erfgoedZaans Nr 24 Voorjaar 2008 6 Uitgave van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Verschijnt 4x per jaar Zaankanters en het water • Een zilveren tabaksdoos • De sluizen in de Hogendam • Oostzaan en de traankokerij • Een doktershuis aan de Westzijde • Achter de schermen van het Zaans Museum • Scheepsspant verwerkt in woonhuis • De wever van het Kalf • Zagen met Het Klaverblad • De schone schijn van hout en marmer Colofon Column

Zaans Erfgoed is een uitgave van de Stichting Uitgeverij Ik ben Gertjan Timmer en werk sinds juni Zaans Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar 2007 als beleidsmedewerker monumenten bij de gemeente Zaanstad. Mijn nieuwe Bestuur Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed baan vormt de aanleiding tot het schrijven Henk Bouman, Joop Knijnenberg, van deze column. Leonore Olde-Verburg, Roel Woudt, Sijb de Witte Mijn werk bestaat uit het ontwikkelen Abonnementen- en ledenadministratie en uitvoeren van het monumentenbeleid Treilerstraat 111, 1503 JE Zaandam van Zaanstad. Een aantal jaren geleden e-mail: [email protected] verscheen het programma ‘Parels Rijgen’. Daarin werden de ambities van de ge- Redactie meente Zaanstad om het Zaanse erfgoed Corrie van Sijl (voorzitter), Christiaan Homburg, te behouden en door (her)gebruik beter te Rob Lengers (GAZ), Wikje van Ritbergen, Jan Pieter Woudt benutten, vastgelegd. Het is mijn taak om te proberen deze ambities in beleid om te zetten en het erfgoed in de ontwikkeling van nieuwe plannen te betrek- Redactie-adres Zaans Erfgoed ken. Toen ik als medewerker monumentenzorg bij de gemeente Zaanstad begon, Wikje van Ritbergen, Treilerstraat 111, kende ik de Zaanstreek van enkele toeristische ervaringen, lang geleden. Dat 1503 JE Zaandam, tel.: 075 616 61 31, ik hier verzeild zou raken, voorzag ik toen niet. Gelukkig maar. Inmiddels ben e-mail: [email protected] ik hard bezig om in de Zaanstreek thuis te raken. Als buitenstaander kijk ik met een andere blik naar de Zaanstreek dan de mensen die hier al lang wonen. Redactieraad Vanzelfsprekend neem ik iets van mijn achtergrond mee naar dit voor mij De redactie laat zich adviseren door een redactieraad nieuwe gebied. De Zaanstreek heeft wel wat! Eerder werkte ik in regio’s zoals waarin zitting hebben: Jan Aafjes (Oudheidkundige Groningen, Friesland, Brabant en Limburg. Uit eigen ervaring weet ik dat mo- Commissie Jisp), Inge Bosman-Pfau (Zaanse numentenbeleid ook anders kan, maar niet altijd beter. Als import-Zaankanter Kaper), Simon Honig Jz., Rita Hooijschuur (Czaar valt er voor mij nog veel in de Zaanstreek te ontdekken. Mijn werk biedt daarbij Peterhuisje), Dick Kerssens, Iet Kiel, Piet Kleij het grote voordeel dat ik op veel plaatsen kom. (Stadsarcheoloog gem. Zaanstad), Ed Pielkenrood (Ver. Zaansche Molen), Klaas Postma (Hist. Ver. Het karakter van de Zaanstreek is goed af te lezen aan de cultuurhistorie. Wat Wormerveer), Fokelien Renckens-Stenneberg ik hier bijzonder vind, is dat bedrijvigheid en wonen elkaar goed verdragen. Op (Zaans Museum), Henk Roovers, Conny Scholtes de fiets van Wormerveer naar Zaandam valt mij de grote variatie aan soorten (Ver. Zaans Erfgoed), Joop Stolp (AWN), Gerrit bebouwing op, die zo zorgeloos naast elkaar kunnen bestaan. De bebouwing is Teders (Honig Breethuis), Hans Valk, Rob Veenman afwisselend functioneel en representatief. Wat betreft de schaal en verhoudingen (St. Oudheidkamer Oostzaan) van grote fabrieksgebouwen naast kleine Zaanse huisjes zou je zeggen dat zo ongeveer alles in strijd is met de stedenbouwkundige regels die gelden sinds Fotografie Brunelesci. Een eerstejaars student stedenbouw zou met een dergelijk ontwerp Beeldredactie in samenwerking met een bindend studieadvies meekrijgen. En toch klopt het! Gemeente Archief Zaanstad (GAZ)

Foto omslag: Ik ken geen regio waar verenigingen voor erfgoed en cultuurhistorie een zo brede Gemeente Archief Zaanstad (GAZ) aanhang kennen als hier in de Zaanstreek. Het erfgoed wordt in de Zaanstreek breed gedragen. Dit blijkt uit de roep binnen en buiten de gemeenteraad, om Redactiecoördinatie als gemeente meer monumenten en gezichten aan te wijzen. Daar ben ik op Wikje van Ritbergen zich niet tegen als dit vergezeld gaat met voldoende middelen. Dat is volgens mij voorlopig nog toekomstmuziek. Gebrek aan geld kan een bedreiging zijn Eindredactie voor ons erfgoed, maar dat geldt óók voor een teveel aan geld. Bij de gemeente Jan Pieter Woudt kloppen op gezette tijden eigenaren aan met grootse plannen voor hun monu- mentale pand. Helaas leiden dergelijke plannen vaak tot grondige aantasting Vormgeving van het monument of zelfs sloop. Sloop en vormen van vernieuwbouw zijn erg Two-Do Design, Zaandam populair bij (potentiële) eigenaren die meer geld hebben dan kennis van het monument. Soms denk ik dan: ‘Koop een stuk groene wei en leef je daar uit.’ Druk Wie voor monumenten kiest, moet zich realiseren dat deze weliswaar karakter bv Kunstdrukkerij Mercurius, Westzaan hebben, maar ook traag zijn, weerbarstig en soms onvoorspelbaar. Dat alles brengt beperkingen met zich mee, maar ook onverwachte mogelijkheden. Wie Zaans Erfgoed is te vinden op internet: daar niet tegen kan, moet uit de buurt van monumenten blijven. Wat voor www.verenigingzaanserfgoed.nl beschermde monumenten geldt, geldt nog veel sterker voor panden die niet als Webmaster: Cees Kingma monument zijn beschermd. Het lijkt erop of eigenaren weten, dat zij helemaal Zaans Erfgoed is een initiatief van de vereniging Zaans los kunnen gaan bij alles wat niet expliciet bescherming als monument geniet Erfgoed. Het verschijnen van dit blad wordt mede – lees: slopen. Wat dat betreft blijft er voor onze bedrijfstak altijd werk. Het mogelijk gemaakt door: Honig-Laanfonds, wordt alleen maar meer. Ir. P.M. Duyvisfonds, Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, Verkadefonds Gertjan Timmer Beleidsmedewerker Monumenten van Zaanstad Inhoud Verhuizing? Geef het ons tijdig door!  De ideeën over geschiedenis evolueren in de loop der tijden. Nieuwe inzich- Soms wordt een nummer van ten en invalshoeken ontstaan en dat noopt periodiek tot het schrijven van Zaans Erfgoed aan ons terug- een ‘nieuwe geschiedenis’. De Stichting Platform Zaanse Geschiedschrijving gestuurd omdat de lezer verhuisde ontwikkelde daartoe een ambitieus plan. en vergat dat aan het secretariaat te melden. Wilt u het ons laten weten  Toen hij veertig werd, kreeg Simon Honig van zijn moeder een oude tabaks- als u van adres verandert? doos. Een bijzonder object waarvan hij de geschiedenis uitploos. Secretariaat Zaans Erfgoed Treilerstraat 111  De ‘Ware afbeeldinge van de Traenkokerijen op Oostsaenen’ behoort tot de 1503 JE Zaandam bekendste historische kunstwerken van de Zaanstreek. De penschildering werd omstreeks 1700 gemaakt door de Delfshavense schilder Adriaan Salm. Een korte schets van zijn leven en werk.  De Hoge Dam in de Voorzaan was primair een waterstaatkundig werk, maar werd ook het bruisende hart van het sociale leven. De sluizen en de overtoom speelden daar een speciale rol in.  Aan de Westzijde te Zaandam verrezen in de negentiende eeuw stenen neo- classicistische gebouwen, een nieuwe bouwstijl in de streek. Een voorbeeld daarvan is Westzijde 81. Het vroegere doktershuis kreeg onlangs een nieuwe eigenaar, die het restaureerde.  Het kan worden gezien als ‘een museum in het Zaans Museum’: het depot. De scepter wordt er gezwaaid door conservator Hester Wandel. Over haar werk en de geschiedenis van de museale collectie.  In een woning aan de Hogendijk te Zaandam werd als onderdeel van de constructie een gekromd stuk hout aangetroffen. Maakte dat eerder deel uit van een schip?  Hij ging de geschiedenis in als ‘De Wever van Het Kalf’: Claes Noome, een van de vroege Zaanse wederdopers. Hij was geletterd en bezat een bijbel, en werd voorganger van een kleine groep geloofsgenoten. Dat bekocht hij met de dood.

 Het Klaverblad is de kleinste molen aan de Kalverringdijk bij de Zaanse Schans. Er worden latten en veren mee gezaagd. Het molentje werd gebouwd door een particulier met een lange adem.  Kroniek. Een overzicht van de belangrijkste Zaanse gebeurtenissen van oktober tot en met december.  Boekennieuws. Nieuwe uitgaven over de Zaanstreek belicht.  Verenigingsnieuws. Berichten over ‘de eigen club’ die ook anderen kunnen interesseren.  Cultuurhistorisch eropuit? De agenda geeft tips.  Fraaie, dure houtsoorten en prestigieus marmer sieren interieurs van Zaanse woningen. Tenminste, zo lijkt het. Maar het is schone schijn, schilder- werk dat werd aangebracht door bekwame vaklieden. Hun ambacht is nog levend.

Zaans Erfgoed 3 De Dam in Zaandam in de achttiende eeuw, geschilderd door J. Keyser. (Foto Zaans Museum, collectie ZOV)

Initiatief Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed Naar een nieuwe geschiedschrijving door: Ron Sman

Een nieuwe geschiedschrijving van de Zaanstreek... In eerste instantie kan dit in de oren van velen overdreven en zelfs pedant klinken. Er is al zoveel geschreven over de geschiedenis van de Zaanstreek. Toch zijn er concrete plannen om deze geschiedenis opnieuw te beschrijven, en wel in een omvangrijke uitgave. Ron Sman, voorzitter van de nieuwe Stichting Platform Zaanse Geschiedschrijving, licht de plannen toe.

Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed ben. De commissie ging met dit moet de uitgave een vernieuwende kent behalve het uitgeven van het idee niet over één nacht ijs, maar kijk op de Zaanse geschiedenis bie- tijdschrift Zaans Erfgoed nog een vroeg onder meer een viertal his- den en zich daarbij beperken tot een tweede statutaire doelstelling, die torici/ervaringsdeskundigen van de aantal thema’s – er moet dus geen minder bekend is. Deze is: ‘Het be- Universiteit van Amsterdam en de zogenoemde integrale (laat staan vorderen van de Zaanse geschied- Vrije Universiteit om een oordeel chronologische) geschiedschrijving schrijving’. Om die doelstelling over haar voornemen te geven. De worden nagestreefd. Ook bevalen te realiseren, stelde het stichtings- deskundigen achtten de Zaanstreek de deskundigen aan een ervaren bestuur in 2004 de Commissie belangwekkend genoeg voor een projectleider te betrekken bij de Zaanse Geschiedenis in. Deze nam nieuwe geschiedschrijving, in het verdere uitwerking en de realisa- na een uitvoerige oriëntatie het ini- bijzonder waar het gaat om de sa- tie van het project. Deze vond de tiatief een omvangrijke, eigentijdse menhang tussen de regio en haar Commissie Zaanse Geschiedenis in en brede uitgave te verwezenlij- kernen, de relatie met de metropool drs. Eelco Beukers, historicus, oud- ken, die is gericht op de Zaanse Amsterdam, en de verhouding tus - uitgever en intensief betrokken bij geschiedenis. Dit overzichtswerk sen het platteland en het stedelijke belangrijke historische uitgaven, moet zowel boeiend zijn voor een gebied. De deskundigen adviseer- zoals ‘de Hollanders en het water’ grote geïnteresseerde lezersgroep als den daarbij uitdrukkelijk een aantal en ‘Geschiedenis van Holland’. In wetenschappelijke betekenis heb- voorwaarden in acht te nemen. Zo november jl. bracht de commissie

4 Zaans Erfgoed Zaanlanden’. De twintigste eeuw Zaanstreek – en welk belang had de leverde twee zogenoemde stan- Zaanstreek voor Amsterdam? Hoe daardwerken op: in 1948 ‘De zelfstandig heeft de wooncultuur Zaanstreek, een beschrijving van in de Zaanstreek zich ontwikkeld? het Zaansche volksleven in zijn Het gaat dus om gerichte vragen. historische ontwikkeling’ van mr. Bij het zoeken naar de beantwoor- Dirk Vis, en in 1991 de ‘Encyclopedie ding ervan worden ook bestaande, van de Zaanstreek’ waaraan hon- soms bijna versteende denkbeelden derden bijdroegen. De nu beoogde over de Zaanse geschiedenis nader uitgave van de ‘Geschiedenis van beschouwd. Elke vraag wordt door de Zaanstreek’ zou als 21e-eeuwse een deskundige auteur behandeld uitgave zeker in deze reeks passen. in een essay van beperkte omvang, Een verschil met de eerdere uitgaven dat (afhankelijk van de materie) (behoudens de Encyclopedie van de zo’n zes- tot veertienduizend woor- Zaanstreek) is dat er nu sprake zal den telt (vijftien tot 35 bladzijden). zijn van meerdere auteurs in plaats Deze essays worden voorafgegaan van de ene auteur bij de hiervóór door een langer overzicht van de genoemde boekwerken. Zaanse geschiedenis van zo’n twin- tigduizend woorden (vijftig bladzij- GELD EN TIJD den). Dit artikel plaatst de essays die Het moge duidelijk zijn dat de erop volgen, in context. Daarbij kan Houtzaagmolens waren voor de opkomst van de Zaanse eco- voorbereiding en productie van als rode draad dienen, dat de bijzon- nomie van levensbelang. Niet voor niets was men trots op de de nieuwe ‘Geschiedenis van de dere status van de Zaanstreek (lange uitvinding van dit instrument en werd dit feit actief in de her- Zaanstreek’ een aanzienlijk budget tijd stad noch platteland) sterk be- innering gehouden, bijvoorbeeld door middel van dit geschil- en een lange voorbereidingstijd zul- palend was voor de geschiedenis van derde molenbord uit 1724. De uitvinder, Cornelis Cornelisz., len vergen. Er is volgens de raming het gebied. In dit inleidende essay was evenwel geen Zaankanter, maar kwam uit het nabijgelegen meer dan 300.000 euro nodig en is ook ruimte voor een historiogra- Uitgeest. (Foto Zaans Museum, collectie ZOV) de realisatie beloopt zeker vier jaar. fisch overzicht, waarin onder meer Vóór het sein op groen kan worden de vraag aan de orde kan komen gezet, moet er zekerheid bestaan waarom het werk van Zaanse his- over de financiële dekking. Tot torici zo weinig weerklank vond in vreugde van alle directbetrokkenen de nationale geschiedschrijving. In zijn er al eerste (voorlopige) finan- het boek wordt ook ruimte vrijge- een brochure van 24 bladzijden uit, ciële toezeggingen gedaan. Deze maakt voor een geschiedenis van waarin de uitgangspunten en in- kunnen het proces van fondswer- het Zaanse landschap en voor histo- houdelijke aspecten van de uitgave, ving sterk steunen. De gedegenheid rische overzichten van de verschil- en de organisatorische structuur en van de voorbereiding en het brede lende woonkernen. de bemensing van het project nader draagvlak was en is van grote be- zijn uitgewerkt. Het navolgende is tekenis voor het vertrouwen in het RIJKE BRONNEN mede op deze brochure geënt. project. ‘Geschiedenis van de Zaanstreek’ moet zich ook in visueel opzicht EEUWENOUDE REEKS PRIKKELENDE VRAGEN onderscheiden. Het is tegenwoor- Het is bijzonder en toevallig dat De ontwikkelde brochure over dig al zeer gebruikelijk om veel aan- vanaf de zeventiende eeuw elke de uitgave meldt over de opzet dacht te geven aan de beeldredactie. eeuw een overzichtswerk over de en inhoud onder meer dat de Schilderijen, foto’s, prenten en ob- Zaanse geschiedenis voortbracht – ‘Geschiedenis van de Zaanstreek’ jecten worden niet meer gezien als boekwerken die vanaf hun verschij- vooral geen encyclopedisch hand- ‘illustraties ter verlevendiging van ning als standaardwerken werden boek zal zijn, maar een geheel van de tekst’, maar als rijke bronnen van bestempeld en ook nu nog zo wor- probleemgerichte essays. Als uit- informatie over het verleden. De den beschouwd. Het begon in de gangspunt van deze korte beschou- ‘Geschiedenis van de Zaanstreek’ zeventiende eeuw met Soeteboom wingen dient een lijst van ongeveer wil in dat opzicht een stap verder en diens ‘Zaanlandsche Arcadia’, in 25 prikkelende vragen met betrek- gaan. Het boek zal zo’n veertig spe- de achttiende eeuw was er Adriaan king tot de Zaanse geschiedenis, ciale kaders bevatten, waarin een Loosjes met zijn ‘Beschrijving van zoals bijvoorbeeld: Waarom is in de object of afbeelding van bijzondere de Zaanlandsche dorpen’, en in middeleeuwen aan de Zaan nooit betekenis centraal staat en met een de negentiende eeuw Jacob Honig een stad ontstaan? Welk belang uitvoerige tekst historisch wordt Jsz. Junior met de ‘Geschiedenis der heeft Amsterdam gehad voor de geduid. Bovendien wordt voor het

Zaans Erfgoed 5 De bevrijding in mei 1945: geallieerde De ‘rode’ Zaanstreek in beeld. In 1909 werd in Wormerveer Coöperatie Voorwaarts opgericht, troepen gefotografeerd op de Wandelweg een socialistische streekorganisatie voor en door arbeiders, die onder meer een broodbakkerij in Wormerveer. (Foto Gemeente Archief exploiteerde. Het brood werd gedistribueerd door venters met handkarren en in buurtwinkels. Zaanstad) In 1920 ging Voorwaarts op in Arbeiderscoöperatie De Eenheid, een bundeling van een aantal kleinere Zaanse coöperaties. (Foto Gemeente Archief Zaanstad)

boek een apart katern ontwikkeld tie met een relatief grote oplage van Geschiedschrijving’. Het Zaans met nieuwe kaarten die een beeld rond 3.500 exemplaren. Museum, het Gemeentearchief geven van de Zaanstreek in het ver- Zaanstad, het Waterlandarchief leden. Deze kaarten worden voor- ZAANS DRAAGVLAK en de Archeologische Dienst van zien van een uitvoerige toelichting Het bestuur van Stichting Uitgeverij Zaanstad gaan een belangrijke rol en sprekende details uit historisch Zaans Erfgoed was vanaf het begin spelen bij de totstandkoming van kaartmateriaal. enthousiast over het werk van haar het omvangrijke boekwerk. De commissie en stemde graag in met nieuwe stichting wordt de eindver- VERNIEUWEND het project. Maar voor het slagen antwoordelijke voor de realisering Door de gekozen benadering ervan is het van groot belang, dat van de uitgave. De uit de regionale krijgt de nieuwe ‘Geschiedenis het mede gedragen wordt door de en lokale Zaanse verenigingen be- van de Zaanstreek’ een vernieu- Zaanse regionale en lokale vereni- staande Raad van Advies overlegt wend karakter, maar tegelijkertijd gingen die zich richten op erfgoed twee keer per jaar met het bestuur heeft zij met de meer traditionele en geschiedenis. Die steun is er al van de stichting over de voorberei- overzichtswerken ook een aantal gekomen, met veel enthousiasme. ding; ook andere onderwerpen van eigenschappen gemeen. Het boek Alle historische verenigingen – van gemeenschappelijk belang kun- zal zich kenmerken door: de brede Assendelft tot Oostzaan en van nen dan aan de orde komen. Dat opzet (van prehistorie tot heden, Krommenie tot Jisp – en ook de er veel mensen bij het initiatief van economie en politiek tot cul- grote Zaanse erfgoedverenigingen zijn betrokken, is inherent aan een tuur en religie); de forse omvang – de Zaansche Molen en Zaans project als de ‘Geschiedenis van de (ongeveer achthonderd bladzijden Erfgoed – werden deelnemer aan Zaanstreek’. Zij moeten hun activi- in twee delen); het grote aantal il- en drager van dit unieke project. teiten verrichten in een stevige orga- lustraties; de keuze voor academisch Naast de initiatiefnemer Stichting nisatie, waarbinnen de taken helder gekwalificeerde auteurs; het streven Uitgeverij Zaans Erfgoed nemen zijn gescheiden. De redactie, die uit om ondanks het wetenschappelijke maar liefst elf belangrijke Zaanse deskundigen op het gebied van de karakter toegankelijk te zijn voor verenigingen als medeoprichter en/ Zaanse geschiedenis bestaat, wordt een algemeen publiek van mensen of lid van de Raad van Advies deel bijgestaan door een wetenschap- met historische belangstelling; een aan de op 21 december 2007 op- pelijke adviesraad, waarin enkele redelijke verkoopprijs in combina- gerichte ‘Stichting Platform Zaanse hoogleraren zitting hebben. Het

6 Zaans Erfgoed geheel wordt aangestuurd door een ervaren projectleider. De eerder ge- noemde Stichting Platform Zaanse Geschiedschrijving draagt als eind- verantwoordelijke onder meer ook zorg voor fondswerving.

