TVE 26e jrg. nr. 4, december 2008 Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

hÏL I § 'v Mm l r

, MW 1 t. THv \ ^ ■ % . . >, w . \ » ■

7 ■ ■ ;■ . - -M ■- " •• • Jf'yjr* 5?:v 4«,> ï\ \1 •-Ai " \ \ BloLlancL

k p ;\:, " v A t è ; 1 i '; is : 1 V'

{.v ______

Een Deense magnaat in 's- Graveland 'Catholyck ende bitter' rond de Horstermeer Afscheid van Piet Leupen Het Damesstift Elten & Baarn De verdwenen streekdrachten Ip5§8ï van Eem tot Vecht 1 De verdwenen 'Mooi van lijn en kleur' streekdrachten van Eem tot Vecht Dit vlot leesbaar en rijk geïllustreerde boek over de ‘Mooi van lijn en kleur’ streekdrachten tussen Amersfoort en Weesp, van Eem tot Vecht, is een uniek document over kleding x./T;, en sieraden 'van toen’ van, vrouwen mannen en kinderen tegen de achtergrond van hun tijd. Het boek is geschreven door Livia van Eijle, histori­ cus en oud-wethouder van de gemeente Eemnes, en Alie Klap, die de leiding heeft van de Kleder- drachtgroep Eem- en Gooiland. Het boek beschrijft 5 typen klederdracht uit onder andere Hoogland, Soest, Baarn, Eemnes, Laren, Blaricum, Bussum, Hilversum, Loosdrecht, Muiden en Weesp. Auteur: Livia van Eijle & Alie Klap ISBN: 978-90-812835-1-9 Formaat: 22 x 22 cm mUitgeverij Omvang: 132 pagina’s VanWijland BV Bedrukking: geheel in full color Afwerking: gebonden in harde kaft Snel en makkelijk te bestellen via www.uitgeverijvanwijland.nl Prijs € 27,50 incl. BTW Tevens te koop bij de betere boekhandels

BOEKENKASTEN A LA CARTE -«««is*! 'MUftfiMiidiiiii. m m % UtirHali

Laat u inspireren tijdens een bezoek aan onze showroom. Aan de hand van diverse tekeningen, afbeeldingen en zowel moderne als klassieke opstellingen laten wij zien hoe uw persoonlijke smaak, inhoudelijke wensen en ruimtelijke mogelijkheden door ons vertaald kunnen worden in een mooi en functioneel kastontwerp. Sinds 1974 ontwerpen en maken wij naast boekenkasten ook radiatorombouwen, audio- en videomeubels, kleding­ kasten, dressoirs en werkplekken geheel op maat. Onze showroom is geopend ma. t/m za. 9.30 tot 17.00 uur.

Jesco Boekenkasten BV - Nieuwe 's-Gravelandseweg 33 - 1406 NA Bussum tel: 035 - 691 60 50 - [email protected] - www.jescoboekenkasten.nl TVE 26e jrg. nr. 4, december 2008 Tussen Vecht en Eem

Tijdschrift voor regionale geschiedenis

-4 C' awU'j y r «ÉW

m ) 0 S 1; I « . p ~ -U ■ ,

Y \ r 3 jfey flkl |* * k v yfsaK r a n ™ 5sa

Brandschatting van 's-Graveland door de Fransen, Romeijn de Hooghe (colt. Det Kongelige Biblioteket, Kopenhagen).

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Inhoud Een bron van verhalen

Fokke F. van der Meer De regionale geschiedenis blijft een bron van ver­ Joachim Irgens halen. Vaak vragen mensen of de geschiedenis van Een Deense magnaat tussen Vecht & Eem 243ons gebied onderhand niet helemaal is uitgezocht en alles al beschreven. Nee dus. Er komen telkens Joris Cammelbeeck weer nieuwe onderwerpen op, nieuwe probleem­ Etet gaat mij om het aanwakkeren van het stellingen en nieuwe gezichtspunten. historisch besef Neem het eerste artikel. Ir. Fokke van der Meer Interview met Piet Leupen 257uit Oslo doet onderzoek naar de relaties tussen Ne­ derland en Noorwegen en schreef voor ons het Emil Ludenpenning voor prof. Piet Leupen fraaie 261 artikel overJoachim Irgens, een Deense magnaat die veel met Nederland had en ook in 's-Graveland Jan Baar verzeild raakte. Of het artikel van Jan Baar 'Catholyck ende bitter' 'Catholyck ende bitter'. Jan Baar is actief in de onder­ De reformatie rond het Elorstermeer1580-1625 262 zoeksgroepKatholiek & protestant tussen Vecht & Eem ca. 1550-1750 en doet minutieus verslag van de Henk Michielse reformatie rond het Horstermeer en hoe het de ka­ Column tholieken daarna verging. Een historisch gemiste kans 274 En dan Eemland, de andere kant van ons ge­ bied. Ronald Rommes van de Universiteit Wage- Ronald Rommes ningen behandelt vijfhonderd jaar bevolkingsont­ Dringen langs de dijk wikkeling in Eemnes en geeft interessante cijfers, Vijf eeuwen bevolkingsontwikkeling van terwijl Jos Hilhorst een grondige beschrijving geeft Eemnes 275 van het bezit van het Stift Elten in Baarn. Niet al­ leen het Gooi viel (tot 1280) onder de Eltense kloos- Identiteit & geschiedenis van Bussum terdames, maar ook flinke stukken land en rechten Verslag van de Open Dag2008 288 elders in de regio. Tot slot het interview met prof. Piet Leupen, Jos G.M. Hilhorst die jarenlang de spil was van ons historisch werk, De bezittingen van het Stift Elten in Baarn 290als lid van het bestuur van TVE, als redacteur en redactievoorzitter van het blad, als vice-voorzitter Boekbespreking van de Stichting Omgevingseducatie en als veel­ Dag Oma Kraplap 302 vuldig spreker voor TVE, voor Stad & Lande en menige historische kring. Piet Leupen is wegge­ Activiteitenagenda Actueel 303gaan uit de regio, wat niet wil zeggen dat hij niets meer aan onze regionale geschiedenis zal bijdra­ Colofon 304 gen. Zo neemt hij als redacteur en schrijver een ac­ tief aandeel in deHistorische Canon tussen Vecht & Eem, die naast een website en een boekwerk ook het volgende nummer van dit tijdschrift zal vullen. HM

Illustratie voorpagina (inzet):De Romaanse Stiftskerk te Elten (foto Gerdis Michielse-Oud). Het Gooi was tot 1281 onderhorig aan het Stift Elten. Ook elders bezat het stift goederen, zoals in Baarn. Illustratie achterpagina (inzet):Het Wapen van Joachim Irgens (foto F.F. van der Meer).

© TVE 2008. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

242 TVE 26e jrg. 2008 Joachim Irgens Een Deense magnaat tussen Vecht & Eem Fokke F. van der Meer

Tussen Vecht en Eem ligt 's-Graveland. Opvan Itzehoe. Hij was hier in gezelschap van het landgoed, dat nu Spanderswoudonder heet, anderen Christian Rantzau (1614-1663), zwaaide van 1656 tot 1675 een buitenlander,zoon van Gert Rantzau, stadhouder van ko­ genaamd Joachim Irgens, de scepter. Wie wasning Christaan IV in Holstein. Ook Heinrich deze man, en hoe kwam hij in 's-Graveland(Henrick) Müller (1609-1692), zoon van een terecht?1 gegoede familie in Itzehoe, behoorde tot de leerlingen.

Joachim Irgens Ridder academie De inwoners van Holstein zouden niet ge­ Net als tegenwoordig telde Nederland inspaard de blijven voor de verschrikkingen van zeventiende eeuw veel bewoners van buiten­de dertigjarige oorlog. Toen het Lutherse landse afkomst. Joachim Irgens was vanDenemarken in 1626 de slag bij Lutter ver­ Deense oorsprong en heeft in Nederlandloor, veel werden Holstein en daarna Sleeswijk en sporen nagelaten, die nog lang niet allemaal ontdekt zijn. Op de vraag wie hij was, vinden we een zeer beknopt antwoord in Joachim Irgens' grafschrift (afb. I).2 Dit geeft een beeld, gezien door de ogen van zijn tijdgeno­ ten, dat waarschijnlijk was goedgekeurd door zijn weduwe. Joachim werd geboren in 1611 in Itzehoe, ongeveer vijftig kilometer ten noorden van 'ïkfc,, ■ Hamburg, in het toenmalige graafschap Hol­ stein dat deel uitmaakte van het Deens- Noorse koninkrijk. Vader Heinrich Jürgens was een welgestelde koopman, leverancier van het Holsteinse hof en later ook van de t: Deense koning Christiaan IV wanneer deze in het nabijgelegen Glückstad vertoefde. Hein­ rich Jürgens heeft als koopman zeer waar­ schijnlijk betrekkingen met Amsterdam on­ derhouden.3 Nazaten van zijn oudste zoon, Johannes, van wie er veel in Noorwegen wo­ A FP nen, hebben getracht aan te tonen dat het geslacht Jürgens van Nederlandse afkomst was, doch zonder succes.4 Al vroeg kreeg Joachim de kans belangrij­ ke relaties aan te gaan. Hij genoot zijn oplei­ ding op de exclusieve privé-school inAfb. slot 1: Plaat met grafschrift op de kist van Joachim Breitenberg, een paar kilometer ten oostenIrgens.

