Hedabideak. Euskararen Berreskuratzea

HEDABIDEAK Euskararen berreskuratzea III Garabide Elkartea DVD honetan, euskal hedabideak sortzerakoan izandako motibazioak, arazoak eta lorpenak biltzen saiatu gara, protagonista izan zirenei hitza emanez. Egilea: Garabide Elkartea Jose Arana, 13. 20540 Eskoriatza. Gipuzkoa. Tel: 943250397. www.garabide.org / [email protected]

Koordinatzailea: Alberto Barandiaran Kolaboratzaileak: Lorea Agirre, Miren Artetxe, Andoni Barreña, Elixabete Garmendia, Iñigo Iñurrategi, Urko Kolomo, Xabier Letona, Jon Sarasua, Aitor Zuberogoitia.

Diseinua: Inprenta: Gertu ISBN: 978-84-613-6836-5 Lege gordailua: SS-449-2010

CREATIVE COMMONS LIZENTZIA

Aske zArA: • Lan hau kopiatu, banatu eta jendaurrean hedatzeko • Lan eratorriak egiteko

BAldintzA hAuetAn: Aitortu: Lanaren kredituak aitortu behar dituzu, egileak edo baimendunak zehaztutako eran (baina ez aditzera emanez haien babesa duzunik edo haiek obraren erabilera hori babesten dutenik). ez merkataritzarako: Ezin duzu lan hau merkataritza xedetarako erabili. Partekatu baimen beraren arabera: Lan hau aldatzen baldin baduzu, edo lan eratorri bat sortzen baduzu, sortutako lana banatu dezakezu soil-soilik baimen honen berdin-berdineko baten mende. HEDABIDEAK Euskararen berreskuratzea III

Koordinatzailea: Alberto Barandiaran

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística Euskara Sustatzeko Zuzendaritza Dirección de Promoción del Euskara AURKIBIDEA Bibliografia...... Sintesia: gakobatzuk...... Gaur egungoeuskalkomunikabideak...... Euskal ikusentzunezkoaketaInternet...... Euskal prentsarenhistoriatxikia...... Sarrera...... Hitzaurrea...... Internet...... Telebista...... Hedabideetako euskara...... Euskara elkarteeneredua...... Tokiko hedabideenarrakasta...... Egunkaria Sortzen...... Elebitasun orekatuarenmitoa...... Euskal prentsaetaelebitasuna...... Egunkaria, amets...... Euskararentzat espazioberriak:Argia...... Prentsa politikoagaratzen...... Azkue etaKirikiño...... Eskualduna etaGoitino...... Komunikabideen sorrera...... Hizkuntzaren zentraltasuna...... Hizkuntz komunitateezberdinak...... 66 63 55 45 06 48 42 39 37 35 33 29 27 26 25 23 17 15 12 51 31 21 11

HITZAURREA nagusietakoa izangodira. hedabideak hizkuntzarenbizi-indarraberritzekoahalegin-lerro rabideen artean.Etaaurrerabegiraere,halaizatekoitxura du: sioa. Hedabideengaiaezinbesteanagertzendaeuskararen ga- hezkuntza, hedabideak,kultursorkuntzaetafamiliatransmi - estrategiak sortzekoleheneskemasinplemoduan:corpusa, lerro azpimarratzen ditugu, beste alor batzuk gutxietsi gabe, garelarik, euskararenahalegin-aromodernohonetako bost Beste kontinenteetakoeragileekinesperientzia-trukean ari tzeak errazagoegitenduiparrasortzekoindarraberrasmatzea. kanta dezakegu oraindik ere. Baina emandako pausoei begira- Mende berrikoganduaribegiratuta,ohgu hemen, bideangalduak nahiz eleaniztunak. ereduak sortzendituela euskal hiztun osoak,osoak eta elebidun dugu jatorrizkohizkuntzarenhegemoniairekianoinarritutako plexua bainabizigarriadenikusidugu.Edohezkuntzan,ikasi irekiduraren artekoorekadinamikoanjarduteazeinenkon- kuraiak ekarridigunonuraz.Edokulturgintzanjarraiduraeta tzaren gorputzean, batasun-sena eta terminologia garatzeko izan duengarrantziazohartugara.Edocorpusean,hizkun- giltzarri ikusditzakegu.Gogo-aldarteakedoemozionalitateak begira jarrita,euskaltasunarenbideegoskorhonetanhainbat ekin-aroa izandugurehizkuntzakomunitateak.Arohorri ren gakoeiantzematensaiatubehar. Bai,bosthamarralditan egiten digutenez,gurebizialdianezagutudugunahalegina- Iragan iluneanhainbestemendeziraunizanarengakoekihes nahiz zimurgehiagodunaerebai. ederragoa iruditzenzaitgureaurpegia,etalehenbainoakats zerbait gehiagoikastenarigara.Niribehintzat,lehenbaino jartzeko orraztenhasiginenetik,gureburuarenirudiazere Munduko bestehizkuntzagutxitubatzuenispiluarenaurrean

Zer egin du euskal komunitateak hedabideen alor honetan? Hasteko, adi egon. Hamarraldi bakoitzeko aukerei eta beharrei adi egon. Euskaraz egin zitekeena amestu, antolatu eta ekin- tzara pasa. Badut arrangura gauza batzuetan ez garelako behar bezain adi ibili —tokiko telebisten esparrua birjin zegoenean urte preziatu batzuk galdu genituen bailara nagusietan aurrea hartzeko, edota telebista eta irrati eskaintza pluralagoa anto- latzeko biderik ez dugu sortu azken bi hamarraldietan—. Baina atzera begiratuta, beste ezeren gainetik, aukera berrietara adi dagoen komunitate bat ageri da Alberto Barandiaranek egindako sintesi mamitsuan.

Amets horren egintzan ibili direnak, batzuk kamikazeak izan dira, beren bizitza baldintzatu duten pertsona bakan determi- nazio handikoak. Askotan, pertsona hauez gain herri-ekimeneko elkarte eta sareek sortu dituzte helburuak eta bitartekoak, edo hiztun komunitatearen taupadari begiratu dieten bestelako erakundeak. Beste batzuetan, erakunde publikoetatik heldu zaie hedabideei. Denen arteko lankidetza behar izan da, gehienetan, desafioei aurre egiteko.

Munduko hizkuntza komunitateei begira idatzi du Barandiara- nek gure alor honen sintesia. Mende honetan sortzen ari diren belaunaldi berrien joerei eta eskuan izango dituzten tresnei adi bagaude, ondorio batera irits gaitezke: komunikazio antola- tuaren alor zabalean pausoak ematen ez dituzten hizkuntzek etorkizun zaila dute. Horretan pausoak ematen dituzten hizkuntzek aurrerabide biziagoa izango dute. Honetan hamarraldi eta mendeetako desabantaila dute kontinenteetako jatorrizko hizkuntza gehienek. Baina bidelasterrak hartzeko aukera ere bada: inoiz baino eskuragarriagoa da komunikazio-teknologia, eta hiztun komunitateetan badira berau ezagutzen duten gazte multzoak. Internet sareak, gainera, irudikatu gabeko ahalbi- deak sortzen ditu handiarentzat bezala txikiarentzat. Geroa idazteko dago jatorrizko hizkuntzen hedabideen munduan.

Albo-eragin handiak ditu alor honek. Hedabideetarako hizkera bera ere, beste hizkera askoren arragoa da. Hizkuntzak, gure kultura eta lurraren mundu sakona mintzatzeaz gain, herri guztien mundu zabala ere mintzatu behar du orain. Edo mintzatze- ko aukera dauka, horretarako prestatzen bada. Eta horretarako, hizkuntzak ere zabaldu egin behar du, ‘zabaldu’ hitzaren bi adieretan: ireki eta zabalagotu.

Ez da alor makala hedabideena, kontinente guztietako jatorrizko hizkuntzentzat. Alor hitza nekazaritzako lurretik dator euskararen kasuan, beste hizkuntza askotan bezala. Alde handiko lurrak daude, euria ez da denentzat berdina, makinek eta kimikak astindu dute munduko nekazaritza, egoeraren desoreka gero eta handiagoa da. Baina badira lege batzuk lehengoak. Ereiten duenak jasoko du.

HITZAURREA Jon Sarasua

Sarrera 11 SARRERA

Hedabideak dira, gaur egun, hizkun- alde horretatik, ez direla asko aldatu. tzaren barne bizitza eta kohesioa era- Komunikatzeko modua aldatu da, bes- kusteko tresnarik eraginkorrenetakoak. terik ez. Azken batean, Internet bera Hizkuntz komunitate baten partaideen ere komunikabide erraldoi gisa ikustera kultura ekoizpenak argira ateratzeko ohitu beharra dago. Hedabide orotariko, leihoak, hizkuntzaren beraren bizita- aske izan nahi eta antzeman ezina, bai- sunaren isla, munduarekin komunitate na hedabidea. Eta hizkuntz komunitate horrek nahi duen harreman motaren bakoitzeko hiztunek beste erronka bat neurtzaileak, eta, batez ere, hiztunen dute hor, norbere hizkuntzak sare erral- arteko hartu emanaren sakontasun doian bere tokia izan dezan. eta mailaren ziurtagiriak. Hedabideen bidez komunitateek elkarren berri iza- Hainbat adituk, batasunerako eta uni- ten dute, eta hedabideen bidez haien formetasunerako eragin handia aitortu buruaren berri ematen diote munduari. diete hedabideei maila ideologiko, Hedabideen garrantzia, horregatik, fun- kultural eta sozialean, eta antzinako tsezkoa da hizkuntzen berreskuratze gizarteetan mitoek betetzen zuten prozesuetan. Leiho zabal bat direlako: paper integratzailea antzeman diete hor ikusten dugulako gure aurpegia, eta gaur egungo gizartean. Egunkariak, hor ikusten gaituztelako. telebistak, irratiak, errealitatearen interpretazio periodiko bat baino zerbait Gainera, ez da gutxietsi behar hedabi- gehiago dira: errealitatearen eraikuntza deen eragin soziala, munduari buruzko dira, eraikuntza bateratua. ikuspegi zehatza zabaltzeko duten indarra, topikoak eta estereotipoak Hizkuntz komunitate txiki askotan he- finkatzeko berezkoa duten gaitasuna. dabide propioak ez izatea galga izan da Mundua, neurri batean, hedabideen hizkuntzaren bizitasunerako. Komuni- arabera moldatzen da. Interneten heda- tate hegemonikoetan hizkuntzek, he- tze erabatekoak ohiko komunikabideen dabideei esker, izan duten bizkortzerik, garrantzia apaldu badu ere —telebistak behintzat, ez dute izan. Badirudi zaila edo paperezko prentsak birmoldaketa dela zientifikoki frogatzea zein diren gogorrari aurre egin beharko diote da- hedabideen erabileraren ondorioak, tozen urteetan—, esan daiteke gauzak, hizkuntzaren estatuserako, baina sozio- linguistikak onartuta dauka hedabideek handiagoa dela. Alegia, askotan bereziki aukerak ematen dizkietela hiztunei beren irakaskuntzari erreparatu bazaio ere, buruaren errepresentazio publiko hori hedabideak oso garrantzitsuak direla kontrolatzeko, komunitate bereko beste hizkuntzaren berreskurapenerako, eta kideen ideiak, ikuspegiak eta arazoak hizkuntza sendotzeko eta trinkotzeko. ezagutzeko, eta Gu-aren ideia komuni- Eskolak bezainbeste gutxienez. tate horren baitan txertatzeko. Euskararen kasuan, aspaldian azpima- Bestalde, hedabideetako erabilera ere rratu izan da hedabideen garrantzi hori, funtsezkoa da, era berean, hizkuntza eta esan ere esan izan da XXI. mendeko arautzeko, trinkotzeko eta sendotzeko. euskara komunikabideek finkatuko dutela Esparru komunikatibo berriak etengabe eta, horregatik, irratian, telebistan, egun- sortzen ari dira, edo zeudenak etengabe karietan eta Interneten nagusituko den aldatzen ari dira, eta horrek etengabeko euskara hori euskal hiztunengan ere na- doikuntza exijitzen dio hizkuntzari eta, gusituko denez, hor dagoela etorkizuna. ondorioz, hiztunari ere bai. Hedabideak, beraz, hizkuntza garatzeko gune apartak dira, onerako eta txarrerako, hizkuntzaren finkapenerako zein narriadurarako. Esan daiteke hedabideak direla hizkuntzaren maisu nagusiak, eta baldin Hizkuntz eta egia bada kultura garrantzitsuagoa dela herri moderno baten jarraipena komunitate ziurtatzeko edozein armada baino, egia da, halaber, hizkuntza ezegonkor baten ezberdinak gainean ezin dela kultura egonkorrik eraiki. Hizkuntzari egonkortasun hori Baina egoera asko eta oso ezberdinak ematearen ardura nagusienetakoa he- daude, noski, hizkuntz komunitateen dabideek daukate. arabera. Nolako hedabideak behar ditu euskaraz bizi den komunitateak? No- Uniformetasun horren garrantzia be- lakoak, kitxuaz bizi denak? Nolakoak reziki azpimarratzekoa da batasun ara- Finlandia iparraldeko inuitek? Eta Afri- zoak dituzten hizkuntzen kasuan. Esate ka iparraldeko amazighek? Kontuan baterako, Espainiako eta Hego Amerika hartu behar baita alde handia dagoela nahiz Ertamerikako herrien hizkuntz komunitate bakoitzak bere hizkuntzari berezitasunen gainetik, espainierari ematen dion nagusitasun, zentraltasun eusteko orduan hedabideen zeregina eta garrantziari begiratuz gero. Badi- funtsezkoa izan da. Badira ikerketak ra komunitate trinkoak beren burua diotenak hedabideen hizkuntz eragina naziotzat daukatenak; beste batzuk, hezkuntza sistemak duena baino are aldiz, beste estatu batean existitzen Sarrera 13