GROTE BEHOEFTE De nieuwe ‘Geschiedenis van de Zaanstreek’ is een ambitieus pro- ject. Vergelijkbare projecten in andere regio’s en steden toonden aan dat ze voorzien in een grote Zeepziederij De Adelaar te Wornerveer rond 1920 behoefte. Of het nu gaat om de ge- schiedenis van Haarlem, Alkmaar, Holland of Amsterdam, steeds weer blijkt dat serieuze, goed geïl- lustreerde standaardwerken over de eens in die richting. De nieuwe zal de Zaanse geschiedschrijving lokale geschiedenis hun weg weten ‘Geschiedenis van de Zaanstreek’ ook een nieuwe impuls krijgen. De te vinden naar zowel de consument wil met een eigentijdse en weten- vergelijking met andere regio’s kan als de professionele historicus. Dat schappelijke aanpak een breed pu- het beeld van de Zaanse geschiede- zal in de Zaanstreek niet anders zijn. bliek aanspreken. Het boek brengt nis misschien nuanceren; gekoes- Alleen al het gegeven dat er zich naar hedendaagse inzichten in de Zaanse terde denkbeelden kunnen wellicht grove schatting rond de tienduizend geschiedschrijving samen en geeft sneuvelen. Maar zonder twijfel zal Zaankanters in georganiseerd ver- daardoor een goed beeld van de de nieuwe geschiedschrijving ook band bezighouden met de Zaanse voortgang die de laatste twee de- nieuwe fascinerende kanten van de geschiedenis en het Zaanse erfgoed, cennia is bereikt. Maar dankzij de Zaanse geschiedenis onthullen. Het bewijst hoezeer deze onderwerpen vernieuwende opzet van het boek is tijd om de uitdaging aan te gaan leven. De gestage stroom boeken zal het daarbij niet blijven. Door en een nieuw monument voor de over de Zaanse historie wijst even- doelgericht nieuwe vragen te stellen, Zaanstreek op te richten.

ZAANKANTERS EN ‘BUITENSTAANDERS’ Bij de nieuwe geschiedschrijving van de Zaanstreek is een grote groep ‘Zaankanters en buitenstaanders’ betrokken. Deze zijn: Oorspronkelijke Commissie Zaanse Geschiedenis van de Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed: Ron Sman (voorzitter, o.m. oud-bestuurslid van Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed); Pol Ankum † (oud-hoogleraar financiering Universiteit van Amsterdam); Henk Bouman (secretaris Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed); Alice van Diepen* (voormalig conservator Zaans Museum); Piet Kleij (archeoloog Zaanstad); Rob Lengers (medewerker Gemeentearchief Zaanstad); Henk Roovers (Zaans historicus); Corrie van Sijl (voorzitter redactie magazine Zaans Erfgoed); Piet Visser (hoogleraar geschiedenis van de doopsgezinden Vrije Universiteit Amsterdam); Sybren de Witte (voorzitter Vereniging Zaans Erfgoed). *Vanwege haar nieuwe functie in Amersfoort is Alice van Diepen inmiddels opgevolgd door Corrie van Sijl. Wetenschappelijke adviesraad: prof. dr. W. Th. M. Frijhoff; prof. dr. H.F.K. van Nierop; prof. dr. L. Noordergraaf; mw. dr. B.M.A. de Vries. Redactie: prof. dr. Piet Visser (voorzitter); drs. Corrie van Sijl (eindredactie); drs. Piet Kleij (archeoloog Zaanstad); mr. Hans Pielkenrood; Mieke Schaap (archivaris Zaanstad); directie/conservatoren Zaans Museum; drs. Eelco Beukers (projectleider). Bestuur Stichting Platform Zaanse Geschiedschrijving: Ron Sman (voorzitter); Jelmer Poutsma (secretaris/ penningmeester); Hans Pielkenrood (lid); Henk Bouman (lid). Deelnemers in Stichting Platform Zaanse Geschiedschrijving: Stichting Uitgeverij Zaans Erfgoed; Vereniging De Zaansche Molen; Vereniging Zaans Erfgoed; Historisch Genootschap Crommenie; Historische Vereniging Wormerveer; Stichting Oudheidkamer Oostzaan; Historisch Genootschap Wormer; Vereniging tot instandhouding en uitbreiding van de Zaanlandse Oudheidkundige verzameling ‘Jacob Honig Janszoon junior’; Historisch Genootschap Assendelft; Archeologische Werkgemeenschappen Nederland, afd. Zaanstreek; Historische Vereniging Westzaan; Oudheidkundige Commissie Jisp.

Zaans Erfgoed 7 Bovenzijde van de doos met ‘de Vlinder’ op de Zaan achter Lagedijk 96 (Zaandijk).

Afbeelding overgetrokken van foto Een merkwaardige tabaksdoos Tekst en foto's: Simon HonigJz.

Wanneer men een kroonjaar viert, is vaak een bijzonder geschenk gebruikelijk. Dat kreeg ik vele jaren geleden, toen ik veertig werd. Mijn moeder schonk mij een zilveren tabaksdoos. Hoewel ik vroeger niet rookte, was ik toen ik 32 begonnen sigaren te roken, hetgeen ik nog steeds doe (een beetje dom, maar het zij zo). De tabaksdoos die ik van mijn moeder kreeg, is een bijzonder exemplaar.

De doos is glad van vorm, rechthoe- De jaarletter ‘V’ brengt het jaar van is omgeven door een achttal bijen. kig met afgeronde hoeken, en meet maken daarmee terug tot één mo- Deze bijenkorf wijst duidelijk op 13,2 x 7,4 x 2,2 centimeter. Zoals gelijkheid: 1804. een eigenaar uit de familie Honig. gebruikelijk bij een zilveren stuk is De binnenzijde van de deksel be- de doos voorzien van zilvermerken. ZEILSCHEEPJE krachtigt dat. Hier is een rechthoe- Hieruit blijkt dat de doos is gekeurd Wat deze tabaksdoos zo bijzonder kig plaatje van 3,5 x 6,1 centimeter in Amsterdam, met de jaarletter ‘V’. maakt, is de uiterlijke versiering. aangebracht waarin de letters ‘J. Nu kan deze letter betrekking heb- De boven- en onderzijde van de H. Cz.’ zijn gegraveerd. Dit staat ben op vele jaren, maar het mees- doos zijn voorzien van een grave- voor: Jan Honig Cornelisz.. Deze terteken schept duidelijkheid. Dit ring. Op de deksel is een gravering was te Zaandijk geboren op 17 heeft in een rechthoek drie letters: aangebracht van een zeilscheepje april 1840 en aldaar overleden op ‘I G K’. Citroen vermeldt hiervoor met daarin enkele personen, te- 23 november 1925. Hij trouwde, in zijn voortreffelijke werk over de gen een achtergrond met enkele eveneens te Zaandijk, op 25 au- Amsterdamse zilversmeden: ‘No. molens. Het is ontegenzeggelijk gustus 1864 met zijn vrouw Aagje 456; Jan Gysbert Koen’. Deze van een Zaangezicht. De onderzijde Willems Honigh (1840-1901). oorsprong Schoonhovenaar (hij is voorzien van een gevlochten Zij woonden eerst op de Noord, werd daar geboren in 1755) over- bijenkorf met vier vlieggaten, op over de sluis, in het huis dat later leed in 1826 te Amsterdam, waar een vierkante platte steen, tegen kantoor van de Noordhollandsche hij werkte in de periode 1786-1813. enkele riet- of grasstengels. De top Margarinefabriek werd. Vanaf

8 Zaans Erfgoed INGEDRUKTE LIJNEN Noten In de collectie die werd nagelaten 1 Een bijzonderheid is dat de door Cornelia, de jongste doch- vader van Jan Honig Cz. ter van Jan Honig Cz., vond ik ’t Fortuin in 1855 van Van een bijzondere foto. Deze toont Gelder kocht en weer tot een aantal ingedrukte lijnen. Dit papiermolen inrichtte. is dus de foto die Aldert Schoorl Hij werkte ter Firma Jan Honig gebruikte om de gravering te kun- & Comp. Zoon Jan volgde hem nen maken. De foto werd gemaakt op in 1887. Onderzijde van de doos met de bijenkorf. door een huisvriend van de fami- 2 Zie voor het huis vóór de ver- lie, Jan Willem van Stuyvenberg, bouwing: De Zaanstreek be- de zoon van een zakenrelatie van licht, Wormerveer 1986, p.69, 1870 woonden zij in het hart van de fa. Jan Honig & Comp.4 Van 70 en 71. het dorp, in een huis dat van ouds- Stuyvenberg (1868-1950) was, 3 Zie voor Aldert Schoorl (1875- her was bewoond door de familie evenals de familie Honig, doops- 1951): Met Stoom, nr.14, juni Van der Ley. De laatste Van der gezind; hij leerde voor dominee5. 1993: Zaanse Zilversmeden. Ley die hier woonde, was ook de De opname moet omstreeks 1891 4 Van deze firma was sinds 1887 laatste mannelijke Zaanse Van der zijn gemaakt, aangezien de in april mijn overgrootvader eigenaar. Ley, namelijk Aris Jansz. (1707- 1892 overleden dochter Johanna tot Hij handelde sinds het verbran- 1800). Hij was papierfabrikeur de inzittenden van het zeilscheepje den van ’t Fortuin (4 jan. 1894) met de witpapiermolen ’t Fortuin behoort. Deze groep bestaat v.l.n.r. in papier; daarvóór maakte hij te Zaandijk. Zijn woonhuis en uit Jan Honig Cz., zijn vrouw Aagje dat ook. bedrijf liet hij na aan zijn neef Jan Willems Honigh, dochter Johanna, 5 Hij werd in 1895 proponent, in van Vleuten (1762-1835). Na diens en twee niet te herkennen personen. 1903 predikant in Westzaan- overlijden is de firma ontbonden De tabaksdoos is Jan Honig Cz. Zuid en van 1921 tot zijn en werd de molen verkocht aan de waarschijnlijk ook bij een kroon- emeritaat in 1936 was hij familie Van Gelder, die hem liet jaar present gedaan, dat kan bij- voorganger te Amsterdam, inrichten tot stoompapierfabriek.1 voorbeeld 1900 zijn geweest, toen (met dank aan prof. dr. Piet Van Vleutens ongehuwde dochters hij zestig werd. Wie hem de doos Visser te Zaandam). Guurtje en Trijntje bleven in het gaf, is onbekend, maar ik denk aan 6 Teunis Crok, 1860-1922; ouderlijk huis wonen tot hun dood. de schoonzoon Teunis Crok6, die gehuwd met Maartje Honig Na het overlijden van Trijntje, in nogal eens aankomende kunste- (1865-1944). 1868, verkochten de erven het huis naars ondersteunde. Later kwam 7 Hij was genoemd naar zijn aan Jan Honig Cz. Volgens de fa- de doos in bezit van mijn vader grootvader Jan. milieoverlevering was diens vrouw Jan W.A. Honig7 en daarna werd liever op de Noord blijven wonen. hij dus mijn eigendom. Zij betrokken hun nieuwe huis pas nadat er een zeer grote verbouwing was uitgevoerd.2 De voorstelling op De foto van ds. van Stuyvenberg (waarnaar de gravure door Aldert Schoorl is gemaakt) de deksel van de tabaksdoos is ge- met de sporen van het overtrekken. zien vanaf het erf van dit woonhuis, thans Lagedijk 96: het scheepje is de kleine, kajuitloze, boeier van Jan Honig Cz., met de naam ‘de Vlinder’. De grootste molen, achter de fok, is de pelmolen ‘de Grauwe Gans’, die tot 1914 (onttakeling en afbraak lijf) en 1915 (brand van de restanten) aan de overkant van de Zaan het uitzicht bepaalde. Maar de gravering geeft nog een belang- rijke aanduiding: ze is gesigneerd met de naam A. Schoorl.3 Dit was een zoon van de Zaandijker goud- en zilversmid, die zelf ook dit be- roep uitoefende en een zeer goede graveur was.

Zaans Erfgoed 9 Q Q Promotionals Packaging

Q Q Solutions Creative

Q Q Cards Mercurius Group

Q Kunstdrukkerij Mercurius Dubbele Buurt 2 | 1521 dc Wormerveer | Postbus 28 | 1520 aa Wormerveer Telefoon (075) 6476777 | Telefax (075) 6476711 E-mail [email protected] | www.mercurius.nl Kunstdrukkerij Mercurius maakt deel uit van de Mercurius Groep

10 Zaans Erfgoed $EBETROUWBARE CONNECTIE

WWWWAAGMEESTERNL

Zaans Erfgoed 11 Penschildering Delfshavense kunstenaar Traenkokerijen op Oostsanen door: Martin de Gruijl Afbeelding: Zaans Museum

Zaanse musea bezoeken is altijd een boeiende belevenis. De streekcultuur wordt er in grote verscheidenheid getoond en toegelicht aan de bezoekers die zich verrijkt door de opgedane kennis een goed beeld kunnen vormen van het Zaanse erfgoed. Dit artikel is gewijd aan een penschilderij dat zich bevindt in het Zaans Museum, voorstellende de traankokerijen aan het Twiske tussen Oostzaan en Landsmeer. Het schilderij geldt als een topstuk; het werd omstreeks 1700 vervaardigd door de Delfshavense schilder Adriaan Salm.

Penschilderen is een moeilijke wordt de voorstelling getekend beheerste die techniek volkomen; techniek die een grote vaardigheid met Oost-Indische inkt, een ui- hij geldt als een der groten in deze vereist. Op een witte achtergrond terst secuur werk. Adriaan Salm discipline. Salm, die omstreeks

12 Zaans Erfgoed 1640 in Delfshaven werd geboren, Adriaan Salm kende de traanko- Landsmeers gebied. Adriaan was goed bekend met de walvis- kerij dus uit eigen ervaring, mede Salm overleed in 1720 en werd in vaart – Delfshaven was een van doordat hij een aantal jaren school- Delfshaven begraven. Zijn zoon de eerste havensteden waaruit de meester was in Schoonderloo. Het Roelof (1688-1765) volgde hem in Nederlandse walvisvaart werd be- dorp ging omstreeks 1880 door de zijn voetsporen. Ook hij werd als dreven. Penschilderijen met de wal- stadsuitbreidingen van Rotterdam penschilder gewaardeerd, zij het in visvaart als voorstelling behoorden ten onder. iets mindere mate dan zijn vader tot Salms specialiteiten; de schepen Adriaan. en vangstsloepen wist hij perfect ACHTER ZIJN EZEL weer te geven. Delfshaven grensde Salm zal op grond van zijn kwa- Literatuur aan de zuidkant aan de heerlijk- liteiten als penschilder en zijn be- D.H. Goede, Landsmeer in de heid Schoonderloo met het gelijk- kendheid met de traankokerij zijn dagen van weleer, Nijverdal namige dorp. Buitendijks in de uitgenodigd om de Oostzaanse 1976. F.J. Kleijn, Beschrijving en Maas stond op een gors ter hoogte traankokerijen in beeld te brengen. Geschiedenis van Delfshaven be- van dit dorp, bij een bocht van de Op de afbeelding kan men op de nevens die van Schoonderloo en Schielandse Hoge Zeedijk, een voorgrond Salm zélf zien zitten, het slot Spange, Delfshaven 1873. viertal traankokerijen. Hier werd achter zijn ezel, in het gebied van J.B. van Overeem, De schilders A. het spek van de gevangen walvissen Landsmeer. De traankokerij rechts en R. (van der) Salm, Rotterdams gekookt voor de zo begeerde traan. van het Twiske staat eveneens in Jaarboekje 1958.

Zaans Erfgoed 13 De Hondsbossche sluis met gedenkstenen en op de achtergrond het Havenkantoor, getekend door Frans Mars.

De Hoge Dam in de Zaan Zeven eeuwen een bruisend centrum door: Cees Kingma Illustraties: GAZ Het was een van de eerste grote waterstaatkundige bouwwerken in het Hollands Noorderkwartier: de Hogendam die omstreeks het jaar 1300 de Zaan afsloot van het IJ. Bij de aanleg van het damwerk was een aantal Noord-Hollandse dorpen betrokken; deze vormden een college voor het toezicht en beheer.