TVE 2be jrg. 2008 243 O WÊKSt#

■ ■ • j i B e r !i:S ë ■■

• rfar ■&, ?ii - J

•:■• ■ . W. S 1 # ' ______4/b. 2: De stad0 Rros m de bwi/rtwaarvan Irgens kopermijnen bezat (foto Patricia Hamilton, wxviv.flickr.com/people/ larigan). geheel Jutland, door de pro-katholiekegen, Al­ Ulfeldt was in 1646 in Amsterdam om te brecht von Wallenstein veroverd. Joachimonderhandelen en over de tolheffing op de zijn studievrienden moesten vluchten enSont.6 wer­ den in de gelegenheid gesteld hun opleidingZoals alle jonge mannen uit de betere voort te zetten op de Soro Akademi, toenfamilies ook ging Joachim op een educatieve reis, wel 'ridderacademie' genoemd, op het Deen­waarover weinig bijzonderheden bekend zijn. se eiland Seeland. Dit was in die tijd een aca­Die reis heeft hem zeer waarschijnlijk naar demie voor de zonen van de Deense adel.Padua De gevoerd, waar zijn oudere broer Jo­ academie bestaat nog steeds, zij het in eenhannes studeerde.6 Het is aannemelijk dat aan de tijd aangepaste vorm. Slechts een paarook Amsterdam op deze reis werd aange­ jaar voor Joachims komst was hier Johannesdaan, hoewel ook dit niet met zekerheid is Meursius aangesteld als leraar geschiedenisvast te stellen. Niet lang na het voltooien van en politieke wetenschappen. zijn opleiding werd Joachim Irgens secretaris In dezelfde tijd studeerden hier ook Han­van een van de kamerdienaren van Christi­ nibal Sehested (1609-1666) en Corfitz Ulfeldtaan IV. Zodoende kwam hij weer in gezel­ (1606-1664), die beiden later zouden trouwenschap van zijn vroegere studievrienden met dochters van koning Christiaan IV. Sehe­Christiaan Rantzau en Henrick Müller, die sted werd in 1642 stadhouder van Noorwe­inmiddels vertrouwensfuncties aan het hof

244 TVE 26e jrg. 2008 hadden gekregen, als kamerdienaar en ka-der van de kopermijnen bij het Noorse Roros, mersecretaris. Joachim kan omstreeks deze156 kilometer ten zuiden van Trondheim, tijd al in contact gekomen zijn met zijn laterewaar in 1644 rijke koperertsvondsten werden schoonvader Andries Bicker, toentertijd ge­gedaan (afb. 2). Hij slaagde erin, waarschijn­ zant van de Republiek der Verenigde Neder­lijk door zijn zeer goede financiële positie, om landen in Denemarken en Zweden. in 1646 een eigen aandeel van vijfenzeventig procent in handen te krijgen. De verdiensten op de koperproductie droegen in vele jaren Mijnbouw bij aan een hoog inkomen, waardoor hij in staat was grote bedragen aan de kroon te In zijn nieuwe hoedanigheid nam Joachimlenen. in 1635 deel aan de reis van de koning die langsDe werkomstandigheden in de mijnen vele Noorse mijnen leidde, waaronder dewaren bijzonder slecht en het is onder Irgens' zilvermijnen in Kongsberg, de kopermijnenbestuur tot ernstige arbeidsconflicten geko­ in Telemarken, en de kopermijnen in het men.0s- Deze erbarmelijke omstandigheden zijn terdal. Christiaan IV had de bijnaam 'mijn- in latere tijd beschreven door de Nederlandse bouwkoning' verworven en was ook geïnte­marineofficier Cornelis de Jong, die onder de resseerd in de vestiging van industrie in zijnBataafse Republiek met zijn schip in Trond­ rijk.7 Waarschijnlijk had Joachim al in 1636heim terecht kwam en daar van 1795 tot 1796 financiële belangen in de mijnbouw, onder'overwinterde', waarbij hij van de gelegen­ meer in Telemarken en in de kopermijn bijheid gebruik maakte om de mijnen te bezoe­ Kvikne, ongeveer honderd kilometer tenken.9 zui­ den van Trondheim, samen met Hannibal Joachim Irgens was tijdgenoot van Ga­ Sehested en Henrick Müller. Ook was hij me-briel Marselis (1608-1673), koopman in Am­ de-eigenaar van een kopermijn bij Sel in hetsterdam, en zijn bank- en mijnbouwactivitei­ Gudbrandsdalh ten hadden veel gemeen met die van Marse­ De meeste bekendheid heeft hij echterlis. Marselis exploiteerde ijzermijnen en genoten als directeur en grootste aandeelhou­hoogovens in Noorwegen, maar had ook be-

l i I É I Él M m t -|| J Sip» gfflffllfflffljjMill I j iGSQüoniai m m la lii : | *

Afb. 3: De Groene Helm in Amsterdam.

TVE 26e jrg. 2008 245 langen in de koperwinning. Dat de zakelijke relatie tussen Gabriel en Joachim niet altijd even glad verliep, kan worden afgeleid uit de V brieven van Johan de Witt. Hierin wordt ge­ wag gemaakt van een koperlading, door Ir- gens verscheept, die door Gabriel Marselis en Heinrich Müller met geweld in beslag werd genomen.10 In het standaardwerk over Marselis,Mar­ : «Tv***- selis konsortiet, wordt de naam van Joachim Irgens veertien keer aangehaald.11 Marselis 1 1 # :t s - > ‘ x ? was niet alleen vertegenwoordiger van de A Deens-Noorse koning in Amsterdam, maar m f t ■ ook een van de bankiers van de Deense kroon. Dat ook Irgens zaken met Amsterdam deed blijkt onder meer uit het feit dat hij een rekening bij de Amsterdamse Wisselbank had, net als Gabriel Marselis en Irgens' stu­ dievriend Corfitz Ulfeldt. &

Verblijf in Nederland mtmHmmmmwammmm r i — — i y mammmmmammmmmimm

Veel van Irgens' koper werd in Amsterdam é > /r fü u® l•m eats tk verkocht en daarom hield hij zich veel op in , L i ÏW*i.v ... C£ de stad. Amsterdam was ook interessant van­ uit het oogpunt van financiële transacties,Afb. 5: Koning Christiaan V, gravure door Albert Hael- aangezien het renteniveau in Amsterdamzvegh naar A. Wachters, 1655 (coll. Den Kongelige lager lag dan in Kopenhagen. Of de koopKobberstiksamling van van Statens Museum for Kunst, een huis in verband stond met zijn latere hu­Kopenhagen). welijk is niet bekend, maar in 1652 kocht hij een groot huis aan de Keizersgracht 118-120, 'de Groene Helm' (afb. 3).12 In Amsterdam kreeg het echtpaar ten minste Op 12 december 1656 werd het huwelijk drie kinderen, te weten Andries (1657), Hen- tussen Joachim Irgens en Cornelia Bickerdriekus (1659) en Johannes (1662), zoals blijkt (1629-1708) ingezegend in de Nieuwe Kerkuit de doopregisters in het Stadsarchief Am­ (afb. 4). Zijn schoonouders hebben dit nietsterdam (SAA). In Kopenhagen zijn, even­ kunnen meemaken; beiden waren in 1652eens uit dit huwelijk, nog twee zonen gebo­ overleden. ren.13 Het vierde kind in rij, Fredrik Christian, is in Kopenhagen geboren en gestorven op 6 februari 1664. Het vijfde, Gerhard, is geboren in Kopenhagen op 2 april 1667. Hij zou later dezelfde ridderacademie bezoeken als zijn vader. Over Irgens' dochters is nagenoeg niets bekend. In Juni 1662 was de Deense kroonprins, Afb. 4: De handtekeningen van Joachim en Corneliade latere in Christiaan V, op zijn 'grand tour' het Ondertrouwregister van de Nieuwe Kerkdoor Europa drie maal te gast in het huis aan (Stadsarchief Amsterdam). de Keizersgracht. Tijdens een van die bezoe-

246 TVE 26c jrg. 2008 ken zorgde Irgens voor financiële ondersteu­volgd worden. Andreas, de oudste, was het ning van de kroonprins, voordat die doorreis­knapst. Op 2 april 1676 werd Andreas Irgens de naar Brussel. Christiaan bezocht geduren­beloond met een prijsboek, dat zich nu be­ de deze reis ook Joachims landhuis Irgensdal,vindt in de Gunnerusbibliotheek in Trond­ nu Spanderswoud, in 's-Graveland enheim.11’ het Tegenover het titelblad is de prijsop- buitengoed Elswout bij Overveen, als dracht gast aan Andreas ingelijmd (afb. 7). Deze van Gabriel Marselis, de toenmalige eige­prijsopdracht luidt in vertaling: naar.14 Uit het Schoolarchenboek, een soort log­Aan Andreas Irgens boek dat de leraren bijhielden ten behoevewegens zijn voortreffelijke voorbeelden van de schoolinspectie, van de Latijnsevan ijver in de studie School in Haarlem, in het voormalige Celle- en tegelijk daarbij ter aansporing broederklooster aldaar, blijkt dat de drie inom zich naar het hogere te haasten Amsterdam geboren jongens in 1672 inge­hebben de Viermannen om de Haarlems- schreven werden aan deze school, de oudsteBataafse school in stand te houden twee in april, de jongste in december van datdit prijsboek toegekend, jaar.15 Hoewel er een Latijnse School in Am­ 2 april 1676 sterdam was, werd toch voor Haarlem geko­ (Vertaling dr. J. Spoelder) zen. Wellicht werd Haarlem in het rampjaar als een veiliger plaats beschouwd. Een kijkje in de catalogus van Nyerup ont­ In dit Schoolarchenboek kunnen desluiert vor­ dat het prijsboek al voor 1808 in de deringen van de jongens van jaar tot jaarGunnerus-boekencollectie ge­ aanwezig was.17

v y . uniill liiiitiuifiliiilJiiii! intiitiiitiiil

Afb. 6: Irgens' buitenplaats, nu Spanderswoud in 's-Graveland (coll. Historische Kring 'In de CAoriosa', Kortenhoef).