diren komunitateekin lotuta senti- kabideak hedabide nazionalekin osatzen dira kulturalki eta linguistikoki. tzea komenigarria izan liteke. Badira, halaber, gutxiengo sentitzen direnak estatu baten barruan, estatu Hori ez ezik, komunitate barruko alfa- horren hiritar, besterik ez. Eta komu- betizazio maila oso kontuan hartzekoa nitatea nolakoa, hedabideen premia da komunikabideetan pentsatu baino ere halakoa. lehenago. Batez ere, alfabetizazio hori ez denean iristen estatuko hizkuntzan Azken ereduko komunitateen kasuan, alfabetatutakoen mailara. Arazo hori esaterako Italian bizi den albaniar bera aurki dezakegu hizkuntza hege- gutxiengoaren kasuan (hau da, beste monikoaren irakaskuntzaz gain, beste estatu edo beste kultura baten barruan hizkuntzaren irakaskuntza ziurtatuta sentitzen direnen kasuan), tokiko ko- dagoen tokietan ere, askotan, au- munikabideak egokiak izan daitezke, rreko belaunaldiak ez direlako beren talde linguistiko hori ez delako maila eguneroko hizkuntzan alfabetatu. lokalaz beste esparruetan garatzen Edo alfabetatu zirenean ez zegoelako ahal. Bigarren kasuan, estatu batean prestakuntza berezitu eta goi maila- baino gehiagotan mintzatzen diren korik beren hizkuntzan. Edo laneko komunitateen kasuan, tokiko komuni- hizkuntza ez delako etxeko hizkuntza. Edo, azken batean, hizkuntza gutxituak hamarkadaz geroztik egin diren ekar- ez duelako hizkuntza hegemonikoaren penak azpimarratu ditu. Esperientziak presentzia eta agerpen bera inguru tek- oso desberdinak dira, tokiaren eta niko edo publikoetan. hizkuntzaren estatusaren arabera. Ga- lesen, esaterako, bertako hedabideak Hizkuntza hegemoniko edo estatu hiz- sustatzeari begira egin dute ahalegin kuntzen ondoan bertako hizkuntzak handiena, baina Eskozian ingelesezko sustatu eta babesteko lan gehien Eu- egunkarietan artikuluak gaelikoz argi- ropan egin da azken mendean, eta hor taratzera mugatu dira. Irlandan egoera eman izan zaie hedabideei inon baino askoz okerragoa da, eta Bretainian garrantzi handiagoa. Eta hor, zenbait nazio osorako argitalpen txikiak dau- hizkuntza komunitatetan, behinik de. Okzitanian, Frantziako Hegoaldean, behin, bertako komunikabideak susta- ele bietan argitaratzen dira hainbat tzeko egindako lanaren emaitza begi komunikabide. Lo Païs Gascon aldiz- bistakoa da. Esate baterako: Katalunian, karian, esaterako,frantsesez agertzen 80ko hamarkadan, urrats handia egin diren testuak Okzitaniari buruzkoak zen bertako komunikabideek gaztelania dira. Okzitanieraz argitaratzen direnek, baztertu zutenean, eta katalana era- berriz, edozer gai jorratzen dute. Gauza biltzen hasi zirenean prentsa idatzian bera gertatzen da Alsazian, Frantziako zein irrati edo telebistan. Urrats horren iparraldean. arrakastarekin adoretuta, estatuko hizkuntzan, kasu honetan espainieraz, ar- Alemanian, Italian, Danimarkan edo gitaratutako beste hedabideekin aurrez aurre lehiatzeko ahaleginak egin ziren, Finlandian bizi diren hizkuntz komu- eta produktu berezituak argitaratzen nitateen egoera askotarikoa da, baina hasi ziren. Bestetik, espainieraz kale- esan daiteke ia denetan daudela tokian ratzen ziren komunikabide handietan tokiko hizkuntza gutxituetan argita- bertako hizkuntza sartzeko edo estatu- ratzen diren komunikabideak. Tiradak, ko prentsak betetzen ez zituen eremuak arrakastak eta eraginak oso lotuta bereganatzeko kanpainak ere antolatu daude komunitatearen beraren indar ziren. Borroka honen azken mugarri eta kemenarekin. Mercator zentroko gisa, azpimarratzekoa da azken urteo- teknikariek garrantzia itzela ematen tan Kataluniako bi egunkari nagusiek diote, nolanahi ere, hedabideei, kasu katalanezko bertsioak ateratzeari ekin batzuetan komunikabideak beraiek di- diotela. Eta gaztelaniazko bertsioak bai- relako hizkuntz komunitateko kideek no gehiago saltzen dituzte biek ala biek. elkarrekin harremanak izateko dauzka- ten gune garrantzitsuenak. Horregatik, Europako hizkuntz gutxituen begira- funtsezkoak dira hizkuntzaren bizirau- tokiak, Mercator zentroak, Europako penerako: egotea bezain erabakigarria errealitatea aztertzen du, eta 70eko da hedabiderik ez egotea. Sarrera 15

estatuek bereganatu zuten aspaldian. Hizkuntzaren Eta, hori gabe, partikulartasunak azpi- marratzeko aukera ia bakarra hizkun- zentraltasuna tzen bidez izan da. Hizkuntzak hartu du, beraz, taldetasunaren aldarrikapenaren nagusitasuna. Egoera bestelakoa da munduko beste toki askotan, bistan da. Hego Amerika- Baina beste inguru batzuetan etnizita- ko komunitate gehienetan, esaterako, teari buruzko eztabaidak oraindik oso hizkuntzak ez dauka Europako kultur azpimarratzekoak dira, eta oso garai- tradizioan daukan zentraltasuna. Eu- kideak. Eta, horregatik, gaia beharbada ropan ezberdintasun etnikoak lausotu konplexuagoa da han, ohiko hedabi- egin dira, edo galdu egin dute XIX. deetan komunitate horiek ez daudelako mendean eduki zuten protagonismoa, bakarrik linguistikoki baztertuta; hor, besteak beste Europako azken men- kulturaren beste osagarriak ere bazter- dearen historia horixe izan delako, tuta geratzen dira hedabideetan, eta etnizitatetik ihes egiteko ahalegin ohiturak, kosmobisioa, folklorea, aspal- etengabe eta gorabeheratsua; taldea diko harreman motak, lurraldearekiko baino, norbanakoa lehenesteko joera. atxikimendua, guztia geratzen da foku Etnizitate edo komunitatearen zentzua nagusitik kanpo. Beharbada horregatik dira oraindik garrantzitsuagoak eta premiazkoagoak hedabideak sortzeko ahaleginak.

Baieztapen honek ez luke, nolanahi ere, inor itsutu behar. Egia da Hego Ameri- kako hainbat komunitatetan, senideta- sunak edo lurraldearekiko atxikimen- duak hizkuntzak baino pisu handiagoa dutela komunitatea definitzeko unean, baina ez da gezurra komunitate txikien menpekotasuna eta asimilazioa areagotu egiten dela kultura horren berri hizkuntza hegemonikoen bidez eman nahi denean. Partikulartasunak ezabatzen dira, berezitasunak desagertzen. Dena homogeneizatzen da hizkuntza hegemonikoaren ore nagusian. Hori dela eta, etorkizunaz hitz egin nahi baldin bada, noiz da notizia guri edo gure lurraldeari komunitate orok ezinbesteko du heda- buruzko berriren bat? Nola ikusten dugu bideekin eduki nahi duen harremana gure burua kanpoko hedabideen ispiluan? zehaztea eta ondo finkatzea. Panorama aldatzen hasi dela ematen Erraza da garrantzi hori azaltzea. Ger- du. Sareko jario handi eta askotarikoak takizun lokalak nazioarteko bilakatzeko lehen ilunpean zeuden informazio eta amerikar agentzietatik igaro beharra interes lurralde handiak argitu ditu, dago oraindik. AEBetako eguneroko- baina hor ere dena ez da kultur txikien tasuna —hauteskundeak, hondamendi alde. Interneten onurak handiak izan naturalak, gertakari patriotikoak edo ki- daitezke hizkuntz komunitate ez hege- rol arrotzen topaketa handiak— etxean monikoentzat, baina azpiegiturarekiko sartu zaigu, baina munduko zonalde za- morrontza traba handia da. Telekomu- balak, Siberiatik Hego Afrikara eta Ekua- nikazio sarea gutxi batzuen esku dago, dorretik Thailandiara, ilunpean daude eta toki asko oraindik interes gune informatiboki. Herrialde eta komunitate nagusietatik kanpo daude. Hego Ame- garrantzitsu eta indartsuen berriak, rikako inguru askotan, esaterako, irratia esaterako Brasil, Argentina, India edo askoz eskuragarriagoa da oraindik sare Txinakoak, munduko masa agentzia zerbitzari on bat baino. indartsuen interesen arabera iristen zaizkigu gure berripaperetara, telebis- Globalizazio horri glokalizazioarekin tetara edo irratietara. Hemendik kanpo, egin dakioke aurre. Hau da, globalizazio Sarrera 17

ia ezinbestekoari lokaltasuna, bertako- Egunkariak, telebistak, tasuna, hurbiltasuna erantsi ahal zaio. irratiak, errealitatearen Erantsi behar zaio. Baina horretarako, interpretazio periodiko bat glokal pentsatzeko, ezinbestekoa da komunitatea beren buruaren jabe iza- baino zerbait gehiago dira: tea, edo behintzat horrela sentitzea. errealitatearen eraikuntza Ezinbestekoa da trinkotzea, indartzea, dira, eraikuntza bateratua etorkizuna dagoela sumatzea. Ezin- bestekoa da hizkuntz komunitatearen gainerako kideekin zerbait partekatzeko erreformazaleen oinarri eta eskakizunak dagoela sentitzea. zabaltzeko Europa osoan zehar barreiatu ziren paperak, horiexek. Horri masa komunikabide deitu izan zaio. Lehen hedabideak, gaur egun ezagutzen ditu- gunen antzekoak, XVIII. mendean sortu ziren Europan. Iritzi publikoa orduan Komunikabideen jaio zen sorrera Irratiaren historia bestelakoa da. Te- legrafoarekin lotuta dago, eta, autoak Zerbait partekatze hori publikoki egin gurdiak ordezkatzeko asmatu ziren daitekeela eta egin behar dela uler- arrazoi beragatik, hura ordezkatzeko tzea, hau da, iritzia eduki, landu eta gara dezakeen masa egon badagoelako kontzeptua, XVIII. mendearen amaieran sortu zen. Eta XX. mendera arte ez zen hasi komunikabideei buruz hitz egiten. Ordura arte, komunikazioa ahozkoa izan zen nagusiki, eta idatzizkoa soilik eremu kultu edo administratiborako erabili zen. Ahozko transmisio hori komunikatzeko modu bat zen, noski. Bide bat zen jakinduria, bizipenak, tradizioak edo era guztietako kultur adierazpideak komunikatzeko eta hedatzeko.Baina paperezko komunikabideak, hau da, ideiak edo informazioa edo, zernahi dela ere, zabaltzeko lehenetako esperientzia arrakastatsuak, XV. mendean aurki ditzakegu Luteroren Alemanian: pentsatuta egon zen hasieran. Hau da, hala izaten jarraituko du, nahiz eta mezuak bidaltzeko tresna gisa. Ederra transmisio mota aldatu: ohiko gailuen da: mezuak bidaltzeko tresna. Hori izan ordez, Internetez entzungo dugu irratia. da, jatorrian, komunikabide guztiak sortzeko arrazoia. Irratiaren bidez komunikatzeko gaita- sun teknikoa asko garatu zenean, tele- Irratiak alde on asko zituen telegra- bistaren txanda iritsi zen. 40ko hamar- foaren aldean, askoz toki gehiagora kadan, AEBetan jada bazeuden telebista irits zitekeelako. Esaterako, ozeanoetan emankizunak, ia denak gerra-albisteak edo gutxi populatutako inguruetan ere eta mezu ofizialak zabaltzera zuzen- erabil zitekeen. Baina ez zuen oso ospe duak, baina benetako eztanda 50eko handirik izan, hain zuzen ere horregatik: hamarkadan izan zen. Orduan, telebista edonork entzun zitzakeelako mezuak, inoiz sortutako komunikabide eraginko- baldin eta gailu hartzaile egokia bazuen. rrena izan zitekeela ikusi zen. Hurrengo Baina etxeetan sartu zenean, hasieran hamarkadetako bideak erakutsi zuen Ameriketako Estatu Batuetan, gero In- aurreikuspen oro motz gelditu zela: galaterran eta Herbehereetan, sekulako telebista etxe guztietan sartu zen, gaur komunikazio tresna gisa nabarmendu egun Internetekin gertatzen ari den zen. Eta oraindik gaur egun, komunika- bezala, eta gizartea bera aldatu zuen. zio tresna nagusienetako bat da. Seguru Eta Internet? MIT ikerketa zentroak asko, hamar urte edo gutxiago barru, 1991n argitaratutako liburu batean Sarrera 19

—Technology 2001; The Future of Com- katzeko modua eraldatu zuenean, eta puting and Communications izenekoa, ordenagailuen arteko komunikazioak informatikako aditu askoren artean XIX. mendeko Europako iraultza in- idatzita—, ez zegoen Internet hitzaren dustrialaz geroztik izandako iraultzarik arrastorik, ezta www-ren arrastorik garrantzitsuena eragin zuenean. Zer- ere. Ziberespazio hitzaren arrastorik gatik? Ordura arte bakarrik ahaltsuen ere ez. Hamar urte geroago, AEBetako esku zegoen komunikazioa denen eskura irakasle prestigiotsu batek idatzi zuen: jarri zuelako. “XX. mendeko komunikabideen historia idazten denean, Internet ekarpen ga- Garrantzitsua da kontzeptu hori rrantzitsuentzat hartuko da”. Benetako ez ahaztea, hizkuntza txikien etor- leherketa 1993 inguruan gertatu zen, kizuna komunikabideen esku eto- ordura arte soilik unibertsitateen arte- rriko baldin bada, komunikabide ko komunikazio gisa erabilitako sarea eraginkorretan pentsatu behar delako. mundu osora zabaldu zenean, komuni- Interneten, esaterako. esku asko egunkaria Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 21 EUSKAL PRENTSAREN HISTORIA TXIKIA

Euskaraz argitaratutako lehen liburua beraz. Hots, elizaren sinesmenak komu- XVI. mendekoa da. Kontuan hartuta nikatzeko eta hedatzeko tresnak. inprenta mende bat lehenago hasi zela lanean Alemanian, ez da oso berandu. 1766an, ordea, lehen kazeta lan gisa Eta bitxia da, baina esan daiteke eus- har daiteken testu bat agertu zen karaz hasieran argitaratutako liburu ia Baionako Journal Maritime kazetan: gehienak komunikabide gisa erabili zi- Jaun Dauphin cenaren eritassouneco rela. Poesia gutxi dago, nahiz eta, beste circonstancia berecien errelacionea, bitxikeria bat, lehen liburu inprimatua, haren Coffesorak arguitarar emana Bernat Etxepareren Linguae Vasconum izenekoa. Frantsesezko itzulpena dela Primitiae, nagusiki bertso bilduma den. ematen du, baina ez dugu jatorrizko Baina poesia gutxi orokorrean. Historia testua ezagutzen. Euskarazko ber- liburuak ere, gutxi. Liburu akademikorik tsioaren ale bakarra dago Donostiako ia ez, eta administrazioari dagozkionak Koldo Mitxelena Kulturunean. Erlazioak are gutxiago. Ez dago zientzia tratatu- kazetaritzaren aurreko generoetako rik edo epopeiarik. Eliz gizonek dotrina bat ziren. Gertaera baten berri ematen zabaltzeko egindako liburuak dira zen, kontakizun atseginaren bidez. Ez hasierako mendeetako euskarazko lan zen, beraz, idazkera ofiziala edo admi- gehienak, eta XIX. mendera arte argita- nistratiboa. Zerbaiten notizia emateko ratutako ia dena erlijioaren ingurukoa asmoa zegoen, komunitate bati zerbait izan zen, goitik behera eliz paperak, transmititzeko borondatea. Horixe da, ratutako aldizkaria atera zuten. Baina asmoak balio du. Lehen ahalegin kon- tzientea hor dago.

