscu zwanym Zapadli- donicę, mógł się żenić. zawsze przyciąga kłopoty. Je- skiem pod ziemię zapadła się 2. W miejscu, gdzie znajdują się den garncarz dał się namówić i zniknęła chałupa garncarza, największe wyrobiska po wy- na zlecenie wykonania diabła. który był niezgodnym i kłó- dobywaniu gliny kiedyś zasy- Ulepił go i wstawił do pieca tliwym sąsiadem, w dodatku pało dwóch kopaczy. W ciem- między garnki. Po wypale oka- pijakiem i bluźniercą. ną noc słychać tu tajemni zało się, że wszystkie naczynia cze dźwięki, przypominające były bez polewy, która w cało- nawoływania i użalanie. ści przeszła na diablą figurkę.

Wyroby z Chałupek W Chałupkach wyrabiano Narodzenia, szabaśniki do przede wszystkim naczynia pieczenia mięsa dla ludno- przydatne w gospodarstwie ści żydowskiej. Z wyrobów domowym: garnki, dzbanki, figuralnych – figurki kultowe, słoje, dwojaki, trojaki, miski, kropielniczki, kapliczki, sce- garnuszki, duże donice na ny z życia świętych i postaci kapustę i barszcz, doniczki, historycznych, religijne kom- rynienki na trzech nogach pozycje wielofigurowe, sceny do smażenia słoniny. Rzadziej – flaszki na wodę, maselniczki, obyczajowe z życia wsi, zabaw- czarki na jajka do święconego ki (gwizdki – ptaszki i fujarki), i formy na babki przy okazji lichtarze dwu- i trójramienne, 28 Wielkanocy, donice do uciera- popielniczki z kurką i zającz- nia maku w okresie Bożego kiem, skarbonki – świnki, jeże. Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Woli. Chmielowice pozostawały w rękach na Grotowskich, w 1645 r. – Cheleńskich jego potomków do 1848 r., kiedy to zostały i dopiero potem Szaniawskich. Wioska na- sprzedane (wraz z całymi dobrami) Win- brała szczególnego znaczenia wraz z prze- centemu Sęczykowskiemu. Dopiero po tej niesieniem do niej rezydencji dóbr przez zmianie, w 1859 r. postawiono we wsi mu- Dominika Baiera. Od 1872 r. była dobrami rowany budynek folwarku (wcześniej była rządowymi. tu tylko karczma bez zajazdu). Obecnie na- Zespół dworsko – folwarczny zlokalizowany był zywany on jest dworem. w połowie wsi, a dwór stał na zach. od drogi. Nie W 1869 r. majątek został wydzielony z dóbr zachowało się z niego nic. Obecny tzw. dwór Dębska Wola, a potem rozparcelowa- – modernistyczna willa – został wzniesiony ny w 1925 r. Podczas II wojny światowej w 1923 r. w miejscu starego dworu drewniane- go i mieści się w nim szkoła. Murowana obora pochodzi z ok. 1870 r., ale została przebudowana. Murowane ogrodzenie sięga połowy XIX w., a park krajobrazowy z 2 połowy XIX w., został przekształcony w 2 połowie XX w. Z dawnego założenia pozostały powiązane ze sobą widokowo stawy z groblami, sad i park z aleją. Całość otacza las. Do rejestru zabytków wpisany jest ponadto będący w rękach prywatnych - zespół zajazdu z murowaną karczmą (wzniesioną ok. 1860 r. i nadbudowaną ok. 1970 r.) i współ- czesną mu wozownią (przebudowaną na Chmielowice należały do rodziny Lenarto- młyn z dodaniem części drewnianych ok. wiczów, współdziałających z partyzantami. Po zakończeniu wojny w budynku folwarku (tak zwanym dworze) utworzono szkołę, która mieściła się tu do czasu wzniesienia nowej placówki w 2000 r. Tak zwany zespół dworski wraz z pozosta- łościami parku objęty jest ochroną jako zabytek. Dotyczy to również murowanej kapliczki pw. św. Rocha, pochodzącej z przełomu XVIII i XIX w. Od co najmniej XVIII w. z wioską niemalże nierozdzielnie połączone były Kawczyce (obecnie Kawczyn), które przechodziły prawie identyczne koleje losu. 1931 r.) oraz zrujnowanym budynkiem go- spodarczym pochodzącym z ok. 1900 r. CHODCZA – Obiekt znajduje się po prawej stronie dro- rzeka, wzmiankowana już w XV w. przez gi, na południe od skrzyżowania z trasą Morawica – Pińczów. Ochronie podlega Jana Długosza. też drewniany dom z częścią gospodar- CZARNA NIDA – czą z początku XX w. (nr 48). Na północ od rzeka, > s. 9 zabudowań wioski znajdują się wyrobiska orzechowo – wiśniowego marmuru, moc- DĘBSKA WOLA - (41, 249 - 648) – no zbitego i podatnego na polerowanie. wieś położona 5 km na pol. od Morawicy, Skała ta na przełomie XIX i XX w. służyła wzdłuż drogi, biegnącej na pn.-zach. od jednak przede wszystkim do produkcji szosy Morawica – Pińczów. wapna. Proces ten przyspieszyło wybudo- Dzieje > opis Chmielowic, z tym, że w 1641 wanie – najprawdopodobniej w II połowie r. właścicielami Dębskiej Woli była rodzi- XIX w. – dwóch wapienników, z których do 29 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

współczesności przetrwały ruiny jednego. Obic, na zach. od drogi Morawica – Piń- Od 1996 r. istnieje w Dębskiej Woli parafia czów. Drochów Dolny znajduje się na pn. Matki Boskiej Częstochowskiej. Murowana od Górnego. Wymieniony został (do XIX w. kaplica została wzniesiona w 1981 r. na obie wsie traktowano jako jedną) w XVI w. miejscu i jako replika starszej, drewnianej, w składzie dóbr Morawica, należących do którą w 1906 r. przeniesiono tu z Posłowic. Morawickich. Dębska Wola to wioska twórców ludowych W Drochowie Dolnym zachował się jedyny - rzeźbiarzy, malarzy, poetów, pieśniarzy w całej gminie XIX-wieczny dwór. - znanych szeroko nawet poza granicami To skromny, murowany obiekt, wzniesiony województwa. Stąd wywodzą się Feliksa być może już w I połowie XIX w. Zbudo- Gajda, Tomasz Gajda, Józef Piłat i Halina wany na planie wydłużonego prostokąta, Szelestowa. Ich dokonania kontynuują z dwutraktowym układem wnętrz. W czę- współcześnie kolejni twórcy, a także zespół ści środkowej piętro z balkonem, opartym folklorystyczny „Wolanecki” oraz działający na parterowym ganku. Dwór został rozbu- dowany ok. 1911 r. przez ówczesnego wła- ściciela – Zareckiego. Od 1924 r. należał do Bronisława Piwowickiego, sędziego hipo- tecznego z Warszawy. W 1945 r. dobra zo- stały znacjonalizowane i rozparcelowane. Budynek jest własnością prywatną i był remontowany ok. 1987 r. Otaczają go po- zostałości parku i murowane ogrodzenie z końca XIX w. W pobliżu dawne stawy. W Drochowie Górnym w XIX w. znajdo- wał się duży folwark z domem dla służby, owczarnią ze stajnią, chlewami, krowiarnią, w szkole dziecięcy zespół folklorystyczny wołownią i stodołami. Stała też drewniana „Małe Wolanecki”. Wioskę rozsławia rów- karczma, a przy niej kuźnia. Z tego zespołu nież popularna Rodzinna Kapela Korba- nie pozostało już nic. nów, której przedstawiciele zachwycają grą na akordeonie. W wiosce znajdują się dwa przydrożne krzyże, wykonane z czę- ści sprzętu pancernego, pozostałego po bitwie w 1945 r: z „pantery” przy skrzyżowa- niu drogi Dębska Wola – Chałupki – Zbrza i z „tygrysa” – pośrodku wsi, naprzeciwko dawnej szkoły. Jakub Szelest > s.48

DROCHÓW DOLNY I GÓRNY Drochów Dolny, dwór. Zdjęcie z ok. 1980 r. (25, 85 – 199+188) – wsie poło- (ze zbiorów WO SOZ Kielce). żone na pd. krańcu gminy, naprzeciwko

Wielki Piłat z Dębskiej Woli

Józef Piłat – zwany Wielkim Pi- Kieleckie muzeum zaczęło w Brzezinach, w kościele św. łatem - był jednym z najwybit- gromadzić prace Piłata, dzięki Trójcy w Kielcach, na cmenta- niejszych rzeźbiarzy ludowych czemu otrzymał stypendium. rzu w Zagnańsku. Pod koniec regionu świętokrzyskiego. Uro- Podjął też bardzo owocną życia zachorował na serce. dził się 13 marca 1900 r. w Dęb- współpracę z „Cepelią”, która Przebywał w Kielcach, Ostrow- skiej Woli. Uważany za dziwaka, wysyłała rzeźby kolekcjone- cu oraz Dobromyślu. Zmarł jedyne co potrafił, to paść kro- rom zagranicznym. W ciągu 13 września 1971 r. i został wy i strugać nożem. W 1949 r. życia wykonał ok. tysiąca dzieł pochowany na cmentarzu po raz pierwszy pokazano jego w drewnie i kamieniu. Można w Brzezinach. Na grobie stoi 30 rzeźby na wystawie w Kielcach je zobaczyć np. w kaplicy wykonana przez artystę ka- i kilku miastach regionu. w Dębskiej Woli, w kościele mienna figura Frasobliwego. Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Na pd. od przysiółka Goździec znajdują go. Nazwa wsi powstała w 1787 r. Młyn ob- się łomiki nieczynnego kamieniołomu wa- sługiwał wówczas takie miejscowości, jak pieni. Eksploatacja obejmowała zach. stoki część Bilczy, Dyminy, Marzysz i Daleszyce. góry Gojsc i została przyspieszona przez W połowie XIX w. był tu młyn gromadzki, wybudowanie w II połowie XIX w. pieca a osada miała 23 zagrody, w tym 12 krytych wapienniczego. słomą, a reszta gontem. Obecnie wieś cieszy się popularnością jako DYMINY - GRANICE (?, ? - 253) – miejsce z wieloma domami letniskowymi. wieś na pn. krańcach gminy, granicząca z Kielcami, położona na wsch. od drogi LISÓW (31, 189 - 436) – Morawica – Kielce, przylegająca od pd. do wieś na p. – w. rubieżach gminy, przy dro- masywu Babiej Góry. Wydzielona z wioski dze Morawica – Busko Zdrój. Najwcześniej- Dyminy w II połowie XIX w. (między bajki sze wzmianki z 1275 r (o wydarzeniach należy włożyć lansowaną gdzieniegdzie, z 1241 r). Pierwszym znanym właścicielem wymyśloną legendę o żyjącym w okre- był Spytek, który w 1385 r. uzyskał zgodę sie rozbicia dzielnicowego i cuchnącym królowej Jadwigi na przeniesienie wsi na dymem zbóju Dyminie, który dla zatarcia prawo niemieckie. W 1440 r. istniały już 3 śladów puszczał z dymem obrabowane folwarki i było 3 dziedziców: Lisowski her- gospodarstwa). bu Róża, Piotr Budkowski herbu Kopaszyna Człon nazwy „Granice” pochodzi prawdopo- i Jan Solecki herbu Ostoja. Od Lisowskich dobnie od nazywanego tak pobliskiego pa- część wsi przeszła na Duninów. Andrzej stwiska. Jest krótką wsią o charakterze rzę- Nieswojewski miał 4 kmieci na łanach i 3 na dowym, z zabudową po stronie północnej. półłankach, dwór, folwark, karczmę, młyn, W 1954 r. urodził się tu ksiądz Marian Flor- czyk, od 1998 r. biskup pomocniczy Diece- zji Kieleckiej. Obecnie, z racji bliskości Kielc intensywnie rozwija się budownictwo mieszkaniowe.