TVE 26e jrg. 2008 247 De herontdekking van een prijsboek

Aan de herontdekking van de opdracht in het boek HugonisAnnates Grotii, et Historiae de rebus Belgicis, Amsterdam 1657 dat zich bevindt in de Gunnerusbibliotheek in Trondheim is een aardige geschiedenis verbonden. De opdracht in het boek werd eerder gevonden in 1888 door H. Dahle. Hij schreef over zijn vondst een brief aan prof. Ludv. Daae in Christiania (nu Oslo). De brief was geschreven op briefpa­ pier van de Gunnerusbibliotheek, maar Dahle schreef dat de brief van particuliere aard was, en heeft zijn vondst niet gearchiveerd of gecatalogiseerd in de Gunnerusbibliotheek. Dahie voegde bij de brief een met de hand getekende kopie van de opdracht aan Andreas Irgens, zeer nauwkeurig uitgevoerd. Beide documenten werden door Daae in het Noorse Rijksarchief in Oslo gearchiveerd. Langberg verwijst in zijn boek naar het Rijksarchief, maar beschrijft echter alleen gegevens van de kopie zonder de brief met de bijzonderheden over het boek te noemen. Door de gegevens van Langberg was ik in staat om het Schoolarchenboek te localiseren. Toen ik eerder naar het prijsboek op zoek ging wist men bij de Gunnerusbibliotheek niets van een boek met een opdracht aan Andreas Irgens. Later kreeg ik van het Rijksarchief een kopie van beide do­ cumenten van Dahle toegestuurd, en daarmee was duidelijk om welk boek het hier ging. En na- vraag bij de Gunnerusbibliotheek bevestigde dat het genoemde boek daar gecatalogiseerd is en zich in de bibliotheek bevindt. En bovendien dat de opdracht aan Andreas Irgens tegenover de titelpagina is ingeplakt, dit tot grote vreugde van de Gunnerusbibliotheek, die nu zoekt naar gege­ vens die kunnen ontsluieren hoe het boek in hun bezit gekomen is. (Overigens heb ik de biblio­ theek, die een kleine zevenhonderd kilometer van mijn woonplaats verwijderd is, nog nooit be­ zocht.) Over Andreas is verder niet veel meer bekend. Ook de twee andere in Amsterdam geboren zonen hebben in Trondheim en Kopenhagen sporen achtergelaten, en daarna is ook van hun lot weinig of niets meer bekend. Alle zonen zijn gestorven vóór de dood van hun moeder en uit niets blijkt dat zij kinderen hebben nagelaten. De handgeschreven prijsopdracht luidt als volgt: Andreae Irgens ob egregia industriae in studiis specimina, simui quo ultro ad aitiora properanti calcar adderen t praemium hoe iiterarium decrevere llll Viri Scholae Harlemo-batavae constituendae 1676, IV. Non. April. M. ie Febure Adriaen Bakker Johan Everswijn Johannes Ruiaeus Phiiippus Munkerus R (Met dank aan dr. Jan Spoelder)

Stijging op de maatschappelijke ladder denken, markeert zijn stijging op de maat­ Na de dood van koning Christiaan IV inschappelijke 1648 ladder. werd Joachim benoemd tot beheerder vanJoachim was in de jaren omstreeks 1650 Vestervig, een klooster met bijbehorendeeen van de belangrijkste geldschieters van kloosterkerk uit de twaalfde eeuw. Doorkoning de Frederik III, die Christiaan IV was reformatie was dit complex in 1536 aan deopgevolgd. Hij beheerde geld van anderen, Deense kroon gekomen. Joachim kreegtegen toe­ onderpand in zijn eigen onroerend stemming zijn naam te veranderen van hetgoed, en ook dat werd aan de koning ge­ patroniem Jürgens naar Irgens.18 Die nieuweleend.19 Toen de koning echter zijn schulden naam, die niet meer aan een patroniem doetniet kon aflossen, werd Joachim in 1661 eige-

248 TVE 26e jrg. 2008 ~ V M ’ GA MnmyyMe .k

Cv ii qrcqia M ~ ihidturtria iri*>tü?'t is stJtdtnina, si puil jilt' (thro at diücrajircjurauü cujcar apairt nt prainu'/m hrc iterariüm'kcrcflêrc 11 t& bri Afb. 8: Kerk van het voormalige klooster te Vestervig. Sc hela éfarlcnuhbatai’d cpiLstdiunda, clabci^xxvmv: JVcm'. Aprils’. voltooid. Daarnaast bouwde hij aan de 'Goudkust' in Kopenhagen een groot huis en nog een landgoed even buiten Kopenhagen. L Na de 'grote afrekening' in 1666, het z.g. ÊnSn-wy* „A■ xumuU . 1 xVcaJ» Krongodssalget (verkoop van de kroondomei­ nen om de schulden van de kroon af te los­ sen), behoorden zowel Irgens als Marselis tot / I V v W ^ ó t . de nieuwe grootgrondbezitters in Noorwe­ gen. Ook deze domeinen waren oorspronke­ lijk kerkelijk bezit en waren na de reformatie A/l. 7: Opdracht in het Prijsboek (coll. Gunnerusbiblio- teket, Trondheim). aan de kroon gekomen. Joachim Irgens bezat toen, naast de mijnen in Noorwegen, de Groene Helm in Amsterdam, Irgensdal in 's-Graveland (nu Spanderswoud, door zijn naar van het klooster Vestervig met de bijbe­vrouw Cornelia ingebracht)21, ook grote land­ horende landgoederen voor 111.688 rijksdaal­goederen22 in de provincies Nordland en ders (afb. 8).20 Troms in Noorwegen (ter hoogte en ten noor­ den van de poolcirkel), Vestervig bij Thisted in Noord-Jutland en het landgoed Gjorslev, Grootgrondbezitter Seeland, en dan nog de huizen in Kopenha­ gen. Omstreeks 1660 begon voor Joachim het tij te Het bezit bracht echter weinig inkomsten, keren. Hij ging er in inkomsten op achteruit.terwijl Joachim steeds meer geld nodig had Mogelijk was de Deens-Zweedse oorlog voor zijn uitbundige bouwplannen. Hij zag (1658), vanwege het verliezen van scheepsla­zich gedwongen honderdduizend gulden dingen met koper, zowel door schipbreuk alsvan de Amsterdamse bankier SchardineP te door kapers, hier debet aan. Joachims onge­lenen, met als zekerheid een aandeel in de breidelde privé-uitgaven namen echter alleenmijnen in Roros en het landgoed Gjorslev. maar toe en steeds vaker moest hij geld lenen In 1674 wordt Joachim (eindelijk) in de om liquide te blijven. Hij brak het klooster inadelstand verheven en heette sindsdien Ir­ Vestervig af en begon met het bouwen vangens von Westerwiick (afb. 9) naar het door een zeer kostbaar landgoed, dat in 1672 werd hem verworven klooster. Hij stierf in Kopen-

TVE 26e jrg. 2008 249 hagen in 1675. Bij zijn dood was hij in Zowel feite in Kopenhagen als in Amsterdam failliet. werd ze gedwongen de onroerende goederen van de hand te doen. Achtervolgd door schuldeisers dichtte ze het ene gat met het Cornelia Bicker andere, wat lange tijd gelukte. Het vastgoed in 's-Graveland, in 1672 door de Fransen ver­ Cornelia vergezelde Joachim op veel van woest,zijn werd in 1678 verkocht aan haar nicht reizen. In 1670 heeft de zwangere CorneliaGeertruida Bicker.24 Hoewel ze in 1677 de waarschijnlijk het leven van haar man Groene en Helm in Amsterdam kwijtraakte door haar neef Henning gered, tijdens een grootverkoop bij executie25 was ze in 1679 toch nog arbeidsconflict in de kopermijn van Roros.in staat om een prachtige kaarsenkroon uit de Haar kordate optreden had als resultaat datrenaissance aan te kopen voor de kerk in Ves­ de opstandige werknemers uit respect voortervig (afb. 10). Deze is voorzien van een de zwangere vrouw afzagen van het verderspreuk26 en hangt nog steeds voor de preek­ mishandelen van de twee mannen. stoel in de kerk. Toch moest Cornelia uitein­ Cornelia moet een ijzersterke vrouw ge­delijk het landgoed in Vestervig verpachten weest zijn. Als het waar is wat Langbergaan een van haar geldschieters. schrijft (hij geeft geen bronvermelding) heeftVoor haar dood zou Cornelia nog meema­ ze gedurende haar huwelijk met Joachim, kendat dat haar laatst levende zoon Gerhard nog geen achttien jaar duurde, veertien ('Gerrit')kin­ in december 1698 stierf, toen ze zelf deren gebaard. Haar was het tragische lot69 jaar oud was. Daarna verkocht ze Vester­ beschoren niet alleen haar man, die achttienvig. Ze maakte ook nog mee dat het landgoed jaar ouder was, maar ook al haar kinderenin te 1703 in vlammen opging. Alleen de kerk overleven. Er zijn geen kleinkinderen bekend.bleef behouden. Aan het eind van haar leven Na Joachims dood woonde ze aanvankelijkmoest de Deense kroon bijspringen toen ze afwisselend op Vestervig en in Kopenhagen.geen geld meer had. Zij stierf in Kopenhagen in 1708.