Nadat de dam was opgeworpen, overtollige water via sluizen op het uitgegeven akte. Deze betreft de kon het zoute water van het IJ niet buitenwater geloosd. Dit systeem zogenoemde ‘Westsaener Sluis’ langer de Zaan instromen. De aan- van spuien via de sluizen in de van 1430, een houten sluisje van leg van de waterkering stond niet Hogendam hield stand tot 1967, 21⁄2 meter breed. Bij octrooi van op zich; ook de zeegaten langs de toen het Zaangemaal in de Dam in Karel V van 17 december 1544 Zuiderzee werden allengs gedicht. gebruik werd genomen. Daarmee kon het Hoogheemraadschap Zo ontstond een gesloten boezem- kwam een einde aan de natuur- van de Hondsbossche en Duinen systeem en kwam een einde aan de lijke waterbeheersing via de Zaan; tot Petten een nieuwe (nu stenen) regelmatige overstromingen van het overtollige water in de boezem schutsluis bouwen; het oude hou- de langs de binnenmeren gelegen wordt sindsdien weggepompt. ten sluisje was toen wegens verval landerijen. Het peil in de boezem al dichtgegooid. Vóór de aanleg van werd gecontroleerd met behulp SCHUTSLUIS de nieuwe sluis moesten schepen van sluizen. Bij een te hoge water- De Dam bracht veiligheid, maar met bouwmaterialen (zoals hout, stand liet men water weglopen, bij belemmerde de scheepvaart, vis- rijs en stenen) ten behoeve van een te lage waterstand (waardoor serij en handel. Naast de spuisluis de bouw en het onderhoud van uitdroging dreigde) liet men water ontstond er behoefte aan een schut- de Hondsbossche Zeewering bij binnen. Ook later, toen molens sluis. De oudst bekende vermel- Petten het binnenwater in via het werden ingezet voor het droogma- ding daarvan is te vinden in een IJ, de Zuiderzee en het nog open len van de grote meren, werd het door Margaretha van Bourgondië zeegat bij Edam. De route over

14 Zaans Erfgoed Bij die gelegenheid werden er ook plaats van een eerder waterkerings- ebdeuren in gehangen, waardoor sluisje. Deze nieuwe houten sluis de Schermerboezem ’s zomers be- werd de ‘Kleine Sluis’ genoemd, en ter op peil kon worden gehouden. werd rond 1630 vervangen door een Aanvankelijk had de sluis alleen stenen sluis. Door het droogleggen een stel binnen- en buitenvloed- van de Beemster was er behoefte deuren die werden geopend bij af- aan het verhogen van de uitwa- gaand tij en eb. Daardoor kon het teringscapaciteit. Daarin voorzag hogere binnenwater van de Zaan de in 1611 gebouwde Beemster worden geloosd in het IJ, dat door Duikersluis; deze kon niet voor de de verbinding met de Zuiderzee scheepvaart worden gebruikt. De aan eb en vloed onderhevig was. Kleine Sluis (de meest oostelijke van Een waker tussen de sluiswand en de drie sluizen in de Dam), func- de sluisdeur moest voorkomen dat tioneerde lange tijd als spuisluis. de deuren in de deurkasten bleven Daardoor bleef de vaargeul buiten staan en het water bij hoog tij weer de Hogendam redelijk bevaarbaar. de Zaan instroomde. Ebdeuren In 1814 werd deze sluis overgeno- werken op dezelfde wijze als vloed- men door het Hoogheemraadschap deuren, maar dan voor het binnen- van Uitwaterende Sluizen. Hij water. Ebdeuren zijn ook lager dan werd gerenoveerd en voorzien van Zaandam in vogelvlucht, vervaardigd in 1648 door Claes vloeddeuren – ze zijn hoog genoeg ebdeuren, maar werd in droge zo- Vastersz Stierp. Centraal op de afbeelding ligt de Dam, met om te verhinderen dat het binnen- mers (ofschoon het een spuisluis de Overtoom, de Groote Sluis, de Kleine Sluis en de Duiker. water onder het zomerpeil komt, en was) ook wel gebruikt voor het Rechts van de Dam: de Oostzijderkerk en een deel van de laag genoeg om bij een te hoog bin- inlaten van water. Zuiddijk en Oostzijde. Links: de Hogendijk en de Westzijde. nenwaterpeil te overstromen, waar- Onder de afbeelding staan een verklaring en de schaalgrootte. door het overtollige water alsnog OVERTOOM via de sluis kan worden gespuid. De Groote Sluis was al gauw te De sluis was tot de opening van het klein om de grotere zeeschepen die Groot Noordhollandsch Kanaal op de Achterzaan werden gebouwd, (1824) de belangrijkste toegangs- te kunnen schutten. Om deze de Zaan en de binnenmeren was poort tot de binnenwateren van het schepen toch naar de Voorzaan te aanmerkelijk korter en minder ge- Noordhollands Noorderkwartier; kunnen overzetten werd in 1607 vaarlijk. De vergrote sluis kwam de Zaan was de hoofdverkeersweg een overtoom over de Hogendam op 12 november 1547 in gebruik voor het watervervoer. aangelegd. De op de Achterzaan en werd in 1550 overgenomen gebouwde scheepsrompen werden door het Hoogheemraadschap KLEINE SLUIS sindsdien over de nauwe en krom- van de Hondsbossche en Duinen De bannen van Oostzaan en van lopende dam naar de Voorzaan tot Petten; sindsdien droeg de Wormer, Jisp en Neck lieten in gesleept, waar ze op de daar geves- sluis als naam ‘Groote Sluis’ of 1593 een tweede sluis bouwen op de tigde scheepswerven verder werden ‘Hondsbossche Sluis’. Het was een zogeheten ‘gewelfde sluis’ van ruim vijf meter breed en 27 me- Gezicht op de Hogendam. Ingekleurde kopergravure door J. Bulthuis. ter lang. Men was toentertijd nog niet in staat om sluizen in de slap- pe veenbodem te bouwen zonder een gebint- of gewelfconstructie die voorkwam dat de sluisdeuren zouden wijken. Rond 1722 was de sluis dusdanig vervallen, dat werd besloten een geheel nieuwe sluis te bouwen. In die tijd kreeg de Groote Sluis zijn huidige vorm en aanzien.

EBDEUREN De Grote Sluis was in 1845 toe aan een omvangrijke restauratie.

Zaans Erfgoed 15 moest wijken, wordt door velen nog steeds betreurd.

WAPENSTENEN Nog altijd staan op de buiten- hoofden van de Groote Sluis de wapenstenen die het bestuur van het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen tot Petten daar liet plaatsen ter her- innering aan de nieuwbouw van deze sluis in 1722. In 1956 liet het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen de wapen- stenen uit 1783 (die oorspronkelijk op de Duikersluis stonden) van de Wilhelminasluis overbrengen naar de binnenhoofden van de Groote Sluis. Het accijnshuisje en de sluiswachterswoning, die zich nog altijd aan weerszijden van de sluis bevinden, werden in 1722 gelijktij- De overtoom geschilderd in 1717. dig met de Groote Sluis gebouwd. In verband met de bouw van het Zaangemaal werden ze ontman- afgetimmerd. Deze overtoom bleef pen worden geschut, en er werd teld, maar in 1970 volgde her- tot 1718 in bedrijf en zorgde voor besloten een nieuwe, grote sluis bouw in originele staat. De huisjes reuring op de Dam, evenals het ge- in de Hogendam aan te leggen. zijn in 1997 overgedragen aan de bruik van de bebouwing dat deed. In 1904 werd de Wilhelminasluis Vereniging Hendrick de Keyser. Het grootste deel van de panden opgeleverd; deze was gebouwd op De Groote Sluis functioneert ook op de Dam bestond uit herbergen de plaats waar eerder de Kleine heden ten dage nog volwaardig, al en winkels. De bouwgrond in dit Sluis en de Duikersluis lagen. De lijkt hij naast de Wilhelminasluis levendige hart van Zaandam was nieuwe sluis verbeterde sterk de zijn naam geen eer meer aan te voor die tijd duur. Waar de meeste transportmogelijkheden, maar de doen. Bij grote drukte wordt er huizen in de Zaanstreek één ver- beheersing van het waterpeil in de nog steeds geschut; dat gebeurde dieping hadden, stonden er op en Schermerboezem bleef een zorg. Al bijvoorbeeld tijdens Sail 2000 toen aan de Dam merendeels huizen vanaf het midden van de negen- de Zaan werd overspoeld door met twee verdiepingen. Oude tiende eeuw werd er gesproken over platbodems die een vlootschouw prenten tonen dat er ook bebou- het bouwen van een stoomgemaal gaven. De vrijwilligers van het wing was op de sluizen. Op de in de Hogendam; men achtte de sluiswachtersgilde dat de sluis in Groote Sluis stond de herberg De capaciteit van de sluizen te gering Zaandijk beheert, werden hierbij Hollandse Tuin. De schrijver-his- om een goede waterhuishouding ingezet. Zo was er weer even het toricus Hendrik Jansz. Soeteboom te garanderen. Het stoomgemaal beeld van het verleden, toen der- zag hier het levenslicht; zijn vader is er nooit gekomen; het duurde gelijke schepen geregeld de Groote was hospes in de herberg. Bij de tot 1967 vóór in de Hogendam Sluis passeerden. vergroting en modernisering van een elektrisch pompgemaal met de sluis in 1722 werd De Hollandse schroefpompen in gebruik kwam. Bronnen: Tuin afgebroken; sindsdien was de Deze zorgden niet alleen voor een Drs. S. Bruines, Van Westsaener- sluis onbebouwd. betere beheersing van het waterpeil sluis tot Zaangemaal, in: Met in de Schermerboezem, maar ook Stoom nr. 8, oktober 1991; GEMAAL voor een betere doorspoeling van de Het Zaangemaal, uitgave van Door de schaalvergroting van de Zaan. De verwachting dat door het het Hoogheemraadschap van Zaanse bedrijvigheid aan het einde gemaal de ‘stankexplosies’ van het de Uitwaterende Sluizen in van de negentiende eeuw, nam de Zaanwater tot het verleden zouden Kennemerland en West-Friesland afhankelijkheid van goede trans- behoren, bleek gerechtvaardigd. te Edam, 1967. portmogelijkheden toe. Er moes- Dat het karakteristieke havenkan- ten méér en steeds grotere sche- toor voor deze werkzaamheden

16 Zaans Erfgoed Door de aanbouw in 1885 kreeg het oorspronkelijk rechthoekige herenhuis Westzijde 81 een L-vorm; de hoek werd opgevuld met een eveneens L-vormige houten veranda. (Foto: Wim de Jong)

Doktershuizen aan de Westzijde Rijksmonument gerestaureerd door: Pieter Helsloot

Het monumentale pand aan de Westzijde 81 in Zaandam is onlangs door een nieuwe eigenaar bouwkundig gerestaureerd. Het vroegere ‘doktershuis’ is nu het kantoor van accountants Vork & Partners bv. Ronald Vork vestigde zich niet lang geleden in Zaandam, bouwde zijn dienstverlening uit en zocht voor zijn medewerkers een stijlvol pand in het centrum. Hij verwierf het historische huis aan de Westzijde, dat sinds 2001 een beschermd rijksmonument is. In het verleden werd het pand bewoond door een burgemeester en drie artsen.

Op de plek van Westzijde 81, destijds werd genoemd. In 1858 en fabrikante’ werd genoemd en dat grenst aan het (mr. Cornelis) kocht Cornelis Smit de opstallen. gehuwd was geweest met Gerrit Stuurmanspad, stond eeuwenlang Wat er nog was, werd gesloopt. Smit Evertszoon. Bij de transactie een broodbakkerij. In 1628 werk- Misschien was deze Smit de bewo- werd nadrukkelijk gestipuleerd te hier Barend Jansz Backer (geb. ner van het vroegere pand aan de dat zij het pand kocht voor haar 1599), die zijn achternaam aan noordkant van het Stuurmanspad nog minderjarige zoon, Evert Smit zijn beroep zal hebben ontleend. (nu Westzijde 83, nieuwbouw in Gerritszoon. Volgens een gevel- De volgende generaties verander- 1911) – daar woonde namelijk de steen aan de achterzijde werd de den deze naam trouwens in Coene. ‘oliefabrikant/koopman’ C. Smit. eerste steen gelegd door Cornelis Hierna volgde tot het begin van de De familie Smit bewoog zich zake- Smit Corneliszoon. Het is niet ge- negentiende eeuw de ene bakker op lijk op een breed terrein, met veel heel duidelijk hoe de familiever- de andere als eigenaar van het huis molens, schepen, een houthandel houdingen lagen en wie het huis en erf. Nadien lieten telgen van het en plantages in Suriname. In 1862 financierde, maar Evert Smit werd vermogende fabrikantengeslacht verkocht Cornelis het bakkerserf de eerste bewoner, wellicht met zijn Smit hun oog vallen op dit deel van aan de weduwe Grietje van de moeder. De naam Evert Smit werd de Molenbuurt, zoals de Westzijde Stadt, die in de akte ‘koopvrouw doorgegeven aan drie bekende na-

Zaans Erfgoed 17 INTERIEUR Hoewel de woning is veranderd in een kantoorgebouw, werden oude elementen bewaard en geaccentu- eerd, zoals vereist is bij een monu- ment. De fundering bleek deels te zijn vergaan en moest worden vernieuwd. Oude, overbodige kel- derkasten en de twintigste-eeuwse woninginrichting zijn verwijderd. De balkenplafonds zijn deels ver- nieuwd en hier en daar zichtbaar, en de oorspronkelijke deurlijsten zijn behouden of hersteld. Op de eerste etage heeft de voorkamer een rijk omlijst stucplafond uit het laatste kwart van de negentiende eeuw, met een middenornament en de originele polychrome beschil- Westzijde 79 waarin onder meer burgemeester Versteeg huisde, staat inverdan. dering met rankwerk en vruchten. Het pronkstuk op deze verdieping is een vertrek in de aanbouw met een rijke neo-renaissance stijl. zaten die zich in de twintigste eeuw de woonkamers op de eerste etage Rondom is een gehoute lambri- verdienstelijk maakten voor de en de slaapkamers op de tweede sering met geschilderde diamant- Zaanse geschiedschrijving, molen- (voorbeelden van deze indeling knoppen. De zwartmarmeren behoud en de uitgave van dagblad zijn Westzijde 24 en Zaanweg 65 schouw heeft fraaie details. De De Zaanlander. Het ging voor hen in Wormerveer). De versiering aan boezem is voorzien van een vast niet alleen meer om de handel. de gevel was sober; de buitenzijde schilderij dat een liefdespaar onder werd geheel gepleisterd en daarna DE STIJL VAN IMMINK geschilderd in een zogenoemde De opdracht een herenhuis te bou- bentheimer kleur. In deze lijn wen naar de stand van de Zaanse kreeg het herenhuis Westzijde 81 koopliedenaristocratie werd gege- ook een lage benedenverdieping, ven aan Zaandams stadsarchitect een hoge bel-etage, een iets min- L.J. Immink (1822-1869), die met der hoge tweede verdieping en een zijn stenen neoclassicistische ge- grote zolder met dienstbodeka- bouwen een nieuwe bouwstijl in de mers. In 1885 werd het rechthoe- streek inluidde. Zijn bepleisterde, kige grondplan van een aanbouw brede panden met flauw hellende voorzien door J. en D. Eilmann tentdaken en twee of drie verdie- – op gelukkige wijze, in dezelfde pingen stralen nog altijd harmo- stijl. Door deze uitbreiding naar nie en deftigheid uit; ze zijn als achter terug te plaatsen ontstond het ware tijdloos. Immink, die een L-vormig huis. Daarbij werd de nog een monografie ontbeert, hoek opgevuld met een charmante kreeg veel opdrachten. Hij ont- houten veranda op palen, die ook wierp onder meer de ‘Italiaanse’ weer een L-vorm kreeg. Natuurlijk villa van Corver van Wessem en was er aan de voor- en achterzijde de hbs aan de Westzijde, de syna- een tuin, ook op gelukkige wijze. goge aan de Gedempte Gracht, het De tuin aan de voorkant werd in Luthers weeshuis en de imposante 1951 afgestaan aan de gemeente, vrijmetselaarsloge (Dam 2). In zodat het trottoir nu tot het huis zijn woonhuizen kwamen (in na- loopt. Dit gebeurde bij veel panden volging van Amsterdamse grach- aan de Westzijde. Vanaf de straat Het schilderij op de boezem van de schouw tenpanden) de keuken, eetkamer gezien behield Westzijde 81 zijn in Westzijde 81, gemaakt door P. Bouman en naaikamer op de begane grond, oorspronkelijke karakter. (1896).

18 Zaans Erfgoed een boom voorstelt, gesigneerd ‘P. Bouman 1896’. De vloer bestaat uit brede houten delen en het pla- fond uit rijk geprofileerde moer- en kinderbalken in de kleuren licht- groen, rozerood en goud. Deze ‘burgemeesterskamer’ ontsnapte kennelijk aan de modernisering die de bewoners geleidelijk aanbrach- ten in het grote huis, en vraagt om zorgvuldige conservering.

BEWONERS De nieuwbouw vond, zoals al ver- meld, plaats in 1862; in 1878 werd de woning van Evert Smit Gerritsz overgenomen voor een bedrag van 8000 gulden door de in datzelfde jaar in Zaandam benoemde bur- gemeester H.J. Versteeg die eerder burgemeester van Westzaan was Het dubbele huis Westzijde 174-176, gesloopt in 1966. (Foto: H. Poppen). geweest. Versteeg liet in 1884 de hiervóór genoemde aanbouw toe- voegen. Hij vertrok uit Zaandam in 1894 om burgemeester van werd het gehuurd door respectieve- 1966 gesloopt – het viel ten prooi Schiedam te worden. De verkoop lijk de houthandelaar M. Boot en aan de onstuitbare uitbreiding van van zijn Zaandamse woning on- de kantonrechter mr. W. van Son. Verkade, die een foeilelijke door- dervond vertraging. Versteeg ver- Pelt was vanaf 1899 huisarts in braak en onderbreking aan de kocht eerst het erf en de tuin met Zaandam en een bekende figuur. Westzijde veroorzaakte, overigens een opstal aan de zuidkant aan de In 1942 droeg hij huis en praktijk aan beide zijden: ook vier woon- verffabrikant Dirk Vis. Hierop over aan J. Berkhout voor een koop- huizen (Westzijde 101 t/m 107) werd een woning opgetrokken met prijs van inmiddels 25.000 gulden. werden toen gesloopt. Deze aan- een fraaie modernere gevel die het De laatste medicus in het pand was tasting van de woonstructuur van jaartal 1900 vermeldt. Dit gebouw Th. Zoetelief die hier van 1976 de Westzijde was al begonnen in de staat inverdan, omdat toen een erf- tot 2004 patiënten ontving. Het eerste decennia van de vorige eeuw, dienstbaarheid werd vastgelegd: is geen wonder dat het huis lange toen voor Verkade acht oude hui- het voorterrein mag niet worden tijd als dokterswoning en -praktijk zen aan de Zaankant werden afge- bebouwd en beplant, en de ramen in gebruik was – het was er door de broken, de nummers 184 t/m 194. van Westzijde 81 ‘mogen open’. beschikbare ruimte geschikt voor. Gelukkig maar dat aan de ingang Het ging duidelijk om vrij uitzicht Opvallend genoeg stond bijna er- van het liefelijke Stuurmanspad op de zonzijde. De ruime voortuin tegenover een ander doktershuis het doktershuis met zijn klassieke is tot heden vrijwel een unicum aan (Westzijde 174-176). De gelijke- uitstraling is behouden. de Westzijde. Dit ‘tweelingpand’, nis van beide panden is in enkele waarin een originele trap, glas- opzichten frappant: ook Westzijde Bronnen in-loodramen en stucwerk zijn 174-176 werd omstreeks 1862 op Rijksdienst Monumentenzorg, bewaard, is later gebruikt door de een open terrein gebouwd en heeft Omschrijving Westzijde 81, 2001; fotografen Muus en Kroon en ver- een gelijke structuur als nr. 81. De S. de Jong en J. Schipper, Gebouwd volgens nog eigendom geweest van stichter ervan was de fabrikant in de Zaanstreek, 1987; Dr. F. van de gemeente Zaandam ten behoeve Adriaan Prins. Omstreeks 1882 Soeren, Doktershuizen, Anno/Met van haar ambtenaren. Ruim der- werd het pand in tweeën gesplitst. Stoom april 1998; Encyclopedie van tig jaar is er een grote tandartsen- Het werd bewoond door dokter de Zaanstreek, 1991; K. Woudt en praktijk gevestigd – weer een dok- A.M. Pelt, die dus naar de overkant J.J. Zonjee, Blees aan de Westzijde, tershuis. Het burgemeestershuis was overgestapt. Andere artsen in 1983; Kadastergegevens e.d. voor werd in 1910 voor 13.500 gulden het gebouw waren: D.K. Boon, ‘padboekje’ Stuurmanspad (in verkocht aan dokter A.M. Pelt homeopaat P.H. Hoogenkamp, voorbereiding). (met een hypotheek van 10.000 E. Brat en Christina Jungerling. gulden). In de tussenliggende tijd Helaas werd het mooie pand in

Zaans Erfgoed 19 Hester Wandel tussen de verrijdbare rekken met schilderijen.