KAWCZYN (?, ? - 122) – wieś położona między Dębską Wolą a Chmielowicami, na zach. od drogi Mora- wica – Pińczów. Lisów. Kościół parafialny, Od co najmniej XVIII w. niemalże nieroz- stan przed rozbudową. dzielnie połączona z Chmielowicami, z któ- Rys. J. Olszewski, 1903 rymi przez długi czas przechodziła prawie identyczne koleje losu (> opis Chmielowic). 2 stawy, lasy, łąki i pasieki. W XVI wieku W XIX w. tutejszy folwark składał się z bu- istniała szkoła przy zborze ariańskim. Z po- dynku zarządcy, spichrza, stajni i krowiarki bliskich majątków utworzono następ- pod jednym dachem, chlewów, wozowni nie klucz, należący od XVII w. do Krasiń- i stodoły. Funkcjonowały drewniany młyn skich, którzy posiadali zamek w niedale- i murowana karczma zajezdna ze spichle- kiej Maleszowej. W 1879 r. folwark został rzem i chlewami. oddzielony od dóbr maleszowskich. Na- Współcześnie dwie główne drogi prowa- tomiast w 1994 r. wieś odłączyła się od dzące przez wieś otrzymały nazwy, są to gminy Chmielnik i przyłączyła do gminy ulice Główna i Kielecka. Morawica. Istnienie kościoła poświadczo- ne jest w 1326 r. Jeszcze ok. 1470 r. była KUBY-MŁYNY (?, ? - 153) – to drewniana świątynia pw. św. Andrzeja. Pod koniec XVI w. – choć nieznane są ani wieś położona wśród lasów, na wsch. krań- dokładna data, ani fundator – zbudowano cach gminy, od zach. sąsiadująca z Bilczą. kościół murowany i zmieniono wezwanie Początki miejscowości wiążą się z osadą na św. Mikołaja. W 1645 r. z fundacji Ga- młynarską o nazwie młyn Kuby, należącą briela Krasińskiego wzniesiono barokową do dóbr kieleckich biskupstwa krakowskie- 31 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

Zofii (zm. 1660). Natomiast na cmentarzu parafialnym pochowani są fundatorzy kaplicy w Morawicy - Edward i Hortensja Oraczewscy. Zespół dworsko – folwarczny w Lisowie położony był na wzniesieniu naprzeciwko wsi, po drugiej stronie dzisiejszej drogi do Buska Zdroju. Pozostały po nim resztki murów w otoczeniu starodrzewia i ruiny zabudowań gospodarczych. Lisów, ul. Trzcianka 3. Typowa stodoła (1900 r.) W wiosce znajduje się kilka przydrożnych Stan w 2000 r. krzyży, wykonanych z części sprzętu pan- Fot. A Szura cernego, pozostałego po bitwie w 1945 r. kaplicę grobową św. Barbary. W później- szym czasie urządzono kaplicę Pana Jezusa. Po pożarze w 1740 r. kościół został odno- wiony w 1746 r. W latach 1912 – 1913 dokonano jego powiększenia. Od tego czasu kilkakrotnie był odnawiany i konserwowany. Obecna świątynia jest orientowana, ale bezstylowa, z wyjątkiem barokowych - kaplicy św. Barbary (przylegającej do nawy od pn.) i wystawionej od zach. wieży. W póź- nobarokowym wnętrzu cztery symetrycz- ne kaplice tworzą rodzaj naw. Interesujące ŁABĘDZIÓW (29, 239 - 263) – są trzy obrazy Rafała Hadziewicza: w ołta- wieś między Morawicą a Radomicami, po- rzu głównym „Św. Mikołaj” i „Ukrzyżowanie”, łożona w widłach Morawki i Czarnej Nidy. Ślady osad i cmentarzysk pochodzą z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz z okresu wpływów rzymskich. Wieś należała do klasztoru Cystersów w Wąchocku, a po przejęciu jej przez skarb państwa została urządzona w 1864 r. wzdłuż drogi lokalnej. Część zwaną Dworem – gdzie znajdował się folwark o powierzchni ok. 109 ha – roz- parcelowano w 1921 r. W dopuszczonym do wędkowania stawie rybnym prowadzo- na jest hodowla pstrągów. Wieś graniczy z jedynym w gminie rezerwatem przyrody a w ołtarzu bocznym - „Św. Józef”. „Radomice”. W nieczynnym kamieniołomie Najbardziej wartościową częścią kościoła eksploatowano wapienie o ciemnej bar- jest kaplica św. Barbary, która zachowała wie, służące do produkcji tzw. marmurów. jednolity wystrój z czarnego marmuru z bia- łymi fragmentami alabastru. Kaplica posiada MORAWICA (12, 106 - 1654) – sklepienie kolebkowo – krzyżowe ze zwor- wieś położona w urokliwym miejscu nad nikiem przedstawiającym herb Krasińskich Czarną Nidą, 15 km na poł. od Kielc, przy – Ślepowron. W ołtarzu głównym posąg drodze w kierunku Buska Zdroju i Piń- św. Barbary i medalion. Na ścianach okazałe czowa. Stolica gminy i jej najważniejsze tablice epitafijne, a w krypcie pochówki Kra- centrum gospodarcze oraz kulturalne. sińskich. Przez ponad sto lat chowani tu byli Znana ze znalezisk archeologicznych: pa- przedstawiciele rodu (> s. 15). leolitycznych narzędzi krzemiennych (Orla Na cmentarzu przykościelnym znajduje się, Góra) oraz śladów osad i cmentarzysk od- wmurowane w ścianę, epitafium Samu- noszących się do okresu wpływów rzym- ela Jawornickiego (zm. 1627) i jego żony 32 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > skich. Najwcześniejsze wzmianki z 1275 r. dał się z murowanego, parterowego dworu (o wydarzeniach z 1241 r). Pierwszymi zna- o wymiarach 37 na 15 m, z dwoma marmu- nymi właścicielami byli Jelitczycy – Nago- rowymi kominkami. Przy nim znajdowała dowie. Ok. 1408 r. Morawica należała do się oranżeria, oficyny z kuchnią, dalej dom Klemensa, kasztelana sieciechowskiego. ogrodnika i altana z lodownikiem. Część Od nazwy miejscowości część rodziny gospodarczą – oprócz wspomnianych przyjęła nazwisko Morawiccy. Z przerwami wyżej obiektów - tworzyły dwie stodoły, byli oni właścicielami wioski i wielu oko- stajnie, wozownia, obory i chlewy. Całość licznych miejscowości – tworzących dobra otaczał rozległy park. Z zespołu pozostało prywatne Morawica - w okresie od XV do obecnie już niewiele. Jeszcze po II wojnie XVIII w. (> szerzej w części historycznej). światowej park otaczał mur z bramami Istotnych zmian w rozwoju wioski dokona- o wydatnych słupach. Przed oficyną znaj- ła w XIX w. rodzina Oraczewskich, będąca dował się zegar słoneczny z 1840 r., z pod- właścicielami w latach 1837 - 1898. Majątek stawą o kształcie wazonu. Nie ma po nich kupił na publicznej licytacji za 22 tysiące śladu. Za to w dobrym stanie zachował się złotych polskich Edward Oraczewski (1809 dworski spichlerz z 1840 r. i trzykondygna- - 1872) herbu Szreniawa, właściciel Boleścic cjowy browar, wzniesiony nad Czarną Nidą i Pawłowic koło Sędziszowa, gdzie rodzina w I połowie XIX w. (w 1905 r. zamieniony była zakorzeniona od połowy XVII w. Za na młyn zbożowy i podniesiony o jedno żonę miał hrabinę Hortensję z Wielopol- piętro). Inne, nieistniejące dziś budynki skich. Oraczewscy doprowadzili Morawicę do takiego rozwoju, że wieś przypominała miasteczko przemysłowe. Działała gorzelnia parowa o stu korcach zacieru, destylarnia z fabryką słodkich wódek, parowa cegiel- nia, młyn, piece wapiennicze i liczne skle- piki. Pisano, że „piękny pałac dziedziców, otoczony rozległym ogrodem z cieplarnia- mi i figarnią, ma pozór prawdziwie pańskiej rezydencji”. Znajdujący się na wzniesieniu zespół dworsko – folwarczny był najokazal- Morawica. Dwór Oraczewskich. szym na terenie całej dzisiejszej gminy. Skła- Rys. Wyszyński, 1845 r.