Naamplaten Bij de restauratie van de kerk in Vestervig, de grootste plattelandskerk in Scandinavië, wer­ den rond 1920 in de torenkamer drie kisten gevonden, met naamplaten van respectieve­ lijk Joachim Irgens, Cornelia Bicker en Ger­ hard Irgens. Nadat de naamplaten waren verwijderd zijn de kisten ter aarde besteld op het kerkhof in het graf van de familie Molle- rup, aan wie Cornelia het landgoed had moe­ ten verkopen. Het graf is gemarkeerd met een grote ruwe steen met inscriptie (afb. 11). De naamplaten zijn opgehangen in de kerk van Vestervig (afb. 1). De naam van de Amsterdamse Cornelia Bickers is later vereeuwigd door de Noorse schrijver Johan Falkberget (1879-1967), die vandaag tot de klassieke Noorse schrijvers wordt gerekend. Zowel Joachim als Cornelia Afb. 9: Het Wapen van Joachim Irgens. Zie achterzijdespelen een rol in zijn boeken waarvan het omslag voor een afbeelding in kleur. verhaal in de jaren speelt dat Joachim eige-

250 TVE 26e jrg. 2008 f I

vr-'M ■ 4 •'«,/ I V ■■■■'* •N . ’ : ■

Afb. 10: Kaarsenkroon in de kerk van Vestervig. naar was van de kopermijnen. In de romanbeiden in 1652. Vaak wordt aangenomen dat Nattens Brod, Ann Margritt27 heeft hij de Cornelia erfgename was van het hier ge­ 'Corneliasmelterij' verzonnen. Een door Joa­bouwde landgoed, misschien omdat het Cor­ chim Irgens gebouwde smelterij in Haltdalen,nelia was die het landgoed na de dood van ten noorden van Roros, heeft hiervoor modelJoachim verkocht. Ook wordt dit vermeld gestaan. door Tromp en Six (p. 86). Helemaal zeker kan dit toch niet zijn. Cornelia had verschei­ dene oudere broers, die toch eerder in aan­ Verblijf in 's-Graveland merking zouden komen bij een verdeling van de erfenis in 1652. Ook staan Cornelia of Joa­ Joachim Irgens heeft in Nederland meer spo­chim niet vermeld als ingelanden bij de ver­ ren nagelaten, o.a. op de zogenaamde Colom-gadering van ingelanden op 26 februari 1657 kaarten van 1681 en 1685, respectievelijk (p.zes 28). Daar staan wel Jacob en Joan Bicker, en tien jaar na de dood van Joachim Irgens.2Sdie een jongere, resp. een oudere broer van Op het blad van het Gooi staat in 's-Gra­Cornelia zouden kunnen zijn. Uit de lijst van veland de naam Irgens vermeld op de kavelhoofdingelanden valt niet op te maken wie die bij de verdeling in 1634 aan Andries AndriesBic­ Bicker opvolgde bij zijn dood in kers, de vader van Cornelia, was toegevallen1652. Joachim wordt genoemd, maar pas in (afb. 12).29 Andries en zijn vrouw stierven1662.'»

TVE 26e jrg. 2008 251 Dat Joachim in 1662 het landgoed beheerdeengageren. En terwijl men naar hem op zoek was staat als een paal boven water. In het relaasreisde de Prins op 26 juli naar Muiden om zich in over de educatieve reis van kroonprins Chris-te schepen in een galjoot, dat hem naar Edam, taan V wordt het verblijf op het landgoedHoorn, van Enckhuizen en Medemblik zou brengen.' Irgens speciaal genoemd:'4 dagen na de aan­ De oorlog tussen Zweden en Denemarken komst in Amsterdam (dat was op de 20 juni,was in 1662 nog een belangrijk onderwerp volgens de Juliaanse kalender)begaf het gezel­ van gesprek. In de winter van 1658 trok de schap zich op weg naar Irgens' lustoord in 's-Gra-krijgshaftige Zweedse koning Karl X Gustav veland. Hier kon men ongestoord uitrusten inover een de bevroren Sont om de Denen volko­ landelijke omgeving. Het landgoed was mooimen gesi­ te overrompelen. Deze veldtocht eindig­ tueerd, en de Prins amuseerde zich met het wan­de met de vernederende vrede van Roskilde, delen in de prachtige tuin, en door deel te nemenwaarin het Deens-Noorse koninkrijk een aan­ in een boerengelag. Meerdere gasten kwamental op gebieden die nu nog steeds tot Zweden bezoek. Op een dag kwam Maximiliaan Rosen- krantz, die nu in Holland diende, na thuis (lees: Denemarken) te hebben deelgenomen in de Zweedse oorlog. Op een andere keer kwam Jens Lassen, vergezeld van Tengnagel, die proviand­ meester bij de Hollandse hulptroepen was geweest. Vergeefs zocht de leider van het gezelschap, Pars- berg, naar een ingenieur die de Prins zou kunnen inwijden in de krijgsbouwkunst. Rosenkrantz raadde aan om een fransman, M. Gentillot, te

,,T ■ - j r t ' • ’

■ mS S L .. te., iJpïSE*

CHR. KCÉHV

Tnamïr

>: . -

______^ Afb. 12: Fragment van de kaart van Holland uit 1685 door Jacob Aertsz. Colom (coll. Universiteit van A m ­ Afb. 11: Grafsteen naast de kerk in Vestervig. sterdam, Kaartencollectie).

252 TVE 26e jrg. 2008 f *' t 4 f

• r ,} * 1 2 1 ; i l !

! ? -J p , . J | « ïÈ S flö i Ki ^ : \ A i r m * f e l ; & S l '4 t % ’J

m a m S ® f \i- ^ ^ , W -f' □ 1 r r l /ü I f Wi-jlpr s^4j> ■; ■ W f T È K èiMmiSa t m m m

^Sjk'AU < £ r ■-iv aSG, ' ^ . ƒ 'Ti fi&S ï am s iéé^.

Afb. 13: Brandschatting van 's-Graveland door de Fransen, Romeijn de Hooghe (colt. Det Kongelige Biblioteket, Kopenhagen). behoren, moest afstaan. Intussen hield de watten gelegd door koning Frederik III, de Zweedse koning zich niet aan de gemaakte vader van kroonprins Christiaan V. afspraken en in oktober 1658 vond een groteTengnagel had een zakelijke relatie met Joa­ zeeslag plaats in de Sont. Hier nam Neder­ chim Irgens. Joachim had in 1662 5000 caroli- land in deel aan Deense zijde met een vloot gulden geleend van Tengnagel, een schuld onder Van Wassenaar van Obdam. De Zwe­ die opdook onder alle andere schulden waar­ den verloren de slag, maar niet de lust. In mee Cornelia na Joachims dood werd gecon­ februari 1659 bestormden ze Kopenhagen,fronteerd31. In het telefoonboek van Dene­ vergeefs. Eén en ander moest gefinancierd marken komen nog verscheidene Tengnagels worden en hier was Irgens één van de geld­ voor. Ook in Nederland wonen nog nakome­ schieters van koning Frederik III. Deze lenin­ lingen van Arent Tengnagel32. gen zouden de basis worden voor de overna­ me van het klooster te Vestervig, toen de koning zijn schulden niet kon aflossen. Het Rampjaar 1672 De bezoeker Arent Tengnagel (1619-1665) was geboren in Gouda. Het staat niet vast ofIn 1672, het jaar dat de drie zonen Irgens aan hij verwant was aan de moeder van Cornelia. de Latijnse School in Haarlem hun opleiding Hij diende als proviand- en equipagemeesterbegonnen, was de situatie in 's-Graveland bij de vloot, die, zoals eerder genoemd, aan aanzienlijk minder idyllisch. De Fransen de Nederlands-Deense zijde tegen de Zwe­ kwamen op bezoek. Op weg naar Amster­ den vocht in de Sont in 1658. Voor bewezendam werden ze gestopt door de waterlinie en diensten werd Tengnagel na de oorlog in de in 's-Graveland lag het Fransche Kamp hoog