Euskara hutsezko lehen aldizkaria handik gutxira argitaratu zuen Agosti Xaho ekintzaile, politikari, idazle eta sustatzaile zuberotarrak, Baionan. Xaho ezaguna zen Baionan prentsan egiten zituen aldarri sutsuengatik. Errepu- blikazale porrokatua zen, euskaltzale mina, apaizen mailua eta monarkiaren kritikari zorrotza, eta Parisen errepu- blika ezartzea erabaki zutenean bera jarri zen herriaren aitzinean, hainbat manifestazio eta aldarri sutsuren bidez. Xaho izan zen, bederen, bandera iraultzailearen atzetik kalera atera zen lehenetarik bat. Eta, jakinik berripape- hasieratik kontatzen dena: “Ene des- rak tresna eraginkorrak izan zitezkeela seinua ez da, agueri den beçala, Jaun bere ideiak aldarrikatzeko, lehen euskal Dauphinaren historioa iscribatcea (...). kazetari bilakatu zen. Contentatuco naiz explicatceaz, mane- ra simple eta lano batean, haren azquen Baiona ez zen toki txarra horretarako, circonstantia bereciac (...)”. moldiztegi gune garrantzitsua zelako. Victor Hugo karrikaren 40. zenba- Esan daiteke, nolanahi ere, berandu kian, Baiona zaharraren erdi-erdian, abiatu zela euskal prentsa. Bai, behin- Chez Lespes, Lithographe, Editeur des tzat, inguruko adibideekin alderatzen Chants Basques moldiztegia zegoen, baldin badugu. Frantzian eta Espainian, eta han argitaratu zuen Xahok Ariel XVII. mendean, aldizkariak baziren, eta aldizkaria. Eta, bi zenbaki besterik ate- erlazioak, askoz lehenagotik. Kazeta ra ez zituen arren, baita Uscal-Herrico lan gisa definitu genitzakeen euska- Gaseta ere, lehen euskal albistaria, razko lehen testuak XIX. mendearen beraz. 1848ko ekainaren 30ean kale- erdialdean agertu ziren El Correo del ratu zuen lehen zenbakia. Eta hara non Norte aldizkarian, Donostian. Bertako sarrerak Etxepareren lehen liburuaren liberalek euskara hutsezko aldizkari bat tonu bera dakarkigun gogora, euskara argitaratu nahi zuten, baina Espainiako bera baitu mintzagai: “Gaseta hounen Ministerioak ez zien baimenik eman, hasiarekin, ezta txipi izan gure enbrasia, eta azkenean nagusiki erdaraz argita- ea zoin herri edo probintziatako Usca- Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 23

raz, Escaraz, Eusqueraz edo Hescuaraz reen euskal kazeta izan zen, eta Jean hautu eguin behar gunian izkribatzeko”. Hiriart Urruti, argitalpenaren arima, Kezka zuen, beraz, zein euskara erabili. euskal kazetaritzaren aitapontekotzat Kezka, ondorioz, nola iritsi jende gehia- har daiteke. 1891tik 1915era bitartean gorengana. Bere hautua garbi utzi zuen astekariko idazle ez ezik zuzendari ere bederen. Berak bere euskaran egingo izan zen, eta bi izan zituen lan arlo na- zuen, eta irakurri nahi zuenak gutxie- gusiak: laborarien eguneroko interesei neko ahalegina egin beharko zuen: erantzutea, eta polemika kazetaritza “Eztakitzanak ikhas bitza. Eta, behin sustatzea, politikan eta erlijio arloan betikoz erranik, aski den”. Errepublikaz, batik bat. hauteskundeez, garaiko arazoez mintzo zen hainbat artikulutan, eta gero dei Aldizkaria bera zuzendariaren interesen sutsua egiten zien euskaltzaleei. “Ben- araberakoa moldatu zen, eta, hasieran zitu behar dugu edo hil, eta segurantza batik bat, laborari eta etxeko jaunen- badut, libertateko bandera agertzen de- tzat egina bazen ere, gero eta gehiago nean gure mendi puntetan, zuetarik bat zabaldu zuen bere irakurleen soslaia. ez dela izanen Eskualerriaren salbatzeko Hamabostekari gisa jaio zen, eta gero atzeratuko denik”. astekari bilakatu zen. Elebiduna zen, baina euskaltzalea haste-hastetik. Eta gero eta euskaltzaleago, orrialdeetan euskara nagusituz joan baitzen apurka-apurka. Hori batez ere Hiriart Urruti buruzagiaren lanari eta apaiz idazlari Eskualduna ugarien euskara on eta kalitatezkoari esker gertatu zen. Eskualdunak erlijioa eta Goitino eta euskara hertsiki lotu zituen, oso ideologikoa zen, erreportaje gutxi eta Bi zenbaki baino ez zituen atera Uscal-Herrico Gasetak. Baina badirudi han zerbait piztu zela. 1848an, Etxe- Abertzaletasunaren berri abadeak Escualdun Laborarien hasiera-hasieran, Adiskidea kaleratzeari ekin zion, eta euskarak gutxitan gainditu haren ondoren astekari batzuk argitaratu ziren, denak Ipar Euskal Herrian. zuen balio sinbolikoa, Garrantzitsuena Eskualduna izan zen. askoz garrantzitsuagoak Kazetak 1944ra arte iraun zuen, urte izan baitziren beste hartan debekatu baitzuten Bigarren kontzeptu batzuk euskal Mundu Gerran Ipar Euskal Herria oku- patu zuten nazien alde agertzeagatik. herriak definitzerakoan. Eskualduna iparraldeko kontserbado- Arraza, esaterako irudirik ere ez asko, baina, hizkuntzari 1893tik 1897ra berak argitaratutako dagokionez, ekarpen handia egin zuen, Californiako Eskual Herria astekaria, euskal kazetaren idazmolde bat taxutu behintzat, gaur egungo kazetaritzari zuelako, nafarreraren eta lapurteraren eskatu ohi zaion ereduaren arabera arteko koiné literario bat. Hizkuntza antolatu zuen. Gertakariak, istripuak, batua, esan nahi baita. garraiobideei buruzko informazio prak- tikoa, ezkontzen eta ehorzketen berri Eskualdunak urrezko tokia dauka, eduki zehatza, auziak, eguraldiarekin lotutako behar du, euskal kazetaritzaren histo- berriak, Amerikako aberatsen inguruko rian, baina euskaraz argitaratzen hasi gorabeherak, euskaldunen albisteak zen lehen berriemailea, kazetaritza hel- eta Euskal Herriko berriak, bertsoak buru ideologiko zehatzik gabeko jardun eta kantuak, amerikanoen idatziak, li- ekonomikoki interesgarritzat jo zuen buru aipamenak eta abar. Orduko, edo, lehen enpresa gizona, Jean Pierre Goiti- behintzat, Kaliforniako euskaldunak no izan zen (Ainhoa, Lapurdi, 1860-Los biltzen zituen garaiko gizartearen ispi- Angeles, AEB, 1920). Lehen kazetari mo- lu hurbila izan zen aldizkaria. Zerikusi dernoa, nolabait esanda. gutxi berriak helburu erlijioso edo poli- tikoetarako nahi zituzten garaiko beste ahaleginekin. Goitinok berak horrela definitu zuen bizitza osoa bete zion egitasmoa: “Bertze nazione guziek beren gazetak badituzte eta gu hainbertze garelarik hedatuak Pazifikoko kostan, ez da justu baizik junta giten denak berri- ketari baten medioz. Gure interesak, hemen bederen, igualtsuak dira eta gure mintzo ederraren medioz bat bertzen Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 25

berriak jakinen ahal ditugu gure lekutik ere, eta hainbat testu literario argitara- higitu gabe”. tu zituen. Esaterako, Gabonetako ikus- kizuna edo Acto para la Nochebuena, Sortzean, kapitalista talde batek lagun- euskal antzerkiaren lan aitzindarietako du omen zion, eta kaleratu eta urte- bat. Ez zen abentura samurra izan betera 3.500 harpidedun zituela esan ordea: agintariek oztopo ugari jarri zuen Goitinok. Berriemaileak zituen San zizkioten argitalpenari, erdaraz zerbait Frantziskon, Tehachapin, Los Angele- argitaratu behar zutela tematuta, baina sen, Mexikon eta Montevideon. Bi orri Azkuek ez zuen onartu, eta azkenean argitaratzen zituen eta hiru dolar balio aldizkaria desagertu egin zen. Berehala zuen urtean. hasi zen beste bat ateratzeko asmotan, bera zuzendari izan gabe, eta Evaristo Honako hau da ondorio garbia: Ipar Bustintza Kirikiño konbentzitu zuen lan Euskal Herriko apaizek edo Ipar Euskal hori har zezan. Herritik Ameriketara joandako lagunek garatu zuten, nagusiki, euskal kazetari- XX. mendearen lehen bi hamarkadetan tza XIX. mendean. XX. mendean, ordea, euskal kazetaritzaren ingurua osatzen eta arrazoi politiko eta ekonomikoak zi- joan zen. Alde batetik, ordena erlijioso rela medio, Hego Euskal Herrira mugitu batzuek ateratzen zituzten aldizkariak zen fokua. Bitxia da, baina literaturan ere, berdin gertatu zen.

Azkue eta Kirikiño

Aitzindaria, euskal kulturaren inguruko beste gauza askotan bezala, Resu- rreccion Maria Azkue izan zen, lehen euskaltzainburua. Gramatikalaria, hiz- tegigilea, musikaria, lehen euskal esko- laren sortzailea... eta kazetaria. 1897an Euskalzale astekaria argitaratzen hasi zen, euskara hutsez. Hiru bat urte iraun zuen, 1899a arte, eta denetariko berriak eman zituen, kulturari buruzkoak batez Resurreccion Maria Azkue zeuden —Jesus’en Biotzaren Deya, tokia, Egunekoa sailean. Kirikiño izan Jaungoiko-Zale, Irugarrengoen Irakas- zen kazetaren arduraduna. Azkueren lea, besteak beste—; bestetik, aldizkari li- laguntzailerik hurbilena izan zen 1899- terarioak zeuden —Euskal Erria edo Eus- 1910 bitartean, Euskalzale eta Ibaiza- kal Esnalea— eta nekazaritzari buruzko bal aldizkarietan idatzi zuen, Bilboko aldizkariak: Baserritarra, Bizkai-Aldun- euskarazko Katedran irakasle izan zen, dijaren Abeluin Baso-Ingurtija. eta hiztegi lanetan ere lankide eta infor- matzaile aritu zen, baina euskaltzaleta- suna Azkueren ondoan elikatu bazuen ere, Euskalzalen eta Ibaizabalen artean erabili ziren euskarak oso desberdinak Prentsa politikoa ziren. Esanguratsuki desberdinak. Ibaizabal astekariak Euskalzale aurreko garatzen hizkuntza eredurantz jo zuen, ortografia sistema zaharretara alegia.Ch eta Abertzaletasunaren hasiera-hasieran, c erabiltzen zituzten, esaterako, tx eta hau da, abertzaleak Sabino Aranaren z-ren partez, eta antzeko joera naba- Euzko Alderdi Jeltzalearekin identi- ri daiteke ere joskeran eta hiztegian. fikatzen zirenean, euskarak gutxitan Azkuek bultzatzen zuen eredu batua- gainditu zuen balio sinbolikoa, askoz ren aurkako joera zen hori, eta horrek garrantzitsuagoak izan baitziren beste bereizten zituen bi kazetariak. Azkuek kontzeptu batzuk euskal herriak defi- ikusten zuen prentsa idatziaren garran- nitzerakoan. Arraza, esaterako. Eta hori tzia euskara estandarra finkatzen edo antzeman zen haiek sortutako komuni- behintzat aitzinatzen joateko, eta Kiri- kabide idatzietan. Euskara soilik landa kiño, ordea, sabindarren eskolako hiz- eremuarekin edo folklorearekin lotutako gaietarako erabiltzen zen, eta gaine- rakoetan erdara zen nagusi. Horrela gertatu zen Bizkaitarra (1894-1895) edo Baserritarra (1897) agerkariekin. Baita Arana bera hil ondoren agertu ziren beste aldizkari jeltzaleetan ere: JEL (1907-1908), Bizkaitarra (1903-1913), Gipuzkoarra (1908-1913), Arabarra (1912an hasi eta irregularki agertu zena) eta Napartarra (1911-1918). Napartarra salbu, denak desagertu ziren egunkari nazional jeltzalea sortu zenean: Euz- kadi. Han ere euskarak izan zuen bere Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 27

Euskararentzat espazio berriak: Argia

Baina alderdi bakoitzak euskara eta euskararen zabalpena nola ulertu eta nola baliatu zuen aztertu baino, hemen kuntz iritzietara hurbildu zen. Euzkadi askoz garrantzitsuagoa eta interesga- egunkarian Euzkel-atalaren zuzendari rriagoa zaigu ikustea nola, besteak bes- lanetan hasi zenean, Bustintzaren xede te Azkuek eta beste sustatzaile batzuek nagusia berbera izan zen beti: erai- egindako lanaren ondorioz, eta Eusko kitzen ari zen hizkuntz eredu landua Ikaskuntza eta Euskaltzaindia gisako zabaltzen joatea, baina presa berezirik erakundeen sorreraren arrimuan, euskal gabe. Hori izan zen jeltzaleen joera na- prentsak urratsak ematen jarraitu zuen. gusia, eta horrela iraun zuen Bizkaian Helburua, beti garbi: euskararentzat oso berandu arte. Kirikiñok euskara espazio berriak sortu eta euskaldunen- garbizalea baina dotorea erabili zuen, gana informazio guneak eskaintzea. Eta hala ere, eta meritua izan zuen kazetari gisa bizi izan zelako. Aldizkarirako he- rrietako informazio-sarea sortu zuen, esate baterako.

Estepan Urkiaga Lauaxeta da beste bi aldizkari garrantzitsuren sortzailea, 30eko hamarkadan jeltzaleek euskara hutsezko astekari bat argitaratu zutenean: Euzko. Gerra garaian bera egon zen euskara hutsezko lehen egunkariaren sorburuan: Eguna.