33 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

gospodarcze, znajdowały się w miejscu, wapniowo – potasowo – magnezowy zajmowanym współcześnie przez szpital i wapniowo – węglanowy. psychiatryczny. Spośród budynków miesz- W Morawicy działa wiele innych przed- kalnych przetrwała eklektyczna, parterowa siębiorstw i instytucji. Funkcjonuje Zespół oficyna z 1859 r., znajdująca się w pobliżu Placówek Oświatowych (z przedszko- głównej drogi w Morawicy. Przy ul. Wolno- lem, szkołą podstawową i gimnazjum) ści 70 i 71 oraz być może 66 A przetrwały oraz Policealna Szkoła Medyczna im. pozostałości czworaków dla służby. Praw- Hanny Chrzanowskiej, Oddział Ban- dopodobnie budynek przy ul. Kieleckiej 14 ku Spółdzielczego, Gminne Centrum jest starą karczmą należącą do dworu. Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna Przestrzeń podworską wypełnia przede i Gminne Centrum Informacji, rozwijają wszystkim Świętokrzyskie Centrum Psy- działalność liczne lokalne stowarzyszenia. chiatrii, którego zadaniem jest świadczenie specjalistycznej opieki zdrowotnej w za- kresie zaburzeń psychicznych, schorzeń neurologicznych i uzależnień od alkoholu. Ośrodek powstał w 1972 r. i zatrudniając obecnie ok. 700 osób, należy do najwięk- szych pracodawców w gminie. W 1978 r. w głębi parku powstał Bank Tkanek, będący największą w kraju placówką kriobiologicz- ną, dysponującą przeszczepami kostnymi do operacji ortopedycznych, chrząstkami stosowanymi w operacjach plastycznych i tkankami wykorzystywanymi w neurochi- rurgii. Drugim największym pracodawcą jest działająca już kilkadziesiąt lat Kopalnia Wapienia „Morawica” S.A. Zaliczana jest do sześciu największych zakładów tej branży w kraju. Roczne wydobycie z własnych złóż wapienia jurajskiego wynosi ok. 1,5 miliona ton kamienia. Znany w całej Polsce zakład produkuje kruszywa budowlane i drogowe o różnych frakcjach, z przeznaczeniem do betonów, stabilizacji gruntów i podbudo- wy dróg. Kamień wapienny przemysłowy W 1982 r. w Morawicy erygowano para- wykorzystywany jest w przemyśle hutni- fię pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy, czym, cukrowniczym, chemicznym oraz z kościołem, oddanym do użytku wiernych dla ochrony środowiska w elektrowniach w 1979 r. Organizator parafii i ówczesny i elektrociepłowniach przy odsiarczaniu proboszcz, ksiądz Stanisław Kornecki, spalin przemysłowych. Jasny, średni i ciem- w 1993 r. wystąpił z ideą budowy na wzgó- ny marmur „Morawica” powstaje we wła- rzu kaplicznym Kalwarii Świętokrzyskiej, snym dziale obróbki kopalni. Wykorzystano jako miejsca obrazującego mękę, śmierć go m.in. do upiększenia sal Zamku Królew- i zmartwychwstanie Chrystusa. Na począt- skiego w Warszawie, Zamku Królewskiego ku przystąpiono do remontu zabytkowej na Wawelu, Pałacu Prezydenckiego, Urzę- kaplicy Oraczewskich. Edward Oraczewski du Rady Ministrów, Teatru Narodowego, Domów Towarowych „Centrum” i metra Kalwaria Świętokrzyska w Warszawie, licznych uczelni wyższych, obiektów sakralnych, banków, hoteli i prywatnych budynków mieszkalnych. W ofer- cie zakładu są również nawozy rolnicze:

34 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > i hrabina Fryderyka Wielopolska ufundo- mińskie Gór Świętokrzyskich. W 1869 r. na wali ją w 1844 r. na wzgórzu sąsiadującym szczycie ustawiono figurę Niepokalanego z zespołem dworskim. Została wykonana Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Wiążą w stylu neogotyckim i otrzymała wezwa- się z nią legendarne przekazy o fundatorze, nie Niepokalanego Poczęcia Najświętszej którym miał być Orliński, mieszkaniec Mo- Marii Panny. Podczas bitwy w 1945 r. zo- rawicy, dziękujący w ten sposób za liczne, stała zniszczona przez radziecką artyle- acz długo oczekiwane potomstwo. W dro- rię, gdyż znajdował się w niej niemiecki dze powrotnej do centrum wsi, przy zakrę- punkt obserwacyjny. Po wojnie zaczęła cie w stronę Buska Zdroju, warto zwrócić popadać w ruinę. Nie zatrzymała jej nawet pobliska budowa kościoła. Po 1992 r. została samowolnie rozebrana, z pozo- stawieniem dolnych partii ścian, w które wmurowane były epitafia rodziny Oraczew- skich i Wielopolskich. Po wyremontowaniu kaplicy przystąpiono do budowy monu- mentalnej Drogi Krzyżowej, wykonanej z miejscowego wapienia. Każda z 15 stacji ufundowana została przez mieszkańców miejscowości tworzących parafię. W szczy- tach poszczególnych konstrukcji umiesz- czone są niewielkie fragmenty kamienia uwagę na odnowioną w 2001 r. figurę re- pochodzącego z fundamentu bazyliki Gro- ligijną z żeliwnym krucyfiksem i Matką Bo- bu Chrystusa w Jerozolimie. Poświęcenie ską u jego podstawy. Na pamiątkę oczyn- Kalwarii Świętokrzyskiej nastąpiło w 1997 r. szowania chłopów w 1861 r. ufundował i od tego czasu jest ona celem licznych pe- ją właściciel dóbr Edward Oraczewski. Po regrynacji pielgrzymów. dojściu do Czarnej Nidy warto zatrzymać się w odremontowanym ostatnio młynie. Przy nim w 1996 r. odsłonięto tablicę po- święconą pamięci ok. stu Żydów rozstrze- lanych w pobliżu przez Niemców podczas transportu do obozów zagłady w 1942 r. Miejsce upamiętnia także Polaków, zamor- dowanych przez Niemców za przechowy- wanie Żydów. Pełne wrażeń zwiedzanie stolicy gminy- można zakończyć przy muszli koncertowej, zbudowanej w 1995 r. w rozlewisku rzeki. Nie od rzeczy będzie tu zaplanowanie kolejnej wizyty w Morawicy, zwłaszcza po wybudowaniu zbiornika wodnego.

NIDA (45, 237 - 475) – znana ze znalalezisk wieś położona na p. od Brzezin. Wzmiankowana w XV w. Z religijnego punktu widzenia warto ponad- Do końca XVIII w. należała do biskupów to odnotować, że w 1930 r. w Morawicy uro- krakowskich. Znajdują się tu stanowiska dził się ks. Mieczysław Jaworski, wyświęcony z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, na na biskupa pomocniczego Diecezji Kielec- cmentarzysku kultury łużyckiej znaleziono kiej w 1982 r. i zmarły w 2001 r. 277 grobów całopalnych popielnicowych Wspaniała panorama roztacza się z Góry z ozdobami i naczyniami glinianymi oraz Orlej (zwanej też Ułańską), skąd w szczegó- dwa cmentarzyska kultury pomorskiej łach widać dolinę Czarnej Nidy i Pasmo Dy- 35 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

Nida. Wieś typu „ryneczkowego”. Stan w 1828 r. AP Radom, plany Guberni Kieleckiej, sygn., 514, 1828-1829 Fot. S. Stępień

Pływalnia „Koral” w Morawicy

Oddana do użytku w czerwcu 2008 r. - Amatorzy pływania i rekreacji znajdą tutaj to nowoczesna kryta pływalnia, której basen o wymiarach 25 na 12,5 m, 60-cio nazwa, a także kolorystyka wnętrza na- metrową zjeżdżalnię, kompleks odnowy wiązują do rafy koralowej. Pływalnia jako biologicznej, saunę, solarium, salon aro- kompleks rekreacyjny służy mieszkańcom materapii, bicze wodne, kawiarnię, z któ- gminy Morawica i wszystkim chętnym od- rej rozpościera się widok na basen oraz 36 wiedzającym gminę. wiele innych atrakcji. Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > i grobów podkoszowych. W miejscu ich nie wioska znajdowała się nad Czarną Nidą występowania odnaleziono też kamień i skupiona była przy dużym placu z karcz- żarnowy. Kolejna osada i cmentarzysko mą. Podczas XIX-wiecznego urządzania wiążą się z okresem wpływów rzymskich. zorganizowano ją od nowa wzdłuż połu- Ślady osadnictwa pochodzą również ze dniowej strony lokalnej drogi, na wznie- wczesnego średniowiecza. sieniach, oddzielonych doliną od Brzezin. W XV w. wioskę tworzyło 6 łanów kmiecych, O dawnej lokalizacji świadczy uznana za z których odprowadzano dziesięcinę na zabytek drewniano – murowana kapliczka przemian: jednego roku do kustodii, a dru- pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. giego do prebendy kieleckiej. Jej wartość Została ona wystawiona przez włościan ok. wynosiła od 4 do 5 grzywien. Powinności 1834 r. (wymieniona była wówczas jeszcze wioski zostały też szczegółowo opisane jako niepoświęcona). Wewnątrz znajduje w 1645 r. w inwentarzu klucza kieleckiego się data 1855, która odnosi się najprawdo- biskupstwa krakowskiego. I tak, np., dzie- podobniej do urządzenia wsi w nowym sięcina przekazywana była naprzemiennie miejscu. Jest to budowla drewniana na do scholasterii i kustodii kieleckiej. Doży- planie prostokąta, z murowaną tylko ścianą wotnio wydzierżawiona karczma na mocy frontową. Całość przykryta dwuspadowym przywileju z 1625 r., udzielonego przez dachem. Wewnątrz ołtarzyk z obrazem biskupa Marcina Szyszkowskiego, opłacała Matki Boskiej z Dzieciątkiem. czynsz, szykowała piwo i dawała podwody. Na zach. od wioski znajduje się miejsce Znajdująca się poza wsią druga karczma zwane Lurowizna (od dawnego folwarku nazywała się Bożek (Boszki) i na mocy przy- Lur) z ruinami dworku folwarcznego Osiec- wileju biskupa Piotra Gembickiego była kich. Przy gospodarstwie nr 43 rośnie lipa dożywotnio dzierżawiona przez Piotrow- drobnolistna w wieku 500 – 600 lat, uznana skiego, który opłacał czynsz i przekazywał w 1991 r. za pomnik przyrody. W tym sa- dziesięcinę kościołowi w Brzezinach. mym roku za pomnik przyrody uznano dąb Poprzez Czarną Nidę wieś graniczyła wów- bezszypułkowy przy gospodarstwie nr 59 czas z Ostrowem starosty chęcińskiego dziś już nieistniejący. i Wolicą Mikołaja Oraczewskiego. Pierwot-