De schatten in het depot Museum in museum door: Wikje Ritbergen Foto's: Ruud Ritbergen Vrijwel alle (grotere) musea beschikken over een depot, waar onder optimale condities de museumstukken worden bewaard die niet in de vaste presentatie zijn opgenomen. Ook de kwetsbaarste stukken uit de collectie – zoals lichtgevoelige pastels, beschilderde (houten) panelen en kledingstukken – worden hier bewaard. Een depot is in de regel niet voor publiek toegankelijk en vormt ‘een museum in een museum’. Zaans Erfgoed nam een kijkje in het depot van het Zaans Museum.

De scepter in het depot van het Historisch Museum en het Open thematentoonstellingen over onder Zaans Museum wordt gezwaaid Havenmuseum. Tijdens het inrich- meer hout, papier en ‘de Fabriek’. door ‘hoofd collectie’ Hester ten van het Zaans Museum regelde Het registreren van alle binnenko- Wandel, met assistentie van een zij de bruiklenen en rekwisieten mende objecten daarvoor én het collectiebeheerder en een registra- voor de vaste opstelling; toen het uitzoeken van de geschiedenis van tor. Samen zijn zij verantwoorde- museum eenmaal was geopend, al die voorwerpen, beschrijft ze als lijk voor de complete museumcol- assisteerde zij ‘Bureau d’Arts’ bij ‘een enorme klus’. Datzelfde geldt lectie. Hester was al bij het Zaans het inrichten van de tentoonstel- voor de vaste museumcollectie die Museum betrokken toen het werd ling over de Zaanse schilderkunst. in de loop der jaren stukje bij beetje ingericht; dit werd mede haar Daarna werkte zij onder meer tij- beter in kaart wordt gebracht. Tot verantwoordelijkheid. Zij volgde delijk als vervanger van de conser- haar belangrijkste taken als conser- in een verder verleden een oplei- vator in het Cobramuseum en bij vator rekent Hester: behoud, beheer, ding tot zilversmid en een studie andere musea, waaronder opnieuw onderzoek naar de inhoud van de kunstgeschiedenis en museologie. het Zaans Museum. Daar kreeg zij collectie, registratie, het inrichten Tijdens en na haar studie werkte in 2002 een vaste aanstelling. In de- van exposities, de begeleiding van ze ondermeer bij het Amsterdams ze tijd hield zij zich vooral bezig met vrijwillige medewerkers en vooral:

20 Zaans Erfgoed het beantwoorden van heel veel de collectie (textiel, schilderijen en geconserveerd. Later werden de ‘pa- vragen. Als het grootste dilemma meubelen) het Noorderhuis in de pieren archieven’ overgedragen aan van elke conservator noemt ze: ‘De Zaanse Schans ingericht. De ZOV- het Gemeentearchief Zaanstad. keus tussen conserveren en veilig collectie werd in 1998 als bruikleen opbergen van een collectiestuk óf overgebracht naar het net voltooide VERZAMELBELEID het tonen ervan in de wetenschap Zaans Museum. Een deel ervan Het doel bij de tentoonstelling in dat het daar altijd wat van te lijden werd daarna weer teruggeplaatst Zaandam van 1874 was vooral zo- heeft.’ in het Honig Breethuis, dat werd veel mogelijk te verzamelen met ingericht als koopmanswoning in betrekking tot ‘zeden en gewoon- OUDHEIDKUNDIGE de stijl van 1830 – het jaar waarin ten’, om te voorkomen dat de ken- VERZAMELING Jacob Cornelisz. Breet, het huis liet nis daarover zou verdwijnen. Dat De basis van de collectie van het verbouwen en de schilder Willem ‘vastleggen voor later’ gebeurt nu in Zaans Museum is de verzameling Uppink opdracht gaf de behang- het Zaans Museum en het gemeen- die de Zaandijkse papierfabrikant selschildering in de tuinkamer te tearchief. Bij de stichting van het Jacob Honig Janszoon Junior (1816- maken. Een deel van Jacob Honigs Zaans Museum werd als thema ge- 1870) aanlegde. Toen deze in 1874 verzameling was in de loop der tijd kozen: ‘Wonen en Werken te mid- werd getoond in het raadhuis van verspreid geraakt, maar veel voor- den van Wind en Water’. Er werd Zaandam, boden particulieren veel werpen kwamen nadien weer terug goed gekeken naar hiaten in de col- voorwerpen en kledingstukken in door schenkingen en bruiklenen. lectie van de inmiddels tot ‘Zaans bruikleen aan. Hierdoor rijpte het Deze zijn te vinden in acht ‘han- Historisch Museum’ omgedoopte idee een Zaanlands museum te delingenboeken’, waarin vanaf Oudheidkamer. De wooncultuur stichten. Door ruimte- en geldge- 1892 precies is bijgehouden wat bleek goed vertegenwoordigd, zij brek duurde het tot 1890 vóór de binnenkwam. Naast de collectie- het dat de nadruk ligt op de gegoede ‘Vereniging tot Instandhouding stukken waren dat ook brieven en burgerij van de achttiende en ne- en Uitbreiding der Zaanlandsche uitnodigingen. Binnen het Zaans gentiende eeuw. Het thema ‘Water’, Oudheidkundige Verzameling Museum vindt een soortgelijke met de walvisvaart als speerpunt, is Jacob Honig Jsz. Jr.’ (ZOV, ook wel registratie plaats voor de eigen voor een relatief klein museum ook aangeduid als ‘de vereniging met de collectie, waarin vooral grote la- ruim gedekt. Zoals Hester vertelt, is lange naam’) werd opgericht. Twee cunes bestonden op het gebied het toonaangevende ‘New Badford jaar later werd in het raadhuis van van de industrie. Daarom werd Whaling Museum’ in de Verenigde Zaandijk de eerste ‘Zaanlandsche contact gezocht met bedrijven in Staten jaloers op de walvisvaart- Oudheidkamer’ geopend. Deze de Zaanstreek om archieven en collectie van het Zaans Museum, verhuisde in 1940 naar Lagedijk voorwerpen beschikbaar te stellen, die onder meer bestaat uit schilde- 80, het huidige Honig Breethuis. ook al omdat deze volgens muse- rijen, een mobile van walvissloepen In 1972 werd met een klein deel van umnormen niet altijd goed werden en voorwerpen van topkwaliteit

Een kast vol kassekiens. Niet specifiek Zaans, maar wel altijd afkomstig uit een Zaanse bron.

Zaans Erfgoed 21 waarin balein is verwerkt. Het ling van de firma Keg) werden tie in het verleden veelal in grote thema ‘Werken’ – onder meer fa- de voorwerpen niet op kaarten hoeveelheden tegelijk binnenkwa- brieken en werktuigen – was in de geschreven, maar digitaal in een men en niet meteen afzonderlijk collectie van het Zaans Historisch database geregistreerd. Maanden werden beschreven. Om alles over Museum ondervertegenwoordigd. achtereen waren vrijwilligers bezig de herkomst van een object te ach- Daarop werd het verzamelbeleid de gegevens van de kaarten in te terhalen, moet eerst uitgezocht toegespitst. In het algemeen bleek voeren in de computer. Maar om- worden om wélk stuk het precies er in het verleden ruimhartig te zijn dat het gebruik van de computer gaat. Daarbij wordt gebruik ge- verzameld; het depot lag vol met nog niet alledaags was, werden ook maakt van de handelingenboeken, ongeregistreerde stukken, waaron- nog kaarten gebruikt waarnaar de jaarverslagen, inventariskaarten, der voorwerpen die in veel andere database verwees. Tegenwoordig foto’s en de catalogi. Het is vaak musea voorkomen en lang niet al- worden nieuwe aanwinsten met- echt detectivewerk. Hester prijst tijd typisch Zaans zijn. Nadien een gefotografeerd en genummerd de hulp die hierbij wordt geboden werd beter gekeken of aangeboden en krijgen ze een standplaats. door de vrijwilligers Lida Kind van objecten presentabel zijn en werden Daardoor kan in de toekomst het Noorderhuis en Inge Bosman, de ‘verhalen’ bij een object belang- gemakkelijk worden achterhaald beiden lid van kostuumvereniging rijker: is het Zaans en waarom, van hoe de collectie in de 21ste eeuw de ‘Zaanse kaper’. Zij beschreven wie was het, zijn er afbeeldingen is aangevuld. Helaas ontbreken het onder meer zeshonderd mutsen, die van het object in z’n context? Ook geld en de mankracht om een goede zij probeerden te dateren en op een wordt gekeken of een object een basisregistratie verder te verdiepen geregistreerde plaats opborgen. Al aanvulling is op de al aanwezige – hiervoor wordt nu een budget die gegevens moeten nu nog in de collectie en of het past binnen de gezocht. database worden ingevoerd. presentatie. Hiaten zullen er altijd blijven; sommige stukken blijven DETECTIVEWERK VERKADE NU PRIORITEIT bij de eigenaars bewaard, andere De registratie is niet altijd eenvou- Momenteel staat het Zaans zijn te kostbaar om te verwerven. dig. Neem de textielcollectie, die Museum (en daarmee Hester) voor 2500 objecten bevat van de in totaal een grote uitdaging: de bouw en in- REGISTRATIE ongeveer twintigduizend voorwer- richting van het Verkadepaviljoen Bij het opbouwen van de collectie pen van de museumcollectie. De naast het museum. De 25.000 werd van het begin af aan ruim ver- textielcollectie bestaat onder meer stukken van de Verkadecollectie zameld, met het idee de objecten la- uit veel poppenkleding, kleding moesten worden geregistreerd en ter goed te ordenen. De voorwerpen van volwassenen uit de gegoede goed ingepakt voor de verhuizing. werden globaal beschreven, maar burgerij in de late achttiende en Bovendien moest, met het oog op kregen geen nummer. Tussen 1900 de negentiende eeuw, en ruim mogelijke overlast tijdens de bouw, en 1917 maakte J.J. Honig drie ca- honderdvijftig merk- en stoplap- worden gecontroleerd of alle mu- talogi: van de boekerij, de schilde- pen uit de zeventiende tot en met seumstukken in de vaste collectie rijen, penningen, klederdrachten de twintigste eeuw. Deze werden en het depot veilig stonden. Waar en andere voorwerpen, en als laatste voornamelijk gemaakt door meis- nodig werden voorzorgsmaatre- van alle kaarten, prenten en teke- jes van vijf tot veertien jaar oud; gelen genomen. Met apparatuur ningen (de Zaanlandia Illustrata). die zo oefenden in het merken en worden gedurende de hele bouw Het systeem dat hij hanteerde om verfraaien van kleding en linnen- trillingen gemeten. Met name het de voorwerpen uit elkaar te hou- goed voor hun latere uitzet, en in aanbrengen van het grote gat in de den, is niet bekend. In de jaren het herstellen van textiel. Textiel zijwand van het museum, waar de veertig en vijftig van de vorige eeuw is een ‘moeilijke collectie’ door de luchtbrug naar Verkade komt, was was Petra Clarijs bezig de collectie kwetsbaarheid en lichtgevoelig- ingrijpend en bedreigend voor de te rangschikken, te nummeren en heid, het gevaar van beestjes zoals collectie. Tot nu toe verloopt alles in kaart te brengen. Soms kregen mot en de tapijtkever en doordat voorspoedig. meerdere stukken samen één num- textiel snel vuil wordt en moeilijk mer, met als omschrijving: ‘enige is schoon te maken – de kwetsbare Bronnen Zaanse kledingstukken’ of ‘enige stoffen kunnen niet in de wasma- Dit artikel is een bewerking van de merklappen’. Om welke voorwer- chine. Het precies dateren van tex- lezing die Hester Wandel 15 januari pen het precies ging, viel niet te tiel is vaak lastig. Kledingstukken jl. hield tijdens een interne training achterhalen. Later werden foto’s werden vaak langdurig gedragen, voor de museummedewerkers; deze aan de kaarten toegevoegd. Toen vermaakt voor een andere persoon tekst werd aangevuld door middel het Zaans Museum in oprichting of aangepast aan de heersende van een interview. in 1994 zijn eerste collectiestuk- mode. Een ander probleem is, dat ken aannam (een grote verzame- onderdelen van de textielcollec-

22 Zaans Erfgoed Professioneel, deskundig en onafhankelijk. Dat zijn de kenmerken van Van Borkulo Verzekeringen. Al ruim 30 jaar kunnen zowel bedrijven als particulieren bij ons terecht voor een objectief verzekerings- en/of financieel advies. Een per- soonlijke benadering staat hierbij voorop.

• Employee Benefits • Air Insurance Service (collectieven voor luchtvaartpersoneel) • Pakket Polis voor Ondernemers • Pakket Polis voor Particulieren • Hypotheken • Pensioenen

Een team van enthousiaste medewerkers staat voor u klaar!

Van Borkulo Verzekeringen B.V. Westzijde 22 - Postbus 2171 - 1500 GD Zaandam Tel: 075-6531111 - Fax: 075-6531113 E-mail: [email protected]

Zaans Erfgoed 23 Zaans Erfgoed is geheel gewijd aan de Zaanse cultuurhistorie. Het tijdschrift informeert haar lezers over een breed scala aan onderwerpen, zoals archeologie, houtbouw, industrieel erfgoed, molens, musea, de geschiedenis van bedrijven, Zaans Erfgoed is een geweldige informatiebron voor alle inwoners verenigingen en instellingen, van Zaanstad, Wormerland en het cultuurlandschap enzovoort. Oostzaan en in feite onmisbaar voor iedereen die de Zaanstreek, met al z’n cultuurhistorische Kortom alles wat met de cultuurhistorie van waarden een warm hart toedraagt. de Zaanstreek te maken heeft, kan een plaats Dit tijdschrift heeft een omvang vinden in Zaans Erfgoed. U kunt dit blad elk van 48 pagina’s A4 formaat, kwartaal ontvangen door lid te worden van waarvan16 pagina’s in kleur, de Vereniging Zaans Erfgoed. en verschijnt vier keer per jaar.

Stuur onderstaand antwoordformulier in een Opberg pakhuis voor enveloppe zonder postzegel aan: 16 nummers Zaans Vereniging Zaans Erfgoed Erfgoed 4.- bij de Antwoordnummer 1854, 1544 ZX Zaandijk Zaanse boekhandel.

Ja, ik word lid van de Naam: vereniging Zaans Erfgoed voor 20.- per jaar. Adres:

Postcode Plaats

Handtekening s Zijden A (boven), B (voor) en E (links) van de krommer (foto Arent Vos).

Secundair gebruik Scheepshout in . Zaandams pand? door: Arent Vos De Zaanstreek was in de zeventiende en achttiende eeuw internationaal bekend om z’n bloeiende scheepsbouwindustrie. Er werden in het gebied niet alleen kleine schepen voor de binnenvaart en grote schepen voor de zeevaart gebouwd; men kon in de Zaanstreek eveneens terecht voor onderhoud en reparatie, en waarschijnlijk ook voor de sloop van oude, afgedankte schepen. Daardoor waren altijd wel scheepsonderdelen voorhanden, die voor secundair gebruik geschikt waren. Het verhaal wil dat oude scheepsonderdelen regelmatig in de huizenbouw werden hergebruikt. Veel van de panden waarvan dit is beweerd, zijn verdwenen; gedocumenteerde en onderbouwde voorbeelden van hergebruikt scheepshout in woningen zijn tot op heden niet gevonden.

In 2007 nam Zaanstads gemeen- viel het verschil tussen primaire en is? Als deze vraag bevestigend kan tearcheoloog contact op met de secundaire bewerkingssporen niet worden beantwoord, volgen twee auteur van dit artikel. Een in goed vast te stellen, maar er waren nieuwe vragen: Wat was het voor historische restauraties gespecia- duidelijk elementen te zien die be- onderdeel, en in wat voor schip liseerd lokaal bouwbedrijf had in slist níét in de scheepsbouw werden zat het? Voor het beantwoorden een gerestaureerd houten pand te gebruikt. In augustus jl. gingen de van deze vragen komt hierna een Zaandam een houten krommer gemeentearcheoloog en de auteur aantal punten aan de orde: het his- aangetroffen, waarvan werd ver- langs bij Bouwbedrijf Somass te torisch/bouwtechnisch onderzoek moed dat het een oud scheepson- Zaandijk, waar we de krommer be- vóór de restauratie, waar en hoe het derdeel is. De vraag was of dit als keken. De balk was afkomstig uit constructiedeel in het huis zat, het feit kon worden vastgesteld. Bij een het gerestaureerde pand Hogendijk (huidige) uiterlijk van het construc- eerste beoordeling aan de hand van 9 en bevatte zoveel ‘sporen’ uit ver- tiedeel, en tenslotte de analyse, de foto’s werd geconcludeerd, dat de schillende bewerkingsfases, dat hij discussie en de conclusies. krommer inderdaad uit een schip werd meegenomen om gedetail- afkomstig kan zijn, maar dat voor leerd te bestuderen. De primaire VOORONDERZOEK een definitief antwoord op de vraag was: kan worden vastgesteld In januari 1998 was in Zaandam vraag, nader onderzoek aan het dat het constructiedeel inderdaad een bijzonder restauratieproject object zélf nodig was. Op de foto’s secundair gebruikt scheepshout gaande: de historische panden

Zaans Erfgoed 25 De eiken krommer op zijn plaats in het pand Hogendijk 9 Zaagsporen en doorgezaagde pengaten in zijde A (foto Arent Vos). (foto Somass en W. Wester, 1997).