Alabaina, dena ez zen jeltzaleek edo abertzaleek sortutako euskal prentsa, beste alderdi politiko batzuek ere prentsa elebiduna izan zutelako. Elebiduna zela esatea, beharbada gehiegi esatea da: euskarari tokia utzi zieten. Lauaxeta 20ko eta 30eko hamarkadan, euskara Gaztelaniazko prentsara dirua hutsezko aldizkari garrantzitsuak ar- eta aukera berriak gitaratu ziren, euskarazko irratsaioak iritsi zirenean, euskaraz bizi aireratu ziren, eta, lehen aldiz, egunkari baten beharraz hitz egiten hasi zen prentsak, edo prentsa ziren kazetariak. horren kazetari batzuek bederen, hizkuntzarekin Donostiako Argia astekaria da garai lotutako hautu erabakigarria hartako eta euskal prentsaren histo- riako hedabiderik garrantzitsuenetako egin zuten. Eta hautu horrek bat. Hainbat euskaltzalek sortu zuten etorkizuna marraztu zuen 1921ean, eta bi urte lehenago jaiotako Zeruko Argiarekin kolaborazio estua rekin batera, isildu egin ziren biak, eta izan zuen. Aldizkari hau kaputxinoek 50eko hamarkadan Zeruko Argia piz- sortutakoa zen, hilabetekari erlijio- teko ahalegina egin bazen ere, zenbaki soa zen beraz, formatu txikikoa eta solte batzuk baino ez ziren argitaratu, osorik euskaraz idatzia. Argia, berriz, agintari frankisten debekuak tarteko. informazio orokorreko astekaria zen. 1963an abiatu zen berriro Zeruko Ar- Hura ere, euskara hutsez. 36ko gerra- gia, aurreko bien oinordeko. Jabetza kaputxinoena zen, baina itxura eta maiztasuna berriz, Argiarenak ziren.

Oso lan talde sendoa bildu zen, euskal kulturaren erreferentziazko izen ugari tartean. Garai hartako idazle eta kazetari bikainenetakoen kro- nikak eta artikuluak argitaratzeko plaza onenetakoa izan zen aldizkaria. 1970eko azaroaren 1ean bere izana bildu dezakeen editorial moduko bat argitaratu zuen, zehaztuz zertarako egiten zuten aldizkaria: “Euskaldun desberdinentzat egiten da: sinestun eta sinesgabe, ezkertiar eta eskuindar, aurrerakoi eta atzerakoi, baserritar eta kaletar, jakitun eta ezjakin, zahar eta gazte, hemengo eta mugaz handikako. Bagara zerbaitetan bat: euskaldunak, euskaldun menperatuak, gaitzetsiak, minduak, erasoak, urrutiratuak. Ba- Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 29

tzen gaituzten alderdi eta lokarriei poeta, kazetari, politikari eta enpresa eutsi nahi genieke. Batzen gaituen sua -gizonak. Argia izan zitekeen euskara indartu. Zeruko Argiak oso irekia, talde hutsezko lehen egunkari hura, eta jakin bati lotu gabea eta lotan daude- Lizardik kontuak atera, atera zituen, nen esnalea izan nahi du. Euskal iritzi baina, dirudienez, bere kalkuluak ez eta jokabideetan dabiltzan guztientzat ziren nahikoak izan. Ekonomikoki pro- irekia. Idazle eta irakurle, denon ar- duktua ez omen zen errentagarria, eta tean egingo dugu Z. A. bizi, gaurko, ezerezean geratu zen asmoa, Aitzolek ireki. Esnatzaile eta euskalduna”. (eta, ondorioz, EAJk) El Díaren aldeko hautua egin zutelako. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran Egin eta Deia egunkariak argitaratzearekin, taldea odolustu zen, bi egunkari horietara joan zirelako kazetariak, komertzialak, publizitatea, dirua. Bazirudien eredu elebiduna —hau Egunkaria, amets da, informazioa nagusiki gaztelaniaz, gehi euskarazko edukiak— nagusituko Euskara hutsezko egunkariaren nahia zela, eta Zeruko Argia krisi betean sar- ametsa zen orduan, dena egiteko tu zen, harik eta gazte koadrila batek zegoelako: idazkera batua, kazetari kooperatiba sortu eta izena aldatzea- euskaldunak, irakurle euskaldunak, rekin batera —hortik aurrera Argia banatzeko tokiak, ez zegoen ezer. da aldizkariaren izena—, produktua Euskaltzaindiak, orduan, tarteko bide berriro aitzina bultzatu zuen. Joxemi bat hobetsi zuen. Bulego bat antolatu Zumalaberen inguruan osatutako tal- zuen erdal egunkari batzuetara euskal de hura da lehen kazetari euskaldunen testuak bidaltzeko, eta komunikabide belaunaldi osoa. handien laguntza eskatu zuen horretarako. Asmoa zen egunkarirako bidea Aztertuko dugu garai erabakigarri prestatzea, kazetariak eta irakurleak hori, baina itzul gaitezen lehenengo formatzea, baina azkenean hori ere ez Argiaren garaietara. 20ko eta 30eko zen gorpuztu. hamarkadetara, euskal kulturaren lehen goraldira, euskalgintza dei zi- Hogeita hamaseiko gerra piztu ze- tekeenaren sorrerara. Euskaltzaindia nean, ezinezkoa egingarri bihurtu eta Eusko Ikaskuntza sortu berriak, zen: 1937ko urtarrilaren 1etik ekaina lehen idazle modernoak, lehen ikas- arte, EAJ alderdiak, Euskadiko alderdi tolak, prentsaren ugaltzea... Orduan, nagusi eta lehen Eusko Jaurlaritzan euskarazko lehen egunkaria atera- gehiengoa zuenak, Eguna izeneko tzeko asmoa aztertu zuten batzuek. egunkaria argitaratu zuen. Enpresa Esaterako, Jose Maria Agirre Lizardi hiru kazetari gaztek eraman zuten, hainbat kolaboratzaileren laguntza- Hortik eta 80ko hamarkada bitartera, ia rekin. Gerra egoera bortitza zegoen, Zeruko Argiak bakarrik eutsi zion. Zeruko Francoren aldekoak lurralde osoa Argiak, eta Herriak, Ipar Euskal Herriko ka- erasotzen eta inbaditzen ari ziren, eta zeta, Eskualdunaren lekukoa hartu zuena mezu gehienak politikoak edo gerra- 1944an bertan. Piarres Lafittek zuzendu rekin lotutakoak ziren. Lehen zenba- zuen 1944tik 1967ra, eta garairik onenean kian, editorialak hainbeste itxaronda- 5.000 ale kaleratu zituen. Aldizkaria gerra ko ametsaren aurreko poza agertzen aurreko kazeta moldetik aldendu zen, eta zuen: “Pozez gañezka gatoz eta poz ez zen abertzale agertu. Lafittek uste zuen orreri eutsi eziñez negarra yatorku bestela irakurleak uxatuko zituela, eta begietara. Ezin dogu ziñestu. Euzkel- kazeta bizirik eusteari eman zion lehen- tzale ta euzkeldun gustion ames zoro tasuna. Gainerakoan, Eskualdunaren ta ezintzat uste zana, egi ta ixatean ordezko petoa dugu Herria. 1990ra arte, biurtuteko agindu zindua artu dogu Frantziako legeek behartuta, frantsesezko goxetik gabera”. Gerra galduta, erbes- testuak sartu zituen zenbaki guztietan, terako bidea hartu behar izan zuten baina gaur egun euskara hutsez da, eta kazetari gehienek. garrantzi handia dauka tokian tokiko informazioak. Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 31

demagogikoa izan: sortzen ari ziren Euskal prentsa hedabideen atzean enpresa eta interes talde handiak zeuden, tartean alderdi eta elebitasuna politikoak ere bai, eta baldintza eta aukera hobeak izanda, idazle eta kazetari askok hedabide elebidunetarako jauzia Francisco Franco diktadorea hil eta de- egin zuten. Euskal prentsarentzat bene- mokraziarako lehen urratsak emateare- tako odolustutzea izan zen, eta hainbat kin batera, euskal prentsa ere hurrengo eragilek une hartan beren burua kokatu urteetara begira jarri zen. Eta esanahi eta definitu behar izan zuten. handiko urratsak ematen hasi ziren. Eta komunikabideetan ere euskarak bere Une berezia zen. Euskal Herria borbor tokia behar zuela sinesten zutenek, eus- politiko, sozial eta kultural bete betean kararen geroa komunikabideenarekin murgilduta zegoen, eta mugimendu lotuta zegoela susmatzen zutenek, eus- guztiek sinbolismo handia zeukaten. kararen normalizazioan zeregin garran- Zentsura atzaparrak askatzen hasia zen, tzitsua zutela uste zutenek, horiek garbi prentsa askatasuna zegoela aldarrika- asko bereizi zituzten eremuak. Euskal tzen hasi zen Gobernua, eta hedabide prentsa, euskaraz egiten zena zen. Hau berriak sortzeko mugimendu handiak da, ahulenen zegoenean, gaztelaniazko zeuden nonahi, abertzaletasunarekin prentsara dirua eta aukera berriak iritsi lotuta gehienak; eta prentsa elebidu- zirenean, kazetari askorentzat lan auke- naren aldeko apustua egin behar zela ra bikainak zabaldu zirenean, euskaraz sinetsita zeuden asko eta asko. Eragin- bizi zen prentsak, edo prentsa horren kortasuna bilatu behar zela ahalik eta kazetari batzuek bederen, hizkuntzare- jende gehienengana iristeko, nahiz eta, kin lotutako hautu erabakigarria egin praktikan, horrek esan nahi zuen euska- zuten. Eta hautu horrek etorkizuna ra bidean utzi behar zela. Hau da, nahiz marraztu zuen. eta horretarako, zabalpena ziurtatzeko, gaztelania erabili behar zen. Hedabide Urte hartan, 1976an, Euskal kazeta- berri horiek euskal aldizkari edo eus- ritzaren urtea izendatu zuen Zeruko kal hedabide titulua jarri zioten euren Argiak, eta Anaitasuna hamabosteka- buruei, nahiz eta nagusiki gaztelaniaz riak eta Goiz-Argi aldizkariak ere bere argitaratzen ziren. konpromisoa berretsi zuten euskal prentsarekin. Zeruko Argiak birmolda- Horrek gogoeta interesgarria eragin keta handi samarra abiatu zuen: kolorea zuen. Ea zer prentsa behar zen. On- sartu zuen, gaurkotasun handiko gaiei dorioz, euskal prentsa zer ote zen heldu zien —lehen zenbakian Lemoizko eztabaida derrigortuta etorri zen. De- zentral nuklear eztabaidatsu eta pole- rrigortuta, eragina ez zelako bakarrik mikoaren gaiarekin zabaldu zuen—, eta, orokorrean, leku handia hartu zuten Herriari bidea hautatzeko argia eskaini. eztabaida estrategiko eta ideologiko nagusiek. Urrats erabakigarria eman Beste hau ere bai: “Komunikabideetan zuen horrela, kazetaritza politikoa egi- sartu behar dugu euskara. Komunika- teko erabakia hartu zuelako. Kazetaritza bide eta zerbitzu leku guztietan sartzen herriaren nahi eta asmoen mesedetan ez dugun bitartean euskara zertarako jartzeko intentzioa erakutsi zuelako. galdetuko du askok. Toki hoietan de- Begira 1976ko lehen editorialari: “Eus- netan gaztelania erabiltzen den bitar- kal kazetaritza indartzeko orduak jo tean ez du inork euskararen premiarik du. Baina kazetaritza kazetagintzan sumatuko, erdararen beharra baizik. bakarrik indartu daiteke. Lehengoan (...) hau ez dugu astean behingo tele- utzi gabe gai orokorragoei ekiteko ga- saio edo egunkarietako orritxo batekin raia du. Gizarteko hauzi-mauziei begira agertuko. Euskal kazetaritza irmo bat azterketa egin eta argia eskaintzeko sortu behar dugu. Euskaldunon iritzi, ordua badu. Gure herriak bere nortasu- lan arazo, jokabide eta ametsen berri na gorde nahi baldin badu bideak egin emango duen kazetaritza behar dugu. beharko ditu. Bidegintzan ari direnen Euskal leihatilatik munduari so egingo berri eman beharko du euskal kazeta- dion kazetaritza. Munduko berriez gure riak. Gure herria bidekurutzetan ere herria hezetuko duen kazetaritza”. aurki daiteke behin baino gehiagotan; bidea hautatzeko argia eskaini beharko Hor dago bigarren oinarria. Herria gi- du kazetariak”. datzeko tresna izango da, beraz, euskal kazetaritza. Eta, gainera, euskaraz buru- tuko du gidaritza hori.

Horregatik, agerkari eta argitalpen asko kalera atera zirenean, itxuraz haientzat ere euskal adjektiboa errebindikatuz, euskal kazetek garbi utzi nahi izan zituzten mugak. “Euskal kazetaritza ahultzeko eta zapuzteko bide bilakatzen den erdal aldizkaririk ‘euskaldunena’ ere ez daiteke onar” irakur daiteke garai hartako editorial batean. Eta hau ere, garai bertsua da, 1976ko alegia: “Euskal ikuspegiz egindako erdarazko egunkari eta astekariak beharrezko zaizkigu. Bai- na hau ezin daiteke euskararen galeran egin. Euskara indartzea eta zabaltzea nahi baldin badugu euskal komuni- Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 33

kabideetan, euskaraz diren komuni- Gauza garrantzitsuak, esaterako politi- kabideak alegia, indartu eta zabaldu ka, ekonomia, kirola... horiek gaztelaniaz behar ditugu”. agertzen ziren beti.