37 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

OBICE (20, 217 - 689) – przetrwała też studnia dworska, wspo- najdalej na pd. wysunięta wieś gminy, po- mniana w połowie XIX w. łożona na wsch. od drogi Morawica – Piń- Zabytkiem jest również drewniano – mu- czów. Na jej terenie znaleziono neolityczną rowany dom nr 56 (Rozdół), pochodzący siekierę z krzemienia pasiastego. z końca XIX w. i będący przykładem jedno- W XV w. osada była już dobrze rozwinięta. budynkowej zagrody. Wzniesione z drew- Były tu dwa folwarki i dwóch dziedziców: na chałupa i stodoła mają konstrukcję su- Stanisław herbu Czernia, zwany Szyeczipy- mikowo – łątkową, a przylegająca do nich wo i Piotr Szwajaszkowski herbu Syrokom- obora zbudowana jest z kamienia. Całość la. Folwarki dawały dziesięcinę wartości przykryta została czterospadowym da- dwóch grzywien proboszczowi w Lisowie. chem pod słomą. We wsi było 9 łanów kmiecych, jeden za- Na skrzyżowaniu dróg Obice – Drochów grodnik i dwie karczmy. Dziesięcina z nich, i Morawica – Pińczów w 1984 r. rozpoczęto wartości 6 grzywien, szła na prebendę kie- wznoszenie kościoła pw. Dobrego Pasterza. lecką, zwaną brzechowską. Parafia została erygowana w 1989 r. Podczas marszu na pole bitwy pod Kliszo- W 2006 r. podjęto decyzję o budowie na wem w 1702 r. w Obicach obozował król terenie Obic Portu Lotniczego Kielce o po- szwedzki Karol XII (> s. 4). wierzchni ok. 500 ha. Szacowany koszt W połowie XIX w. było 30 gospodarstw wynosi 400 - 500 milionów złotych. Plano- i folwark, należący do Oraczewskich z Mo- wano, że pierwsze samoloty powinny wy- rawicy. Nie było tu dworu, tylko murowany startować w 2010 r. Niestety, nie pozyskano budynek mieszkalny kryty strzechą, stary, funduszy z Unii Europejskiej. Władze Miasta drewniany budynek mieszkalny, drewniana Kielce, nie ustają jednak w poszukiwaniu gorzelnia użytkowana jako mieszkanie oraz sposobów na uruchomienie inwestycji. zabudowania gospodarcze: owczarnia, dwie stodoły, spichlerz i szopa. Z zespołu PIASECZNA GÓRKA (?, ? - 348) – tego, chronionego jako zabytek i będą- wieś w połowie drogi między Bieleckimi cego obecnie własnością różnych osób Młynami a Bilczą, rozciągnięta prostopadle prywatnych, w stanie bardzo zniszczonym do trasy Morawica – Kielce. Wzmiankowa- zachowały się murowane obiekty: budynek na w II połowie XIX w., kiedy to wydzieliła dworski, stajnia i obora, stodoła, piwnica się z Bilczy. Nazwą nawiązuje do konfigu- i resztki ogrodzenia. Na prywatnej posesji racji terenu i rodzaju podłoża. W ostatnich

38 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny > latach rozwija się szybko dzięki terenom ry otrzymał zgodę na przeniesienie jej na oddanym pod budownictwo jednorodzin- prawo niemieckie. Zakon dostał nadanie ne. Stale rośnie liczba mieszkańców i przy- w nieznanym bliżej czasie (nie wcześniej bywa nowych ulic. jednak niż ok. 1234 – 1235 r.) od księcia Kilkaset m na pn. od wioski znajduje się krakowskiego i sandomierskiego Bolesła- doskonały punkt widokowy, z którego wa Wstydliwego, jego matki Grzymisławy rozciąga się rozległa panorama centralnej i dziedzica wsi Tomka. Z potwierdzenia części Gór Świętokrzyskich. W 2002 r. w tra- swobód i posiadłości klasztornych w 1275 r. gicznym wypadku drogowym w Piasecznej wiadomo, że wieś (nazywana Radomici) Górce zginęło 9 osób – wszyscy pasażero- miała nadane targi. W XV-wiecznym „Liber wie jadącego do Kielc busa, na który naje- beneficiorum…” Jan Długosz zapisał, że we chała przyczepa samochodu ciężarowego. wsi były dwie karczmy, folwark i sadzaw- ka. Z wszystkich ról płacono dziesięcinę PODWOLE (7, 77 - 83) – klasztorowi. Z kolei z dokumentów z 1540 r. najmniejsza wieś gminy, położona rów- wynika, że cystersi przestali być właścicie- nolegle do Brzezin, na zach. rubieżach. lami wioski, którą przejęto w poczet dóbr Znalezione tu ślady osad i cmentarzysk królewskich. Radomice miały wówczas pochodzą z epoki brązu i wczesnej epoki 2 kmieci na łanach, 8 komorników na półła- żelaza. Pozostałości osadnictwa pochodzą nach, 2 puste łany i karczmę. Były łąki, lasy, również ze wczesnego średniowiecza. pasieki i folwark. 3 dni robocizny w roku Wzmiankowana w XVIII w., była niewielką świadczono folwarkowi szydłowskiemu. wsią folwarczną z 4 zagrodami i karczmą Przejęte przez rząd na początku XIX w. Rado- zajezdną. Przestrzennie nie rozwinęła się mice miały 40 gospodarstw, folwark ze sta- zbytnio po kolejnych stu latach, a i obecnie wami i drewnianą karczmę. Zostały urządzo- niewiele się w tej mierze zmieniło. ne w 1864 r. W 1985 r. rozpoczęto budowę kościoła pw. Świętej Rodziny. Parafia została RADOMICE I i II (61, 366 - 554) erygowana w 1991 r. W kościele znajduje się lipowy ołtarz, wykonany przez Władysława – wsie położone w centralnej części wsch. Trzpiota z Kielc jako wotum za dobrą żonę. granicy gminy. Radomice II położone są na Sceny płaskorzeźby dotyczą dziejów i le- pn. od Radomic I i rozdzielone bezimien- gend związanych z Górami Świętokrzyski- nym potokiem, nad którym leżą Stara Wieś mi. Na cmentarzu parafialnym z inicjatywy i Błonie z ciągiem stawów. byłych żołnierzy niemieckich, uczestniczą- Archeolodzy odkryli w Radomicach ślady cych na terenie gminy w bitwie pancer- XII-wiecznej osady, co jest tym bardziej nej 1945 r., wystawiono Krzyż Pojednania uzasadnione, że do wsi odnoszą się najstar- w intencji polsko – niemiecko – rosyjskiej. sze wiadomości pisane o gminie Morawica, Na krzyżu wsparte są tablice z trójjęzyczną zawarte w dokumencie z 8 maja 1271 r. informacją o bitwie i wezwaniem: „Niech (> s. 12). Dowiadujemy się z niego, że wio- ich śmierć napomina zawsze potomność ska (nazywana Radomic) należała wówczas do pojednania”. Idea ta przyświeca corocz- do klasztoru Cystersów w Wąchocku, któ- nym wizytom Niemców, którzy wraz z ro-

Wieś na prawie niemieckim

Upowszechniona od połowy specjalne prawa, np. posiada- czynszu w pieniądzu i zbożu XIII w. lokacja wsi na prawie nia jatki czy młyna. Kmiecie oraz niewielkiej robocizny niemieckim wymagała, aby otrzymywali w samodzielne, (2 – 4 dni w roku). Jedną z kon- władca udzielił immunitetu. dziedziczne użytkowanie naj- sekwencji stosowania prawa Następnie właściciel zawierał częściej łan ziemi (30 lub 43 niemieckiego był uporządko- umowę z zasadźcą (organi- morgi, czyli ok. 17 lub ok. 24 wany układ zabudowy oraz zatorem lokacji). Na czele wsi ha), a las i łąka pozostawały charakterystyczny, szachowni- i wiejskiej ławy sądowej stawał własnością wspólnoty. Kiedy cowy układ pól, gwarantujący dziedziczny sołtys (zwykle za- minęła wolnizna (zwolnienie wszystkim dostęp do przecięt- sadźca), uczestniczący w do- od opłat i czynszów na okres nie tej samej klasy gleb). chodach właściciela i mający 2 - 24 lat), zobowiązani byli do 39 I. II. > III. GMINA MORAWICA Słownik Krajoznawczy Gminy

