ÍSLENZK FORNRIT Öndvegisútgáfa Íslenskra Fornbókmennta Með Formálum Og Skýringum
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bókaskrá ÍSLENZK FORNRIT Öndvegisútgáfa íslenskra fornbókmennta með formálum og skýringum HIÐ ÍSLENSKA FORNRITAFÉLAG 90 ára HIÐ ÍSLENSKA FORNRITAFÉLAG – Stofnað 1928 – Hið íslenska fornritafélag 90 ára Á þessu ári fagnar Hið íslenska fornritafélag níræðisafmæli sínu, en stofnfundur þess var haldinn 14. júní 1928. Þannig er greint frá upptökum félagsins á fyrstu síðu fundagerða- bókar þess: Jón Ásbjörnsson hæstarjettarmálaflutningsmaður skýrir frá upptökum Fornritafjelagsins á þessa leið: Sumarið 1926 dvaldi jeg um hríð á Staðarfelli hjá Þorsteini sýslumanni Þorsteinssyni. Skemtum við okkur þá einatt með samræðum um fornrit vor og afrjeð jeg þá að reyna að safna fje, er jeg kæmi suður, til vandaðrar útgáfu þeirra, eða merkustu fornritanna. Færði jeg þetta í tal við Þorstein og hjet hann styrk sínum til þessa. Þegar jeg kom suður, byrjaði jeg á fjársöfnun og fjekk góðar undirtektir. Í aprílmánuði 1927 var jeg búinn að fá loforð ca. 30 manna um styrk til slíkrar útgáfu og kvaddi jeg þá á fund, að mig minnir, seint í þeim mánuði. Umræddur fundur var haldinn 28. apríl 1927. Þar voru kosnir í nefnd til að undirbúa stofnun félagsins Jón Ásbjörnsson, Pétur Halldórsson bóksali og Ólafur Lárusson prófessor, og síðan var bætt við tveimur mönnum, Tryggva Þórhallssyni forsætisráðherra og Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði. Nefndin efndi til samskota og sendi boðsbréf til allmargra manna víðs vegar um landið, dagsett 1. desember 1927. Þar eru kynnt stórhuga áform um nýja og vandaða útgáfu íslenskra fornsagna. Fyrir hverju riti verður saminn inngangur, er skýri stöðu þess í bókmentunum, heimildar- gildi þess og listargildi og ýmislegt annað, sem lesendum má verða til leiðbeiningar. Einstök atriði verða jafnóðum skýrð neðanmáls: vísur, torskilin orð og orðatiltæki, fornir siðir og menning; athugasemdir verða gerðar um söguleg sannindi og tímatal, vísað í aðrar heimildir til samanburðar o.s.frv. Hverri sögu munu fylgja fleiri eða færri landabrjef eftir þörfum, til skýringar helstu viðburðum, ennfremur ættartölu-töflur og myndir af sögustöðum, fornum gripum og húsum. [...] Útgáfu ritanna verður skift milli ýmissa fræðimanna, en svo hefur talast til, að Sigurður prófessor Nordal hefði aðalumsjón með útgáfunni, og erum vjer þess fullvissir, að hún sje þar í ágætum höndum. Eftirfarandi orð í boðsbréfinu geta talist eins konar stefnuskrá félagsins: Það þarf ekki að skera utan af því, að fornritin hafa jafnan verið dýrasta eign Íslend inga, á þeim er reist menning vor heima fyrir og orðstír vor út á við. Það er átakan legasti vottur íslenskrar fátæktar, sem til er, að vjer skulum ekki eiga sæmilega útgáfu þeirra allra og alls enga af sumum. Það er ekki vansalaust fyrir þjóð vora, að vönduð ustu útgáfur þeirra skuli vera erlendar. Ekkert getur verið ofgert, sem stuðla má að því, að þjóðin leggi meiri rækt við þau, lesi þau með meiri alúð og betri skilningi. Slík útgáfa sem þessi, er smám saman yrði í eigu allra fræðimanna, er íslenskar bókmentir stunda erlendis, myndi og betur en nokkurar fortölur brenna inn í hug þeirra eignarrjett Íslendinga á þessum ritum. En