Laster asko antzeman baitzituzten Intuizioak, beraz, berehala baieztatu arriskuak: dena euskal hedabideen ziren. Eta ideia bat nagusitu zen: eus- aurka zihoan. Erdarazko prentsa aber- kaldunek beren unibertso euskalduna tzaleak irakurleak kendu zizkion euskal eraiki ezean, proiektu elebidunetatik prentsari, eta idazleak ere kendu. Eus- unibertso erdalduna baino ez zitekeen karaz egiten zen prentsan ez zegoen espero. Edo, garai hartan ere garbi dirua erdal prentsan bazegoen, eta formulatu zen bezala: ikusteke dago euskal prentsan egon zitekeen apurra prentsa euskaldunak erdaldunak eus- ere harantz mugitu zen, publizitate eta kalduntzera behar ditzakeen, baina baliabideen eskutik. Dena, euskarari garbi samar dago prentsa elebidunak toki anekdotikoa emateko: euskaraz, euskaldunak erdaldun bihur ditzakeela. bigarren mailako albisteak; folklorea edo zuzenean hizkuntzarekin lotutako gaiak. Hizkuntzak, horrela, toki anekdotikoa ez ezik, toki sinbolikoa hartu zuen. Elebitasun orekatuaren mitoa

Garai hartako eztabaidak oso garrantzitsuak eta kontuan hartzekoak dira, hurrengo urteetako ibilbideak horixe baino ez zuelako frogatu, elebitasun orekatuaren mitoa faltsua dela. Hizkun- tza hegemonikoa beti nagusitzen dela, edo beti nagusitzen ahalegintzen dela behintzat. Horregatik da hegemonikoa. Eta, beraz, hizkuntza azpiratuak espazio hegemonikoak bilatu behar ditu. Ez beste hizkuntza edo hiztunak berak ere azpiratzeko, baizik bera azpiratze horretatik atera ahal izateko. Laburbilduz, garai hartako eztabaida zen, eta, hilabete batzuez agertu barik honek guztiak ondokoak erakutsi zituen: egon ondoren, Argiak ozta-ozta eutsi zion. Herria Ipar Euskal Herriko kazeta • Euskal hedabideak euskaraz dihardu- beteranoa egiten zutenek ere ez zioten tenak dira. etorkizunari trazarik hartzen. Horrela mintzo zen Emile Larre zuzendaria. • Euskararen aldizkako agerpenak “Odol berria behar da. Abtsulutuki odol adabakiak baino ez dira, eta euskal berria, edo galduko da. Nik 61 urte ditut komunitateak euskara hutsezko orain. Baina ez dut ikusten gazteagorik eredu autozentratuak behar ditu, nere lekua hartzeko, agertzen denik ez barrura begira lan egiten dutenak. dut ikusten. Hori beharko du Euskal Herriak gauza horretaz kontzientziatu”. • Prentsa elebidunean, euskararen presentzia normaltasun ezaren adie- Aizu, Elhuyar, Anaitasuna, Argia, razle garbia da, hala kopuruari da- Euskera, Goiz-Argi, Herria, Ikasto- gokionez, nola edukiari dagokionez. la, Ipurbeltz, Jakin, Jaunaren Deia, Beharbada bigarrena da kezkagarrie- Karmel, Kili-Kili, Oh Euzkadi, Olerti, na, euskaraz emandako informazio ia Saski-Naski, Susa eta Zer. Horiek ziren gehiena euskal gaiei buruzkoa izanik 80ko hamarkada hasieran euskaraz (gatazka politikoa, euskara edo eus- argitaratzen ziren aldizkariak. Baina kal kultura), euskara ghetto batean irudika baitezake. Halaber, garrantzi handiko gaietatik ia erabat baztertuta geratu ohi da euskara prentsa elebidunean. Eguneko notizia handiak gaztelaniaz edo frantsesez ematen dira beti.

• Denborarekin, euskararen presen- tziak ez du gora egiten prentsa elebidunean, alderantziz baizik. Hainbat kazetatan, batzuetan diru laguntzen mesedetan, euskaraz argitaratzen hasi ziren gehigarriak edo lanak desagertu egin ziren denborarekin.

Esan dugu 70eko hamarkadaren amaierako erdal prentsa abertzalea- ren lehorreratzeak asko ahuldu zuela euskal prentsa. Anaitasuna desagertu Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 35

informazio orokorreko aldizkari gisa, Abiada bizian eman ziren hurrengo Hego Euskal Herrian, soilik Argiak eutsi urratsak. Euskarazko Prentsaren alde zion erronkari, eta Herriak, Ipar Euskal firma bilketa egin zen azaroan bertan. Herrian. Argiaren kasuan, belaunaldi Abenduaren 10ean, Durangoko Euskal berri baten bidez, argitalpena indartzen Liburu eta Disko Azokan, 50 lagunetik joan zen, eta euskaraz idazten zuten ka- gora bildu ziren Egunkariaren Oi- zetari eta idazleen bilgune bilakatu zen. narrizko Ezaugarriak ezartzeko, eta Baina 80ko hamarkadaren amaieran, 1990eko urtarrilaren 21ean osatu zen beste erronka are zailagoari heldu behar azkenean Egunkaria Sortzen Talde Era- izan zion: euskarazko egunkariaren gilea, Donostian. Hiru batzorde osatu erronkari. ziren Egunkariaren proiektua egiteko: Batzorde Bateragilea, Ekonomi Batzor- dea, eta Kazetaritza Batzordea. Talde Eragileak Euskarazko Egunkarirako Proiektua prestatu zuen, eta talde bul- tzatzaileak apirilaren 7an onartu zuen Egunkaria proiektu hura, batzarrean. Maiatzaren 5etik uztailaren 15a bitartean proiektua Sortzen herrietan aurkezteari eta dirua biltzeari ekin zion taldeak. Eta ekainean egin zen Egiaz, amets bat zen. Ba ote zegoen jaialdi handi batean, 0 zenbakia aurkez- kazetari belaunaldirik prest horrelako tu zen. Izena: Egunkaria. Zein bestela. erronkari eusteko? Bazegoen irakurle kopuru nahikorik horrelako erronka- Udazkenerako agindu zen Egunkaria, ri eusteko? Batzuek pentsatu zuten baina lan handia egin behar zen ho- galdera horiek soilik praktikaren bidez rretara iristeko. Egoitza, azpiegitura izango zutela erantzuna. Eltzea sutan tekniko-informatikoa, kazetarien pres- probatzen dela, alegia. Eta kazetari, takuntza, martxan jartzeko kanpaina, idazle, euskaltzale eta intelektual sorta dena zegoen egiteke, baina abenduaren batu zen, eta Egunkaria Sortzen taldea 6an kalean zen Egunkaria. osatu zuten 1989an. Urtebetez, egunkari nazional eta euskaldunaren beharra Eta airean zeuden galderak erantzuten azpimarratzen aritu ziren Euskal Herri- hasi ziren orduan. Kazetariak baziren, ko ia herri gehienetan. Eztabaidetan, nahiz eta horretarako Argia bera jen- kezka ugari entzun behar izan zituzten: dez eta baliabideez hustu behar izan “oraindik ez da garaia”, “azkarregi da”, zen. Irakurleak baziren, egunkaria sortu “euskara ez dago egunkariarentzat eta bi urtera, neurketa agentzia batek prestaturik”, “ez dago kazetaririk”, “ez 11.212 erosleren kopurua eman ziolako dago irakurlerik”. Eta hala eta guztiz ere, egunkariari. Ez zen goizegi, beraz. Beha- aurrera egitea erabaki zuten. rra bazegoen, beraz. Hasierako urteak oso gogorrak izan ziren, Azkenean, 1994an lortu zen Egunkaria Eusko Jaurlaritzak inolako laguntzarik eta Jaurlaritzaren arteko hitzarmena, diru emateari uko egin baitzion. Ez diru lagun- laguntza publikoen deialdietan sartzeko, tzarik, ez erakundeen publizitaterik egun- eta publizitate kanpaina ofizialen barruan kari berrian. Beste egunkari bat sortuko ere kontuan hartua izateko. Oinarriak oso ote zuen ere iragarria zeukan Jaurlaritzak, garbiak ziren, hala ere. Egunkariak, euskal baina azkenean ezerezean geratu zen. egunkari bakarra izanik, zerbitzu publikoa Baina proiektua baldintza gogorretan au- ematen zuen, euskaldunek informazioa rrera egitera behartu zuen, jakin baitzen gisa honetako ekimen ausartak —erredak- beren hizkuntzan jasotzeko eskubidea zio egoitza nagusia, ordezkaritzak euskal zegoelako horren azpian. Beraz, zerbitzu hiriburu guztietan, kiosko guztietan publikoa, baina izaera pribatua —milaka goizean goiz egoteko apustua, harpidetza akziodun txiki—, eta hiru ardatz eztabai- sistema eraginkorra...— laguntza publiko- daezin: independentzia, profesionaltasu- rik gabe nekez egin zezakeela aurrera. na eta aniztasuna. Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 37

Tokiko hedabideen arrakasta

Laurogeita hamarreko hamarkadako berri nagusienetako bat, euskal prentsan, Egunkariaren sorrera izan zen. Bestea, tokiko hedabideen gorakada. Bertan eta bertakoendako pentsatu- tako informazio eredu berri, bizi eta eraldatzailea. Arrasate Pressena izan Arrasate Euskaldun Dezagun (AED) tal- zen ekimen aitzindaria, hura izan zelako dea Debagoienan, Gipuzkoako bihotz euskara hutsean idatzitako aurreneko industrialean, sortu zen 80ko hamar- herri aldizkaria, eta aldizkaria bera har- kadaren erdialdean. Taldearen helburua, tu zutelako eredu beste hainbat proiek- hasieratik, Arrasaten euskararen nor- tu gauzatzeko. malizazioa lortzea izan zen. Euskaraz bizitzea erdaraz bizitzea bezain erraza edo erosoa izatea. Lehen urteetan, tal- 1988ko abenduaren 2an ikusi zuen deak hizkuntzarekiko kontzientziazioa argia Arrasate Pressek. Lagun talde bultzatzeko kanpainak martxan jarri zi- baten ideia izan zen euskal astekari bat tuen. Taldekideen borondate eta kemen kaleratzen hastea, eta arrakasta lortu zuten berehala. Alde izan zuten 80ko hamarkadaren amaierako aurrerapen Tokian tokiko hedabideen teknologikoek asko erraztu zituztela esperientzia oso argitalpenak. Esaterako, auto-edizioa arrakastatsua izan da: ahalbidetzen zuen teknologia asko lehendabizi euskara elkarteak merkatu eta aitzinatu zen. Eta euskara elkarteen inguruan sortutako mugi- sortu ziren eta gero elkarte mendua aldeko haizea ez, benetako horiek komunikabideak bendabala izan zela esango genuke. martxan jarri zituzten. Beraz, Horregatik, garrantzitsua da begiratzea euskararen beharretatik elkarte horiek nola sortu ziren, azken batean euskarazko tokiko komunikabi- sortutako komunikabideak deen eredua horixe izan zelako: autoe- dira Euskal Herriko tokiko raketaren eredua. hedabide gehienak tengana zuzendutako argitalpenak zirela. Arrasate Press martxan jarri zuen taldea ohartu zen herritar orori zuzendutako euskal aldizkariak falta zirela, eta egunerokotasunean oinarritutako informazioa jorratzea interesgarria zela. Euren asmo nagusia euskara sustatzea zen, eta aldizkari bat jardun horreta- handiak ziren erregai nagusiak, baina ez rako baliabide egokia izan zitekeela bakarrak. Garai hartako herri agintarien iruditu zitzaien. Horretarako, baina, artean euskara bultzatzeko kontzientzia euskal prentsa tradizionaletik urrundu zegoen, eta, gainera, jendea prestatuta beharra ikusi zuten: ohiko aldizkarietan ateratzen ari zen unibertsitatetik, ira- sartzen ez ziren gaiak jorratuz, eta testu kaskuntza ziklo osoa euskaraz burutu irakurterrazak eskainiz. zuten aurreneko belaunaldiak baitziren haiek. Eta talde horrek izan zuen lehen Finantzazioaren korapiloa nola askatu asmo handiarentzat, tokiko komunika- aztertzeko, Nafarroako hegoaldean, bideentzat, bazegoen gainera fakulta- Tuteran argitaratzen zen Ribera Na- tea: Euskal Herriko Unibertsitateko Ka- varra aldizkarian jarri zuten begirada, zetaritza Fakultatea. Bertako kazetariak eta hura hartu zuten oinarritzat: tokian bertako komunikabideetan. Pagotxa. tokiko iragarkiak ziren hango diru iturri nagusia. Hau da, denda, saltoki eta en- Testuinguru horretan sortu zen Arra- presa txikien iragarki merke eta txikiak. sate Press. Lurra heze zegoen, baina, Sarrera txiki ugariri esker, aldizkaria testuinguru guztietan gertatzen den errentagarri ateratzen zen, kostu txi- bezala, hazia ere behar zen, eta hazi kikoa izateaz gain dohainik banatzen hori koadrila baten ametsa izan zela zelako, eta horrela, milaka etxetara iri- esan daiteke gaur egun. Euskal aldiz- tsita, publizitatea jartzen zutenentzako kariek zituzten arazoak ikusita —gogora erakargarria zelako. dezagun Argiaren eta Herriaren egoera latza—, euskara hutsean idatzitako Baina, publizitatean berritzaileak iza- aldizkariek arrakasta izateak ia pentsae- teaz gain, Jaurlaritzaren eta Arrasateko zina ematen baitzuen orduan. Udalaren laguntza ere bilatu eta lortu egin zuten. Arrasate Pressek, publizita- Errentagarritasun ekonomikorik eza teari eta bi erakundeen diru laguntzei zen lehen oztopoa, baina ez bakarra, esker, kazetari profesionalak kontratatu orduan uste zabaldua zegoelako eus- zituen, eta taldea osatu zuten. kal argitalpenen irakurleak gai jantzi samarren kontsumitzaileak zirela, eta Lehenengo zenbakia Arrasateko 1.700 aldizkariak, horregatik, gutxiengo ba- etxetan banatu zen doan, eta 1990ean Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 39

aldizkariak 7.000 ale banatzen zituen dira ohiko enpresak. Gizarte ekimenak Arrasate inguruan. Arrasate 20.000 biz- sortutako komunikazio bideak dira. tanle inguruko herria da, eta ale horiek Interesgarria da hau hobeto azaltzea, guztiak Arrasatera ez ezik, inguruko gogoeta sendo eta trinkoa dagoelako herrietara, Espainiara, Kataluniara eta proiektu horren guztiaren atzean. munduko hainbat txokotara bidaltzen zituzten posta bidez. 1993an kolorearen Laurogeiko hamarkadaren amaieran, presentzia areagotu egin zen asteka- hainbat herritan ohartu ziren hizkun- rian, eta 1998an kamera digitalak azken tzaren normalizazioaren alor asko orduko lanak egitea ahalbidetu zuen. lantzen zituzten elkarte eta erakunde asko ari zirela lanean, esaterako irakas- Aldaketa nabarmena, ordea, asteka- kuntzan, alfabetatzean, hizkuntzaren riaren kudeaketan izan zen. 1990ean corpusa osatzeko ahaleginean, hizkuntz Arrasate Telebista jaio zen, eta AED eskubideen aldarrikapenean eta abarre- elkarteak ARKO sortu zuen: Arrasa- tan, baina erabilera ez zela asko lantzen. te Komunikabideak. 2001ean Goiena Orduan hori zen, eta gaur egun ere hori Komunikazio Zerbitzuak sortu zuten da euskararen normalizaziorako oztopo Debagoienako eta Aramaioko Euska- handienetako bat. Normalizazioaren ra Elkarteek. Kooperatiba bat da gaur inguruan aritutako gogoetagile batzuk, egun, eta lau hedabidetan banatzen du beraz, jabetu ziren ez zela nahikoa bere jarduna. 52 langile ditu.