dzinami modlą się w radomickim kościele Morawki. Graniczy z Morawicą, Radomica- podczas nabożeństwa odprawianego mi i Brudzowem. Znaleziono tu (Młynek) w dwóch językach. Wioska dała swoją na- fragment granitowego topora, wiązanego zwę rezerwatowi przyrody (> niżej), który z jedną z kultur neolitycznych. Natomiast znajduje się w pobliżu i chroni cisy. z okresu wpływów rzymskich pochodzą W Radomicach urodził się i mieszka wójt osada i cmentarzysko. Wioska powstała gminy Marian Buras. na początku XVI w. jako kolonia Mora- wicy. Wśród lasów z licznymi pasiekami „RADOMICE” – mieszkało tu wtedy 6 kmieci. W połowie leśny rezerwat przyrody o ochronie XIX w., Władysław Oraczewski posiadał tu częściowej, utworzony w 1953 r. na po- owczarnię, karczmę i kuźnię. W II połowie wierzchni 27 ha. Powołany w celu zacho- XIX w. po raz pierwszy w historii polskiego wania fragmentu lasu z cisem i gatunkami kamieniarstwa, miejscowe złoża wapienia roślin charakterystycznymi dla Gór Świę- jurajskiego piętra oksfordzkiego (mające tokrzyskich. Obejmuje fragment płaskiej, charakterystyczny, jasny kolor z odcieniem podmokłej doliny rzecznej wyerodowanej kremowym) zostały zastosowane do pro- w skałach triasowych. Naturalne skupienie dukcji marmuru. Eksploatację marmuro- cisa, który przybiera tu zarówno drzewia- łomu „Jarzębiec” prowadzono do czasów ste, jak i krzewiaste formy, jest największym współczesnych. Obecnie przeniesiono się stanowiskiem na obszarze całej Wyżyny w nowe miejsce. Obok kamieniołomu, Małopolskiej. W drzewostanie dominuje na poł. od wschodniego krańca wsi, znaj- sztucznie wprowadzona olsza z domiesz- duje się odsłonięcie geologiczne uznane ką świerka i sosny, a także - w mniejszych w 1987 r. za pomnik przyrody. Jest to profil ilościach - osiki, jawora, dębu, jodły, grabu utworów najwyższego triasu i środkowej i brzozy. Na obrzeżach rezerwatu stwier- jury z fauną amonitów i belemnitów. W lu- dzono bór sosnowy świeży i bór mieszany. tym 2008 r. na aukcji internetowej można było kupić pochodzącą z Woli Morawic- kiej półtonową płytę czołgu niemieckiego WOLA MORAWICKA (21, 199 - 945) – („pantera”) lub radzieckiego (SU-76). Cena wieś położona przy drodze Morawica wywoławcza 350 złotych nie przyciągnęła – Busko Zdrój, ciągnąca się w pobliżu rzeki jednak nabywców.

40 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

ZABORZE (19, 129 - 197) – cyjne nawiązujące do pieców dymarskich wieś na pol.-wsch. krańcu gminy. Graniczy z Gór Świętokrzyskich. Interesująca i skom- z Lisowem i Brudzowem. Znajduje się tu plikowana jest budowa geologiczna miej- stanowisko neolitycznej kultury pucharów scowego podłoża, w którym występuje lejkowatych. Znaleziono też kamień żarno- niezgodność warstw, gdyż starsze łupki sy- wy. Z okresu wpływów rzymskich pochodzą lurskie leżą tu na młodszych wapieniach ju- osada i cmentarzysko. Ślady osadnictwa rajskich. Zbrza została wspomniana w 1379 odnoszą się również do wczesnego średnio- r., pod nazwą D(e)brza, jako wioska zało- wiecza. Wzmiankowana jako należąca na żona przez Cystersów z Wąchocka. Później początku XIV w. do parafii Lisów. W połowie należała do dóbr Dębska Wola. Tradycyjnie XV w. miała łany kmiece, zagrodników, fol- dzielona jest na Starą i Nową Wieś oraz na wark i karczmę. Dziesięcinę ciągle płaciła Górną i Dolną. Należą do niej położone nad plebanowi w Lisowie. W 1540 r. było 10 kmie- Czarną Nidą przysiółki Chałupki Zbrzańskie ci na półłanach, 3 łany puste, dwór, folwark, i Wojda.27 listopada 1944 r. Niemcy zamie- 2 sadzawki, lasy i łąki położone nad Moraw- rzali dokonać pacyfikacji wsi w odwecie za ką. W XIX w. Władysław Grabkowski posiadał postrzelenie żołnierza przez partyzantów. tu folwark. Była też murowana karczma, Otoczyli Zbrzę i spędzili wszystkich miesz- szkoła i kuźnia. Jedyną pozostałością po kańców w jedno miejsce. Wioska zawdzię- zabudowaniach folwarcznych jest wielka cza ocalenie Ludwikowi Wojcińskiemu, piwnica w typie ziemianki, z trzema oddziel- komisarycznemu zarządcy majątku Dęb- nymi wejściami do komór. Sąsiadujący z nią ska Wola, który przekonał okupantów, że starodrzew wyznacza lokalizację folwarku. sprawcami byli radzieccy spadochroniarze. W 2003 r. zbudowano plac zabaw z inicjaty- Po ograbieniu Niemcy spalili dwa gospo- wy ks. Janusza Daszuty, radnego wsi i jedno- darstwa i zastrzelili uciekającego mężczy- cześnie pastora zboru Kościoła Ewangelicko znę. W 2004 r., w 60 rocznicę dramatycz- – Metodystycznego w Kielcach. W pracach nych wydarzeń, mieszkańcy wsi wystawili uczestniczyli metodyści z USA. pamiątkowy obelisk z figurą Matki Boskiej. W wiosce znajduje się przydrożny krzyż, wykonany z części niemieckiego czołgu ZBRZA (22, 159 - 356) – „pantera”, pozostałego po bitwie w 1945 r. wieś położona na pn. – zach. od Dębskiej Stoi na rozwidleniu dróg łączących Zbrzę, Woli, 4 km od szosy Morawica – Pińczów. Dębską Wolę i Łukowę. Żegnani są przy W Zbrzy oraz jej przysiółku Chałupki nim zmarli mieszkańcy, odprowadzani na Zbrzańskie znaleziono stanowiska produk- cmentarz w Łukowej.

Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Urząd Gminy w Morawicy kojach 2 i 3 osobowych. Na gości czekają: ul. Kielecka 38, 26-026 Morawica oddzielny budynek wyłącznie do ich dys- czynny od poniedziałku do piątku -pozycji, boisko do piłki nożnej, boisko do w godz. 7:30 - 15:30 siatkówki, plac zabaw dla dzieci, zwierzy- Telefony – sekretariat: niec, dwa stawy hodowlane z możliwością tel. 41 311 46 91 wędkowania, kąpielisko, możliwość jazdy tel./fax 41 311 46 90 konnej. Kompleks zawiera chatę grillową www.morawica.pl i karczmę. Leśne usytuowanie oraz bo- e-mail: [email protected] gactwo flory i fauny czyni go dodatkowo atrakcyjnym nawet dla najbardziej wyma- gających wczasowiczów. Agroturystyka:

Gospodarstwa agroturystyczne na terenie gminy zapewniają domową atmosferę i zdrową, świeżą żywność. Mieszkanie na wsi to przestrzeń, swoboda, świeże powie- trze, zieleń.

Gospodarstwo Agroturystyczne „U Lilli” Gospodarstwo gościnne „Lipówka” Lilla Dukała Ewy Zaczek-Kucharskiej Zaborze, ul. Dworska 15, 26-026 Morawica Brudzów-Lipie 28, 26-026 Morawica tel.: 41 31 14 435, kom.: 782 024 218 tel. 41 301 70 38, 606 215 757 www.lipowka.wczasywpolsce.pl

Obiekt usytuowany w zaciszu, wokół dużo zieleni, gaik brzozowy. Powierzchnia działki 1,8 ha z lasem, ogrodem i sadem owoco- wym z wszystkimi rodzajami drzew. Do dyspozycji wczasowiczów są cztery pokoje. Gospodarstwo posiada także salę konfe- rencyjną, miejsce na grilla i ognisko.

Gospodarstwo agroturystyczne udostęp- Gospodarstwo Agroturystyczne nia dla gości cały domek (2 pokoje 4-oso- „Chata Pod Lasem” Leszek Grzela bowe, łazienka, kuchnia) z pełnym węzłem Radomice II 111 sanitarnym. Domek otoczony jest sadem. 26-026 Morawica Znajdują się tu: duży plac zabaw, grill, bo- tel.: 41 301 70 09 isko, las. Dodatkową atrakcją jest możli- wość wypożyczenia rowerów. Posiada możliwość zakwaterowania 5-10 osób, można korzystać z oferty przez cały Gospodarstwo Agroturystyczne rok. Do wynajęcia jest drewniany domek o pow. 60m2, z łazienką, kuchnią i miejscem „Leśne Zacisze” Paweł Zawadzki parkingowym, mile widziany przyjazd ze Lisów - Wygwizdów 6 zwierzętami. 26-026 Morawica Do użytku wczasowiczów pozostają także tel.: 609 770 651 rowery i miejsce na ognisko. Gospodar- e-mail: [email protected] stwo otoczone jest lasem, położone w po- bliżu szlaków spacerowych oraz rzeki Czar- Posiada możliwość zakwaterowania w po- nej Nidy z żeremiami bobrów. W odległości 5 km znajduje się kąpielisko. 43 I. II. III. IV. > V. GMINA MORAWICA Informator

Gospodarstwo Agroturystyczne „Pszczeli Dworek” znajduje się pod Babią Agroturystyka „IBIZA” Górą, na obszarze dużego kompleksu le- Lucyna Bedla, Antoni Włodarczyk s.c. śnego, przy granicach administracyjnych Brzeziny, ul. Chęcińska 282 miasta Kielce. Posiada dwa 3-osobowe i 26-026 Morawica trzy 2-osobowe nowocześnie wyposażo- tel.: 41 311 90 81, 796 223 302 ne pokoje z łazienkami. Oferuje również smaczną kuchnię: z dziczyzny, wegetariań- ską, staropolską. Ponadto na terenie obiek- tu znajduje się hodowla danieli, muflonów i bażantów. Istnieje możliwość skosztowa- nia miodu z jednej z największych pasiek w regionie.

Gospodarstwo Agroturystyczne „Moorauge” - TORFOWE OCZKO Grażyna Kot Morawica, ul. Parkowa 32 Agroturystyka IBIZA stanowi drewniany, 26-026 Morawica wolnostojący dom o powierzchni 70 m² tel.: 694 122 198 wyposażony w WI-FI, TV sat. oraz sprzęt do słuchania muzyki. Posiada aneks kuchenny z pełnym wyposażeniem oraz część sypial- ną dla 4-5 osób. Znajduje się w nim rów- nież salonik z kominkiem i łazienka z ka- biną, hydromasażem. Ponadto można tu skorzystać z rowerów, miejsca na ognisko, grilla. Dodatkowe atrakcje to: stół do tenisa, darmowe automaty do gier, lasek sosnowy, sad, oczko wodne, parking. W bliskim sąsiedztwie 500m, znajduje się plac zabaw dla dzieci dalej, boisko do gry w siatkówkę. Możliwość wyżywienia - po uzgodnieniu. Gospodarstwo agroturystyczne „Moorau- Gospodarstwo Agroturystyczne ge” w Morawicy zapewnia spokojny wy- „Pszczeli Dworek” poczynek oraz daje możliwość spacerów Maria i Andrzej Janaszek i wędrówek po pięknej okolicy - bliskość Dyminy Folwark 1 szlaków turystycznych oraz ścieżek rowe- tel.: 41 307 34 49 rowych. Znajduje się w bezpośrednim są- kom.: 602 695 434 siedztwie ze zbiornikiem wodnym na rzece e-mail: [email protected] Morawka. Do dyspozycji gości są pokoje 2-4 osobowe z TV i Internetem, kuchnia oraz łazienka. Znajdują się tu również taras wypoczynkowy, duży ogród pełen zieleni z altaną i polem namiotowym, miejsce na grill i ognisko, parking. Ofertę wzbogaca również możliwość wypożyczenia rowe- rów trekingowych i szosowych, kajaków, pontonów, zestawów do gry w golfa, sprzętu wędkarskiego i in.