TVE 26e jrg. 2008 253 genoeg om geen natte voeten te krijgen.onbekend Hun is of niet gepubliceerd.34 Een volle­ opperbevelhebber, de hertog van Luxem­dig beeld kan pas worden gegeven door zo­ burg, nam zijn intrek in het lustoord vanwel Ir- de Deense, Noorse als de Nederlandse gens. Hoe dat ging is beschreven door Abra­archieven te raadplegen en dat stelt bijzonde­ ham de Wicquefort. Hij deelt mee, dat dere eisen aan de onderzoekers, ofwel in de 'baldadige en onbeschofte handel' geschiedde vorm van talenkennis, ofwel in de vorm van buiten kennis van de hertog van Luxemburg,samenwerking. Misschien dat een Deens- ‘dien dieshalve dese onbesuistheyt en dartelheydtNederlands project de kennis over dit interes­ niet aengereeckent kan worden'. Maar hij had sante paar kan vergroten. Mede door het aan­ ook geen grote afkeer van'oneerbare de gaan van internationale familiebetrekkingen wreetheden', zoals bleek uit de behandelinghebben ze ieder voor zich en gezamenlijk de van Irgens' hovenier. Deze ‘moedernaacktman loop van de geschiedenis documenteerbaar uytgekleed, en met een oude hoet sijn schaemtebeïnvloed. eenigsins bedekkende' kwam zijn beklag doen over de gelede schade.'Maer de deernis vond geen plaets by dese wreede mens'. De hertog liet Fokke F. van der Meer (1936) woont sinds 1963 de hovenier 'soonaeckt als hy was' nog enige in Noorwegen. Eind 1998 is hij daar gepensio­ huisdiensten verrichten'tot hy eindelijck een neerd als hoofdingenieur bij Norsk Hydro. Hij is slecht kleetje kreegh, 't welck hij aenschoot'. in Amsterdam geboren en getogen. In 1961 be­ Om de oorlogskas te spekken werd haalde de hij het diploma elektrotechnisch ingenieur bevolking gebrandschat (afb. 13). Dat aan kon de Technische Universiteit in Delft. Hij houdt toch niet verhinderen dat een aantal huizenzich nu o.a. bezig met het verzamelen van Noorse in vlammen opging, waaronder de Trompen­sporen in Amsterdam, die hij publiceert op het burg. Jacob Baron de Petersen, van DeenseInternet.35 afkomst, maar vogelvrij verklaard in Dene­ marken, speelde een rol 33 als bemiddelaar tussen de Fransen en de bewoners vanAfbeeldingen: de tenzij anders vermeld, foto's buitenplaatsen in ’s-Graveland. Hij richtteauteur. zich ook tot Irgens met raad om bescherming van zijn goed. Baron de Petersen was een zakenrelatie van Joachim en ook hij hadNoten Joa­ chim geld geleend. Na de dood van Joachim kreeg hij alle Noorse bezittingen in handen.1 Mijn dank gaat uit naar Birgitte Akse-Sweers, Als na de dood van Joachim het landgoedAnnette Sweerts, Michael R. Doortmont, Frans verkocht moet worden, blijft het toch in han­J.P.M. Kwaad, mijn broer Gerard J. van der den van een Bicker: in 1678 wordt het ge­Meer, en mijn zwager Hendrik Mulder, die in een vroege fase mij met raad en daad steunden. kocht door Geertruida Bicker, weduwe vanOok dank aan Hanna de Vries Stavland en dr. Jan Deutz van Assendelft en nicht van Corne­Jan Spoelder voor het vertalen van Deense lia. gedichten en Latijnse tekst. 2 Vertaling van het grafschrift van Joachim Ir­ gens van Westerwick, oorspronkelijk in het Postscriptum latijn: 'Hier rusten de beenderen van de zeer -voorname en Hoewel dit artikel enige nieuwe gegevensedele heer Joachim Irgens von Vestervig, geboren uit de beste ouders in de stad Itzehoe in Holstein den over Joachim Irgens en zijn vrouw Cornelia 19. mei in het jaar 1611. Zijn vader was de koop­ Bickers, hun kinderen en hun huis in Amster­man van aanzien Heinrich Jürgens, zijn moeder was dam aan het licht brengt, ligt nog veel in hetF. Catharina Friichtnichts. Na door zijn ouders duister. Vooral in de Nederlandse archievengoed en vroom te zijn opgevoed begon hij in 1625 kan zich nog veel informatie bevinden die vreemdeof landen te bezoeken om allerlei kennis te

254 TVE 26e jrg. 2008 verzamelen. Na zijn reizen op een gelukkige manier Friezen uit Harlingen overkomen om op het besloten te hebben werd hij in 1634 kamerdienaareiland Langoya in Telemarken een zoutraffina- bij Christiaan de Vierde, de gedenkwaardige koningderij naar Fries model te bouwen en in bedrijf van Denemarken en Noorwegen. Deze functie ver­ te stellen. Deze geschiedenis is kort naverteld vulde hij met grote zorg en energie tot de dood vanin: Fokke F. van der Meer, 'Friezen bouwden de koning in 1648. Zijn trouw aan de koning erken­zoutziederij in Noorwegen',Fryslan 12 (2006) nende, werd hem intussen uit sympathie gegundnr.3, p. 5-8. zijn naam te veranderen van Jürgens naar Irgens.8 In dit plaatsje in het Gudbrandsdal speelden Op 12. december 1656 ging hij het huwelijk aan met zich de gebeurtenissen af in Sigrid Undset, de zeer edele en uitgezóchte maagd Cornelia Bickers,Kristin Lavransdochter, zij het in een andere de veelgeliefde dochter van de zeer voorname, edeletijdperiode. en geleerde burgemeester van Amsterdam de- heer9 Jaap R. de Bruijn, 'Naval Captain Cornelis de doctor Andreas Bickers en zijn zeer voorname en Jong's Unforseen Stay in Norway (1795-1796)' edele echtgenote Catharina Tengnagels. Met haarin: L. Sicking, H. de Bles & E. des Bouvrie kreeg hij vijf zonen, waarvan de drie oudste en de(red.), Dutch light in the 'Norwegian night', Hil­ jongste, evenzo als de moeder, de vader overleefden.versum 2004, p. 93-112. De mijnen in Roros zijn Voor zijn grote en uitstekende diensten voor hetin bedrijf geweest tot 1977. Roros staat met zijn Deense en Noorse rijk werd hij in 1674 in de adel­ bijzondere bouwstijl op de lijst van het werel­ stand verheven onder de naam Irgens von Wester-derfgoed van de Unesco. Zie: http:// lüiick door zijn koninklijke hoogheid de erfprins vanwhc.unesco.org/en/list/55. Denemarken en Noorwegen, Christiaan de Vijfde.10 Langberg,Oplysninger, p. 6. Hij stierf op 29 augustus 1675 om 12 uur 's nachts,11 John T. Lauridsen,Marselis konsortiet, En studie voldaan van het sterfelijke leven, dat eindigde na 64over forholdet mellom handelskapital en kongemakt jaar, 3 maanden en 10 dagen.' Dit is de door mij i 1600-tallets Danmark, Aarhus 1987. vertaalde Deense versie in: Henrik Bolt-12 Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief 5062/ Jorgensen,Vestervig Kirke, Thisted (Denemar­ 44, fol. 154, 20 maart 1652. Kort samengevat ken) 1990. De classicus J. Spoelder heeft deze luidt de transcriptie: 'Kwijtschelding door vertaling gecontroleerd en geaccordeerd. (Dr. J.Gerard van Hetlingh aan Joachim IJrgens van Spoelder,Prijsboeken op de Latijnse school, disser­ een huis en erf aan de westzijde van de Kei­ tatie Nijmegen 2000.) zersgracht, genaamd De Groene Helm, belend 3 De Noorse historicus Dag Arne 0stigaard aan de zuidzijde door Abraham Franx, aan de werkt aan een boek, in zijn geheel gewijd aan noordzijde door de weduwe van Egbert Ger- Joachim Irgens en Cornelia Bickers, dat ver­ ritsz Backer en aan de achterzijde door Hum­ moedelijk zal uitkomen in het najaar van 2008.bert Michielsz Bruijnen'. Mijn dank aan A. 4 Mij medegedeeld door Cecilie Irgens, Oslo. Sweerts te Amsterdam, die me attent maakte 5 Jan Wagenaar,Amsterdam, in zyne opkomst, op de afwijkende spelling van IJrgens. Zie ook: aanwas, geschiedenissen, voorregten, koophandel,Fokke F. van der Meer, 'De Groene Helm aan gebouwen, kerkenstaat, schooien, schutterye, gildende Keizersgracht',Amstelodamum 94-4 (2007), p. en regeeringe. dl. I, Amsterdam 1760, repro 3-16. uitgave, Alphen a /d Rijn 1971/72, p. 545. 13 Langberg,Oplysninger, p. 1-9 en Tillaeg. 6 Ludv. Kr. Langberg,Oplysninger om Slegten 14 A. Tuxen, 'Fra Christian den Femtes Ungdom' Irgens fra Roros, Oslo 1927, p. 169. Johannes in: Museum III, Kopenhagen 1892, p. 123-125 (in promoveerde in Padua op 11 april 1635 tot dr.het Deens). Museum Tidsskrift for Historie og med. et filos. Toen Langberg zijn boek schreef Geografi is uitgekomen in Kopenhagen van bevond de tekst van het doctordiploma zich1890 t/m 1896 en wordt als 'tijdschrift' aange­ nog steeds bij de universteit van Padua, getui­duid. ge de Noorse vertaling van het diploma in15 zijn Noord-Hollands Archief, Haarlem, Archieven boek. van commissies, die toezicht op het onderwijs 7 In het bijzonder kan hier genoemd wordenhebben uitgeoefend in Haarlem 1616-1920, inv. Lene Elisabeth Walle,Salt von Salt, afstudeer­ nr. 15: 'Schoolarchenboek'. Register van curato­ project aan de Universiteit van Oslo, 1993. ren, rectoren, leraren en leerlingen alsmede van http: / / www.hf. ntnu.no/hf/historie/forskexamens, opgemaakt 1668 en vervolgd tot ca. ning/pub/hist_hovedfag2/list_alle_oppga1879. De Latijnse School in Haarlem werd ge­ ver.html. Koning Christiaan IV van Denemar­ sticht in 1389 en bestaat nog steeds, nu onder ken en Noorwegen liet in 1602 een handvolde naam Stedelijk Gymnasium Haarlem.