Euskara elkarteen eredua

Arrasateko esperientzia oso arrakastatsua izan zen, eta poliki Euskal Herriko beste eskualde askotara zabaldu zen, eredu berdinari jarraiki: lehendabizi euskara elkartea sortu; gero, elkarte horrek komunikabidea martxan jarri. Esan behar da, beraz, euskararen beharretatik sortutako komunikabideak direla Euskal Herriko tokiko hedabide gehienak. Ez dira ohiko komunikabideak, ez kanpainak egitea hiztunek toki eta une dako sortutakoak ziren, norbanako orotan euskara erabil zezaten, baliabi- bazkideek osatuta, eta bazkide horiek deak ere behar zirela hiztunek toki eta euskaldunak ziren. Beraz, euskaldunok une orotan euskara erabili ahal zezaten. euskaldunontzat sortutako elkarte gisa Horretarako sortu ziren euskara elkar- definitu daitezke. Herri mugimendua, teak: euskararen erabilera sustatzeko alegia. Hala nola definitzen duen Joxemi eta erabileran eragiteko. Zumalabe fundazioak: “Herri mugimen- dutzat dugu politika ofizialetik kanpo Baina beste ezaugarri bat ere bazuten: herritarron premia zehatzei erantzuteko herria edo eskualdea zuten elkarteak sortu den antolamendu mota oro. Herri ziren. Hasierako bultzatzaileek pentsa- tzen zuten sentsibilizazioaren aldeko mugimenduak zuzeneko parte-har- lana askoz eraginkorragoa zela baldin tzea eta elkartasuna defendatzen ditu, eta gertuago egiten bazen, bertatik eskuordetzarik gabe eta konpetitibita- eta bertakoentzako sortutakoa baldin tearen aurka. Hitz batez esateko, gaur bazen. Euskara elkarteek, beraz, ezau- egun gizarte alternatibo baten oinarri garri hauek izan zituzten hasieratik: diren balioak bultzatzen dituena da he- herritarrek herrietan eta herritarren- rri mugimendua. Alor ezberdinei ekinez, Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 41

herri mugimendua gizarte arazo anitzei irtenbideak ematen saiatzen da”.

Eta zergatik hedabideak? Zergatik hedabideei begiratu erabilera eta sentiberatasuna bultzatzeko unean? Elkartekideak ohartu zirelako tokiko albisteak argitaratzea euskaldunon hizkuntzaren erabileran eragiteko modu, horixe, eraginkorra zela. Eraginkorta- sun horren benetako maila ulertzeko kontuan hartu behar da Euskal Herriko prentsaren kontsumo indizeak Europako altuenetakoak direla. elkarteen oinarriparrak izeneko doku- Gizarte ekimeneko jarduerak helburu mentua onartu zuten, eta bertan gogoe- dituzten antolakuntza hauen beste oi- ta sakona egin zuten gaur egungo egoe- narrietako bat hasieran finkatu zen: ez raz eta euskara elkarteen langintzaz. Eta zuten irabaziak bazkideen edo akziodu- eleaniztasunaz, eta unibertsaltasunaz. nen artean banatzeko asmorik izango. Jardueraren bidez irabaziak izanez gero, “Eleaniztasunaren aurrean” irakur etekinak jarduera horretan edo antzeko daiteke dokumentuan, “lehenengo helburuak dituzten gizarte ekimeneko euskara eta gero beste hizkuntzak bestelako jardueretan inbertituko ziren; izango da premisa. Unibertsaltasuna esate baterako hedabidea baliabidez etxetik hasten da. Adi ibili behar dugu, hornitzen, multimedia ikuspegiarekin ordea. Izan ere, ondo dakigunez, elea- komunikabideen arloan egitasmo be- niztasun zein kulturartekotasunaren rriak martxan jartzen edo hizkuntzaren alde omen dauden diskurtso askoren erabileraren barruan beste jarduera azpian politika fagozitatzaileak ezku- mota batzuetan inbertitzen: haurren- tatzen baitira. Eztabaida teorikoa dena tzako egitasmoak, euskaldun berriei estrategikoa ere bada. Euskaldunok zuzendutako mintzapraktika programak, jakin dugu gaurdaino heltzen, historian kultur egitasmoak eta abar. zehar inoiz izan garen baino gaituago gara gaur egun, baina paradoxikoki Gaur egun, euskara elkarte guztien inoiz baino larriago ere egon gintezke artean 20.000 bazkide, 400 langile, eleaniztasunaren baitan euskarak lehen 3.000 boluntario, eta 95 elkarteko sarea hizkuntza izateari uzten dion neurrian. osatzen dute. Topagunea federazioan Hizkuntza menostuak ezin dio uko egin bilduta daude gehienak. 2011ko otsai- euskal elebidunen tipo linguistikoa lean egindako kongresuan Euskaldunon hegemoniko izateari”. Hedabideetako euskara

Esana dago: hedabideek garrantzi itzela dute hizkuntzak prestigiatze- ko, sendotzeko, hizkuntz komunitatea bera trinkotzeko, eta hizkuntza arautzeko. Hizkuntza normaliza- tzeko. Eta normalizazioa batez ere hizkuntza idatziaren eremuan egin behar da, hori baita arauak gehien behar dituen komunikazio esparrua.

Arlo horretan, euskal eguneroko prentsak egin duen lana oso azpimarratzekoa da. 1990an Egunkaria abiatu zenean, euskara batuak oso ibilbide laburra egina zuen eguneroko prentsan, eta proiektu horretan erronkari aurre egin behar izan zio- aritu ziren kazetari gazteek hamaika ten egunero, sail guztietan. Hitz eta esamolde batzuk aurretik normaliza- tuta eta araututa zeuden, baina nola esan zientziarekin lotutako hamaika hitz? Nola idatzi nazioarteko ekonomia jardunak ia egunero sortzen zituen termino berriak euskaraz? Nola izendatu zehatz-mehatz Olinpiade- tako kirol guztiak? Nola, azpiegitura berrien terminologia? Arau eredu hori hizkuntzaren baitatik sortzen da maiz, edo hizkuntzen arteko harre- manetatik. Hori guztia errazagoa da bide luzea egina dagoenean, eta euskarak bide txikia egina zuen oraindik.

Eta Egunkariaren Estilo Liburua 1992an argitaratu zenean, beste Euskal prentsaren historiaSarrera txikia 43

urrats bat egin zuen euskal prentsak. Esan daiteke euskal egunkariak arauemaile jokatu zuela zentzu askotan. Liburu hori, idazketa eta estiloa arautzeko funtsezko lan hori, bi oinarriren gainean idatzi zen. Alde batetik, argitasuna hobetsi zen oroz gain, eta horretarako euskararen barruan bilatu behar zela ondorioztatu zuten teknikariek. Bestetik, maileguekiko ardura ere asko zaindu behar zela erabaki zuten. Herri osora begira jarri ziren hitzak aukeratzen, eta batzuetan gaztelaniatik hartu zituzten, beste batzuetan frantsesetik, eta, bestee- tan, mailegu teknikoa utzi eta euskal hitz arrunt samarra hartu zuten eta, hedapen semantikoz, adiera teknikoa eman zioten.

Nolanahi ere, idazkuntza argia eta zehatza, laburra, bizia eta erredun- dantziarik gabea behar zela erabaki

zuten Egunkariako estilo ardura- dunek. Eta euskara idatzia ahozko euskaratik hurbiltzeko ahalegina egin behar zela nabarmendu dute gai honetaz kezkatu diren beste askok. Idatziak belarriaren araberakoa izan behar duela, idatzia ere entzun egiten baita. Ariketa gisa, idatzitakoa beren buruari irakurtzeko gomen- datzen zieten kazetari gazte guztiei. Belarrira ez bazuen ondo ematen, ez omen zegoen ondo idatzita. antena Euskal ikus entzunezkoak eta InternetSarrera 45 EUSKAL IKUS ENTZUNEZKOAK ETA INTERNET

Euskal irratien bidea, idatzizko ko- sumatzen zen bultzadarekin ia batera, munikabideekin bezala, norbanakoen tokiko hedabideen aldarrikapena za- borondate askoren bultzadarekin egin baldu zen, eta giro horretan sortu ziren zen, euskarak oso presentzia txikia izan Radio Popular de Bilbao (gerora Bizkaia zuelako Euskal Herriko irrati ia guztie- Irratia bihurtu zena) irratiaren euska- tan 80ko hamarkada arte. Salbuespen- razko saioak, eta Radio Popular de San tzat hartu daitezke nagusiki gaztelaniaz Sebastián eta Loiola irratiek abiatutako 50eko hamarkadan aireratzen ziren 24 orduak euskaraz kanpaina, euskal Radio Euzkadi-ren emisioak, erbesteko irratiak legitimatzeko eta euskal heda- Eusko Jaurlaritzak sustatuta, eta Buffa- bideen sistemaren beharra aldarrikatze- lotik (Wyoming, AEB) ia berrogei urtez ko. Euskararen ikuspegitik begiratuta, Amerikako Far Westera emigratutako Loiola Irratia ere gakoa izan zen. artzainentzat lanean aritu zen euskarazko Basque Program (1956) izeneko Urratsak urrats, interesgarriagoa, sen- irratiaren emanaldiak. 50eko eta 60ko doagoa eta iraunkorragoa izan zen hamarkadan hainbat herritan sortutako Ipar Euskal Herrian 80ko hamarkadaren eliz emisoreetan euskara apurka erabil- hasieran sortu ziren Gure Irratia (1981), tzen hasi zen, baina erlijioarekin lotu- Irulegiko Irratia (1982) eta Xiberoko takoak edo baserritarrei zuzendutako Boza (1982) irratien esperientzia. Hiru saioak ziren nagusiki. irratiok euskaltzaleek bultzatu zituzten, atzean inolako enpresa egitasmo edo 70eko hamarkadan, ordea, eta pren- talde sendorik gabe, euskarari zen- tsan euskarazko ekoizpenak ugaritzeko traltasuna eta nagusitasuna emateko kontzientzia osoz. Euskarazko irakas- inguruan, hau da, Ipar Euskal Herriko kuntzan urrats handiak ematen ari inguru populatuenean, Gure Irratia zen, neurri batean ikastolaren ereduari bultzatzen zuen euskaltzale talde batek jarraituz. Irakaskuntzan euskarazko sa- baimena lortu zuen mendi kasko batean rea sortzeko guraso eta irakasle askoren antena paratzeko, eta arazoak arazo, neke eta ahaleginak iparrorratz bezala interferentziak interferentzia eta es- izan ziren Ipar Euskal Herrian ere euskal perientziarik eza gora behera, 1981eko hedabideak nahi zituztenentzako. Or- Gabonetan emisioak hasi ziren. Dena, duko kazetari batek esan zuen bezala: euskaraz. Garai bertsuan sortu ziren, “Ikastolek bidea erakusten dute. (...) barnealdean, Irulegiko Herri Irratia Hori da azken hamar urteetako egita- eta Xiberoko Boza, hauek ere nagusiki te handienetarik bat. Euskara euskaraz euskaraz. zaintzea eta zabaltzea; xinple da iduriz, baina hor du ekintza iraultzaile handia”. Azpimarratzekoa da irrati hauek sortzeko unean, Hego Euskal Herrian prentsa Bultzatzaile haiek egokiera baliatzen elebidunaren inguruan zeuden gogoeta jakin zuten. 80ko hamarkadaren hasie- berdinak egiten zihardutela bertako ran irrati libreen aldeko haizea barreiatu euskaltzaleek. Irratia euskaraz behar zen Frantzia osoan zehar, eta 1981ean zutela, bestela, betiko eredu gehienez Alderdi Sozialistak hauteskundeak ira- ere elebidunarekin, betiko topikoetan bazi zituenean, irrati estatalen mono- erortzen zelako informazioa: euskara polioa pitzatu eta irrati libreak legezta- bertsolariak, kantaldiak, mezak, neka- tu zituen. Eta emisoreak leku guztietan zaritza eta artzaintzaren berri emateko altxatzen hasi ziren orduan. Dena libre zen; hiriarekin edo modernitatearekin zirudien, baso zabala. Lapurdiko kosta lotutako berriak, berriz, frantsesez. Euskal ikus entzunezkoak eta InternetSarrera 47

Gure Irratiarena jauzi handia izan zen nahi izan dugu bizi eta komunikatzen bertako euskaltzaleentzat, onespen ahal dela euskaraz”. handi samarra lortu zuelako berehala. Sortu eta gutxira ordu kopuruak han- Xiberoko Boza izan zen hirugarren irra- ditu zituen, eta entzuleen erantzuna tia. Hura ere barnealdean, nekazaritza ere oso ona izan zen. Lorpenen artean, eta artzaintza giroko inguru mendi- gainera, lorpen soziologikoak ere jarri tsuan. Emisioak 1982ko irailean hasi behar. Orduko hura martxan jarri zute- ziren, Mauleko Udalak utzitako lokal nek gogoan dute irratiak jende ezagun batean, Gotaine-Irabarneko gaztelua- asko lehen aldiz euskaraz hizketan jarri ren lehen solairuan hain zuzen. Aurreko zuela, eta hainbat eremutan punta pun- bi irratiek zabaldutako ereduari jarraitu tako informazioa ematea lortu zuela. zion Xiberoko Bozak ere. Euskal kultura sustatzea zen helburu nagusia, baina Irulegi Irratiak, berriz, 1982ko urta- Zuberoan egoera konplexuagoa zen rrilean ekin zion seinalea igortzeari, Lapurdin edo Nafarroa Beherean baino. barnealdeko etxalde batetik, hamabost Arrazoi linguistiko, politiko, kultural boluntario eta soldatapeko lagun baka- eta soziologikoengatik, gainontzeko rrarekin. Egunero ordu batez emititzen euskal lurraldeekin harreman gutxien daukan lurraldea da Zuberoa, eta ha- zuen, eta helburua ere garbi zuten ber- sieran beste bi irratietan baino gehiago tako sustatzaileek: lehena eta garran- erabili zen frantsesa, %40 inguru. Gero, tzitsuena euskaraz emititzea zen, eta portzentaje horiek euskararen alde bigarrena bertako jendeak balia zezan emendatu ziren. tresna bat sortzea. Tokian tokiko egoera ezberdinak gora- Lapurdi barnealdea eta Nafarroa Behe- behera, hiru irratien proiektua komuna rea nagusiki landatik bizi den eremua zela ikusirik, 1997an hiruen artean da, eta bertako biztanleen arteko benetako harreman gune bilakatu zen irratia, egunerokotasunaren ispilu fidel Gaur egungo euskal samarra. Bertako esatari batek, handik urte batzuetara irratiaren ekarpenei ziberespazioaren erretratua bi buruz galdetu ziotenean, euskal hiztu- faktore nagusik baldintzatzen nen konplexua baztertzeko urrats bat dute: alde batetik hizkuntza izan zela esan zuen. “Gurasoen belau- gutxitu eta diglosikoa izatea, naldietatik, beti buruan sarrarazi diete milioi bat hiztunera ere ez [bertako euskaldunei] euskara mintzaira minorizatua dela, baliorik gabea; baina iristea, eta, bestetik, irratitik egun guztiz euskaraz entzuteak, Euskal Herriko maila ofizialtasun bat ematen dio. Erakutsi ekonomiko altua Euskal Irratiak izeneko federazioa osa- izateak ematen duen lasaitasun eta tu zten. 2001etik aurrera lau kide dira, bermearekin, Euskadi Irratiak lortu du, Hendaiako Antxeta Irratia ere batu denborarekin, euskal irrati entzunena baitzen taldera. eta sendoena izatea.