oss er að vonum sárt um ásælni annarra þjóða í því efni. 2 Fyrri útgáfur fornrita Það er ekki ofmælt að allar „vönduðustu útgáfur“ fornrita fram til þessa tíma hafi verið erlendar. Alla nítjándu öldina og fram á þá tuttugustu var mikill áhugi á íslenskum forn ritum í hinum norðurevrópska fræðaheimi, ekki síst í Danmörku. Þar rak hver útgáfan aðra á þessum tíma, einkum á vegum nokkurra fræðafélaga: Hins konunglega norræna forn fræða félags, Norræna bókmenntafélagsins og „Samfund til udgivelse af gammel nordisk litteratur“. Útgáfur þessara félaga á heilli öld áður en Hið íslenska fornritafélag var stofnað skipta mörgum tugum, en oftar en ekki voru útgefendur þeirra Íslendingar. Með Altnordische Saga- Bibliothek 1892–1929 var nýjum áfanga náð. Þar voru Íslendingasögur gefnar út, hver af annarri, samkvæmt föstum fræðilegum viðmiðum, með ýtarlegum formálum fremstu fræðimanna, textarnir aðgengilegir, prentaðir með samræmdri fornri stafsetningu og með rækilegum orðskýringum neðanmáls. Hér var komin útgáfa sem gera mátti ráð fyrir að allir erlendir fræðimenn mundu fyrst og fremst styðjast við í rannsóknum sínum. Hið íslenska bókmenntafélag var stofnað 1816. Ein fyrsta útgáfa þess var Sturlunga í tveimur bindum 1817–20, en að öðru leyti sinnti það ekki fornritaútgáfu fyrr en á síðari helmingi aldarinnar. Þá gaf félagið út Biskupa sögur (1858–78), Íslendingabók (1887) og Íslenzkar fornsögur (1880–83). Síðastnefnd útgáfa hafði að geyma Víga-Glúms sögu, Ljósvetninga sögu, Reykdæla sögu, Valla-Ljóts sögu, Svarfdæla sögu og Þorleifs þátt jarlsskálds. Þessar útgáfur voru ætlaðar íslenskum lesendum, og þeim fylgdu rækilegir formálar á íslensku. Annars var tilviljunum háð hvaða fornsögur voru fáanlegar til lestrar handa íslenskum almenningi. Því var mikill fengur að alþýðuútgáfu Sigurðar Kristjánssonar sem kom út í ellefu bindum 1891–1912. Valdimar Ásmundsson bjó þau til prentunar. Flestar þeirra 38 sagna sem þar voru gefnar út höfðu aldrei komið fyrir augu íslenskra lesenda, og margar voru aðeins til á prenti í fræðilegum erlendum útgáfum. Þarna voru textarnir hins vegar prentaðir án orðskýringa og án þess að fróðleikur fylgdi sem auðveldaði lesendum að tileinka sér þá. Fyrstu ár félagsins Á stofnfundi Hins íslenska fornritafélags var kosið tólf manna fulltrúaráð, og á fyrsta fundi þess, sem haldinn var í lestrarsal Þjóðskjalasafns 14. júní 1928, voru kosnir í stjórn sömu menn og sátu í undirbúningsnefndinni og fyrr var getið. Var Jón Ásbjörnsson kjörinn forseti félagsins. Fjársöfnun undirbúningsnefndarinnar hafði skilað loforðum fyrir 21.800 krónum. Alþingi hafði heitið 5.000 krónum ef áður hefðu safnast 25.000 krónur. Konungur og drottning lögðu fram 1.200 krónur og hétu félaginu vernd sinni. Þegar í upphafi var ákveðið að útgáfufélagið ætti sig sjálft og öllum hagnaði skyldi varið til frekari útgáfna. Stjórnin treysti því að stofnkostnaður næðist inn með frjálsum samskotum, en jafnframt varð fljótlega ljóst að þörf væri á talsverðum árlegum framlögum frá Alþingi. Eins og áður kom fram var Sigurður Nordal ráðinn útgáfustjóri félagsins, og ekki leið á löngu áður en Efnisskrá Fornritaútgáfunnar leit dagsins ljós. Þar er gert ráð fyrir 32 bindum, þar sem fyrsta bindi hafi að geyma Íslendingabók og Landnámu, síðan