TVE 26e jrg. 2008 255 16 Dit boek, Hugonis Grotii,Annales et Historiae de Leeuw 5/6 (1999), p. 99-174 en 7/8 (1999), p. rebus Belgicis, Amsterdam 1657, bevindt zich in 278-314. de Gunnerusbibliotheek in Trondheim. De25 SAA, Recht. Arch. 2171, f. 215. Gunnerusbibliotheek is opgericht door bis-26 Uit het Deens vertaald luidt de spreuk: schop Gunnerus aan het eind van de achttien­'De Heer van het licht die mij eerst naar het de eeuw en was de bibliotheek van 'Det Kon- licht riep gelige Norske Videnskabers Selskab'. Tegen­ en die voor zijn erfdeel in het licht mij verkoos, woordig is de bibliotheek een onderdeel van de voor Hem en zijn wet heb ik dit licht opgericht, bibliotheek van de Universiteit in Trondheim. als kroon in zijn huis ter versiering Het genoemde boek is voorzien van een op­aangebracht. dracht gericht aan Andreas Irgens en is uitge­ God laat het licht zijner genade voor mij zo reikt door de Latijnse School in Haarlem, een verlichten, prijsboek dus. dat ik het licht zijns aangezicht mag zien in 17 R. Nyerup,Catalog over det Norske Vitenskabers- blijdschap daar.' selskaps Samlinger, Kopenhagen 1808, p. 349. Vertaling: H. de Vries Stavland, te Stavanger, 18 In Noorwegen zijn bijna alle achternamen eenwaarvoor mijn oprechte dank. persoonsnaam of een plaatsnaam. Namen die27 Johan Falkberget,Nattens Bred, Ann Margritt, op beroepen teruggevoerd kunnen wordenOslo, 1940. Vertaling in het Nederlands:Anna- ontbreken veelal, en de weinige die er bestaan Margreet, met illustraties van Anton Pieck, Den zijn geïmporteerd uit het buitenland. Traditio­ Haag 1944. neel hadden de lagere klassen, keuterboeren en28 A.H. Sijmons en I.H. Van Eeghen,'t Graafschap knechten, een persoonsnaam als achternaam. Holland, Jacob Aertsz. Colom, Hier1681. gebruik­ De bezittende klasse, de boeren, hadden een te uitgave: Alphen aan de Rijn 1990. Met dank plaatsnaam als achternaam. Jürgens is een aan H. Mulder te Lochem, wiens interesse voor persoonsnaam, terwijl Irgens dat niet is. Joa­ oude kaarten deze ontdekking mogelijk maak­ chim groeide op in contact met adellijke zonen te. en zijn doel was er op gericht tot de adelstand 29 Zie voor deze kaart de beelddatabank van de te behoren. In dat licht gezien is de naamveran­ UvA, http://dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie, dering goed te begrijpen. Zijn broer Johannes Colom-kaart, uitgave 1685. nam ook de nieuwe naam aan. Er wonen nu30 Heimerick Tromp en Jacob Six,De Buitenplaat­ 445 mensen in Noorwegen met Irgens als ach­sen van 's Graveland, Zeist 1975. ternaam, vermoedelijk allen nakomelingen van31 Cornelja Bichers, 'En livsskaebne fra Vestervig’, Johannes. in: HistoriskArbogfor Thisted amt 1969, p. 211-3. 19 J.E. Elias, De Vroedschap van Amsterdam 1578- Thisted, 1969. 1795, Haarlem 1903, p. 347. 32 Sweers, B.M., Karens familiekroniek: over het leven 20 Langberg,Oplysninger, p. 5. van de voorouders en enkele andere familieleden van 21 Jhr. F. J. E. van Lennep, 'Amsterdammers in 's Farmor/Mormor Karen A. Sweers-Nyegaard B.M. , Graveland' in:Jaarboek Amstelodamum 51 (1959), Sweers, Oosterbeek 1984/86. Kon. Bibliotheek, p. 117. Kopenhagen. 22 Axel Coldevin,Jordegods og Storgdrder i Nord33 Als noot 30. Norge, Trondheim 1943. 34 Ik denk hierbij o.a. aan de resultaten van het 23 Langberg,Oplysninger, 7.p. onderzoek van de heer Ruud Koopman in 24 M.R. Doortmont, 'Van kamerheer tot binnen­Zaandam. moeder. De Rijksbaronnen De Petersen in de 35 http://www.amsterdam.no. Nederlanden, 1650-1914' in:De Nederlandsche

256 TVE 26e jrg. 2008 Het gaat mij om het aanwakkeren van het historisch besef Interview met Piet Leupen bij zijn vertrek uit het Gooi

Joris Cammelbeeck

'Het idee dat de Nederlander geen identiteit heeft en dat dat samenhangt met kennis van het verleden is inderdaad een belangrijke reden voor de opstelling van een Historische Canon. Het verleden is natuurlijk voor een groot deel een constructie, maar die heeft wel een zekere geldigheid, die bestaat gewoon en je kunt niet zeggen weg ermee.' Piet Leupen, sinds vijf weken inwoner van Antwerpen, nadat hij vanaf 1985 met plezier in Hilversum woonde, heeft aan een v half geformuleerde vraag genoeg om college te kunnen geven. Hij was leraar aan een mid­ delbare school in Amsterdam (1966-1970), wetenschappelijk medewerker aan de Uni- versiteit van Nijmegen en vanaf 1985 hoogle­ raar aan de Universiteit van Amsterdam. Doceren is hem dus niet vreemd. Tijdens zijn werkzame leven en ook na zijn emeritaat als mediëvist, historicus met als specialisme de geschiedenis van de Middeleeuwen, bemoei­Prof. Piet Leupen tijdens zijn feestrede bij het lustrum de hij zich ook intensief met de geschiedenisvan TVE in 2005 over 'De Franse Kamp als lieu de van zijn regio, het Gooi. memoire' (foto Gerdis Michielse-Oud).

Piet, waarom ben je eigenlijk in Hilversum gaan wonen? Ben je je direct in de geschiedenis van Hilversum en het Gooi gaan verdiepen 7 De spoorverbinding met Amsterdam was de reden. Mijn instituut lag achter het oudeNee. Ik heb wel de neiging me in een plaats postkantoor in Amsterdam. Dus ik had te een verdiepen. Het is een vorm van wortel- prima verbinding, totdat de NS beslootschieten. dat In 1974 deed ik dat ook in Nijme­ de intercity Hilversum voorbij ging rijden.gen. Ik heb toen met studenten meegedaan Heb in die periode, die nu weer ten eindeaan is, een groot onderzoek naar de beneden­ de gekste dingen meegemaakt. De trein sloegstad. Dat resulteerde in het lidmaatschap van soms af en reed naar Diemen-Zuid in plaatsde historische kringNumaga waarvan ik ook van Amsterdam-Centraal of reed Weespeen aantal jaren voorzitter ben geweest. Dat voorbij, zodat ik niet kon overstappen.ga Hetik in Antwerpen ook weer gewoon doen. was een ramp. Noem het een vorm van inburgeren.

TVE 26e jrg. 200S 257 Waarom ben je trouwens naar Antwerpen voorzitter ver­ van het bestuur. Toen voorzitter huisd? Lecoultre wegging, wilden ze dat ik hem zou opvolgen, maar daar had ik niet zo veel zin Mijn vrouw en ik wilden eigenlijk terugin naar vanwege mijn andere werkzaamheden. Amsterdam. We waren een beetje uitgekekenBen toen toegetreden tot de redactie van op Hilversum. Wilden eerst naar een stad aanTVE. Hoofdredacteur was toen Ed van de IJssel, maar daar viel het culturele aanbodMensch (tot voor kort directeur van het Goois tegen. Een huis in Amsterdam met voldoen­Museum, nu Museum Hilversum). de ruimte voor onze boeken en onze behoefte aan studeerruimte bleek boven ons budget.Diens latere opvolger en huidige hoofdredacteur Ik ben geboren in Goes (1939) en kwam vandus TVE, Henk Michielse, vertelde mij dat jij al vaak in Antwerpen en bovendien bleektoen het je het stokje aan hem overdroeg, zei dat er te soort huis dat we zochten hier de helft goed­weinig artikelen voor het blad werden aangeleverd koper. en dat die er ook niet meer zouden komen. Dat is gebleken nogal mee te vallen. Terug naar Hilversum. Wanneer werd je daar actief voor TVE? Toen ik in de redactie zat was dat in een peri­ ode dat er niet veel belangsteling voor ge­ Ik kwam al op bijeenkomsten en werd vice-schiedenis bestond. Het blad werd bovendien

G d

V'

'Aanwakkeren van het historisch besef: Presentatie van de showgroep van de. TVE-Werkgroep Klederdrachten in het stadhuis van Naarderi, 2005 (foto Gerdis Michielse-Oud).