44 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Baza Restauracyjno – zycznego mają naukę pływania. W „KORA- – noclegowa: LU” organizowane są imprezy tj. „Koralowy festyn hit”, „Nocne pływanie” oraz szereg zawodów dla amatorów pływania. Kolo- Hotel&Restauracja Eliot rystyka i wystrój wnętrz nawiązują do rafy Brudzów 105A koralowej. 26-026 Morawica tel.: 41 3114 361, 605 241 509 Morawica ul. Szkolna 6 e-mail: [email protected] 26-026 Morawica www.eliot.pl tel. 41 311 47 02 tel./fax 41 311 47 96 wew. 21 Stary Młyn w Morawicy e-mail: [email protected] Morawica ul. Spacerowa 1A www.koralmorawica.pl 26-026 Morawica tel.: 41 311 41 11, 603 382 757 Hala Sportowa „Bilcza” e-mail: [email protected] Kolejnym obiektem o nie mniejszym zna- www.mlynmorawica.pl czeniu jest hala widowiskowo – sportowa „Bilcza”. Hala to obiekt na miarę XXI wieku. Hotelik Bilcza Wybudowany według najnowszych stan- Bilcza, ul. Ściegiennego 120 dardów, jest jednym z najnowocześniej- 26-026 Morawica szych tego typu w województwie. Oferuje tel.: 41 31 17 059, 607 950 830, 697 646 365 pełnowymiarowe boisko do piłki halowej, e-mail: [email protected] ręcznej, koszykówki i siatkówki, trybuny na www.hotelikbilcza.com ponad 440 widzów, salę do aerobiku oraz saunę i siłownię, a także pełne zaplecze Motel na stacji paliw Statoil w Brze- sanitarne. Mile spędzić czas można rów- zinach nież w kawiarni. Hala jest przeznaczona nie Brzeziny, ul. Kielecka 29, tylko dla uczniów miejscowej szkoły, ale 26-026 Morawica dla wszystkich miłośników sportu, którzy pragną aktywnie spędzić czas. Specjalnie Sala konferencyjno bankietowa dostosowana akustyka umożliwia organi- Brzeziny 176 A zowanie imprez zarówno sportowych jak i 26-026 Morawica kulturalnych o wysokim standardzie. Mak- Anna Malicka – 509 206 601 symalna liczba widzów to ok. 1500 osób. Tomasz Malicki – 695 755 781 Bilcza, ul. Szkolna 1 Oprócz ww. obiektów na terenie Gminy tel.: 41 343 32 62, 501 793 682 działają także restauracje i punkty małej e-mail: [email protected] gastronomii. www.koralmorawica.pl

Tor Motocrossowy Fani sportów ekstremalnych z pewnością Sport i rekreacja: zaznają adrenaliny na powstałym z inicjatywy Brzezińskiego Klubu Motocrossowego Kryta Pływalnia „Koral” w Morawicy torze w Dębskiej Woli. To tu odbywają się Dumą gminy Morawica jest kryta pływalnia zawody w Świętokrzyskim Pucharze w Mo- „KORAL”, z basenami: sportowym o długo- tocrossie oraz planowane są mistrzostwa ści 25 metrów oraz mniejszym do kąpieli Polski. Tor jest w pełni profesjonalny, jed- relaksującej. Tu znajduje się również kom- nak wymagający – przygotowany z myślą pleks odnowy biologicznej, sauna, masa- o spełnieniu oczekiwań miłośników tego że wodne. Z zajęć na basenie korzystają sportu. uczniowie ze wszystkich szkół na terenie Dębska Wola gminy, którzy w ramach wychowania fi- Damian Woźniak, tel.: 501 108 190 45 I. II. III. IV. > V. GMINA MORAWICA Informator

Zbiornik wodny w Morawicy Propozycje wycieczek: Ścieżka przyrodniczo - leśna „Bilcza”. Ma kształt pętli z początkiem i końcem przy siedzibie leśnictwa Bilcza. Długość ścieżki wynosi ok. 1,5 km, a na jej pokonanie po- trzeba ok. 1 godziny. Po drodze znajduje się 11 przystanków ze szczegółowymi opi- sami różnorodnych zagadnień z dziedzi- ny gospodarki i środowiska leśnego oraz ochrony przyrody. Grupy, po wcześniej- szym zapowiedzeniu się, mogą skorzystać Odpocząć można nad urokliwie położonym ze zwiedzania z przewodnikiem, natomiast zbiornikiem wodnym w Morawicy, który inne osoby muszą radzić sobie indywidu- cieszy się zainteresowaniem, ze względu na alnie. Nawet wtedy nie jest to jednak zbyt dużą plażę i czystą wodę oraz atrakcje tj. wy- trudne, gdyż trasa jest bardzo dobrze ozna- pożyczanie urządzeń wodnych. kowana i przygotowana. Poszczególne przystanki noszą nazwy: Dzik; Ptasi budzik; Klub Sportowy „MORAVIA” Regulamin wzorowego wędrownika; Dla- czego las jest taki ważny?; Przebudowana w Morawicy drzewostanu; Cis; Wędrówki drzew; Odno- wienie naturalne jodły; Urządzenia łowiec- kie; Mrowisko; Budki lęgowe dla ptaków. Jakby tego było mało, dodatkową atrakcją jest zbiornik wodny przy leśnictwie, ob- rośnięty chronionymi roślinami - grzybie- niem i grążelem – wśród których nieustan- nie uwijają się zaskrońce. Szlak rowerowy – pielgrzymkowy „Miej- sca Mocy” > s. 5. W 2008 r. oznakowano szlak rowerowy ul. Kielecka 38, 26-026 Morawica obejmujący teren całej gminy. Tworzy za- Stadion Gminny mkniętą pętlę o następującym przebiegu: Pojemność: 800 (w tym trybuna kryta: 300) Bilcza Podgórze – las Dąbrowa - Brzeziny – Oświetlenie: brak wzdłuż torów kolejowych – Nida – Chałup- Płyta boiska głównego: ki Zbrzańskie – Zbrza - Dębska Wola – Kaw- wymiary 96 m x 58 m, czyn – Dębska Wola – Chałupki – droga z Największe sukcesy: Morawicy do Buska Zdroju – Wygwizdów - Awans do ligi okręgowej 2004/05 – Lisów – Zaborze – Brudzów – Radomice - Puchar Polski na szczeblu okręgu I – Radomice II – rezerwat „Radomice” – Ła- -1/4 finału 2006;/2007 będziów – Bieleckie Młyny – Bilcza. Plac rekreacyjno-sportowy Inne propozycje w Brzezinach Gęsta i wygodna sieć drogowa w gminie 15 października 2006 roku oddano do umożliwia bezproblemowe dotarcie do użytku plac rekreacyjno-sportowy w Brze- większości interesujących miejsc z wyko- zinach. Mieści się w centrum miejscowości rzystaniem samochodu. Do ewentualnego na rogu Chęcińskiej i Szkolnej. Plac zabaw, przejścia pieszego pozostają krótkie, nie- miejsce na grilla, minitrybuny, ogrodzenie męczące odcinki. Zarówno urokliwe kom- boiska, ciągi pieszo-jezdne oraz fontanna, pleksy leśne, malownicze doliny rzeczne, a także parking. Uroku dodają nasadzone jak i rozległe wzniesienia ze wspaniałymi drzewka i krzewy. Plac stał się jedną z wi- punktami widokowymi zachęcają do po zytówek Brzezin. Obecnie trwa budowa dejmowania trudów wędrówki pieszej. świetlicy 46 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Dostarczy ona niebywałych przeżyć zwią- Oświata: zanych z poznawaniem nieznanego. Jed- nocześnie możliwe jest bezkolizyjne kory- Zespół Placówek Oświatowych gowanie zaplanowanych tras z uwagi na w Morawicy dobrą dostępność komunikacyjną gminy. Morawica, ul. Szkolna 4 Rzeka Czarna Nida, przy wyższych stanach tel.: 41 311 45 10, 41 311 46 26 wody, nadaje się doskonale do uprawiania W skład Zespołu Placówek Oświatowych turystyki wodnej. Nie jest to wprawdzie wchodzą: forma zorganizowana, ale łatwa do prze- - Przedszkole Samorządowe prowadzenia z najprostszym sprzętem - Szkoła Podstawowa im. Kornela Maku- własnym w formie kajaka lub pontonu. Me- szyńskiego (kl. I-VI) andry, naturalny charakter rzeki, uroda doli- - Gimnazjum (kl. I-III) ny, możliwość obserwacji świata przyrody i www.zpomorawica.edupage.org wielkie emocje rodzą wrażenia, które długo będzie się wspominało. Zespół Szkół w Bilczy Bilcza, ul. Szkolna 2 Rodzinne szlaki rowerowe 26-026 Morawica tel.: 41 31 17 138 W 2011 roku z inicjatywy Regionalnej Or- W skład Zespołu Szkól w Bilczy wchodzą: ganizacji Turystycznej Województwa, w - Oddział przedszkolny - Szkoła Podstawowa im. ks. Piotra Ście- regionie realizowany został projekt „Ro- giennego dzinne Trasy Rowerowe w Górach Święto- - Gimnazjum im. ks. Piotra Ściegiennego krzyskich”, współfinansowany ze środków www.zsbilcza.eu Ministerstwa Sportu i Turystyki. W ramach projektu na terenie Gminy Morawica Zespół Szkół im. Jana Pawła II w Brze- wytyczono dwa turystyczne szlaki rowerowe. zinach Brzeziny, ul. Szkolna 1 26-026 Morawica Pierwszy z nich pn. „Świętokrzyscy In- tel.: 41 311 40 55 dianie” ma następujący przebieg: Zalew e-mail:[email protected] / [email protected] w Morawicy – Bieleckie Młyny – Piaseczna http://www.szkolabrzeziny.neostrada.pl Górka – Bilcza – Kuby Młyny – Kuby Młyny Podmarzysze – Marzysz II – Radomice II – Zespół Szkół w Obicach Radomice I – Lipie – Zaborze – Brudzów – Obice, ul. Szkolna 18 Radomice I – rez. Radomice – Łabędziów 26-026 Morawica – Zalew w Morawicy. tel.: 41 301 75 87 e-mail: [email protected] Szlak rowerowy „Chłopy i Pany” łączy www.zsobice.pl następujące miejscowości: Siedlce – Łuko- wa – Chmielowice – Kawczyn – Chałupki Szkoła Podstawowa im. Jakuba Sze- – Dębska Wola – Zbrza – Chałupki Zbrzań- lesta w Dębskiej Woli skie – Ostrów – Wolica – Siedlce. Dębska Wola 146 26-026 Morawica Szlaki oznaczone zostały w charaktery- tel.: 41 311 85 02 styczny sposób. Znaki prowadzące wyko- e-mail: [email protected] nane są na podkładzie w kolorze poma- www.debskawola.uti.pl rańczowym, z symbolem roweru. Więcej informacji na stronie www.rowerowe.swie- Publiczna Szkoła Podstawowa tokrzyskie. travel. w Nidzie Nida 38 26-026 Morawica tel.: 41 311 90 84 Działa w oparciu o program „Mała szkoła” 47 I. II. III. IV. > V. GMINA MORAWICA Informator

