JOGA w kontekstach kulturowych 2 JOGA w kontekstach kulturowych 2 pod redakcją Anny Gomóły i Kamili Gęsikowskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017 Redaktor serii: Studia o Kulturze Dobrosława Wężowicz ‑Ziółkowska Recenzent Krzysztof Kosior Konsultacja w zakresie terminologii sanskryckiej Dagmara Wasilewska Spis treści Słowo wstępne (Anna Gomóła i Janusz Szopa) 7 Ewa Kosowska O kontekście kulturowym 9 Dagmara Wasilewska O mudrze khećari i pierwotnym obliczu hathajogi 17 Natalia Stala Joga klasyczna a joga posturalna – czy coś je łączy? 37 Kamila Gęsikowska Wczesne informacje na temat jogi w wielkopolskich periodykach medycz‑ nych 51 Agata Świerzowska Listy o jodze. Wincenty Lutosławski do Williama Jamesa 67 Anna Gomóła Nieśmiertelna dusza, rytmiczne oddychanie i posłannictwo narodu. O pod‑ ręczniku Wincentego Lutosławskiego 93 Krzysztof T. Konecki Perspektywa światów społecznych w interpretacji świata hathajogi 121 Mirosław Harciarek Wybrane aspekty zbieżności i rozbieżności antropologii jogi z antropologią Zachodu 149 6 Spis treści Słownik wybranych pojęć, tekstów i osób (przygotowała Dagmara Wasilewska przy współpracy Kamili Gęsikowskiej) 157 Noty o Autorach 177 Indeks osobowy (przygotowała Kamila Gęsikowska przy współpracy Dagmary Wasilewskiej) 181 Słowo wstępne Oddajemy w Państwa ręce drugi tom cyklu Joga w kontekstach kulturowych1. Oba są pokłosiem cyklicznej konferencji organizowanej przez Katedrę Zarzą‑ dzania Sportem i Turystyką Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach oraz Zakład Teorii i Historii Kultury Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach – od 2014 roku miejsca tym spotkaniom udzielają: Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka Uniwersytetu Śląskiego i Uniwersytetu Ekonomicznego (obrady i dyskusje) oraz Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach (część praktyczna). Oba tomy nie są jednak publikacjami pokonferencyjnymi, zawierają bowiem nie tylko przeredagowane i znacznie poszerzone wersje wygłoszonych refe‑ ratów, ale także prace nadesłane. W obu odnajdziemy ślady konferencyjnych dyskusji. Joga – w najszerszym rozumieniu – jako zespół różnorodnych praktyk i system filozoficzno ‑etyczny, choć nie jest w Polsce obszarem nadmiernie eks‑ plorowanym naukowo, interesuje liczne grono osób. Mieliśmy okazję się o tym przekonać podczas kolejnych wrześniowych spotkań w CINiBA2. Organizując pierwszą konferencję z tego cyklu, myśleliśmy przede wszyst‑ kim o tym, żeby porozmawiać o jodze nie tylko w jej tradycyjnym aspekcie – interesowały nas różnorakie przejawy tego zjawiska w kulturze zachodniej. Zaproszenie do wspólnej dyskusji przyjęli naukowcy z kilku uczelni3. Byli 1 Kilka miesięcy temu ukazał się tom pierwszy: Joga w kontekstach kulturowych 1. Red. J. Szopa, A. Budzisz. Katowice 2016. 2 Pierwsza edycja konferencji odbyła się w dniach 23–25 września 2014 r., następne: 22–24 września 2015 i 20–22 września 2016 r.; kolejną planujemy na 12–14 września 2017 r. 3 Wspomnieliśmy jedynie o przedstawicielach środowisk naukowych, ale niezwykle ważny był liczny udział osób zainteresowanych jogą lub związanych z nią zawodowo. Oznacza to, że nasza konferencja stała się forum – przestrzenią debaty i wymiany spo‑ strzeżeń, przyjaznym miejscem, w którym można zadawać pytania i dzielić się doświad‑ czeniami. 8 Słowo wstępne wśród nich przedstawiciele uniwersytetów, akademii wychowania fizycznego i politechnik – stąd też wielość tematów i aspektowych ujęć. Można w nich jed‑ nak wyodrębnić dwa zasadnicze obszary namysłu. Pierwszy wiązałby się z re‑ fleksją na temat wpływu jogi jako specyficznej formy aktywności fizycznej na człowieka jako jednostkę psychofizyczną. Drugi natomiast dotyczyłby wpływu jogi na kulturę Zachodu; tu jednym z ważnych problemów badawczych okazały się historia i współczesność jogi w Polsce – temu obszarowi poświęcona jest w dużej mierze niniejsza publikacja, choć niewątpliwie ważne są w niej odwo‑ łania do wschodnich tradycji jogi. Dwa dni po zakończeniu pierwszej zorganizowanej przez nas konferencji (tj. 27 września 2014 roku) na forum ONZ zaproponowano organizację Między‑ narodowego Dnia Jogi. Propozycja została przyjęta, a pierwsze obchody tego święta odbyły się 21 czerwca 2015 roku. Gdy kończyliśmy prace nad książką – w grudniu 2016 roku – joga została wpisana na Listę Dziedzictwa Niema‑ terialnego UNESCO. Ważny to dla nas moment, zwłaszcza że joga – wciąż żywa i istotna jako zjawisko kultury Indii – nie jest jedynie elementem folkloru, spetryfikowaną formą dawno opracowanych działań, ale źródłem inspiracji i poszukiwań dla ludzi różnych kultur. Wpisy na listę UNESCO dotyczą często praktyk ginących, w przypadku jogi jest inaczej. Toteż uzasadnione wydają się próby dookreślania przyczyn jej atrakcyjności. Można powiedzieć, że w Europie