Hogendijk 9 en 13-15 werden in op- is ook traceerbaar op de bouwtech- recht deel (dat uit een vermoedelijk dracht van de gemeente Zaanstad nische tekeningen; hij maakte deel niet al te dikke stam is gehaald) en gedemonteerd door Bouwbedrijf uit van de houten draagconstruc- een steeds dunner wordend krom Somass. Het was de bedoeling deze tie. Die bestond op de eerste ver- deel, gevormd door een zijtak. panden een jaar later te herbouwen, dieping uit twee eiken krommers Het betreft ‘gegroeid hout’; de zoveel mogelijk met gebruik van de aan weerszijden met ertussen een nerf volgt de kromming. Dergelijk originele onderdelen.1 Voorafgaand horizontale dekbalk, waarbij de gevormd hout werd in de handel, aan de restauratie voerden Somass hoekversteviging tussen beide ele- en in de huizen- en scheepsbouw en architect W. Wester een histo- menten werd gevormd door twee aangeduid met de verzameltermen risch en bouwtechnisch vooron- korbelen. Halverwege de krom- ‘krommer’ of ‘kromhout’. Om de derzoek uit naar de panden.2 Voor mers, op een hoogte van één meter verschillende zijden van de krom- beantwoording van de vraag óf in boven de verdiepingvloer, was het mer te onderscheiden, worden ze Hogendijk 9 een krommer van zogenoemde wurmt aangebracht hier aangeduid met de hoofdlet- een schip was hergebruikt, was – ‘wurmt’ is vermoedelijk een spe- ters A t/m F. Daarbij is de foto van vooral de opmeting van de panden cifiek Zaanse term voor de twee deze krommer in zijn verband op de en de beschrijving van de bouw- horizontale balken aan weerszijden eerste verdieping als uitgangspunt technische staat van belang. De in de lengterichting van de kap- genomen. De naar de fotograaf ge- onderzoekers dateerden de bouw constructie. Over de eiken krom- keerde zijde is ‘A’ genoemd en de van Hogendijk 9 ‘gezien de con- mers op de eerste verdieping werd eveneens zichtbare, naar binnen structie’ omstreeks 1700. Nadere opgemerkt, dat ze ‘waarschijnlijk gerichte zijde ‘B’. Tegen de klok in onderbouwing werd niet gegeven. oorspronkelijk als onderdelen voor zijn de andere lange zijden ‘C’ en Een poging tot betere datering door de scheepsbouw bedoeld waren. ‘D’ genoemd en de onder- en bo- middel van een dendrochronologi- Heel duidelijk is dit te zien bij de venkant respectievelijk ‘E’ en ‘F’. sche analyse (jaarringenonderzoek) krommer van spant 1 aan de noord- De hoofdmaten van de krommer leverde helaas geen resultaat op.3 zijde, die over de breedte versmald in z’n huidige vorm zijn niet gelijk De onderzoekers merkten op, dat is en waarin de eiken toognagels en aan de maten zoals die waren toen in het huis ‘veel verbouwingen’ toognagelgaten voor de bevestiging de krommer werd vervaardigd. hebben plaatsgevonden. In het on- aan een ander stuk scheepsromp Het hout is nu volkomen droog en derzoeksverslag werd gelukkig een nog zichtbaar zijn.’ daardoor gekrompen en vervormd. foto opgenomen van de volgens Bovendien is het aannemelijk dat dit verslag ‘eiken krommer uit de HET CONSTRUCTIEDEEL het hout, als het inderdaad secun- scheepsbouw’ op de eerste verdie- De bestudeerde balk is van eiken- dair is gebruikt, diverse aanpassin- ping. De positie van de krommer hout. Hij bestaat uit een relatief dik, gen onderging. De huidige speci-

26 Zaans Erfgoed ficaties van het spant zijn: droog 5 centimeter van de balk is afge- bij optellen. De uitgeslagen lengte gewicht: 31 kilo, uitgeslagen lengte zaagd. De balk was oorspronkelijk van de krommer was (tenminste) over buitenkant spant: 2,6 meter dus (tenminste) ongeveer 16 tot 18 2,6 meter. In de krommer zijn pen- (in scheepsbouw is de buitenkant centimeter breed. Ten tweede zijn gaten geboord; in een deel daarvan van het spant gelijk aan de binnen- de zijden E en F aan beide uitein- zitten nog houten pennen met een kant van de huid), dikte: 15 tot 16,5 den van de balk uitgezaagd. Zijde diameter van circa 30 millime- centimeter, breedte: 11 tot 13 cm, E is gevormd tot een nok voor in ter. Deze waren vanzelfsprekend diameter van de houten pennen: 30 de vloerbalk, en zijde F tot een pen bedoeld om de krommer ergens millimeter. voor een pen-gatverbinding met de anders mee te verbinden. In twee horizontale dekbalk. Ten derde zijn pennen (zijde B) zit om de kop te ANALYSE SPOREN er de vijf smeedijzeren spijkers met fixeren een houten wigje. De sporen op de krommer zijn te zijden van 8 millimeter, waarmee herleiden tot vier hoofdfases van be- de onderkant van het korbeel op DISCUSSIE EN CONCLUSIES werking en gebruik; van jong naar de krommer is vastgezet. De on- We komen weer terug bij de vraag oud zijn dat: 1. Recente sporen, 2. derkant van het korbeel is nog net waarvoor deze krommer, die blijk- Sporen van drie eeuwen binnenbe- op de foto uit het vooronderzoek baar secundair is gebruikt, in het timmering, verbouwingen en ge- zichtbaar; ter plekke zijn in het vlak huis aan de Hogendijk 9, in eer- bruik in het pand, 3. Aanpassingen van zijde B op de krommer geen ste instantie werd gebruikt. Het is voor (secundair) gebruik in het andere sporen voor bevestiging te heel aannemelijk dat deze krommer pand, 4. Eerste bewerking voor zien dan deze spijkers. inderdaad onderdeel was van een primair gebruik. Het hout zit vol schip. De krommer vertoont zowel sporen (reparaties, verkleuringen, EERSTE BEWERKING in vorm, afmetingen als details alle krassen, spijkers), die waarschijn- VOOR PRIMAIR GEBRUIK kenmerken van een gebruikt ‘in- lijk tot de jongste twee categorieën Wat zijn de sporen en kenmerken hout’ – ‘inhout’ is een verzamel- behoren. Het heeft geen zin hier van het primaire gebruik? Een term voor de grote constructiedelen lang bij stil te staan, al is het goed krommer van gegroeid eikenhout die in een schip tezamen een spant deze latere sporen niet te verwarren die bestaat uit een stam- en een vormen. Spanten vormen samen met de primaire en secundaire be- takdeel, is in zijn primaire vorm met kiel en ‘zaathout’ (de binnen- werkingen. Belangrijker voor onze en afmeting afgewerkt met een bijl. kiel) het geraamte van een schip. vraag zijn de bewerkingssporen uit De balk was tenminste 15 tot 16,5 Spanten geven schepen een belang- hoofdfases 3 en 4. Fase 3 betreft centimeter dik en 16 tot 18 centi- rijk deel van het dwarsscheepse ver- dus de aanpassingen en bewerkin- meter breed. Aangezien dit de ma- band. De meeste schepen hebben gen om de krommer geschikt te ten zijn van het huidige, volkomen een ingewikkelde vorm, waarvan maken voor (secundair) gebruik in droge, gekrompen hout, mag men het kenmerkende is, dat ‘de lij- het huis. Ten eerste is in het vlak daar gerust een dikke centimeter nen nergens stil staan’. Daarmee van zijde A over de hele lengte van het spant een stuk afgezaagd. Een duidelijke aanwijzing hiervoor is, dat dit vlak dwars door maar liefst Mogelijke positie van het inhout in een historisch schip als de NE81 (foto Arent Vos). tien pengaten (zeven leeg en drie met resten van de pen er nog in) is gezaagd. De foto uit het vooron- derzoek toont duidelijk, dat deze pengaten in het huis geen functie hadden. De mogelijke verklaring dat deze pengaten als gevolg van ‘misboringen’ ontstonden, is in dit geval volkomen onbevredigend. Dat zich in het vlak van zijde A zaagsporen bevinden, terwijl de zijden B, C en D met een bijl zijn afgewerkt, geeft een tweede aanwij- zing. Aangezien van twee pengaten slechts een klein randje in zijde A aanwezig is en de pendiameter 30 millimeter was, moet worden aangenomen dat tenminste 4 à

Zaans Erfgoed 27 Wigjes in de houten pennen, zoals hier in een inhout van de NE81, zijn ook aangetroffen in de krommer uit Zaanstad (foto Arent Vos).

wordt bedoeld, dat het schip in inhout in een schip. Zijde B was (zee)visserijschepen, en anderzijds alle richtingen – langsscheeps en in het schip naar de binnenkant van de allergrootste vaartuigen, zo- dwarsscheeps – gekromde vormen gericht, en over de binnenkant als VOC-retourschepen of admi- heeft. Spanten en inhouten volgen van de scheepsspanten werd een raliteitsschepen. De NE 81 wordt in alle richtingen die gekromde ‘wegering’ (binnenhuid) gelegd. beschouwd als een pinas, maar vormen van de scheepsromp. Om Wegeringplanken werden dikwijls ook andere historische scheeps- een idee te krijgen hoe de krom- pas aangebracht, nadat eerst de types kunnen in aanmerking ko- mer in Hogendijk 9 gebruikt kan scheepshuid was aangebracht; ze men. Omdat het niet is gelukt het zijn geweest in een schip, kun- werden bevestigd aan de spanten inhout te dateren, heeft het weinig nen we kijken naar scheepswrak met tenminste enkele pennen die zin te speculeren over historische NE 81. Dit wrak is opgegraven direct met wigjes werden gefixeerd. scheepstypes – daarvoor waren door het vroegere Centrum voor De aanwezigheid van wigjes in er in de loop der eeuwen teveel Scheepsarcheologie te Ketelhaven. penkoppen in zijde B is dus goed in omloop. Uit welk scheepstype NE 81, een wrak van een zeven- verklaarbaar en zelfs te verwachten. het spant in Hogendijk 9 kwam, is tiende-eeuws middelgroot type Hetzelfde is te zien in wrak NE 81. aan de hand van één enkel inhout zeegaand schip, is aangetroffen op Wat betreft het type schip waaruit eigenlijk niet vast te stellen. kavel E 81 in de Noordoostpolder. het spant kwam, kan alleen in alge- Het wrak is geconserveerd in mene termen een uitspraak worden Bronnen: Ketelhaven en stond daar jarenlang gedaan. Hier wordt niet ingegaan 1 Krantenartikel in Nieuws van de tentoongesteld; tegenwoordig kan op de problematiek van het defini- Dag, 14 januari 1998. men het bezichtigen op de oude eren van de verschillende histori- 2 Bouwbedrijf Somass BV en Rijkswerf te Den Helder. Op de sche scheepstypes en het herkennen Architectenbureau W. Wester foto van het wrak is een mogelijke daarvan in archeologische scheeps- bna, Hogendijk 9-11-13-15 positie van het inhout in het span- resten. Wél is hiervóór al aangege- Zaandam. Historisch onderzoek tenraam van een schip te zien. In ven, dat het inhout afkomstig kan en aanbeveling tot restauratie het vlak van zijde B van het spant zijn van een schip als de NE 81. Het (Zaanstad, februari 1997). in het pand aan de Hogendijk zijn gaat dan om een middelgroot type 3 RING Intern Rapport num- in twee penkoppen houten wigjes zeegaand schip, enerzijds te onder- mer: 2007067, in opdracht van aanwezig. Ook dit is verklaarbaar scheiden van kleine bootjes, bin- gemeentearcheoloog P. Kleij. vanuit een voormalig gebruik als nenvaartschepen, kustvaarders en Opgemerkt wordt dat het jaar-

28 Zaans Erfgoed Na de uitvinding van de boekdrukkunst aan het einde van de vijftiende Het bijbeltje van Claes Noome was waarschijnlijk van bescheidener om- eeuw konden de bijbelvertalingen snel worden verspreid. Afgebeeld is de vang dan de links afgebeelde ‘Liesveltbijbel’. Van deze ‘bescheiden’ bijbels zogenoemde Liesveltbijbel, die in een formaat van 13x21 centimeter bestonden er anno 1542 al tamelijk veel. Welke editie op Noomes weefge- werd uitgegeven in 1542 door Jacob van Liesvelt te Antwerpen. touw lag is niet bekend, maar deze leek waarschijnlijk op het afgebeelde Bibliotheek Nederlands Bijbelgenootschap Haarlem. Foto Sandra ‘Dat heylich Evangelium’, Antwerpen, Hans van Ruremunde Haverman. Dit is de laatste en zesde druk van deze bijbel. Liesvelt werd (Ruremonde), 1525. Formaat 17x11 centimeter. Bibliotheek Nederlands voor de uitgave hiervan onthoofd. Bijbelgenootschap Haarlem. Foto Sandra Haverman). De tekst van het evangelie is gebaseerd op die van Adriaen van Berghen uit 1524, de eerste vertaling van Luthers Nieuwe Testament in het Nederlands.

Een vroege Zaanse prediker De wever van Het Kalf door: Marie Schaap-Jongens

Tijdens haar navorsingen in archieven naar bijzonderheden over haar voorouders, legde Marie Schaap-Jongens een dossiertje aan over de in 1543 gestorven Claes Noome. Hij was waarschijnlijk een voorvader van Elisabeth Noome (geboren 1839), een van de overgrootmoeders van Marie Schaap. De stamboom van deze Elisabeth gaat terug tot 1598, het geboortejaar van Dirk Claesz. Noome. Marie Schaap neemt aan dat Dirk een klein- of achterkleinzoon was van de Claes Noome die in 1543 stierf en de geschiedenis inging als ‘De Wever van Het Kalf’.

Het verhaal van De Wever van het kleindochter van Claes Noome, behoorde tot de kleine groep we- Kalf is in een notendop te vinden getiteld ‘Geringe en Eenvoudige derdopers in de Zaanstreek, die in op internet. In 1861 publiceerde opkomst, en Voortgang der Doops- de jaren dertig en veertig van de J. Honig Jsz. Jr. in ‘Charitas’ over gezinde Gemeenten tot Oost en zestiende eeuw (toen er allerminst hem een uitvoeriger artikel1, dat Westzaandam... So als ik mijn sprake was van religieuze verdraag- hij waarschijnlijk baseerde op moeder in mijn Jeugd veel heb zaamheid) tegen de verdrukking in een relaas van een achter-achter- hooren vertellen’2. Claes Noome hun opvattingen trouw bleven. De

Zaans Erfgoed 29 opvattingen van kerkhervormers Boek’ bewees zijn ketterse gezind- Mogelijk is in het Journaal van J.P. die een persoonlijk gekozen doop heid voldoende. Noomes vrouw Hogeboom te vinden waar Claes en geloof vooropstelden, vonden verzonk in radeloosheid, maar haar Noome senior in 1543 werd begra- ook in de Zaanstreek gretig aan- zoon wist haar als waardige leer- ven. Op 5 maart 1733 werd in het hang. Enige honderden Zaanse ling van zijn vader enige moed in te land bij de molen Het Honingvat wederdopers trokken in 1534 in spreken. En warempel, midden in in een gedempte sloot ‘een geraamte de hoop op een ‘duizendjarig rijk’ de nacht leken hun smeekbeden te van een mensch, leggende in een naar Münster. Daar eindigde het worden verhoord: de wever keerde kist van eeken schaele gemaekt’6 ge- avontuur in een bloedbad, maar levend en wel terug, zij het niet voor vonden. ‘Eeken schaele’ zijn de bui- zónder de Zaankanters. Deze wa- lang – hij besefte dat hij moest on- tenste planken van een eiken stam, ren bij Vollenhove onderschept en derduiken. Een van de broeders was met de schors nog eraan. Een kist naar huis gestuurd. Hun leiders bereid hem onderdak te verschaf- van dergelijk materiaal, gevonden in (elf mannen uit Krommeniedijk, fen. Wel vertelde Noome vrouw en het open veld, kan duiden op haast- Westzaan en Wormerveer) werden zoon nog hoe hij was ontkomen: werk door mensen die bang waren in Amsterdam en Haarlem terecht- de mannen die hem hadden gear- voor verraad of ander onheil. Wat er gesteld.3 resteerd en naar Haarlem wilden na deze vondst in 1733 met het lijk brengen, onderbraken de reis in gebeurde, vermeldt de geschiedenis MAGERE MAN de herberg te Westzaan. De waard niet. Het meest waarschijnlijk is, Honigs verhaal begint in 1543 met voerde hen dronken en liet Noome dat het werd herbegraven. het beeld van een kleine houten wo- ontsnappen, maar helaas hadden ning in de buurtschap Het Kalf, de reis in de kou en de spanningen Noten waarin bij winterdag een magere te veel van zijn krachten gevergd. 1 J. Honig Jz. Jr., De wever van man achter zijn weefgetouw zat: Nog in hetzelfde jaar 1543 stierf het kalf, in: Charitas, 1861 pag. Claes Noome. Honig zette hem hij. De broeders begroeven hem 161-177. neer als een boerenarbeider die in uit vrees voor hun eigen veiligheid 2 GAZ KA 17 nr. C 675-676, een de winter voor zijn verdiensten was niet op het kerkhof, maar ergens kopie in handschrift van het ori- aangewezen op het weefgetouw. In in het open veld. Zij werden ver- gineel. Omdat zij ook nog schrijft Honigs verbeelding was hij een ver- der met rust gelaten; de vervolgers hoe haar vader stierf in 1664, is armde boer die in zijn jongensjaren veronderstelden dat de kleine ge- het origineel in ieder geval van van zijn vader mocht leren lezen. meenschap zonder haar voorganger na dat jaar. Noome bezat een bijbel in de volks- verstrooid zou raken. Merkwaardig 3 Encyclopedie van de Zaanstreek, taal4, die hem was geschonken door genoeg lieten de vervolgers Noomes p. 175. de koster van de kapel van Maria bijbel in de volkstaal, op het bezit 4 Marie Schaap verwijst hier naar en Magdalena (ene Pieter). Deze waarvan de doodstraf stond, achter dr. M.A. Verkade, Den derden had zich bekeerd tot de beweging op het weefgetouw. Aanvankelijk dagh p. 11, waar is te vinden dat der wederdopers, maar moest niets putten de leden van de kleine kudde de oudste volledige Nederlandse hebben van ‘boze oproeringen ende daaruit geen vreugde. Zij meenden bijbelvertaling in 1542 is uitge- conspiratiën’. Niettemin moest de- dat er niemand meer was om hen geven. ze Pieter vluchten voor de geloofs- uit de bijbel voor te lezen en om hen 5 Honig, Charitas, p. 176. vervolgers en uiteindelijk kwam hij vóór te gaan in het geloof. Maar uit 6 GAZ nr. 10702, p. 77. Voor de door verraad om het leven. hun midden stond Noomes zoon uitleg hiervan beroept Marie op (door Honig beschreven als een Schaap zich op Dick Kerssens VOORGANGER knaap van nog bijna meisjesachtige als kenner van de geschiedenis In het verhaal van Honig lag de gestalte), die verklaarde dat hij de van ’t Kalf. bijbel van Claes Noome op diens plaats van zijn vader zou innemen weefgetouw. Af en toe onderbrak als men hem die wilde toevertrou- hij zijn werk om er in te lezen en wen. Zo kon uit die kleine kudde troost te vinden in de heilige woor- de Doopsgezinde Gemeente van den. Noome was – mede dankzij Zaandam ontstaan. Over de jonge zijn geletterdheid en bijbel – voor- Claes Noome meldde Honig dat ganger geworden van de kleine ‘de Heer het werk zijner handen schare geloofsgenoten die in het zegende, hem verhief uit den een- geheim bijeenkwamen. Maar ver- voudigen handwerksstand van raad loerde overal; de arme wever weleer, zoodat hij later een eigen werd in zijn eigen huis gearresteerd scheepstimmerwerf bezat, waarop en weggevoerd. Het bezit van ‘Het meer dan dertig knechts werkten.’5

30 Zaans Erfgoed Zaans Erfgoed 31 Het Klaverblad, met in het haventje de uit 1932 daterende motordekschuit Oude Vos.

Het levenswerk van Ru Pos Lattenzager Het Klaverblad Tekst en foto's: Albert Boes De lattenzager Het Klaverblad, de kleinste molen bij de Zaanse Schans, kent een opmerkelijke geschiedenis. De bouw ervan was het levenswerk van Ru Pos, eigenaar en gaandehouder van de molen. Hij verwierf in 1973 langs de Zaan een stukje buitendijks land, waar ooit het pakhuis Kromo stond. Ruim dertig jaar later, in 2005, draaiden de wieken van Het Klaverblad voor het eerst.