Publiczna Szkoła Podstawowa Publiczna Szkoła Podstawowa w Lisowie w Chmielowicach Lisów, ul. Szkolna 8 Chmielowice, ul. Szkolna 29 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel.: 41 354 90 24 tel.: 41 311 86 15 Działa w oparciu o program „Mała szkoła” Działa w oparciu o program „Mała Szkoła”

Publiczna Szkoła Podstawowa Policealna Szkoła Medyczna w Radomicach Im. Hanny Chrzanowskiej Posiada klasy od 0 do III Morawica, ul. Kielecka 7 Radomice 110a 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel./fax: 41 311 46 80 tel.: 41 301 72 22 e-mail: [email protected] Działa w oparciu o program „Mała szkoła” www.szkolnmedyczna.o7.pl

Publiczna Szkoła Podstawowa w Woli Morawickiej Wola Morawicka, ul. Podemłynie 1 26-026 Morawica tel.: 41 311 41 19 Działa w oparciu o program „Mała Szkoła” e-mail: [email protected] www.pspwolamorawicka.edupage.org

Jakub Szelest nauczycielką uczącą w Dębskiej cję, nadzorował zrzuty broni. Woli i Kawczynie. Od 1923 roku Od 1940r. do końca 1944r. na Syn Wincentego i Marianny pełnił obowiązki kierownika terenie Dębskiej Woli organizo- z domu Serednickiej, urodził się miejscowej szkoły. W 1932 r. wał tajne nauczanie w wyższych 21 lipca 1900 roku w Krzywem, założył Ochotniczą Straż Pożar- klasach szkoły powszechnej, w powiecie Brzozów (dawna Ga- ną w Dębskiej Woli, której był w klasach na poziomie szkoły licja, obecnie województwo pod- komendantem. Za działalność średniej oraz prowadził biblio- karpackie). W latach 1910-1914 edukacyjną i społeczną otrzy- tekę dla młodzieży i dorosłych. uczęszczał do szkoły pospolitej mał następujące odznaczenia 11 IX 1945r. ponownie objął w Sanoku, a następnie do trzy- państwowe: Medal Dziesięciole- stanowisko kierownika Szkoły letniej Szkoły Wydziałowej im. cia Odzyskania Niepodległości Publicznej II stopnia w Dębskiej ces. Franciszka Józefa w Sanoku. (1929 r.), Brązowy Medal Zasługi Woli. Po wojnie ponowił pró- W latach 1917-1921 kształcił się (1935 r.) i Srebrny Krzyż Zasługi by przeniesienia Dębskiej Woli w Państwowym Seminarium Na- (1938 r.). W czasie drugiej wojny z gminy Sobków pod władzę uczycielskim w Krośnie. W 1918 światowej został zmobilizowany gminy Morawica, a tym samym roku został powołany do służby do służby w Wojsku Polskim, przynależności wsi do powiatu wojskowej , brał udział w wojnie w 1940 r. został przez władze kieleckiego. W pamięci miesz- polsko-bolszewickiej i uczest- okupacyjne zawieszony w czyn- kańców Dębskiej Woli zapisał się niczył w obronie Przemyśla nościach służbowych. Działal- jako wspaniały nauczyciel i nie- (1.XI.1918- 16.V.1919). W 1920 ność partyzancką rozpoczął pod strudzony działacz społeczny. To roku walczył w bitwie warszaw- koniec września 1939 r. W szere- on leczył ludzi, odbierał porody, skiej. Za zasługi w czasie wojny gach Armii Krajowej działał od 2 propagował ziołolecznictwo otrzymał awans na stopień ka- IV 1940 r. do 17 III 1945 r. Działał i sadownictwo, pisał ludziom prala oraz odznaczenia: Gwiazdę pod pseudonimem „Wilk”, stwo- podania i pisma do urzędów, Przemyśla i Krzyż Walecznych. rzył i był komendantem placówki godził zwaśnionych sąsiadów. W 1921 roku podjął pracę na- Nr 1 Sobków o kryptonimie S-13 Założył szkółkę ogrodniczą, ho- uczyciela w dwuklasowej szkole należącej do Podobwodu „Klin”. dował pszczoły, a miód rozdawał w Bliznem. W roku 1922 oddele- W IX 1944r. J. Szelest uzyskał potrzebującym. Czynił starania gowany został przez kuratorium stopień podporucznika, wtedy o otwarcie szkoły we Zbrzy. do pracy w dwuklasowej szkole też przyjął pseudonim „Bożydar”. Zmarł po długiej chorobie publicznej w Dębskiej Woli. 25.VI W trakcie swojej działalności par- w dniu 27 VII 1947r. Pośmiertnie 1923 roku zawarł związek mał- tyzanckiej rozprowadzał prasę został odznaczony Krzyżem Ar- żeński z Józefą Antkowską, podziemną, obsługiwał radiosta- mii Krajowej nadanym w 1981r.

48 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Biblioteki: Zespoły taneczne:

Gminna Biblioteka Publiczna • „RE-FLEX” - opiekunem i choreo- im. Jana Pawła II w Morawicy grafem zespołu jest p. Elwira Kondrac- Morawica, ul. Kielecka 26 ka, tel.: 41 311 45 10 26-026 Morawica • „PIRAMIDA” - opiekunem i choreo- tel.: 41 311 40 92 grafem zespołu jest p. Anna Kuranda, e-mail: [email protected] tel.: 41 311 45 10 www.bibliotekamorawica.pl Chór Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Biblioteka Publiczno-Szkolna Morawickiej - opiekun p. Zofia Soboń, w Bilczy tel.: 41 311 41 14 (działa w ZS w Bilczy ) Parafie: Biblioteka Publiczno-Szkolna w Brzezinach Parafia Rzymskokatolicka pw. Świę- (działa na terenie ZS w Brzezinach) tej Rodziny w Radomicach Radomice 61a, 26-026 Morawica Filia Biblioteczna tel.: 41 301 72 64 w Dębskiej Woli (budynek obok Szkoły Podstawowej Parafia Rzymskokatolicka pw. Matki w Dębskiej Woli) Bożej Nieustającej Pomocy w Morawicy Kultura Morawica, ul. Spacerowa 6 26-026 Morawica Zespoły folklorystyczne: tel.: 41 311 42 20, 41 311 47 89

• Rodzinna Kapela Korbanów Parafia Rzymskokatolicka pw. Świę- z Dębskiej Woli - opiekun p. Feliks tego Kazimierza w Bilczy Korban Bilcza, ul. Marmurowa 3, 26-026 Morawica • „Małe Wolanecki” z Dębskiej Woli tel.: 41 311 75 00, 41 311 71 75 - opiekun - opiekun p. Maria Kotarba www.parafiabilcza.pl • Zespół Pieśni i Tańca „Brzezina” z Brzezin - opiekun p. Beata Podgajna Parafia Rzymskokatolicka • „Wolanecki” z Dębskiej Woli pw. Wszystkich Świętych - opiekun p. Feliksa Rysińska w Brzezinach • „Łabecanki” z Łabędziowa Brzeziny, ul. Chęcińska 312 - opiekun p. Regina Wójcik 26-026 Morawica • „Nidzianecki” z Nidy tel.: 41 311 42 59 - opiekun p. Helena Baran • „Brzezinianki” z Brzezin - opiekun Parafia Rzymskokatolicka pw. Świę- p. Wanda Domagała tego Mikołaja w Lisowie • „Drochowianki” z Drochowa Lisów, ul. Kościelna 11, 26-026 Morawica, tel.: 41 354 90 05 Dolnego i Górnego - opiekun p. www.lisow.kielce.opoka.org.pl Zofia Gwóźdź • „Brudzowianki” z Brudzowa Parafia pw. Dobrego Pasterza - opiekun p. Elżbieta Strójwąs w Obicach • „Zaborzanki” z Zaborza - opiekun Obice, ul. Słoneczna 1, 26-026 Morawica p. Krystyna Bisaga tel.: 41 311 86 20 • Zespół Folkowy „Morawianie” 49 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Parafia Rzymskokatolicka pw. Matki Stowarzyszenie Przedsiębiorców Bożej Częstochowskiej w Dębskiej Gminy Morawica Woli Morawica ul. Kielecka 38 Dębska Wola 69, 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel.: 41 311 86 59 Józef Dąbek, tel.: 41 311 46 92