komi tíu bindi Íslendingasagna, Sturlunga í þremur bindum, þrjú bindi biskupasagna, lög í einu bindi, þá Sæmundar-Edda og síðan Snorra-Edda, tvö bindi fornaldarsagna, ennfremur Heimskringla og aðrar konungasögur í sjö bindum. Loks var gert ráð fyrir einu bindi með úrvali riddara- sagna og ævintýra, öðru með fyrirsögninni Vísindi og þýðingar og loks einu með yfirskriftinni 3 Kveðskapur, skáldatal og kvæðatal. Á 21. fundi stjórnarinnar, 3. desember 1932, var lögð fram ný og endurskoðuð efnisskrá þar sem gert var ráð fyrir 35 bindum, 14 bindum Íslend- ingasagna í stað 11. Þess má geta að síðast þegar efnisskráin var tekin til endurskoðunar, á 81. stjórnarfundi, 16. febrúar 1961, eru bindin orðin 50. Sú áætlun er enn höfð til viðmiðunar í framtíðarsýn félagsins. Stjórn Fornritafélagsins lagði í upphafi megináherslu á útgáfu Íslendingasagna. Var gert ráð fyrir að áformað IX. bindi, Njáls saga, yrði fyrst í röðinni, en ýmsar ástæður réðu því að II. bindið, Egils saga, var fært fram fyrir og útgáfa Njálu frestaðist um allmörg ár. Á stjórnar- fundi 3. júlí 1928 skýrði forseti frá því að útgerðarfyrirtækið Kveldúlfur hf. hefði boðist til að kosta útgáfu Egils sögu af félagsins hálfu, þannig að Kveldúlfur greiddi allt sem á skorti að ríkissjóðsstyrkurinn hrykki fyrir kostnaðinum. Fyrirtækið hefur talið sér málið skylt, og reyndar sat framkvæmdastjóri þess, Haukur Thors, í fulltrúaráði Fornritafélagsins og settist síðar í stjórn þess. Á fyrstu stjórnarfundum var mönnum tíðrætt um fjáröflun til starfseminnar. Þannig lagði Guðmundur Finnbogason landsbókavörður til að félagið leitaði til héraðsmanna um framlög til ákveðinna rita, þ.e. sagna sem gerst hefðu í héruðum þeirra, hverra fyrir sig. Í umræðum um málið gat Haukur Thors þess að hann hefði skrifað öllum togaraskipstjórum og nokkrir þeirra hefðu heitið framlögum. Á þriðja ársfundi, 23. september 1930, er bókað að verndari félagsins, Kristján konungur X., hafi í heimsókn sinni á Alþingishátíð sent félaginu 15 þúsund krónur að gjöf. „Til þess að votta þarmeð þakklæti fjelagsins stóðu allir fundarmenn upp.“ Fyrstu fundargerðir bera með sér að stjórnin hefur lagt mikla vinnu og metnað í að gera bækurnar sem best úr garði, velja vandaðan pappír og hanna bókband og annað útlit til frambúðar. Fyrirmynd skyldi vera útgáfa Altnordische Saga-Bibliothek, en bækurnar áttu að vera fjölbreyttari og vandaðri, sniðnar við hæfi íslenskra lesenda og prýddar myndum og kortum af sögustöðum. Auk fjárframlaga naut félagið styrks á fjárlögum sem miðaðist við útgáfu eins rits á ári. Tilhögun útgáfunnar – frágangur – stafsetning Ekki var aðeins lögð alúð við ytra útlit ritraðarinnar heldur var innri uppbygging bindanna hvers um sig ákveðin þegar í upphafi. Drög að henni voru lögð í boðsbréfi undirbúnings- nefndarinnar sem vitnað var til hér að framan. Útgáfustjórinn, Sigurður Nordal, reið á vaðið með útgáfu Egils sögu og gaf þar með fordæmi fyrir þeim útgáfum sem á eftir komu. Í formála segir hann meðal annars: Útgáfur þessar eru fyrst og fremst gerðar handa íslenzkum lesöndum, sem hafa mætur á fornritum vorum, án þess að hafa notið um þau sérstakrar fræðslu. Þetta verður að hafa í huga, ef um þær á að dæma af sanngirni. Mest er um það vert, að texti ritanna sé svo réttur