258 TVE lóejrg. 2008 waar het verleden wordt gemythologiseerd. Waar het wordt toegeschreven naar bepaalde vooronderstellingen. In de nationale canon gebeurt dat niet altijd erg duidelijk. Er wordt te weinig gerelativeerd. Er zit een tegenstrij­ digheid in die canon. Hij legt een soort matrix op en die krijgt een soort algemene geldig­ heid. De makers zeggen dat het maar hand­ reikingen zijn en dat je daar niet teveel achter moet zoeken. Maar zo werkt het niet. Dat staat haaks op die relativering en op de eis dat het verleden steeds weer opnieuw beke­ & ken moet worden. Verder vind ik die canon prima en ik ben niet bereid er tegenin te gaan. Ik vind het belangrijk dat het historisch be­ wustzijn erdoor wordt gevormd. Er zijn te ‘^nsche 1 * veel mensen die denken dat de wereld pas gisteren is begonnen.

Je bent, zo blijkt ook uit je boeken, erg geïnteres­ ... of was het toch gewoon maar een kampje land vanseerd ene in de constructies die van het verleden wor­ Frans? (ontleend aan TVE 2005-4). den gemaakt.

Zeker. Er worden oorlogen voor gevoerd en gedeeld met deVrienden van het Gooi die ook slachtoffers voor gemaakt. De historicus, ook ruimte opeisten. Die artikelen gingen overde mediëvist, moet daarmee bezig zijn. Moet natuur en landschap. Dat wrong. Lecoultrezich niet alleen verstoppen achter oorkonden heeft toen gezegd: we moeten die zaken ont­en in de bronnen. Moet hij ook doen, maar vlechten. Dat is toen gebeurd. Er bleef toenook laten zien dat het verleden steeds gema­ een heel klein clubje over. We hadden nipuleerd ook is en geconstrueerd en waarom. weinig abonnees, weinig donateurs, zeshon­ derd geloof ik. Die historische belangstellingEn nu komen er ook nog regionale canons. Is dat is door de canon weer toegenomen. Het ergerpro­ dan de nationale canon of nog erger? bleem was ook dat TVE een regionaal tijd­ schrift is en dat mensen met historische be­Ik ben eigenlijk meer voor een lokale, regio­ langstelling vaak niet verder kijken dannale hun canon. Het gaat erom dat mensen zich eigen gemeente. TVE werd ook beschouwdbewust worden van hun eigen plaats en om­ als een blad van de bovenlaag, te elitair. gevingDat en wat zich daar heeft afgespeeld. zat er ook wel een beetje bij. Dat is nu welDaarom ben ik jaren bezig geweest met de verdwenen. Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek. Om scholieren dat bij te brengen en Wat vind je van die canon, vooral op lokaaldat bewustzijn ni­ te versterken. Wij waren de veau? En is het opstellen van canons niet strijdigeersten die dat deden. Pas later is de provin­ met de rol van historici? Zijn die er niet juist voorcie daarmee begonnen, hetgeen weer tot wrij­ om constructies van het verleden en bijbehorendevingen heeft geleid. Maar goed dat is ook mythes door te prikken? weer voorbij. Kijk, voor mij begint geschiede­ nis bij de voordeur en dat hoeft niet de grote Ik denk dat historici allebei moeten doen.geschiedenis te zijn van koningen, keizers, Vorm geven aan het verleden en laten zienpausen en veldslagen. Je moet de dimensie

TVE 26e jrg. 2008 259 van de geschiedenis aanbrengen in de directegezegd dat de historicus een onmogelijke omgeving. Als dat is gebeurd kan je gemak­opdracht heeft. Hij moet met een sterrenkij­ kelijk verder stappen zetten naar de groteker naar het firmament kijken en tevens met geschiedenis. een microscoop naar het kleinste object. Dat is de mens karakterologisch niet gegeven. Je hebt indertijd gekozen voor het specialismeMaar de je moet toch proberen beide aspecten geschiedenis van de Middeleeuwen. Je bent recht niet te doen. godsdienstig opgevoed. Is dat geen voorwaarde voor een mediëvist? In TVE wordt geschreven door beroepshistorici en amateurs. Is dat een probleem? Mijn moeder was van huis uit katholiek en mijn vader luthers. Beiden deden er niets aan,Nee, totaal niet. Het gaat mij om het aanwak­ maar vonden wel dat we iets van het chris­keren van historisch besef. Het levert wel tendom moesten weten. Dus werden mijneens een probleem op als amateurhistorici twee broers en ik naar de zondagsschoolzich ge­ als een soort Tjerk Vermaning vastbijten stuurd. Overigens waren historici als Presserin een opvatting of theorie en vervolgens de en Romein, van opleiding mediëvist, beroepshistorici niet voor gek verklaren of van katholiek. een complot beschuldigen. Het is zo dat sinds het einde van de IV' eeuw er kritiek kwam op het vak historicus,Heb jij daar ook niet eens mee te maken gehad bij met als gevolg dat het vak verwetenschappe­gelegenheid van het 650-jarig bestaan van de stad lijkte. Er is toen een historisch kritische me­Naarden in 2000? thode ontstaan om Middeleeuwse bronnen te lijf te gaan en dat is niet gebonden aan religie.Nou ja, ze hadden me gevraagd namens TVE Die methode werd in Utrecht ingevoerd dooreen lezing te houden en studenten van mij Otto Oppermann. Hij had die methodehadden in onderzocht of de argumenten van Duitsland geleerd en ontwikkelde die verderNaarden om dat feestje toen te vieren wel tot een kritisch filologische methode. Dusdeugden. de Volgens mij waren hun argumen­ Middeleeuwen zijn als het ware een modelten deugdelijker en zat Naarden er een jaar te geweest voor de aanpak van het vak geschie­vroeg mee. Henk Schaftenaar, historisch geo­ denis. De leerlingen van Oppermann zijngraaf aan en dé kenner van de Naarder geschie­ bijna alle universiteiten van Nederlanddenis, te­ opponeerde toen fel en is nog steeds recht gekomen. In Amsterdam kreeg ik colle­woedend. Over het Fransche Kamp in Bus- ge van Presser en Niermeyer. College bijsum heb ik ook eens iets gezegd dat niet goed Presser was fantastisch als cabaret. Lachen,viel. Sommige mensen nemen dat heel per­ gieren, brullen. Niermeyer was saai maarsoonlijk. degelijk, daar leerde je wat van. Daarom ko­ zen veel van mijn medestudenten voorIs het de verschil tussen een wetenschapper en een Middeleeuwen, vanwege de vakmatige aan­niet-wetenschapper dat de laatste soms denkt dat pak die je dan leerde. er absolute zekerheid bestaat?

Is geschiedenis inmiddels een wetenschap of niet?Het verlossende antwoord bestaat niet. Er zijn amateur-historici die klimmen in hun Eigenlijk niet. Je kunt het wel zo wetenschap­gelijk en verliezen hun gevoel voor propor­ pelijk mogelijk bestuderen. Het verschaftties. je Het is ook een kwestie van karakterei­ een gereedschapskist, een instrumentarium.genschappen. Dan ontstaan er botsingen en Maar je moet je wel steeds afvragen wie bendaar moet je dan maar tegen kunnen. ikzelf, in welke tijd sta ik, hoe verhoudt zich de tijdgeest tot mijn object. Romein heeft eensDank voor dit gesprek. Het ga je goed.

260 TVE 26e jrg. 2008 Emil Ludenpenning voor prof. Piet Leupen

De Emil Ludenpenning voor verdienstendag op van Luden. De laatste vergadering van het gebied van de regionale geschiedschrij­de Erfgooiersvereniging werd gehouden op ving en behoud van cultureel en landschap­28 april 1979; aan de duizendjarige organisa­ pelijk erfgoed is op 14 november 2008 tietoege­ van de erfgooiers was een eind gekomen. kend aan prof. dr. Piet Leupen, tot voorDe kort Stad en Lande Stichting beheert het Erf- hoogleraar Middeleeuwse geschiedenis gooiersarchief aan en houdt de geest van Stad en de Universiteit van Amsterdam, vanwegeLande van Gooiland levendig, voortaan wat zijn verdiensten op regionaal-historischde en toekenning van de Emil Ludenpenning -educatief gebied. betreft gesteund door de twee andere organi­ Piet Leupen heeft zich enorm ingezet voorsaties. De uitreiking van de penning zal de geschiedenis van het Gooi en ommelan­plaats vinden op vrijdag 24 april 2009 tijdens den en voor omgevingseducatie en onder­de jaarlijkse Ludenlezing, die wordt gehou­ steunde als professioneel historicus heel veelden door Anton Kos over, het kan niet mooi­ amateur-onderzoekers. Hij was bestuurslider, de geschiedenis van de Erfgooiers. van deStichting Tussen Vecht en Eem (TVE), redacteur en hoofdredacteur van het gelijkna­ mige tijdschrift en gedurende de afgelopen 14 jaar ook vice-voorzitter vanStichting de Om­ gevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek. Hij schreef tientallen artikelen over regionaal- historische onderwerpen, hield veel lezingen, ondermeer voor Stad de en Lande Stichting, voorTVE en voor veel lokale historische ver­ enigingen. Daarnaast organiseerde hij ook * =-1 historisch-culturele reizen voorTVE, onder ** u meer naar het Stift Elten, waaraan het Gooi tot 1281 onderhorig was. De Emil Ludenpenning is in 1982 inge­ steld door deStad en Lande Stichting en werd tot voor kort ook altijd door haar toegekend. Maar Stad en Lande wilde het draagvlak en bereik van de prijs vergroten. Daarom wordt de penning vanaf dit jaar toegekend door drie organisaties: naast Stadde en Lande Stich­ ting, ook deStichting Tussen Vecht en enEem de Vereniging Vrienden van het Gooi. De prijs is vernoemd naar reserve- generaal-majoor Emil Luden, de eerste voor­ zitter van de in 1912 na een reeks rellen door het rijk in het leven geroepenVereniging Stad & Lande van Gooiland, de organisatie van Erf-Emit Luden, van 1912 tot 1943 voorzitter van de Vere­ gooiers. Toekenning van de prijs vindtniging offici­ Stad en Lande van Gooiland, naamgever van de eel plaats op 14 november, de 145e geboorte­Emit Ludenpenning (coll. F.J.J. de Gooijer).