Azken datuen arabera, federazioan soldatapeko 31 langile daude, eta ehunka laguntzaile. Emaitza ikusgarria izan arren, interesgarriena, beharbada, eze- rezetik sortzeko izandako gogoeta da. Telebista Hizkuntzaren berreskurapenerako komunikabideei aitortutako zentraltasuna Euskara, telebistan, lehen aldiz, 1965 eta garrantzia. eta 1966an Espainiako Telebistak eman zituen esku-pilota txapelketako Ia Ipar Euskal Herriko hiru irrati haue- finaletan agertu zen. Emankizunak es- kin batera, baina beste baldintza eta painieraz eta euskaraz igorri ziren, eta beste sorrera ezberdinarekin, Euskadi Jose Mari Iriondo kazetaria aritu zen Irratia sortu zen. Beste baldintzak, euskaraz esatari moduan. Salbuespe- bai, eta beste sorrera modua, bai, EITB na izan zen, salbuespen txiki bezain egitasmo instituzionalaren baitan jaio esanguratsua. Handik urte gutxitara, zelako. Hasierak ez ziren errazak izan, 1971n, France 3 Frantziako telebista irrati hura instituzionala eta orokorra kate publikoan ordu eta laurdeneko izateko borondatearekin jaio zelako, magazina euskaraz prestatu zuten. alegia irrati nazionala 24 orduz eta he- Hilabeteko lehen eta hirugarren la- mengo eta kanpoko informazioez josia, runbatetan ematen zuten, arratsalde- baina egitasmo sendo eta estrategikoa ko sei eta erdietan. Hogei urtez hori Euskal ikus entzunezkoak eta InternetSarrera 49

izan zen euskal telesaio bakarra; hori, tzeko asmo benetako eta sendoa. eta Espainiako telebistako Telenor- Sortzea arautzen zuen Legean, arrazoi te saio erregionalean sartu zituzten tekniko eta politikoez gain, idatzita hainbat elkarrizketa edo saio finkoak, dago hedabideak hizkuntza eta kultu- horietako batzuk Iriondok berak pres- ra sustatzeko daukaten garrantziaren tatuak. Egoera ez zen batere aldatu inguruko pasarte bat. “Funtsezko Eusko Jaurlaritzak Euskal Telebista herri zerbitzua dela aitortuz, lege ho- (ETB) kate publikoa sortu zuen arte. nen gai diren gizarte adierazpideak, herritar euskaldunak argipide eta Horregatik, ordura arte egindakoaren politikan esku hartzeko lehen-lehen urritasuna ikusirik, esan daiteke eus- mailako bide direnez eratzen dira, kal telebistagintzaren sorrera ETBren eta bai hezkuntzarekiko eta euskal emisioekin hasi zela. kulturaren sustapen eta zabalkundea- rekiko gure erapidetzaren oinarrizko Kate publiko berria Francoren dikta- lankidetasun-tresna direnez ere, eus- dura osteko lehen Eusko Jaurlaritzak kararen sustapena eta zabalkundea onartu zuen, 1982an. Egitasmoak bereziki kontuan izanik eta, hori guzti oihartzun handia izan zuen, sinboli- hori, Autonomia Erkidego honetako kotasun handia zuelako, eta erakunde herritarren eskubide eta izapideak publiko batek lehen aldiz erakusten behar bezala egiteratzeko eustazpi zuelako euskal hedabideak bultza- eta oinarri”. Orduko Kultura sailburu Ramon Labaie- ikusleen artean. Hasieran, ekoizpen pro- nek ere garbi asko zeukan zertarako zen pioa eta nazioarteko telesaioak tarteka- telebista publiko berria. “Gure lehenta- tu ziren —orain bezala—, eta AEBetako sun nagusietako bat euskara babestea telesaioetan beltz bat euskaraz hizketan eta bultzatzea zen, zeren eta, printzipio ikustea ezuste handi samarra izan zen bezala, argi baikeneukan euskararik euskaldun askorentzat. gabe ez zegoela Euskal Herririk. Argi geneukan, halaber, ez bazen euskal ko- 1983ko otsailaren 1ean lehen albiste- munikabiderik sortzen euskarak ez ziola gia aireratu zuen ETBk, eta polemikak bereari eutsiko. Hortaz, 1980an osatu bidea egiten lagundu zion. Hasi eta zen Eusko Jaurlaritzaren programan ja- berehala, Espainiako telebistako bu- sota zegoen euskara babesteko sortuko ruek kontuak eskatu zizkieten Euskal zen telebistaren asmoa”. Telebistako arduradunei, haien ustez albistegi horiek lokalak behar zutelako Sorrera eztanda txiki bat izan zen euskal izan. Hau da, ez zitekeen Espainiako kultur panoraman. Aurrekontu handiko telebistaren lehiakide izan. Edo, behar- irrati-telebista publiko batek aukera bada, ez zitekeen benetako telebista handiak zabaltzen zituen kultur eredu bat izan. Euskaraz, benetako telebista propioak sortu eta ikus-entzunezkoaren bat? Euskaraz, espainieraz aritzen ziren edukiak ordura arte ez bezala sortzeko. komunikabideekin lehiatu? Gehiegitxo, Soziologikoki ere zerbait mugitu zuen beharbada, espainolaren hegemoniko- Euskal ikus entzunezkoak eta InternetSarrera 51

tasuna buruaren muineraino sartuta zuten Espainiako agintarientzat. Internet

Albistegiak ez ziren tokiko albistegi bihurtu, eta polemika antzuak ahaztuta, Internet, edo, hobeto esanda, aitzin-in- telebistak eremuak zabaltzen jarraitu ternet hura komunikaziobide azkarra zuen. Urte hartako apirilean, esaterako, eta orotarikoa izango zenik gutxik euskarazko lehen filma eman zuen. uste zuten garaian, 1996an, hainbat aldizkaritan euskaraz ipuin erotikoak Kateak euskara eta erdara tarteka- argitaratuta zeuzkan egile batek, Vicent Gil de Paulesek, narrazio bat jarri zuen tu zituen hasiera-hasieratik, baina sarean, paperean baino lehenago. Goi- 1986an gaztelaniazko bigarren katea goiñoei maittea-maittea lan hori izan sortu zuen erakunde publikoak, ETB2. zen euskararentzako sarbide ofiziala, Euskara lehen katean geratu zen. Kate nahiz ustekabekoa, Interneten. Geroztik, berriaren sorrerak kritika ugari eragin hamaika ahalegin izan dira hizkuntza zuen euskaltzaleen artean, askok uste zaharrez teknologia berri-berrienen baitzuten kate berriak kalte egingo zio- aukerak baliatzeko eta, aurretik papera- la euskararen gizarte-erabilerari, baina rekin, soinuarekin edo irudiarekin egin eredu hori finkatu eta sendotu baino zen bezala, ziberespazioaren tresna ez da egin denborarekin. Egun, pro- euskararen normalizaziorako eta sus- gramazio eta egitura ezberdina dauka tapenerako erabiltzeko. Oraindik gaur kate bakoitzak, nahiz eta baliabide asko egun, aukera hori ondo baliatzen ikas- partekatzen duten. ten ari dela esan daiteke, baina ikaraga- rri da egin dena. Euskaraz ekoizpenak, Telebista publikoaren alboan, eta to- materiala, baliabideak eta informazio kiko prentsak izandako arrakastaren ugari aurki daiteke gaur egun Interne- beroaldiaren epelean, tokiko telebista ugari garatu dira Euskal Herri osoan. Asko prentsako produktuarekin lotuta daude, eta horien artean nabarmentzeko modukoa da Hamaika Telebista proiektua. Nabarmentzeko modukoa, hainbat komunikazio talderen artean sortutako proiektua delako, helburua duena euskarazko telebista bultzatzea Euskal Herriko eremuan. Une honetan, Bilbotik emititzen du egunero, eta Do- nostian ere hasteko proiektua dauka. ko, hainbat lagunek hitzez hitz hartu zituzten euskal gramatika eta hiztegi guztiak, eta banan-banan egin zieten autopsia forma posible guztiei. Zu- zentzailea mugarria izan zen, euskara informazioaren teknologia berrien munduan sartu zuelako, eta mugarria izan zen, era berean, erakutsi zuelako euskara teknologia berrietara egoki- tzeko moduko hizkuntza zela. Tresna- ren erabilera asko zabaldu zen, tresna berez oso erabilgarria zelako, eta baiezta daiteke asko lagundu zuela es- ten. Eta horren atzean, beti gertatu den tandarizatu eta arautzeko prozesuan bezala, aitzindari batzuk daude. zegoen ortografia zuzena hedatzen.

Sustatu.com webloga izan da bide 1997an Sareko Argia, Argia asteka- horretan erreferentzietako bat. Ataria riaren edizio digitala, eta kaixo.com 2001eko azaroan sortu zen, Inter- ataria ere martxan ziren, eta urtebete neteko albistegi moduan, eta tokiko geroago hasi zen Eusko Ikaskuntza prentsan aitzindari izandako Goiena kultur erakundea Euskonews asteka- Komunikazio Zerbitzuak eta CodeSyn- ri elektronikoa plazaratzen. Hirurak tax Interneteko zerbitzu enpresak martxan daude gaur egun. sortuta. Ez zen euskararen lehen bloga izan, baina bai lehenetako bat, eta izan Nolanahi ere, sarrerak sarrera, eta zuen eraginagatik eta sortu zuen ere- ekimenak ekimen, aukera berri hori duagatik, esan daiteke leiho handi bat alferrik galtzen ari ote zen susma- izan zela sarera euskaraz sartu ziren tu zuten teknologia berrien aukerak askorendako. Eta ideia horretatik bes- gehien ezagutzen zituztenek. 2004an te ekimen asko ageri ziren. Gaur egun egin zen Euskarazko Kazetaritzaren I. weblog kolektiboa da, eta artikulu na- Kongresuan, euskal kazetaritza 70eko gusiak idazteko aukera irakurleen esku hamarkadaren amaieratik ezagutzen uzten du. zuen kazetari batek alarma jo zuen. Egia zela, euskaldunok hedabideen ar- Sustatu baino lehen izan ziren beste loan atzerapen historiko baten kontra ahalegin interesgarri batzuk. Esatera- borrokatu behar izan genuela beti, eta ko, Xuxen, Euskal Herriko Unibertsi- inguruko beste komunitateek baino tateko (EHU) Informatika Fakultateko beranduago hasiak ginela, baliabide informatikari euskaldunek sortutako urriagoz eta ahal bezala ahal zena zuzentzaile automatikoa. Horretara- egiten. Baina Internetekin bertsio hori Euskal ikus entzunezkoak eta InternetSarrera 53

ez zela horren sinesgarria. “Lasterketa Handik bi urtera, 5.400 blog inguru horretan besteekin bateratsu abiatze- zeuden martxan, eta haietarik hiru ko aukera izan genuen. Ezin, beraz, mila inguru bizirik zeuden, sarrerak atzerapen kronologikorik aipatu. eta erantzunak irakurgai. Hizkuntza gutxitua izatearen ondorio omen den baliabideen urritasunari da- Gaia aztertu duten ikertzaileek dio- gokionez, ezin esan euskarri berri ho- tenez, gaur egungo euskal ziberespa- rretan dirua beste euskarrietan bezain zioaren erretratua bi faktore nagusik faktore erabakigarria denik. Salbues- baldintzatzen dute: alde batetik hiz- penak salbuespen, benetan patetikoa kuntza gutxitu eta diglosikoa izatea, iruditzen zait hedabide tradizionalek milioi bat hiztunera ere ez iristea, eta, Interneten egiten dutena: paperean bestetik, Euskal Herriko maila ekono- argitaratutakoa sareratu, aski modu miko altua, Europako batez bestekoa erabilkaitzean maiz; paperean argi- baino pixka bat altuagoa baita. Lehe- taratzeko luzeegia dena (txostenak, nengoak euskara hedabide berrietan agiriak...) toki mugarik gabeko webean erabiltzea eragozten du; bigarrenak, ipini; eztabaida gaiak planteatu; eta berriz, bultzatzen. 2003an egin zen ezer gutxi gehiago”. ikerketa baten arabera, euskara 40. tokian zegoen munduan orrialdeen Josu Landak ohiko hedabideak sarean kopuruari dagokionez. Azken azterke- sartzeko egiten ari ziren lana zuen go- tek diote 34. postuan dagoela. Eusko goan. Baina beharbada interesgarrie- Jaurlaritzaren estatistiken arabera, na ez zegoen hor, Interneten bertan Euskal Autonomi Erkidegoan gora- eta Interneterako propio sortzen ari ko joera erakusten dute euskarazko zen horretan baizik. Eta hor blogosfe- orrialdeetarako sarrerek, 2004an raren fenomenoa azpimarratu behar %15 eta 2008an %24 izan ziren eta. da. 2001ean Sustatu sortu zenetik Portzentaje horiei begiratuz gero, on- blogek sekulako hazkundea izan zu- dorioztatu daiteke euskaraz sartzen ten, eta blog komunitateak sortu diren lagunen kopurua, hiztunekiko, ziren, esaterako Eibar.org, Goiena. ingelesez sartzen direnekiko baino net edo Uztarria.com, zeintzuen in- handiagoa dela. guruan hainbat lagunek beren blogak sortu baitzituzten. Baina benetako Gehien bisitatutakoen artean berria. eztanda 2005etik aurrera gertatu zen, info dago, euskal egunkari nazional lehen blog plataforma automatikoak bakarraren atari elektronikoa. Egunero agertu zirenean: Blogari.net, Blogak. 13.000 bisitari inguru ditu. Eitb.com com eta Mundua.com. Eta, aparteko atariaren euskarazko bertsioak 7.000 ikastarorik edo prestakuntzarik izan bisitari inguru ditu, eta ondoren datoz gabe, edonork bere bloga diseina ze- Elhuyar, Argia eta Hitza argitalpenen zakeenez, blogak asko ugaritu ziren. edizio elektronikoak.