Ru Pos’ interesse voor molens gaat jaren later trad hij toe tot het be- der andere welke zaaghoek ik moest terug tot 1957, toen hij via zijn moe- stuur van De Zaansche Molen. Na aanhouden bij het slijpen. Vanaf der schoolschriften van zijn groot- de verplaatsing van paltrokmolen oktober 1964 kreeg ik het zagen vader Jacob IJdenberg in handen De Gekroonde Poelenburg naar met windkracht onder de knie.’ kreeg. Deze was blokmaler van de Kalverringdijk bij de Zaanse Twee jaar later zegde Ru zijn baan ‘De Krab’ en noteerde de in deze Schans leverde hij een belangrijke bij Simonsz op en begon hij voor molen aanwezige voorraden. Ru bijdrage aan het weer zaagvaardig eigen rekening op De Gekroonde Pos (geboren in 1935) bezit deze krijgen van deze molen. Ru Pos: Poelenburg te zagen Maar daarmee schriften nog altijd, en van De Krab ‘Ik werkte als machinist in de za- bleek geen droog brood te verdie- heeft hij een aquarel die werd ge- gerij en schaverij van Simonsz in nen en Pos zocht en vond weer een schilderd door zijn bijna buurman Zaandam. Directeur Jan Simonsz vaste baan. Inmiddels is hij gepen- De Carpentier in de Zaandamse stelde zaaghout beschikbaar en sioneerd. Tuinstraat. De Carpentier inspi- in de slijperij van het bedrijf kon reerde Ru in 1950 lid te worden van ik de zagen gereedmaken. Eerder TRADITIONEEL vereniging ‘De Zaansche Molen’. had ik al meerdere gesprekken ge- Ru Pos bleef in zijn vrije tijd mole- In datzelfde jaar werd Pos gevraagd voerd met Piet en Cor de Boer, de naar op De Gekroonde Poelenburg ’s avonds rondleidingen te verzor- eigenaars van de paltrokmolen De tot in mei 1971 de gebroeders Krijt gen in de molen Het Pink. Enige Held Jozua. Van hen leerde ik on- de molen huurden en zelf mole-

32 Zaans Erfgoed naar werden. In die tijd ontstond het plan bij Ru om zélf een hout- zaagmolen te bouwen. Met mede- werking van De Zaansche Molen verwierf hij het stuk buitendijkse land, waar de firma Latensteijn droge verfstoffen in het pakhuis Kromo opsloeg, tot dat pand in juli 1926 verbrandde. Voor dit ter- rein ontwikkelde Ru zijn plannen voor een traditioneel lattenzagertje. Architect en molenkenner Gerrit Husslage maakte het ontwerp er- voor, dat stoelde op gegevens uit onder andere het ‘Groot Volkomen Moolenboek’ van Natrus en Polly (1734). Vervolgens stroopte Ru de Zaanstreek af om zo goedkoop mogelijk authentieke materialen en onderdelen te verwerven voor zijn molen. Bij de bouw werd gebruik gemaakt van de fundering van het pakhuis Kromo en van spanten uit een in 1644 gebouwde houtloods Ru Pos achter de cirkelzaag die via een verticale houten spil door de wieken van Het van houthandel Donker, die om- Klaverblad wordt aangedreven. streeks 1973 werd gesloopt. Ook het ‘werfkantoor’ bouwde Ru van len. Omdat de Kalverringdijk niet niet. Daarom werd in planken over- materialen die hij – met hulp van geschikt is voor grote transporten, langs aan beide kanten een groef onder anderen zijn familieleden kocht Pos in 1986 van de gebroe- geschaafd, waarin de lat of ‘veer’ Ger van Dongen en Egge Hartog ders De Boer van de ‘Held Jozua’ werd aangebracht. De helft van de – her en der verkreeg. Een groot deel tegen een redelijke prijs een 121⁄2 veer stak uit de plank en paste in van de materialen waaruit de molen meter lange dekschuit met een de groef van de volgende plank. en loodsen van Het Klaverblad zijn één-cilinder Kromhout 2-tact die- Voor dit zaagwerk werden veelal opgebouwd, is afkomstig van een sel uit 1932. Met deze dekschuit, wipmolens gebruikt, waarvan het gesloopte houtloods die stond bij de de Oude Vos, sleepte Ru op 13 formaat ongeveer een derde was van molen De Veldvlieger op het terrein november 2007 de eerste twintig dat van industriemolens. De maten van Houthandel Middelhoven. De stammen vanaf de Bartelsluis naar van Het Klaverblad zijn daarop firma Schol hielp Ru met het trans- Het Jonge Schaap. afgestemd. De molen heeft een port van zware en grote onderde- vlucht van 8,15 meter en drijft een VIER DOCHTERS cirkelzaag aan. Verder staan daarbij De helling van Het Klaverblad, waarop vaartuigen met een Al met al ging een fors bedrag zit- een vlakbank, een lintzaag en een lengte tot dertien meter kunnen worden drooggezet. ten in het project; dat werd daarom langgatboor. Bij een flinke wind- in 1986 ondergebracht in Stichting kracht heeft de molen volgens Ru Het Klaverblad. Deze naam ver- een vermogen van ongeveer vijf pk. wijst naar de vier dochters van De molenwieken maken voldoende Ru en Hannie Pos, die vanaf hun omwentelingen voor het verkrij- vroegste jeugd meehielpen het le- gen van subsidie. Inmiddels voert venswerk van hun vader te voltooi- dochter Saskia haar bedrijf als am- en. In 2005 kon Het Klaverblad bachtelijk meubelmaker uit in Het voor het eerst op windkracht hout Klaverblad. Evenals haar zusters zagen op de manier zoals dat ruim zit ze in het stichtingsbestuur. ‘Ik honderd jaar geleden gebeurde. denk dat ik de kar langzamerhand Een lattenzager zaagde latten of ‘ve- genoeg getrokken heb’, vindt Ru. ren’ die werden gebruikt om wan- ‘Het is nu de beurt aan de volgende den van houten planken water- en generatie.’ tochtdicht te maken. Planken met Voor meer gegevens: ‘mes en groef’ bestonden toen nog www.molenhetklaverblad.nl

Zaans Erfgoed 33 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek samengesteld uit Dagblad Zaanstreek door Jaap de Koning Foto’s: Wim de Jong

1 oktober 12 oktober NS-station Wormerveer. Een woord- Belangstellenden kregen voor het eerst Het Zaans Medisch Centrum en het voerder van Rochdale zei, dat de corpo- de gelegenheid de zeskante houtzaagmo- Regio College openden een ‘leerafde- ratie het terrein heeft aangeschaft met len Het Jonge Schaap van binnen te be- ling’ op de afdeling neurologie van het het oog op de toekomst. ‘We zijn nu bezig kijken. Men was vol bewondering voor ziekenhuis. Het doel is de aansluiting met woningbouw op lange termijn.’ ‘dit prachtige stuk vakwerk’. tussen onderwijs en beroepspraktijk in de praktijk te verbeteren. Een ‘leerafde- 25 oktober ling’ biedt een nieuwe vorm van stage Zwembad Zaanland is ‘voor de hoogste lopen. bieder’. De gemeente Zaanstad zet het ‘sportfondsenbad’ aan de Zaandamse 17 oktober Mauvestraat te koop. De koper is ver- In Westzaan verenigden de hervorm- plicht het gebouw (een monument) in den en gereformeerden zich tot één zijn huidige vorm te behouden. Protestante Gemeente Westzaan. De ‘nieuwe’ gemeente heeft zo’n vier- honderd leden. Westzaan telt nu nog drie protestante gemeenten. Naast de Protestante Gemeente zijn dat de Christelijk Gereformeerde Kerk en de Gereformeerde Gemeente. Scriba E. 3 oktober Langedijk van de Protestante Gemeente Henry Meijdam is de presenta- zei: ‘Ik ben voorstander van één kerk, tor-dagvoorzitter van de Zaanse maar ik begrijp dat dat in ons dorp niet Ondernemersdag, die dit jaar niet zo makkelijk is.’ plaatsvindt in het Zaantheater, maar in de aula van het nieuwe gebouw van 22 oktober 27 oktober het Trias-vmbo in Krommenie. Het Kunstkenner Henk Heijnen hield in het Het voortbestaan van de vier buurthui- centrale thema is ‘Ondernemen in het Zaans Museum een inleiding over het zen die de gemeente Zaanstad wilde jaar 2020’. werk van Jaap Stellaart (1920-1992). sluiten, is nu toch gegarandeerd. Vanaf ‘Hoe staken kunstenaar Jaap Stellaart en 1 januari komen de buurthuizen De 3 oktober zijn werk in elkaar?’ Heijnen probeerde Kwaker, De Pelikaan, De Vuister en De De vondsten die in de zomer van 2006 in op deze vraag een antwoord te geven. Bovenkruier in handen van de corpora- de bodem van het Inverdangebied wer- Hij schreef samen met Jan de Bruin de ties Parteon en Rochdale. Zij kunnen den gedaan (kwispedoors, pijpenkop- Stellaart-biografie ‘De blinde ziener in de panden kopen voor de boekwaarde pen, walviskaken enzovoort), worden een oceaan van licht’. onder voorwaarde dat er een ontmoe- een maand lang tentoongesteld in het tingsruimte in blijft. informatiecentrum Inverdan op de (nog 24 oktober steeds) Gedempte Gracht. Woningcorporatie Rochdale wordt een 29 oktober van de nieuwe eigenaars van het voor- Als de nieuwe verbinding tussen de rijks- 5 oktober malige voetbalcomplex van QSC (Quick wegen A8 en A9 door Assendelft gaat Geke Faber is geïnstalleerd tot burge- Sparta Combinatie), dat ligt achter het lopen, gaat die met een tunnel onder de meester van Zaanstad. Zij wil herken- baar en toegankelijk zijn, en resultaat- gericht te werk gaan.

8 oktober De gemeente Zaanstad gaf een gebrui- kersvergunning af voor een van de twee detentieboten in de Achtersluispolder. Wanneer de 288 gedetineerden naar Zaandam komen is niet bekend.

34 Zaans Erfgoed Kroniek Drie maanden de Zaanstreek

Dorpsstraat door. Dat liet Zaanstads firma Simonsz aan de Provincialeweg in het behoud van houten boerenhekken. wethouder Robert Linnekamp de ge- Zaandam. Op veel plekken zijn de originele hekken meenteraad weten. ‘Het mag niet meer verdwenen als gevolg van herverkaveling gebeuren dat een dorp door midden 10 november en herinrichting van gebieden. wordt gesneden door een weg, zoals in Voor het eerst in de geschiedenis van Koog en Oostzaan.’ Zaanstad nam de gemeenteraad een ge- 21 november heel in het Zaans geschreven motie (van De aanleg van wandelpaden in het 3 november PvdA, GroenLinks, SP en CDA) aan. In Westzijderveld en de Reef in Westzaan Kunstcentrum Zaanstad gaat woonstijl- de unaniem aangenomen motie draagt is begonnen. De paden moeten het veen- adviezen geven. Niet het interieur be- de raad B. en W. op te onderzoeken of er weidegebied beter toegankelijk maken. paalt daarbij wat voor kunst er in huis weer een Zaans kwartetspel kan komen. Er komt een pad tussen het riet, het zoge- komt te hangen of staan, maar in princi- In het verleden was er een dergelijk spel noemde Rietkroonpad, dat alleen buiten pe voert het kunstwerk de boventoon. In met Zaanse begrippen. het broedseizoen is geopend en het hele het kunstcentrum zijn vier door styliste jaar verboden is voor honden. Saskia Huiting vormgegeven stijlwan- 10 november den te bewonderen. ‘Bij deze wanden Voor het eerst sinds jaren wordt er weer 24 november vormen niet de stoelen of het bankstel een balkenvlot door de Zaan gesleept. Er is toch een kans dat de villa’s het uitgangspunt, maar het kunstwerk’, Het hout is bestemd voor Het Jonge Wandelweg 56-60 in Wormerveer zei initiatiefneemster Natasja Rikken Schaap, de houtzaagmolen bij de Zaanse behouden blijven. Woningcorporatie van het Kunstcentrum. Schans. Vroeger werden de balken vaak ZVH heeft de panden gekocht en het over het water vervoerd. De molenaars bouwplan dat ervoor was, weggegooid. 8 november Tim Doeves en Simon Jellema herstellen Volgens ZVH’s woordvoerder Meike Boeren in het Westzaanse natuurgebied deze traditie in ere. van Kerkoerle wordt onderzocht of De Reef protesteren tegen het binnenla- ten van zout water in het gebied. Door 13 november deze zogeheten verbrakking moeten zij Het openbaar bestuur voortgezet on- straks hun koeien het hele jaar door bin- derwijs en het BRC (Bertrand Russell College) waken er gelukkig voor dat de school een leerfabriek wordt. Dat zei Zaanstads wethouder van onder- wijs Robert Linnekamp, tijdens de (her)opening van BRC-onderbouw aan de Popelstraat in Krommenie.

14 november De provincie maakt 150.000 euro over aan de Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Het geld is bedoeld voor allerlei projecten in het jaar van het religieus erfgoed, waartoe 2008 is uitge- roepen. CDA-statenlid Meino Schraal: nen laten. En de weidevogels verdwij- ‘Onze provincie heeft een rijke schat behoud van de villa’s technisch en fi- nen. De verbrakking is onderdeel van aan religieus erfgoed. Het is belangrijk nancieel haalbaar is. Er wordt gedacht de landinrichting Westzaan. om dat bij mensen onder de aandacht aan herbestemming van de panden tot te brengen.’ jongerenhuisvesting. 8 november Een boek schrijven over alle houtzage- 17 november 30 november rijen die hij nog in werking zag. Dat is Natuurorganisatie Landschap Noord- De synagoge aan de Gedempte Gracht het plan van de Zaandamse architect Holland werd winnaar van de ‘stolp- in Zaandam kan toch in oude luis- Hans Valk. Hij kwam op het idee toen award’ die de ‘Stichting Vrienden van ter worden hersteld. Eigenaar Dela hij zag dat de oudste stoomhoutzagerij de stolp’ in het leven riep. De vereniging uit Eindhoven is bereid het gebouw te werd gesloopt: De Onderneming van de kreeg de prijs vanwege haar inzet voor verkopen aan corporatie Parteon, die

Zaans Erfgoed 35 Kroniek Drie maanden de Zaanstreek

postkamer van Zaanstad om de reactie te verzenden, maar deze is later alsnog 21 december verstuurd. Jaap Schipper, architect en onder meer ‘founding father’ van de Zaanse Schans, 10 december won ‘De Zaanse Schone’, een prijs van Met welgeteld 26 letters is de Haalders- de Rotary Club Zaandam. De Zaanse broekerdwarsstraat de straat met de Schone is ingesteld voor personen die meeste letters van heel Nederland. zich verdienstelijk hebben gemaakt Sommigen stellen dat er wel wat is voor het Zaanse culturele erfgoed of de Zaanse geschiedschrijving. De on- derscheiding bestaat uit een plaquette die werd vervaardigd door Enric Adserà Riba.

24 december Hypermoderne audiovisuele middelen samen met de gemeente Zaanstad de om de bezoekers op maat te bedienen. synagoge wil redden. Het pand verloor Het Molenmuseum aan de Museumlaan na de Tweede Wereldoorlog zijn functie, in Koog is sinds kort negen audiozuilen omdat er na de oorlog te weinig joden in rijker. Met een druk op de knop krijgt Zaandam waren overgebleven. men een schat aan informatie in woord en beeld over talrijke onderwerpen. 2 december Het nieuwbouwcomplex ‘De Wasserij’ 31 december te Wormerveer werd op feestelijke wijze ‘Een geweldige stap in de goede richting.’ Dat was de reactie van Tom Verkade van gesjoemeld, omdat de dwarsstraat (on- de Stichting Behoud Cultureel Erfgoed danks de naam) een pad is. De Haalders- Verkade op de toezegging van het VSB- broekerdwarsstraat is een meter breed en fonds om 200.000 euro voor de realisatie telt achttien huizen. van het Verkade-paviljoen te schenken.

14 december B. en W. van Zaanstad zeggen geen ‘nee’ tegen de twee woontorens op het ter- rein van de voormalige gasfabriek aan de Westzijde in Zaandam. Het CDA vindt de torens van vijftien en 22 verdiepingen hoog daar niet passen. Parteon ontwik- kelde voor het al jaren braakliggende ter- rein een plan voor de twee torens, die 66 geopend door wethouder P. Keijzer. De en 45 meter hoog moeten worden en in Wasserij ligt aan de Watering en bestaat hun vorm doen denken aan de gashou- uit negentien appartementen en achttien ders die er vroeger stonden. eengezinswoningen. 19 december 4 december Pianist/componist Jurriaan Berger (31) De gemeente Zaanstad stuurde haar uit Amsterdam is voor twee jaar aange- inspraakreactie op de toekomstplannen steld als nieuwe stadscomponist van de van Schiphol te laat in en staat daardoor gemeente Zaanstad. Hij volgt Merlijn in de procedure buiten spel. Het was Twaalfhoven op. Berger treedt op 1 ja- volgens wethouder Robert Linnekamp nuari in dienst. Hij krijgt vijfduizend te druk op de afdeling milieu en op de euro startsubsidie.

36 Zaans Erfgoed Boekennieuws Redactie-coördinatie Corrie van Sijl Nieuwe publicaties over de Zaanstreek belicht.

JAARBOEK WORMER 2008 bij de fabriek konden komen. Maar in rig Noord-Holland in drie jaar tijd vlot Het Historisch Genootschap Wormer de jaren zestig van de twintigste eeuw Latijn leerden spreken en schrijven. De publiceerde voor de tweede keer een verplaatste alle transport zich succes- school was voor Donk vooral ook een zeer fraai jaarboek. Dit opent met een sievelijk naar de weg. De Bartelsluis bron van inkomsten. Die stelden hem in mooi verhaal door Cees Kingma over werd in 1971 buiten gebruik gesteld staat ruimhartig bij te dragen aan leni- de Bartelsluis. Na een inleiding over de en in 1972 afgedamd. Maar onder het ging van de hongersnood die de strenge vroege waterstaatkundige geschiedenis tuintje van de huidige bewoners van winter van 1553 in Wormer veroorzaak- van Noord-Holland en het nauwelijks het huis bij de sluis is de installatie nog te, en verhinderden Donk in dat jaar te overschatten belang van het transport grotendeels intact, dus wie weet wat er een beroep naar zijn geboorteplaats te over water voor de ontwikkeling van gebeurt bij de verdere ontwikkeling van aanvaarden. Hij zou daar overigens de- handel en nijverheid, gaat hij vooral in het natte toerisme in de Zaanstreek. In zelfde opdracht krijgen als in Wormer: het jaarboek laten twee stukken zien orde op zaken stellen in een parochie wat er bij genealogisch onderzoek alle- die ernstig in verwarring was geraakt maal boven water kan komen. Zo ont- door de steeds verder om zich heen dekte Frank Tjeertes een notariële akte grijpende reformatie. Bij zijn aantreden uit 1761 waarin zijn voorvader Claes in Wormer in 1541 waren daar net de Tjeertszoon optrad als getuige in wat troebelen achter de rug die de radicale de dorpsrel van dat jaar moet zijn ge- wederdopers hadden veroorzaakt. weest: de echtelijke ruzies tussen zijn Daarop komt Pranger in een tweede werkgever, de dokter van Wormer, en artikel in het volgende jaarboek uit- diens twintig jaar oudere echtgenote. gebreid terug. Terrie Hessels, kraker De dokter zag zich genoodzaakt het van het eerste uur van de Witte Villa dorp te verlaten. Daarmee raakte Claes schrijft een mooie geschiedenis van dit zijn baantje kwijt; hij eindigde in het Jugendstilachtige pand, dat in 1907 verbeterhuis te Haarlem (overigens niet werd gebouwd als directeurswoning. hetzelfde als een gevangenis). De stam- In de jaren zestig werd de villa deer- boom van de familie Grandiek wordt in lijk verminkt door gebruik als kantoor het jaarboek uitvoerig beschreven door en in de jaren tachtig werd met suc- Jan Blokker. Nog meer dorpsrelletjes ces een soms heftige strijd geleverd komen aan de orde in een stuk van René voor behoud van het pand, dat zich van Maanen, waaruit duidelijk wordt ontwikkelde tot een internationaal dat er in notariële aktes ook allerlei centrumpje van popcultuur. Tot 1999 verklaringen zijn te vinden die werden huisvestte de villa een woongroep; nu gebruikt in strafrechtelijke zaken. Dirk belast Terrie zich als legale eigenaar met Pranger komt met het eerste deel van een de schier eindeloze taak om de Witte tweeluik over Maarten Donk, pastoor Villa in oude luister te herstellen. Iets in Wormer van 1541 tot 1585. Donk, minder heftig ging het eraan toe bij de geboren in 1505, groeide op in een dorp inspanningen om de boerderij aan de in de buurt van Venlo en studeerde in Dorpsstraat 7 te behouden, waarvan op het belang dat de Bartelsluis had voor Nijmegen, Leuven en Mechelen. In de geschiedenis teruggaat tot 1870. De de fabrieken van Van Gelder. Vanaf het Leuven genoot hij onderdak in een beschrijving daarvan werd eveneens begin van de twintigste eeuw was deze kloosterachtig studentenhuis; hij was een goed gedocumenteerd verhaal. Els papierfabriek de enige gebruiker van daar ook een tijdje leraar. Waarschijnlijk Mak beschrijft een pronkstuk uit de de sluis; alle aanvoer van grondstof en kwam die ervaring hem later in Wormer collectie van het Waterlands Archief te brandstof en afvoer van eindproducten van pas bij het opzetten van zijn Latijnse Purmerend: een kaart van de Wormer moest daar doorheen. Er zijn zelfs plan- School. In feite was dat een klein inter- uit 1625, ‘De Wormer in figure van een nen geweest om ter hoogte van de sluis naat, met steeds een tiental leerlingen voghel gestelt’. Het jaarboek besluit met een grote insteekhaven in de Zaan aan tegelijk, waar jongelui uit enigszins ge- een verslag van de activiteiten van het te leggen, zodat zeeschepen tot dicht goede milieus uit Amsterdam en ove- Historisch Genootschap in 2007. Wie