i szerzej – w świecie zachodnim joga jest modna. W wielu miejscach – w tym także w Polsce – moda ta trwa już bardzo długo. A zatem staje się joga coraz ważniejszym składnikiem zachodniego sposobu życia. Jako długa, ponadlokalna tradycja i wcześniej miała różne oblicza, ale teraz – przez swą popularność, a nawet masowość – w wielu częściach świata różnicuje się jeszcze bardziej i wkracza w kolejne dziedziny naszego życia. I o tym też chcielibyśmy opowiedzieć. Zapraszamy do lektury. Anna Gomóła i Janusz Szopa Ewa Kosowska Uniwersytet Śląski O kontekście kulturowym Pojęcie kontekstu kulturowego zaczęło zadomawiać się w dyskursie antro‑ pologicznym w drugiej połowie XX wieku, między innymi jako skutek inspira‑ cji badaniami lingwistycznymi. To językoznawcy jako pierwsi zwrócili uwagę na zjawisko uzależniania sensu danego słowa od bezpośredniego sąsiedztwa innych wyrazów, od konkretnej sytuacji, w jakiej zostało ono użyte, oraz od dodatkowych czynników wpływających na jego potencjalną interpretację1. Do‑ strzeżenie związku między poziomem syntaktycznym i pragmatycznym wy‑ powiedzi a jej przesłaniem znaczeniowym zaowocowało szeroko zakrojonymi badaniami nad strukturą mowy i wypowiedzeń, co skądinąd nie było sprawą oczywistą, gdy weźmiemy pod uwagę, że początkowo zainteresowania lingwi‑ stów skupione były na tropieniu prawidłowości językowych uwiecznionych w tekstach zapisanych. Przecież dopiero Ferdynand de Saussure, w okresie mię‑ dzywojennym wprowadziwszy znamienne rozróżnienie na langue i parole – na język jako system oraz na wypowiedź jako aktualizację tego systemu – otworzył drogę nie tylko do badania systemowego charakteru języka, ale i do poszuki‑ wania odmienności zasad organizowania oraz funkcjonowania dwóch typów wypowiedzi: ustnej i pisemnej. Takie rozróżnienie zaowocowało z jednej strony pogłębionymi badaniami nad specyfiką pisma (por. między innymi rozważa‑ nia Martina Heideggera i prace Jacques’a Derridy poświęcone grammatologii i dekonstrukcji tekstu pisanego), a z drugiej – nad specyfiką przekazu ustnego (między innymi prace Alberta Lorda, Jacka Goody’ego, Waltera Onga i innych). 1 „Kontekst – ang. context, fr. contexte, niem. Kontext, ros. контекст. Zespół jednostek wypowiedzeniowych, które pozostają w bezpośrednim lub pośrednim związku z daną inną jednostką i które wpływają modyfikująco na jej funkcję znaczeniową lub składnio‑ wą; w pierwszym wypadku mówimy o kontekście znaczeniowym (np. kwaśne jabłko – zbił go na kwaśne jabłko), w drugim natomiast o kontekście składniowym (por. przebyłem całą drogę – dopełn. wobec szedłem pieszo całą drogę – okol.)” (Z. Gołąb, A. Heinz, K. Po‑ lański: Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa 1970, s. 299). 10 Ewa Kosowska Pomijając w tym miejscu wielorakie związki między językiem i kulturą, które pozwalały na sformułowanie rozmaitych komunikacyjnych koncepcji kul‑ tury, chciałabym zatrzymać się przy pojęciu kontekstu, które – zaaplikowane do badań kulturologicznych – dla każdej z tych koncepcji ma znaczenia fundamen‑ talne. Badania kontekstowe, zarówno w językoznawstwie, jak i antropologii, są siłą rzeczy związane z interpretacjami historycznymi. Rozwój poszczególnych języków etnicznych wygenerował swoiste systemy porozumiewania się okreś‑ lonych grup użytkowników. Przez stosunkowo długi czas języki te podtrzymy‑ wały tradycyjnie utrwaloną odrębność kultur, których nosiciele nader często uznawali znane sobie rozwiązania, przekazywane z pokolenia na pokolenie, za jedynie słuszne i wartościowe. Zasada „swój – obcy” nakazywała nie tylko poszanowanie dorobku własnej społeczności, ale i traktowanie go jako dorobek wzorcowy, który należy upowszechniać wśród innych lub przeciwnie – chronić go przed obcymi wpływami. Kontakty międzykulturowe, znane od dawna i przybierające rozmaite postaci, a obecnie upowszechniane na bezpreceden‑ sową skalę, nie we wszystkich epokach cieszyły się takim uznaniem jak dzisiaj. Dlatego rozwój poszczególnych kultur, względnie izolowanych i w dużej mierze zdanych na siebie, przebiegał w rozmaitym tempie i doprowadził do obserwo‑ wanego dzisiaj zróżnicowania, które zwolennicy globalizacji z jednej strony starają się zminimalizować, a z drugiej – wykorzystywać w poszukiwaniu optymalnych, powszechnie sprawdzających się rozwiązań. Wiedza o kulturze od XIX wieku stała się przedmiotem zainteresowania wyodrębnionej grupy nauk, ale mimo wieloaspektowych badań ciągle jest jesz‑ cze wąską dziedziną. Owszem, rozwijane są i znacząco pogłębiane odpowiedzi na pytania, które sformułowano już w starożytności, ale sam repertuar pytań fundamentalnych współcześnie poszerzył się w niewielkim stopniu. Można za‑ ryzykować twierdzenie, że znaczna część refleksji nad kulturą dotyczy kultury człowieka jako takiego, człowieka uniwersalnego, człowieka abstrakcyjnego,