Gaur egungo euskal komunikabideakSarrera 55 GAUR EGUNGO EUSKAL KOMUNIKABIDEAK

Azken bi hamarkadatan, euskal komu- Ondoko zerrenda honetan ez daude de- nikabideak historian inoiz ez bezala nak, baina dagoenaren argazki nahiko loratu dira, eta gaur egun inoiz ez osatua da. bezalako aniztasuna dago prentsa idatzian zein ikus entzunezkoetan, eta, zer esanik ez, Interneten: informazio atari orokorrak, norbanakoenak, es- pezializatuak eta atalkakoak. Badira Prentsa idatzia komunikabide instituzionalak, kultur elkarteek bultzatutakoak, enpresa Egunkariak proiektuak, eta tokian tokiko egitasmoak. Batzuk zeharo egonkortuta • Berria: daude, eta erreferentzia dira bakoitza Nazio egunkari bakarra. 2003an sor- bere esparruan. Beste batzuek arazo tu zen, Espainiako Guardia Zibilak larriak dituzte aurrera egiteko, eta diru Egunkaria itxi eta hiru hilabetera. laguntzen menpe bizi dira. Baina kirol Egunero argitaratzen da, astelehene- egunkari bat falta da, esaterako; egu- tan salbu, eta ordezkaritzak ditu Eus- neroko gehiago falta dira, eta aldizkari kal Herriko hiriburu guztietan. Im- espezializatu gehiago. Falta, asko falta primatze zentroa eta banaketa sare da. Eta, hala ere, asko egin da. propioa dauka. • Hernaniko Kronika: 2000. urtean kaleratzen hasi zen, Aldizkariak eta Hernaniko herri inguruko kroni- kak zabaltzen ditu egunero. Bertako Dobera Euskara Elkarteak argitara- Informazio orokorrekoak tzen du. • Argia: Euskal prentsaren argitalpen iraun- korrena eta sendoenetako bat. Aste- ro kaleratzen da.

• Herria: Ipar Euskal Herrian banatzen den astekaria.

• Aldaketa 16: Cambio 16 Madrileko enpresak kaleratzen duen euskarazko argitalpena. 2003an argitaratzen hasi zen, eta informazio orokorra eta iritzia ditu oinarritzat.

• Hitzak: Tokian tokiko egunkariak. Egunkaria argitaratzen zuen enpresa bultzatzen hasi zen, eta Tolosaldean, Lea-Artibai, Urola Kosta, Goierrin, Oarsoaldean eta Donostian kaleratu zituen. 45.000 aleko tirada izatera iritsi zen. Gaur egun, Be- rria egunkariko tokiko informazio gune bilakatu dira gehienak. Gaur egungo euskal komunikabideakSarrera 57

Zientzia, Giza eta gizarte medikuntza eta zientziak teknologia • Jakin: Kultur agerkaria. 50eko hamarkadan • Elhuyar: sortu zen, baina 70eko hamarkadan Zientzia eta teknologia lantzen duen zeharo zaharberritu eta itxuraldatu aldizkaria. 1974an sortu zen, eta hi- eta kultur agerkari bilakatu zen. lero kaleratzen da. • Larrun: Argia aldizkariarekin batera kaleratzen den pentsamendu aldizkaria. Hilabetero argitaratzen da.

• Uztaro: Udako Euskal Unibertsitateak kaleratzen duen Giza eta Gizarte Zientzien aldizkaria.

• Kondaira: Historia aldizkari elektronikoa.

• Gogoa: Euskal Herriko Unibertsitateko hizkuntza, ezagutza, komunikazio eta • Aldiri: ekintzari buruzko aldizkaria. Arkitekturaren inguruko aldizkaria. Hiru hilabetean behin kaleratzen da. • Eleria: Euskal Herriko legelarien aldizkaria. • Ekaia: 1996an sortu zen. Euskal Herriko Unibertsitateko zien- tzi eta teknologi aldizkaria. • Bat: Soziolinguistika aldizkaria. • Lanabesa: Aldizkari ekonomikoa, enpresaren munduarekin lotuta. Literatura Hezkuntza, eta kultura Irakaskuntza eta

• Hegats eta Kalegats: Hizkuntza Euskal Idazleen Elkarteak argitaratzen dituen literatura aldizkariak. • Aizu!: Helduen alfabetatze eta euskaldun- • Maiatz: tzerako AEK erakundeak karrikara- Ipar Euskal Herriko literatur tzen duen hilabetekaria. aldizkaria. • Administrazioa euskaraz: • Karmel: Administrazioa euskalduntzeko el- Hiruhilabetekaria, kultura, eliza gaiak karteak argitaratzen duen aldizkaria. eta iritzia lantzen dituena. • Euskararen berripapera: • Bertsolari: Euskalgintzaren eta euskararen Bertsolaritzaren inguruko aldizkaria. normalizazioaren alorrean sustatu- tako ekintzen berri emateko Eusko • Entzun: Musikari buruzko aldizkaria.

• Nabarra: Kultur aldizkaria.

• Gaur 8: Astekaria, informazio orokorra eta kulturari buruzko gaiak jorratzen dituena. Gara egunkariarekin banatzen da.

• Erlea: Literatura aldizkaria, Euskaltzaindiak argitaratzen du.

Gaur egungo euskal komunikabideakSarrera 59

Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak kaleratzen du. Aisia, bidaiak, • Euskera: kontsumoa Euskaltzaindiaren agerkaria.

• HABE: • Nora: Aisia eta kultura aldizka- Helduen alfabetatze eta euskaldun- ria. Berria egunkariarekin batera tzea sustatzeko HABE erakundeak banatzen da. kaleratutako aldizkaria.

• Hik hasi: Irakaskuntzaren inguruko aldizkaria

• Litterae Vasconicae: Euskal hizkuntzazko eta literaturazko ikerlanak argitaratzeko hizkuntza ar- loko aldizkaria.

• Senez: Itzulpengintzari buruzko aldizkaria.

• Tantak: Euskal Herriko Unibertsitateko hezkuntza aldizkaria .

• Hizpide: Euskalduntze eta alfabetatzearen aldiz- • Aisia biziz: karia, HABE erakundeak argitaratuta. Aisialdiaz gozatzeko aldizkaria.

• Xabiroi: • Zazpi haizetara: Komiki aldizkaria, Euskal Herriko Ikas- Bidaia aldizkaria. tolen Federakundeak argitaratuta. • Eroski: Kontsumoari buruzko aldizkaria.

Tokiko • Kalaputxi (Mutriku, Gipuzkoa) informazioa • Karkara (Aia-Orio, Gipuzkoa) • Karrika (Iruñerria, Nafarroa)

• Aikor (Txorierri, Bizkaia) • Mailope (Araitz-Betelu, Larraun eta Lekunberri, Nafarroa) • Aiurri (Beterri, Gipuzkoa) • Noaua! (Usurbil, Gipuzkoa) • Aldaize (Idiazabal, Gipuzkoa) • Otamotz (Urretxu-Zumarraga, • Anboto (Durangaldea, Bizkaia) Gipuzkoa)

• Artzape (Getaria, Bizkaia) • Pil-pilean (Soraluze, Gipuzkoa)

• Baleike (Zumaia, Gipuzkoa) • Prest (Deustu, Bizkaia)

• Barren (Elgoibar, Gipuzkoa) • Pulunpe (Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Imotz, Lantz eta Basaburua, • Begitu (Arratia, Bizkaia) Nafarroa)

• Berton (Mahatserri, Bilbo, Bizkaia)

• Danbolin (Zestoa, Gipuzkoa)

• Drogetenitturri (Ermua-Mallabia, Bizkaia)

• Eta Kitto! (Eibar, Gipuzkoa)

• Galtzaundi (Tolosa, Gipuzkoa)

• Gaztezulo (Donostia, Gipuzkoa)

• Geu (Gasteiz, Araba)

• Goienkaria (Debagoiena, Gipuzkoa)

• Gauixe (Sakana, Nafarroa) Gaur egungo euskal komunikabideakSarrera 61

• Ttipi-Ttapa (Bidasoa, Nafarroa) • Txolarre

• Txintxarri (Lasarte-Oria, Gipuzkoa) • Bizkaia Irratia

• UK (Uribe Kosta, Bizkaia) • Arrate Irratia

• Uztarria (Azpeitia, Gipuzkoa) • Euskalerria Irratia

• Xaguarte (Zerain, Gipuzkoa) • Esan Erran Irratia

• Xuka (Nafarroako Euskarabidea • Xorroxin zerbitzuak argitaratutako aldizkaria) • Beleixe

• Karrape Irratiak • Aralar Irratia

• Euskadi Irratia

• Bilbo Hiria Irratia

• Gure Irratia

• Irulegi Irratia • Xiberoko Boza Telebistak • Antxeta Irratia

• Oñati Irratia • EITB

• Arrasate Irratia • Hamaika Telebista

• Zirika • Tokiko Telebistak

• Oiartzun

Sintesia: gako Sarrerabatzuk 63 SINTESIA: GAKO BATZUK

Euskarak ez du inoiz egoera pri- begiratuz gero, ikusten da intuizio bilegiaturik izan. Ez da hizkuntza batzuk egon zirela, horien arabera hegemonikoa izan, ez da hizkuntza egin zela bidea, eta onuragarriak izan prestigiotsua izan, ez ditu dirua edo direla. gobernuak bere alde izan, ez du ba- bestuko zuen estaturik izan, ez du li- Eta ideia garbi batzuk atera daitezke, teratura indartsurik izan, ez du izan. beste hizkuntz komunitateentzako Baina XIX. eta, batez, ere XX. men- baliagarriak izan daitezkeenak: dean, euskaltzaleak ohartu ziren hizkuntzaren garrantziaren kontzientzia • Hedabideen garrantzia funtsezkoa osoa hartzen ez bazuten, hizkun- da hizkuntzen berreskuratze pro- tzarenak egingo zuela. Eta, hizkun- zesuetan, leiho zabal bat direlako: tzarekin batera, herria galduko zela. hedabideen bidez zabaltzen du- Sentimendu horrek bultzatu zuen gulako gure mundua, eta mundua hizkuntzaren batasunean, irakaskun- ere leiho horretatik sartzen delako. tzan edo hedabideetan eragiteko XX. mendearen 60ko hamarkadatik au- • Egunkariak, telebistak, irratiak, rrera jaio zen mugimendu indartsua. errealitatearen interpretazio periodiko bat baino zerbait gehiago Hedabideena izan zen bulkada ho- dira: errealitatearen eraikuntza rietako bat. Hor ere norbanakoen dira, eraikuntza bateratua. Be- ekimena izan zen, gehienetan, gidari: raz, garrantzitsua da hizkuntz euskaltzale taldeak, elkarte txikiak, komunitate bakoitzak eraikuntza lagun taldeak. Denen artean eginda- horretan igeltseroak edukitzea, ko bidea itsumustukoa izan zen, as- bakoitzak erabaki dezan nolako kotan. Baina talaia zabalago batetik etxea altxatu nahi duen. • Hedabideek aukera ematen diete eraiki. Hizkuntzari egonkortasun hori hiztunei beren buruaren errepresen- ematearen ardura nagusienetakoa tazio publikoa kontrolatzeko, komu- hedabideek daukate. nitate bereko beste kideen ideiak, ikuspegiak eta arazoak ezagutzeko, • Hedabideetan erabiltzen hasi zenean, eta Gu-aren ideia komunitate ho- euskarak oso gutxitan gainditu zuen rren baitan txertatzeko. Hedabideak, balio sinbolikoa, interes politikoen beraz, hizkuntza garatzeko gune menpe egon zelako askotan. Soilik apartak dira, onerako eta txarre- euskal hedabideak sendotzen hasi rako, hizkuntzaren finkapenerako eta bide beregaina egiteari ekin zein degradaziorako. Estandarizazio ziotenean, orduan hartu zuen eus- prozesuetan aurrera egin nahi duten karak espainolaren edo frantsesaren hizkuntz komunitateentzat, beraz, estatusa komunikabideetan. Soilik ezinbestekoak dira. orduan hasi zen hizkuntza hegemo- nikoei omen zegokien tokia hartzen. • Komunitate txikien menpekotasuna eta asimilazioa areagotu egiten • Duela hogeita hamar bat urte, fun- da kultura horren berri hizkuntza tsezko galderari erantzun behar izan hegemonikoen bidez eman nahi zioten Euskal Herriko hedabideek: zer denean, eta, gaur egun, hizkuntza da euskal hedabidea? Elebitasuna txikien etorkizuna komunikabideen bide faltsua zela ondorioztatu zen, esku etorriko bada, komunikabide euskara bigarren mailan geratzen eraginkorretan pentsatu behar da. zelako beti, eta, beraz, euskal heda- Interneten, esaterako. bideak euskaraz dihardutenak direla eta euskal komunitateak euskara hu- • Hedabideak, gainera, funtsezkoak tsezko eredu autozentratuak behar dira hizkuntza arautzeko, trinkotzeko zituela erabaki zen; hau da, hizkuntz eta sendotzeko. Esparru ezberdinetan komunitatearen bihotzera begira lan mota guztietako gaiak komunikatu egingo zuen prentsa, irratia eta tele- behar dituen hizkuntzak etengabeko bista behar zirela. doikuntza behar du eta, ondorioz, hedabideak hizkuntza garatzeko • Orduan sortutako komunikabide gune apartak dira. Esan daiteke he- gehienak, direla egunkariak, aldiz- dabideak direla hizkuntzaren maisu kariak edo irratiak, herri ekimenak nagusiak, eta baldin eta egia bada sortu zituen, Eusko Jaurlaritzak kultura garrantzitsuagoa dela herri sortutako EITB salbu. Frogatu zen, moderno baten jarraipena ziurtatze- horrela, batzuetan nahikoa dela ko edozein armada baino, egia da, kontzientzia indartsua hedabideak halaber, hizkuntza ezegonkor baten sortzeko. Horretarako enpresa eredu gainean ezin dela kultura egonkorrik ezberdinak landu behar izan ziren, Sintesia: gako Sarrerabatzuk 65

eta militantzia eta profesionaltasuna tako bat: “Lehenengo, euskara; gero, nola uztartu izan zen erronka han- beste hizkuntzak”. dienetako bat. • Hizkuntza idatzizko tradizio handirik • Tokiko prentsak sekulako garape- ez duten hizkuntz komunitateentzat, na izan du azken bi hamarkadotan. Internetek aukera handiak eskain- Euskararen normalizazioaren alde tzen ditu. Ez zaio trenari gelditu lan egiten duten kultur elkarteek gabe pasatzen utzi behar: norbere sortutako hedabideak dira, gizarte hizkuntzak hartzen ez dituen ere- ekimenak jaiotakoak beraz. Inguru muak ingelesak, espainierak edo txiki bati begira pentsatuta daude: beste hizkuntza hegemoniko batek bertan eta bertakoentzat. Premise- hartuko ditu. BIBLIOGRAFIA • • • • • • • • • • Hedabideak euskaraz (J.Amezaga,E.AranaetaP.Azpillaga, 2010) Comunicación ypoder(ManuelCastells, 2009) (Lierni AlkortaetaAitorZuberogoitia,2009) Masa-komunikaziotik Informazioaren gizartera (M. Gonzalez,2008) Euskal Herrikoprentsa, XVIII.mendetik1945era (Mike CormacketaNiamhHourigan,2007) Minority LanguageMedia Bidegorriak hizkuntzentzat(AitorZuberogoitia,2005) comunicación (BriggsetaBurke,2002) De Gutenberg aInternet,unahistoriasocialdelosmedios Masa komunikazioaren funtziosoziala(J.Basterretxea,1999) Bi begiratu euskarazko kazetarihizkerari (JonSarasua,1996) Euskal Prentsaren sorrera etagarapena (JavierDiazNoci,1995)

Garabide Elkartea