Zaans Erfgoed 37 van streekgeschiedenis op hoog niveau naar de schat van Claes Compaen in in feite een niet eens zo lang bestaand wil genieten mag zich deze uitgave niet 1930, de overval van het verzet op het fenomeen. In 1876 werd als eerste de laten ontgaan. gemeentehuis van Wormerveer in 1944, Zaandijker Bad en Zweminrichting ge- de jeugdherinneringen van (toen) gast- opend. Daarna kwamen er in de meeste René van Manen, Els Mak, Frank arbeiderskind Najib Amhali aan basis- andere voormalige Zaanse gemeenten Tjeertes, eindred., Historisch Genootschap school De Komeet in Krommenie in ook openluchtzwembaden. De eerste Wormer, Jaarboek 2007. Wormer, 1984. Olivier Rijcken maakte er leuke baden waren in feite niet meer dan afge- Historisch Genootschap Wormer 2007, tekeningen bij en verder zijn ook de bakende stukken van de Zaan en andere geen ISBN (Cees Kruit, CvS). documenten uit het archief afgedrukt open wateren, met op de kant kleed- waarop de verhalen zijn gebaseerd, hokjes en dergelijke. Geen van die ba- keurig voorzien van een verantwoor- den bestaat nog. Meestal was de steeds STERKE VERHALEN ding achterin. Sterke verhalen uit de slechtere kwaliteit van het oppervlak- Het Gemeentearchief Zaanstad en Zaan verscheen net te laat voor bespre- tewater de reden voor sluiting. In een Erfgoed à la Carte lieten in een geza- king in het vorige nummer. Het is te enkel geval werd nog geprobeerd zo’n menlijk project ten behoeve van het hopen dat Sinterklaas er veel kinderen bad open te houden door een damwand onderwijs de bekende kinderboeken- mee verraste. Anders kunnen hun ou- te slaan en een zuiveringsinstallatie aan schrijver Hans Kuyper tien meer en ders dat goedmaken door het boekje te brengen. Maar daarmee werden de paraat te houden voor een saaie va- exploitatiekosten een bron van zorg. kantieautorit of zo. Verhalen vertellen, Alleen in Krommenie en Assendelft vooral góéd verhalen vertellen, is de werden openluchtbaden aangelegd met basis van belangstelling wekken voor bassins en zuiveringsinstallaties, dus het vak geschiedenis. Dit boekje is zonder verbinding met open water. Van een voor (Zaanse) kinderen niet te deze twee houdt de Crommenije het missen begin. nog altijd vol. Roggeveen besteedt ook aandacht aan de overdekte zwembaden. Hans Kuyper, Sterke verhalen uit de In 1940 verrees het eerste daarvan aan Zaan. Waar gebeurd en opnieuw uit- de Zaandamse Mauvestraat; daarna gegeven door: Koog aan de Zaan, namen de overdekte baden langzaam Gemeente Archief Zaanstad, 2007. ISBN maar zeker de rol van de openlucht- 98790812492 (CvS) baden over. De veranderende tijdgeest wordt door Roggeveen goed belicht. Gemengd zwemmen was aan het einde ZWEMMEN van de negentiende en het begin van Peter Roggeveen schreef een aardig de twintigste eeuw absoluut not done. boekje over de geschiedenis van de Wanneer boven het Zaandijker bad de zwemsport in de Zaanstreek, opgehan- blauwe vlag hing, konden de heren zich gen aan de geschiedenis van de open- te water begeven, en bij een witte vlag minder bekende Zaanse historische ver- luchtzwembaden. Deze baden waren genoten de dames dit voorrecht. Bij halen navertellen vanuit het perspectief van kinderen die deze gebeurtenissen meemaakten. In de meeste gevallen is dat kinderperspectief verzonnen, maar de historische gebeurtenissen waaraan de verhalen zijn ontleend zijn wél echt, of hadden (waar het de oudste verha- len betreft) zo gebeurd kunnen zijn. Tweeduizend jaar Zaanse geschiedenis komt langs: contacten die de (waar- schijnlijk Friese) bewoners rond 50 n.C. met de Romeinen hadden, de stichting van een nieuw buurtschapje (het latere Zaandijk) vanuit Westzaan, de komst van de eerste houtzaagmolen, Stiers wreedheid, het verblijf van tsaar Peter, het wonderschip van Daam Schijf, de kinderarbeid aan het einde van de ne- gentiende eeuw, de vergeefse speurtocht

38 Zaans Erfgoed wijze van proef werd in 1934 gemengd Ook de geschiedenis van de oorspron- zwemmen toegestaan. Maar wanneer kelijke gelijknamige molen die achter er toestanden mochten ontstaan die de het tegenwoordige station Zaandam reputatie van het bad schaadden, zou stond, komt aan bod. Veel informatie dat onmiddellijk worden veranderd. In daarover kon worden verstrekt door de het Zwet bestonden twee baden, een heer Lambertus Melk (1910-2004). Hij openbaar en een katholiek. Uiteraard was de zoon van de laatste molenaar en komen ook de diverse zwemverenigin- werkte zelf ook nog op de molen. De gen langs, die van de openluchtbaden herbouw van de molen was zakelijk ge- gebruik maakten. Het hoogtepunt van zien geen eenvoudige zaak. De gemeente de Zaanse zwemsport was de gouden Zaanstad was van oordeel dat de Zaanse Olympische medaille in Mexico (1968) Schans wel een nieuwe publiekstrekker van Ada Kok. Misschien hebben niet kon gebruiken. Vanzelfsprekend werd alle Zaankanters even goede herinne- de vereniging De Zaansche Molen in ringen aan hun bad en zwemlessen. een vroeg stadium bij de plannen be- Voor wie die wel heeft, is dit boekje, trokken. Om de financiële risico’s af met aardige foto’s en een uitgebreide te dekken werd de Stichting Het Jonge bronvermelding de moeite waard. Schaap opgericht. In het boekje wordt ook uitgebreid belicht dat de bouw van Peter Roggeveen, Aan de hengel het Jonge Schaap een leerproject werd, Zaandam, waar groepen leerlingen ver- Openluchtzwembaden in de Zaanstreek vergelijkbaar met dat van VOC-schip schillende opdrachten met ter beschik- toen en nu. Wormer, Stichting de Batavia in Lelystad. king gesteld blik uitvoerden. De laatste Uitgeverij Noord-Holland, 2007. hoofdstukken zijn ingeruimd voor een ISBN 9789078981-18-1. (Huibert Hans Kuyper en Henk van ’t Loo, Het blik op de toekomst, met speciale aan- Latenstein) Jonge Schaap. Het verhaal van een her- dacht voor een nieuwe zakenpartner: rijzenis. Wormer, Stichting Uitgeverij Ming Sze uit China, overigens net als Noord-Holland, 2007. ISBN 978 90 Zaanlandia Bekkers Blik b.v. een fami- HET JONGE SCHAAP 78381 15 0. (Huibert Latenstein) liebedrijf. Dit fraai vormgegeven twee- Rond de laatste eeuwwisseling kwam talige gedenkboek is in de eerste plaats er aan de Kalverringdijk bij de Zaanse gemaakt voor de relaties van het bedrijf, Schans iets prachtigs tot stand: de her- HART VOOR BLIK maar het is bepaald niet alleen promotie rijzenis van houtzaagmolen Het Jonge Zaanlandia Bekkers Blik b.v. sloot haar wat de klok slaat. Het boek geeft een Schaap. Complete molens worden niet jubileumjaar 2007 af met de uitgave van aardige indruk hoe zo’n tamelijk spe- zo vaak meer nieuw gebouwd; daarom een gedenkboek. Na een kort historisch cialistisch bedrijf zich in een eeuw tijd is het mooi dat bij de opening van de hoofdstuk volgt een selectie in foto’s van ontwikkelde en waar het naartoe wil. Het Jonge Schaap een boekje werd de verzameling grote en kleine blikken Of er exemplaren voor de vrije markt gepresenteerd waarin het hele bouw- die vier generaties Kriek bijeenbrachten, overblijven, is nog niet duidelijk, maar proces uitvoerig is te zien en te lezen. proportioneel afgedrukt en zorgvuldig voor wie geïnteresseerd is in een oud beschreven met het productiejaar, de springlevend Zaans bedrijf is dat wél klant voor wie het werd ontworpen, de te hopen. afmetingen, functie en overige bijzon- derheden. Het merendeel is van eigen Arjan Broers, Hart voor blik, Passion for fabrikaat, maar ook topstukken van tin. Krommenie, Zaanlandia Bekkers andere producenten zijn vertegenwoor- Blik B.V. 2007. ISBN 978-90-812178- digd. In een gesprek met Zaanlandia’s 1-1. (CvS) vorige chef productie Klaas Ploeger en diens opvolger Jan Brussche wordt (Zie voor de initialen onder de bespro- duidelijk dat vakmanschap de basis is ken boeken het colofon op blz. 2, onder voor de vernieuwingen die een con- ‘Redactie’.) stante zijn in de ontwikkeling van Zaanlandia Bekkers. Vervolgens is er aandacht voor de oudste zakelijke re- laties van het bedrijf, stuk voor stuk ondernemingen met ook een interes- sante en lange geschiedenis. Bij wijze van intermezzo volgt een fotoreportage van een project op het Pascalcollege in

Zaans Erfgoed 39 D

TWO DO design twodo.nl

corporate ID & packaging design teamwork

Heijnis & Schipper voor Zaanse boekproducties

Heijnis & Schipper (sinds 1821) is van oudsher hét adres voor uitgave en/of productie van Zaanse boeken. Vele titels werden vervaardigd aan de Zaandijkse Lagedijk. Zo was het in de 19e en de 20e eeuw en zo is het nu nog steeds.

Een greep uit onze producties: Zaken in Zaandijk Ed Pielkenrood Cees Dekker Kunstenaar bij Verkade Jan Pieter Woudt Mooi Zaans jubileumuitgave van Somass Bouwbedrijf Zaans Schetsboek Hinne Terpstra En nu een gewoon Hollandsch liedje Co Rol

Ook voor uw uitgave zetten wij graag onze expertise in.

Postbus 21 1540 AA Koog aan de Zaan Lagedijk 158 1544 BL Zaandijk Telefoon 075 6401730 Fax 075 6281423 www.heijnis-schipper.nl e-mail: [email protected]

40 Zaans Erfgoed Verenigingsnieuws Coördinatie: Wikje van Ritbergen

D e rubriek ‘Verenigingsnieuws’ kan alleen bestaan bij gratie van de inzending van berichten door Zaanse cultuurhistorische verenigingen, stichtingen en andere organisaties op dit terrein. Nieuws dat ook interessant kan zijn voor anderen dan ‘leden van de eigen club’ ontvangen we graag. Uw berichten kunt u per post of mail zenden naar de redactie van Zaans Erfgoed; het adres is vermeld op bladzij 2 van dit blad.

STICHTING Boer van de AWN, afd. Zaanstreek on- een rondleiding aandacht besteed aan OOST-KNOLLENDAM dersteunden deze reis met verschillende het jaar van het ‘kerkelijke erfgoed’ en is Stichting Historisch Oost-Knollendam beelden en oude kaarten. Tijdens de lan- er een lezing over de geschiedenis van de (SHOK) bracht onlangs de derde editie delijke Monumentendagen (september) doopsgezinden in de Zaanstreek. uit van nieuwsbrief ‘De Dam’. De op- houdt SHOK haar eigen expositie in het lage ervan was nog honderdvijftig stuks, monumentale pakhuis Koningsbergen. STICHTING UITGEVERIJ maar de redactie denk erover het van het www.oost-knollendam.nl ZAANS ERFGOED volgende nummer 175 stuks uit te geven. Het verschijnen van het boek ‘Zaanse Er is veel belangstelling voor de nieuws- VERENIGING ZAANS ERFGOED industriële gebouwen’ van Jaap Schipper brief; het aantal donateurs neemt toe. De uitnodiging voor de voorjaars-le- en Maura Huig moet tot onze spijt op- De donateurs betalen minimaal vijf euro denvergadering van vereniging Zaans nieuw worden uitgesteld, nu tot a.s. no- per jaar en ontvangen twee keer per jaar Erfgoed (zaterdag 12 april a.s. vanaf vember. Problemen met de beeldregie en een uitgave. Losse nummers kosten tien 10 uur in zaal ‘De Vertoeving’ naast ziekte van een van de belangrijke mede- euro. SHOK organiseerde in november de doopsgezinde vermaning aan de werkers noodzaakten ons dit besluit te jl. een goed bezochte filmavond (ruim Westzijde) werd ruim tevoren verzon- nemen. Zonder uw tegenbericht blijven honderd bezoekers) in het Dorpshuis. den. Met dit berichtje willen we de leden de intekeningen op het boek gehand- Voor de pauze was er een ‘archeologische en aspirant-leden aan deze vergadering haafd. Wij hopen dat u begrip heeft voor reis’ door Oost-Knollendam en omge- helpen herinneren. Na het huishoude- deze vertraging. ving. De heren Jelus Matser en Menno de lijke deel van de vergadering wordt via

door Annemieke Emond Agenda Foto’s: GAZ

I n deze agenda vindt u diverse suggesties om het voorjaar op een leuke manier in de Zaanstreek door te brengen. Wilt u meer en/ of meer uitgebreide en actuele informatie? Kijk dan op de gebruikersvriendelijke website www.ontdekdezaanstreek.nu van de gemeente Zaanstad.

HONIG BREETHUIS maar er worden ook wandelingen onder rug te keren naar het uit 1710 daterende De activiteiten van de ‘Vereniging begeleiding door oud-Zaandijk georga- Honig Breethuis. Aan dit koopmans- tot Instandhouding en Uitbreiding niseerd. De eerstkomende daarvan vin- huis wordt ter afsluiting van de tocht der Zaanlandse Oudheidkundige den plaats op zondag 30 maart en zondag een bezoek gebracht. In de schitterende Verzameling Jacob Honig Janszoon 27 april; ze gaan om 13.30 uur van start Zaankamer wordt voor de deelnemers Junior’ concentreren zich rond het Honig bij het Honig Breethuis aan de Lagedijk aan de wandeling thee, koffie of wijn ge- Breethuis en de genoemde oudheidkun- 80 te Zaandijk. De wandelroute voert serveerd. Voor dit complete arrangement dige verzameling. De vereniging orga- door de Domineestuin (het in oude luis- betalen volwassen deelnemers € 7,50 per niseert geregeld activiteiten waaraan ter herstelde achttiende-eeuwse buurtje), persoon (houders van een Museumkaart niet alleen de leden maar ook anderen langs het Hazepad en de sluis, om daarna € 4.50). Kinderen tot dertien jaar mogen kunnen deelnemen. Zo is er elke derde via de Lagedijk (met het Weefhuis, de gratis mee. Afgaand op het grote succes zondag van de maand een intiem concert Beeldentuin, het prachtige oude raad- van de wandelingen vorig jaar is het, om (het laatste van dit seizoen op 20 april), huis en de oude koopmanshuizen) te- teleurstelling te voorkomen, raadzaam te

Zaans Erfgoed 41 reserveren. Dat kan telefonisch via (075) mooi samenspel tussen kunst en mode. 13 april, 18 mei, 15 juni: Rondleidingen 6217626 tijdens de openingsuren van het www.kunstcentrum.nl langs het planten- en dierenleven in Honig Breethuis: dinsdag t/m vrijdag en de Heemtuin door beheerder Arjan zondag van 13.30 tot 16 uur. HET NOORDERHUIS Zonderland. De wandelingen starten op Tot en met 2 november: ‘Mouchoirs het pleintje bij de ingang van de tuin KUNSTCENTRUM ZAANSTAD en Foulards’– boerenzakdoeken’. Een in het Burgemeester In ’t Veldpark te Tot en met 26 april: ‘La Bloemen’, een tentoonstelling over de geschiedenis Zaandam. De eerste tour start om 10.30 expositie waarbij een aantal van de ex- van de boerenzakdoek in Museum het uur, de tweede om 14 uur. Toegang en centrieke theaterkostuums van actrice/ Noorderhuis, in de Zaanse Schans. rondleiding zijn gratis. De rondleiding zangeres Karin Bloemen van dichtbij te www.home.tiscali.nl/noorderhuis van 13 april kreeg als titel ‘De lente komt zien is. De ontwerper van de kostuums, op gang (vogels, insecten)’, die van 18 Jan Aarntzen, selecteerde speciaal voor STICHTING NATUUR EN MILIEU mei ‘Bijna zomer’ en die van 15 juni deze tentoonstelling kunstwerken uit EDUCATIE ZAANSTREEK ‘Alles bloeit’. de collectie van het Kunstcentrum, die Tot en met eind mei: ‘Toverbodem’, naast de kostuums worden gepresen- ‘gewapend’ met toverstokjes kunnen 13 en 20 april, 9.00 en 12.00 uur: teerd. Erwin Olaf maakte de foto’s. Een kinderen van alles te weten te komen Guisveldvaartochten vanaf de werk- schuur van Staatsbosbeheer aan de Middel in Westzaan. De ongeveer twee uur durende excursies zijn ook geschikt voor kinderen. Reserveren is noodzake- lijk (tel. 075 6312020).

11 en 12 mei: ‘Wandelen over water’. Mensen van Staatsbosbeheer wandelen tijdens Pinksteren met bezoekers door het Guisveld. De boswachters maaien een pad langs de mooiste plekjes en door- kijkjes. Waar niet verder kan worden gelopen, vormen bootjes een tijdelijke brug. Aangezien het nog vroeg in het seizoen is, zijn veel weidevogels (waar- onder de zeldzame en schuwe roerdomp) te zien en te horen. De wandelingen be- ginnen achter NS-station Wormerveer bij voetbalclub Saenden, vanaf 10 uur. Toegang gratis. Informatie over de activiteiten van Stichting Natuur en Milieu Educatie: tel. 075 6312020.

MAATSCHAPPIJ TOT NUT VAN ’T ALGEMEEN 22 april: Is de Europese Unie in het belang van alle lidstaten? En wie trek- ken er aan de touwtjes? Deze vragen worden beantwoord door N. Wegter uit Laren in zijn lezing ‘Europese Unie’. Zorgcentrum Het Mennistenerf, H. Gerhardstraat 77, Zaandam, 14.30 uur, ‘La Bloemen’ gratis toegang.

over wat er leeft op en vlak onder de HISTORISCH grond. Natuurmuseum E. Heimans, GENOOTSCHAP WORMER Zaandam. 22 mei: Openbare avond van het Historisch Genootschap Wormer in de 25 mei: Schapenscheerfeest in kinder- Wijngaard. Na een korte jaarvergade- boerderij Darwinpark, 11.00 uur. ring is er een lezing met lichtbeelden.