Organizacje pozarządo- Stowarzyszenie Przyjaciół Młodzie- we: żowej Orkiestry Dętej w Morawicy Morawica ,ul. Kielecka 26 26-026 Morawica Lokalna Grupa Działania „Perły Czar- Zofia Kruk, tel.: 41 311 47 63 nej Nidy” Morawica, ul. Kielecka 38 26-026 Morawica tel.: 41 3114 691 wew. 239

Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Morawickiej Morawica, ul. Kielecka 38 26-026 Morawica Zofia Soboń tel.: 41 311 41 14 Towarzystwo Przyjaciół Chmielowic Fundacja Ziemi Morawickiej Chmielowice, ul. Szkolna 29 ul. Kielecka 38, 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel.: 41 311 46 91 wew. 239 Elwira Seweryn, tel.: 41 318 615 fax: 41 311 46 90 e-mail: fundacja.ziemi.morawickiej@gmail. Towarzystwo Ekorozwoju Radomic com Radomice 110a, 26-026 Morawica Zofia Papros, tel.: 41 301 72 22 Stowarzyszenie Przyjaciół Brzezin i Podwola Stowarzyszenie Wola Morawicka Brzeziny ul. Szkolna 1, 26-026 Morawica Wola Morawicka, ul. Podemłynie 1 Marianna Węgrzyn tel.: 505 862 023 26-026 Morawica Beata Kaluska, tel.: 41 311 41 19 Brzeziński Klub Motocrossowy „ RACING” Stowarzyszenie Ekorozwoju Lisowa Brzeziny, ul. Chęcińska 325 i Zaborza 26-026 Morawica Lisów, ul. Szkolna 8, 26-026 Morawica Damian Woźniak, tel.: 501 108 190 Janusz Daszuta, tel.: 41 354 90 24

Fundacja Działająca Na Rzecz Miej- Towarzystwo Przyjaciół Nidy scowej Społeczności w Bilczy Nida 38, 26-026 Morawica „Kazimierz” Lidia Korban, tel.: 41 3119 084 Bilcza, ul. Dębowa 30, 26-026 Morawica Włodzimierz Rybczyński, tel.: 502 687 511 Stowarzyszenie Klubu Sportowego „MORAVIA” Agroturystyczne Stowarzyszenie Morawica, ul. Kielecka 38 Gospodarstw Gościnnych 26-026 Morawica i Ekologicznych „CIS” Marek Białek, tel.: 508 191 682 Ewa Zaczek Kucharska tel.: 606 215 757 50 Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny >

Stowarzyszenie Dobrych Inicjatyw Niepubliczny Zakład Opieki „ZBRZA” Zdrowotnej „Morawica” w Morawicy Zbrza 17 Morawica, ul. Kielecka 36 Anna Sitek, tel.: 41 311 88 10 26-026 Morawica tel.: 41 311 4 591, 41 311 41 75 Stowarzyszenie na rzecz aktywizacji www.przychodnia-morawica.pl społeczności i ekorozwoju wsi Łabę- dziów Filia Ośrodek Zdrowia Dom Ludowy w Łabędziowie w Dębskiej Woli 26-026 Morawica Dębska Wola 40 Stefan Baziak 26-026 Morawica tel.41 311 86 22 Stowarzyszenie „Arka Nadziei” ul. Mickiewicza 1 Niepubliczny Zakład Opieki 25-352 Kielce Zdrowotnej „Bilcza” w Bilczy Wojciech Moskwa, tel.: 41 34 42 858, Bilcza, ul. Ściegiennego 7A e-mail: [email protected] 26-026 Morawica tel.: 41 311 77 04

Przydatne adresy: Świętokrzyskie Centrum Psychiatrii w Morawicy Ośrodek Tradycji Garncarstwa Morawica, ul. Spacerowa 5 Chałupki, ul. Ceramiczna 13 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel.: 41 364 13 99 kontakt: Józef Głuszek - kustosz www.morawica.com.pl tel.: 606 109 980 e-mail: [email protected]

Gminny Ośrodek Pomocy Społecz- Urząd Pocztowy w Morawicy nej w Morawicy Morawica, ul. Kielecka 16 Morawica, ul. Kielecka 38 26-026 Morawica 26-026 Morawica tel.: 41 311 40 66 tel.: 41 311 46 92 wew. 232 www.gopsmorawica.pl Bank Spółdzielczy w Kielcach Oddział w Morawicy Zakład Gospodarki Komunalnej Morawica, ul. Szkolna 11 w Morawicy Sp. z o.o. 26-026 Morawica Morawica, ul. Kielecka 38 tel.: 41 311 41 40 26-026 Morawica tel.: 41 311 47 95 Telefony alarmowe:

Komisariat Policji w Morawicy Straż Gminna 41 3114 691 wew.251 Morawica, ul. Wolności 31 C Pogotowie ratunkowe - 999 26-026 Morawica Policja - 997 tel.: 41 349 36 92 Pogotowie energetyczne - 991 Straż pożarna - 998 Komenda Miejska Policji w Kielcach ul. Wesoła 43 tel.: 41 349 33 10

51 SPIS RAMEK W TEKŚCIE Ze „Złotej książeczki” ks. Ściegiennego .... 18 Gminna statystyka ...... 5 Niemiecka „pantera” ...... 22 Zbiornik retencyjno-rekreacyjny Płk Franciszek Tomsa-Zapolski ...... 26 na rzece Morawce ...... 8 Garncarskie opowieści ...... 28 Czarna Nida ...... 8 Wyroby z Chałupek ...... 28 Ochrona przyrody ...... 10 Wielki Piłat z Dębskiej Woli ...... 30 Ciekawe nazwy ...... 13 Pływalnia „Koral” w Morawicy ...... 36 Jan Ferdynand Nax ...... 15 Wieś na prawie niemieckim ...... 39 Franciszka Krasińska ...... 15 Jakub Szelest ...... 48

INDEX NAZW GEOGRAFICZNYCH Babia Góra ...... 21 Kuby-Młyny ...... 31 Barania Góra ...... 21 Lisów ...... 31 Bieleckie Młyny ...... 22 Łabędziów ...... 32 Bilcza ...... 22 Morawica ...... 32 Brudzów ...... 23 Morawka – rzeka ...... 35 Brzeziny ...... 24 Nida ...... 35 Chałupki ...... 26 Obice ...... 38 Chmielowice ...... 28 Piaseczna Górka ...... 38 Chodcza ...... 29 Podwole ...... 39 Czarna Nida ...... 29 Radomice I i II ...... 39 Dębska Wola ...... 29 Radomice – rezerwat ...... 40 Drochów Dolny i Górny ...... 30 Wola Morawicka ...... 40 Dyminy Granice ...... 31 Zaborze ...... 41 Kawczyn ...... 31 Zbrza ...... 41

Tekst: Cezary Jastrzębski, Grzegorz Szczęsny, Archiwum UG Morawica Redakcja: Cezary Jastrzębski, Marcin Dziewięcki (wyd. I), Paulina Łuszcz (wyd. II), Monika Malicka (wyd. II) Projekt graficzny i skład: Drukarnia „Smyk” s.c. Opracowanie map: Grzegorz Szczęsny, Wydawnictwo Kartograficzne Compass Autorzy zdjęć: Andrzej Konopacki, Łukasz Zarzycki, Grzegorz Szczęsny, Bartosz Kruk, Andrzej Radomski, Adam Kluźniak, Archiwum Urzędu Gminy w Morawicy Zdjęcia lotnicze i panoramiczne: Etendard Sp. zo.o., www.etendard.pl

Wydawca: Oddział Świętokrzyski PTTK w Kielcach 25-007 Kielce, ul. H. Sienkiewicza 29 tel. 41 344 77 43, fax 41 344 59 14 e-mail: [email protected] www.pttkkielce.pl

Realizacja: Drukarnia „Smyk” s.c. Lenartowicz D., Chyb E. ul. ks. Ściegiennego 215, 25-116 Kielce tel. 41 344 31 26 e-mail: [email protected]

ZAPROSZENIE DO GMINY MORAWICA ...... 2 Część I. CHARAKTERYSTYKA GMINY ...... 3 Położenie ...... 4 Komunikacja samochodowa ...... 4 Komunikacja kolejowa ...... 4 Komunikacja lotnicza ...... 5 Turystyczna komunikacja rowerowa ...... 5 Środowisko geograficzno – przyrodnicze ...... 5 Budowa geologiczna ...... 5 Rzeźba terenu ...... 6 Gleby ...... 7 Hydrologia ...... 8 Klimat ...... 9 Szata roślinna...... 9 Świat zwierząt ...... 10 Część II. INTRYGUJĄCE DZIEJE ...... 11 Najstarsze ślady pobytu człowieka ...... 12 Pierwsze wzmianki ...... 12 W dobie staropolskiej...... 13 W czasach porozbiorowych ...... 16 Dzień dzisiejszy ...... 19 Część III. SŁOWNIK KRAJOZNAWCZY GMINY ...... 20 Część IV. INFORMATOR ...... 42 Agroturystyka ...... 43 Baza restauracyjno-noclegowa ...... 45 Sport i rekreacja ...... 45 Oświata ...... 47 Biblioteki ...... 49 Parafie ...... 49 Organizacje pozarządowe ...... 49 Przydatne adresy ...... 51 Telefony alarmowe ...... 51 SPIS RAMEK W TEKŚCIE ...... 52 INDEX NAZW GEOGRAFICZNYCH ...... 52 Spływ kajakowy Nidą

Zabytkowy młyn w Morawicy Projekt: Małgorzata Władyszewska CHARAKTERYSTYKA GMINY INTRYGUJĄCE DZIEJE SŁOWNIK KRAJOZNAWCZY GMINY INFORMATOR

Zapraszamy do telewizji Urząd Gminy w Morawicy internetowej ITV Morawica ul. Kielecka 38, 26-026 Morawica województwo świętokrzyskie tel. 41 31 14 691 41 31 14 692 www.morawica.pl/itv 41 31 14 693 fax 41 31 14 690 e-mail: [email protected] www.facebook.com/gminamorawica www.morawica.pl

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa in- westująca w obszary Wiejskie. Publikacja opracowana przez Gminę Morawica współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 Leader Pro- gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Instytucja zarządzają- ca PROW na lata 2007-2013 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.