42 Zaans Erfgoed Dorpsstraat 134 A, Wormer, aanvang muziekvoorstelling voor de hele familie 20 april t/m 28 september: Het werk 20 uur, gratis toegang. in ‘De Witte Olifant’, een oude beschuit- en leven van beeldend kunstenaar Gerrit fabriek aan de Oostzijde en de Zaan te Jan de Geus (1908-1975) en diens vrouw ZAANSE CULTUURMARKT Zaandam. Wiske Sterringa schreef het Duifje de Geus-Aafjes wordt belicht in 28 juni: De Zaanse Cultuurmarkt viert verhaal, dat is gebaseerd op Verkade in het Zaans Museum. De tentoonstelling haar vijftienjarig bestaan met ‘Zaans de jaren 1936-1961. Het bedrijf werd in (samengesteld in samenwerking met de Musical in Concert’ op het Zaandamse die periode geleid door een vijfkoppige Stichting Duif en Gerrit Jan de Geus) Burchtplein. Bekende en minder be- directie, die bestond uit louter broers besteedt aandacht aan De Geus’ artis- kende highlights van musicals worden en neven Verkade. Deze periode werd tieke ontwikkeling, maar ook aan zijn gebracht door bekende musicalsterren gedramatiseerd vanuit twee door elkaar levenswijze, vooral in de periode waarin en aanstormend Zaans amateurtalent. heen gesneden perspectieven: dat van hij werkte en woonde met zijn vrouw in de werkvloer (de meisjes van Verkade) zijn atelier in Krommeniedijk, aan de WILHELMINAPARK en dat van de directie. Maria Maria Crommenije. In het Zaans Museum is WORMERVEER wordt geregisseerd door Bruun Kuijt en de inrichting en de sfeer van het atelier 25 mei: Dag van het Park met als thema: gespeeld door Rick Hoogendoorn, Jan weer tot leven gebracht, met de oor- ‘Heel dichtbij’. Elbertse, Han Oldigs, Laus Steenbeke en spronkelijke meubels, schildersmateria-

8 juni: Culinaire reis. Amateur-koks uit allerlei landen presenteren een hapje en een drankje. Het onlangs verschenen kookboekje met recepten en foto’s van de vorig jaar gehouden culinaire reis is te koop.

14 juni: Artistic Park, kunstenaars ex- poseren en verkopen hun werk.

15 juni: Camerabeurs. Info: www.wilhelminaparkwormerveer.nl

LITERAIR DINER De organisatie van de literaire diners in het voormalige Wormerse Café Batavia besloot op veler verzoek na de sluiting van dit établissement, toch door te gaan met het organiseren van dit evenement Bijeenkomst in het Wilhelminapark in 2007. op verschillende locaties. Jeroen van Verrooij. De muziek van Bas len en andere persoonlijke voorwerpen. Odijk wordt gespeeld door de Verkade Er worden veel van De Geus’ schilderijen 29 maart: Literair driegangendiner in Harmonie. Kaarten zijn verkrijgbaar getoond, maar ook tekeningen en aqua- het Kerkje van Beets (tussen Edam en bij het Zaantheater à € 10. Tel. 075 rellen die werden gevonden in de grote Hoorn) met als gastspreekster Hanneke 6555333. Info: www.zaantheater.nl hoeveelheid mappen die in het atelier Groenteman. Muziek door organist werden aangetroffen na het overlijden Henk Hietman en de Zaanse band ZAANSE SCHANS van Duif de Geus in 2003. Duif de Muzemam & Co onder leiding van zan- EN ZAANS MUSEUM Geus bleef in het atelier wonen tot haar geres Carla Martens. Kunst: Annemieke April t/m juni: In de Zaanse Schans en overlijden op 93-jarige leeftijd. De schil- Hermarij. Kaarten à € 32,50 zijn het Zaans Museum worden veel activi- derijen en het interieur van het atelier verkrijgbaar bij de Koekfabriek, teiten voor jong en oud georganiseerd, werden nagelaten aan Stichting Duif en Westzijde 188, Zaandam. zoals workshops voor kinderen, een Gerrit Jan de Geus. Tegelijk met deze proeverij op moederdag, lezingen en- tentoonstelling verschijnt bij Stichting 7 juni: ‘Een Zwoele Zomeravond in het zovoort. Voor een uitgebreid overzicht Uitgeverij Noord-Holland een boek over Park’. Literair diner in het Wormerveerse en meer activiteiten van het programma het werk van Gerrit Jan de Geus en diens Wilhelminapark. Info: Pieter Grandiek, (dat nog regelmatig wordt aangevuld) leven met Duif. tel. 06 51153795 kunt u terecht op: www.zaanschans-mu- seum.nl. Door onder het kopje ‘Agenda’ MARIA MARIA – te klikken op de gewenste maand, vindt HET VERKADEPROJECT u het gewenste overzicht. Verdere info: Alle zater- en zondagen in april: Een 075 6162862.

Zaans Erfgoed 43 Gemarmerde zuil in de Petruskerk te Sloterdijk. Schouwkap bij Fred Eijk, uitgevoerd in notenhout, met zeilschip op volle zee.

Hout- en marmerimitaties Geschilderde schijn Tekst en foto's: Christiaan Homburg

Een interessant fenomeen in de Zaanse houtbouw wordt gevormd door geschilderde hout- en marmerimitaties. Het betreft specialistisch schilderwerk dat van oudsher werd beoefend door zeer ervaren schilders en meesterschilders. Het volgende relaas laat zien dat dit schilderwerk ook op andere wijze tot stand kan komen.

We gaan terug naar 1986. Joke Fey was ze nog niet thuis. Toch ging ze, moest geduld hebben tot 1992. In en haar man Joop wilden graag weg nadat haar vader de eerste marmer- dat jaar werd haar vader gevraagd uit hun nieuwbouwhuis. Ze waren imitaties had aangebracht, zelf aan een aantal pilaren en de balustrade op zoek naar een vrijstaande wo- de slag. Ze begon met het toilet en van de Petruskerk in Sloterdijk te ning van rond 1920 en vonden hun was zelf erg trots op het resultaat, marmeren. Deze kerk onderging in droomhuis aan de Julianastraat in maar haar man meende te maken die tijd een restauratie. Haar vader Koog. Maar bij de oplevering bleek te hebben met origineel ‘pisbak- wilde de klus wel doen, maar riep de dat zij in feite een casco hadden ge- kenmarmer’. Inmiddels is Joke hulp in van zijn leergierige dochter kocht – een verzameling van mu- die mening ook toegedaan; ze wil voor de wat lastigere delen, zoals de ren en vloeren, en een dak. Voor de het toilet nog een keer overnieuw onderkant van het balkon, die al- rest was het huis behoorlijk uitge- schilderen. leen liggend op de rug geschilderd woond. De hulp van Joke’s vader kon worden. Joke was niet helemaal werd ingeroepen, een begenadigd OPLEIDING zeker van haar zaak en wilde eerst schilder. Hij kwam met het voorstel Ondanks het uiteindelijk onbe- nog een paar lessen, maar haar va- om te gaan ‘houten’ en ‘marmeren’. vredigende resultaat in het gemar- der vond dat één keer oefenen wel Joke had al ervaring met schilderen, merde toilet, wilde Joke toch het zou volstaan. Tijdens die oefen- met het zogenoemde ‘Hindeloper’ oude schilderambacht onder de sessie deed hij het marmeren voor schilderwerk, maar in het schilde- knie krijgen. Zij vroeg haar vader op een stuk board, en hij had een ren van hout- en marmerimitaties of hij haar dat wilde leren, maar ze boek gemaakt met voorbeelden

44 Zaans Erfgoed van de opeenvolgende bewerkin- gen en de bijbehorende ‘recepten’. Daarna kon Joke meteen mee naar Sloterdijk. Haar vader schilderde de ene kolom en Joke tegelijkertijd de andere. ‘Kijk maar wat ik doe en doe dat gewoon na’, was vaders simpele instructie.

BRANDKAST Omdat Joke bepaald niet bang is om iets te proberen volgden er vele klussen. Zo veranderde ze een stalen brandkast in een eiken kastje, beschilderde ze honderden dienblaadjes en ontkwamen ook ‘ontelbare’ andere voorwerpen niet aan haar schilderwoede. Maar in véél huizen schilderde ze niet, totdat Fred Eijk (de neef van haar buurman) aanklopte. Hij was in de Domineestuin te Zaandijk be- zig een replica te bouwen van een Zaans huis. Joke heeft daar achter- Raadhuisstraat: Oud marmerwerk op luikje ‘kloosterkozijn’, gevonden in de noordgevel. eenvolgens een schouwkap in de ‘schuur’ gehout, de lambrizeringen gemarmerd en in de badkamer di- verse panelen van een laag marmer fen van hout- en marmerimitaties. hart en 51⁄2 meter breed, de bin- voorzien. Bovendien maakte ze een Kees had al enkele malen met zijn nenmaten van het voorhuis zijn dus schilderij van een zeilschip op de buren over deze vondsten gepraat negen bij 51⁄2 meter. In 1995 kocht schouw in de woonkamer. en hen verteld hoe dat weer in oude de familie Homburg het huis. Het luister moest worden hersteld. plafond was door board aan het oog TOEVAL onttrokken, de wanden waren be- Joke en Joop hebben een stalen VERKENNING hangen, de gebintstijlen en korbe- bootje. Ooit informeerde de ei- RAADHUISSTRAAT 36 len waren aan het zicht onttrokken genaar van een boot met een echt Raadhuisstraat 36 dateert volgens of verwijderd en de ramen hadden teakhouten dek (die druk bezig was het deurkalf uit 1700. Dat wil zeg- geen roeden meer. Het duurde even met schuren en lakken) bij hen hoe gen dat het voorhuis uit 1700 stamt. voordat duidelijk was wat er moest het kwam dat hun dek er zo prachtig Dat geldt ook voor het achterhuis, gebeuren met het voorhuisstuk. uit zag. Joop antwoordde: ‘Gewoon maar dat is in de negentiende eeuw De uiteindelijke restauratie ervan om het jaar opnieuw schilderen, grondig verbouwd. De serre en startte aan het eind van de jaren want het kan nog roesten ook...’ keuken zijn aan het begin van de negentig; Joke kreeg er een groot Pas na uitvoerige bestudering zag twintigste eeuw toegevoegd. Het aandeel in. Er kwamen verschillen- de man, dat het ging om ‘nephout’. voorhuis bestaat uit vijf balkvak- de soorten hout- en marmerimitatie Via het bootje kwamen zij ook in ken van circa 1,8 meter hart op aan het licht, zoals ‘grenenhout’ op contact Kees Kuijper sr. Deze is zelf een botenliefhebber en in het verleden directeur geweest van het Raadhuisstraat: Oud houtwerk en versieringen op paneel, gevonden onder de voorramen. bekende Zaanse schildersbedrijf IJsbrand Kuijper & zn. Bovendien is Kees Kuijper een zeer geoefend schilder van hout- en marmerimi- taties. Kees bracht Joke in contact met zijn buren, die al enkele jaren bezig waren hun Zaanse huis te res- taureren. In dit huis werden uit- zonderlijk veel sporen aangetrof-

Zaans Erfgoed 45 betegeld met zogenoemde ‘witjes’. duizenden gaatjes dicht plamu- Beide zijwanden waren uitgevoerd ren, gronden, schuren, plamuren in donkerbruin ‘wagenschot’ met en uiteindelijk schilderen met de aan de noordkant een grote smui- door Joke opgegeven grondkleur. ger. Deze situatie heeft waarschijn- Gelukkig is veel grondverf op kleur lijk niet lang bestaan. Rond het te verkrijgen. Het duurde maanden midden van de achttiende eeuw vóór Joke kon beginnen met het be- werden de stijlen, balken en pla- schilderen van de eerste stukken (de fonds beschilderd met houtstruc- plafonds). In de basis wordt voor tuur in een soort grenenmotief. houten en marmeren dezelfde tech- Daarop is dezelfde figuratie aange- niek toegepast. Er wordt begonnen bracht als op het kale plafond werd met een grondkleur die iets lichter aangetroffen. De bedstede was de is dan de lichtste delen van de be- eerste decennia van de achttiende oogde hout- of marmersoort. Deze eeuw kaal en is gemaakt van eiken kleur wordt dekkend op het gehele wagenschot – een van de duurste oppervlak geschilderd. Door met Pagina uit het door de vader van Joke materialen in die tijd en zonde om moderne, synthetische grondverf gemaakte lesboek, ‘licht eikenhout’. over te schilderen. De originele de- te werken, is de droogtijd beperkt len zijn op verschillende plaatsen – na een dag kan er overheen wor- teruggevonden en uiteindelijk op den geschilderd. De volgende laag de oorspronkelijke plek in elkaar wordt door Joke ‘dunsel’ genoemd de buitenwand, panelen onder het gepuzzeld, aangeheeld en bijpas- en is een mengsel van iets minder raam en het plafond, ‘marmer’ op send ‘gehout’. dan vijftig procent gomterpentijn de gebintstijl, het kloosterkozijntje en vijftig procent gekookte lijn- en de vloer van de bedstede, en ‘ma- TERUG NAAR 1750 olie, plus één à twee procent sic- honie’ op de wanden en het pla- Omdat de hiervóór beschreven catief (droogmiddel). Het wordt fond van de bedstede. In de oudste vondsten consequent uit de be- op kleur gebracht door verschil- toestand waren de stijlen, en wel- ginperiode van het huis stammen, lende kleuren olieverf (zoals de licht ook de balken, uitgevoerd in werd besloten terug te gaan naar bekende Rembrandtverf) uit een grijs-wit marmer. De plafonds wa- de situatie van circa 1750, dus mét tube. Joke gebruikt altijd een paar ren van kaal grenenhout. Mogelijk alle houtimitaties. Joke bood de verschillende tinten van een kleur waren daarop versieringen van rode helpende hand. Er werden afspra- en zet die op een schotel op: die biezen en figuren in ‘ossenbloed’ ken gemaakt over de grondkleuren is haar versie van een palet, alleen geschilderd, zoals ook op de latere en het overtrekken van de figuren loopt hier niets vanaf... Door met houtimitatie werd aangebracht. In die nog vaag op het plafond waren een grove kwast dit dunsel op te de voorgevel vond men de ramen, te vinden. Daarna volgde een lan- brengen en de kwast om en om in terwijl de wand er tegenover was ge tijd van spijkertjes verwijderen, de verschillende kleuren te dopen,

Raadhuisstraat: Oud marmerwerk op ‘gebintstijl’, gevonden Raadhuisstraat: Blootgelegde plafondschilderingen, ossenbloed rood op gele ondergrond. onder restanten van een laag grenen ‘houtwerk’.

46 Zaans Erfgoed mengen de kleuren en ontstaat een natuurlijke aanblik. De grove kwast geeft meteen ook al wat houtnerf. Met hulpmiddelen (waaronder een hele grove paardenharenkwast, een kam, een kurkje, een lapje, en bij de wat exotischere houtsoorten ook nog een spons en papier) wordt ver- der aan nerven, spiegels en kwasten gewerkt. Voor het goed kunnen na- bootsen van hout (en marmer) is een flinke kennis van de verschil- lende houtsoorten nodig. Gewoon in de lengte doorgezaagd hout ziet er heel anders uit dan kwartiers ge- zaagd hout; een knoest die haaks is doorgezaagd ziet er uit als een donker rondje, maar een knoest die in de lengte is doorgezaagd is weer heel anders. Al deze verschillende afdrukken zijn na te bootsen met de Hulpmiddelen, v.l.n.r.: daskwast, stukje kurk, paardenharenkwast, diverse getande kwasten, al genoemde gereedschappen. Als stalen kammen en olieverf. laatste bewerking wordt de nog nat- te laag heel voorzichtig met de zo- zal het snel beschadigen en slijten. toegepast. Het is een ambacht dat genoemde daskwast bewerkt. Deze Daarom is het nodig om nog een niet verloren mag gaan. Joke be- is gemaakt van heel zachte haren, laatste laag aan te brengen, een wijst dat met aanleg, goede instruc- waardoor hij de details een beetje blanke laklaag. Afhankelijk van ties en doorzettingsvermogen meer vervaagt. De volgende laag is een de houtsoort of marmerafwerking dan alleen meesterschilders dit vak glacie, een glaceerlaag. Die bestaat kan men kiezen voor hoogglans of kunnen uitoefenen. Het is helaas altijd uit een mengsel op waterba- mat of een mengsel van beide. Voor wel heel bewerkelijk, waardoor het sis. Joke werkt het liefst met magere dat laatste is in de Raadhuisstraat een kostbare manier van afwerken melk, waaraan voor de kleur plak- gekozen omdat de uitstraling au- is geworden. In de Raadhuisstraat kaatverf is toegevoegd. Deze be- thentiek moest zijn. was het voorwerk reeds gedaan en werking zorgt voor een egaler eind- hoefde Joke alleen te doen waar ze resultaat, omdat de delen waar de GENOT zo goed in is: het houten. Ik hoop grondkleur weer aan het oppervlak Houten en marmeren is een prach- dat ze het nog bij meer mensen wil zijn gekomen, worden ingekleurd. tige techniek die op zeer uiteenlo- doen, want het is een genot om naar Het schilderwerk is nu klaar. Alleen pende ondergronden kan worden te kijken.

Blikken echte gomterpentijn en lijnolie, Raadhuisstraat: Bedstedewand als puzzel Raadhuisstraat: Gerestaureerde bedstede- uiteraard van verfmolen De Kat. terug op zijn oude plek, aangeheeld met oud wand met de ontbrekende stukken ingevuld. wagenschot in grondkleur.

Zaans Erfgoed 47 6EELGEMAK ENDEJUISTEAANDACHT

)FFGU
V
FFO
HF[BNFOMJKL
PG
QFSTPPOMJKL
JOLPNFO
WBO
NFFS
EBO
&63

QFS
NBBOE
&FO
IZQPUIFFL
CPWFO
&63

0G
FFO
WSJK
CFMFHCBBS
WFSNPHFO
WBO
NFFS
EBO
&63

"MT
IFU
BOUXPPSE
PQ
ÏÏO
PG
NFFS
WBO
EF[F
WSBHFO
A+B

JT
LBO
3BCPCBOL
1SJWBUF
#BOLJOH
WFFM
WPPS
V
CFUFLFOFO

#JK
3BCPCBOL
1SJWBUF
#BOLJOH
IFFGU
V
FFO
QFSTPPOMJKLF
BDDPVOUNBOBHFS
FFO
WBTU
BBOTQSFFLQVOU
WPPS
BM
VX
mOBODJÑMF
[BLFO
%BU
CJFEU
V
WFFM
HFNBL
FO
V
LSJKHU
EF
KVJTUF
BBOEBDIU
)JK
PG
[JK
PQUJNBMJTFFSU
VX
JOLPNTUFO
PG
WFSNPHFO
FO
LBO
[FMGT
VX
MBTUFO
WFSMBHFO
8BOU
VX
BDDPVOUNBOBHFS
HFFGU
V
FFO
HPFE
JO[JDIU
JO
VX
mOBODJÑO
FO
TQFFMU
UJKEJH
FO
EFTLVOEJH
JO
PQ
WFSBOEFSEF
PNTUBOEJHIFEFO
0PL
IPVEU
IJK
LBOTFO
FO
CFESFJHJOHFO
WPPS
V
JO
EF
HBUFO
%FTHFXFOTU
LSJKHU
V
SFDIUTUSFFLT
DPOUBDU
NFU
FFO
FJHFO
CFMFHHJOHTTQFDJBMJTU
;P
MBBU
V
VX
JOLPNFO
FO
WFSNPHFO
NBYJNBBM
SFOEFSFO

(ETISTIJDVOOR0RIVATE"ANKING (ETISTIJDVOORDE2ABOBANK

WWWRABOBANKNLPRIVATEBANKING