TVE 2be jrg. 2008 261 'Catholyck ende bitter' De reformatie rond het Horstermeer 1580-1625 Jan Baar

De afgelopen tijd zijn er in TVE verschillendevan Kortenhoef, Ankeveen en Overmeer op artikelen verschenen over de verhouding tussen24 juni 1624 aan de Staten van Utrecht, dat de katholieken en protestanten vanaf ongeveer eigenaars 1550, en bedijkers van het Horstermeer allemaal residtaat van het TVE onderzoeksprojectde kaden, duikers, sluisjes en de af te graven 'Katholiek & protestant tussen Vecht & Eem ca.dijken en wegen weer zullen herstellen3. Ook 1550-1750', waaraan veel historische kringenin endecember 1631 klagen'geërfden' de van die ook individuele onderzoekers meedoen. In ditgebieden pro­ over de waterlozing op het Horster­ ject staat een tweetal vragen centraal: meer. • Hoe verliep de Reformatie in onze regio pre­ Ook op kerkelijk gebied waren er de no­ cies? dige contacten. De Staten van Utrecht beslo­ • Hoe gingen protestanten en katholieken ten daar­ op 7 november 1621 dat de kerk te Anke­ na met elkaar om? veen nog geen eigen predikant kreeg, maar In onderstaande bijdrage gaat Jan Baar ‘per van vices' de waargenomen moest worden,'daar Historische Kring Nederhorst den Berg uitvoeriger zeer weinig of geen personen aldaar ter predica­ in op het verloop van de reformatie in de plaatsente gaan'. Nederhorst den Berg, Ankeveen, Kortenhoef enDe predikanten van Overmeer, Korten­ Nigtevecht gedurende de periode 1580-1625,hoef, ter­ Vreeland en Nigtevecht vragen vervol­ wijl hij tot slot ook nog nader ingaat op degens onder­ op 5 april 1622 om hun voor de diensten linge verhoudingen tussen katholiek en protestantte Ankeveen door hen vervuld 100 gulden te na 1625. Redactie

Rond het Horstermeer

Het gebied rond het Horstermeer vormde samen met Nigtevecht vanouds een eenheid . J > ■ V ' in geografisch en institutioneel-geografisch opzicht.1 In 1380 verklaart Alfer van der Horst van het Kapittel van St. Marie in erf­ ' i- . y pacht ontvangen te hebben, voor de tijd van 10 jaar, de gerechten, tinsen en tienden van p ï ■ cf 'Cortenhoeven, Tankenvene, Horstweerde en Dorschevene'.2 Ook in de 16e en 17e eeuw kan S», A gesproken worden van een eenheid. Het ge­ bied lag in een uithoek van het Gewest — — — - Utrecht (zie kaart). Verder waren de meeste 'Nieuwe kaart van het Baljuwschap Gooyland, de Loos- landen, met uitzondering van Nigtevecht, drecten, Mijnden, Hollands Loenen en Weesper Karspel' voor de afwatering afhankelijk van door het Isaak Tirion (1750) (coll. Historische Kring Neder­ Horstermeer. Zo verzoeken de ingezetenenhorst den Berg).

262 TVE 26e jrg. 2008 ^ •»

______

N. Wicart (1748-1815), 'Het dorp Nederhorst den Berg' (coll. Noord-Hollands Archief, Haarlem).

geven en voor de verdere vervullingciale der en Particuliere Synoden geven enige kijk diensten 50 gulden per jaar. Ankeveen op was de situatie. van 1625 tot 1627 kerkelijk gecombineerd met Nederhorst den Berg met ds. Rutgerus Palu- danus als predikant. In de Franse Tijd warenNederhorst den Berg - van pastoor naar de burgerlijke gemeenten Nigtevecht, Neder­predikant horst den Berg en Ankeveen van 1811 tot 1817 samengevoegd tot een gemeente Neder­In de tweede helft van de 16° eeuw was Jan horst den Berg. Hermanssen pastoor van de Sint Willibrord- Hoe het al of niet overgaan van katholiekparochie te Nederhorst den Berg oftewel naar protestant in dit gebied is verlopenOvermeer, en zoals het dorp in die tijd meest welke invloed dat had op de gemeenschapaangeduid in werd. Rond 1550, enige jaren de dorpen rond het Horstermeer komt enigs­voordat de kerk op de heuvel door de Refor­ zins te voorschijn inVerslag het der Kerkvisita­ matie in andere handen kwam, was deze tie in de Provincie Utrecht gehouden in 1593.vergroot door aan de noordkant een zijbeuk Hiervoor bereisden in de zomer van dat aanjaar te bouwen. In het Visitatierapport van drie predikanten en een ouderling het platte­1593 werd vastgesteld, dat de kerk‘wel land van Utrecht om informatie in te winnengerepareert' was. De gelovigen konden het in hoe het met het traag verlopende protestanti-die tijd blijkbaar opbrengen hun bedehuis seringsproces verliep. OokActa de der Provin­ goed te onderhouden en bij de tijd te bren-

TVL 26e jrg. 2008 263 gen. Verder was er ook'een goet pastoorshuys,geboren'. Het Visitatierapport van 1593 ver­ maar geene wooninge voor den al coster' was meldt verder over hem:‘Ende heeft geen huys- deze koster een belangrijk man in het dorp,vrou, maer daer is een eerlijcke oude weduwe bij omdat hij tevens secretaris en schoolmeesterhem, die hem dient en sijn huys voorstaet'. Dus was.4 een oppassend geestelijke, die geen aanstoot In hetRegistrum Mensorialis van de paro­gaf door zijn levenswijze en optreden. Het chie H. Maria Hemelvaart van Nederhorstmoment, waarop Jan Hermanssen het altaar den Berg en Nigtevecht (1848 e.v.) staat definitief te verruilde voor de preekstoel, is niet lezen, dat volgens de overlevering'Albertus vast te stellen. Het lijkt er op, dat hij zo'n pro- Albertse de laatste R.C. Pastoor in de Oudetestantiserende of priester was, die geleidelijk Grote kerk bij de opkomst der Reformatie' was. met de nieuwe richting meegroeide en aan­ Dit kan betekenen, dat Jan Hermanssen doorvankelijk zowel de volgelingen van de oude, de trouw gebleven katholieken van naals die de van de nieuwe leer naar behoren kon Reformatie niet meer als een echte priester bedienen. Misschien kon zijn bedieningswijze beschouwd werd. tot 1593 zo ongehinderd voortgang vinden, Pastoor Hermanssen was in 1593 al 37 jaardoordat Nederhorst den Berg nogal afgelegen werkzaam in Den Berg en‘alhier tot Over Meer lag en er weinig contact was met andere plaatsen. Het Visitatieverslag van 1593 rapporteert verder van hem:'is in sijne bedieninge noch meest paepsch, ende hem selven accomodeerende na de lieden'. Hij had nog geen afstand gedaan van enige'afgodische vormen' en deed niet moeilijk als een gelovige nog katholieke ritue­ len wilde. Hij verklaarde tenminste,‘dat hij noch voor de dooden 't gebedt dede, omme niemant te argeren'. Deze 'paapse superstitiën’ werden blijkbaar nog van hogerhand getole­ reerd. Begrijpelijk, dat de visitator het wel nodig vond, dat de pastoor/predikant enig onderricht zou krijgen over de invulling van zijn ambt en aan een examen onderworpen moest worden. Ook diende Hermanssen zich te houden aan gemeenschappelijke vormen en afspraken. Hij verklaarde zich overigens wel 'tot meerdere reformatie bereid'. B i H l Het kerkgebouw van Den Berg was in 1593 in elk geval'gezuyvert'. De beelden en andere tekenen van roomsgezindheid waren niet meer in het gebouw aanwezig. Een j d : ' v ‘vicarie tot onser Vrouwen outaer (...) doende omtrent 40 gl. jaerlijx’ en ‘eene breurschap van St. Anthonis, hebbende jaerlijx omtrent een pont groot' waren nog niet opgeheven. Omdat er geen diaconie was, werd het overschot van De oude altaarsteen werd eeuwenlang gebruikt als dedrem­ 'fabryke' (het kerkbeheer) voor de armen pel in de zuidelijke ingang van de Willibrordkerk in Nederhorst den Berg (foto J.W. Leijenhorst). Het papis­aangewend, evenals de opbrengst van vicarie me kon met voeten getreden worden. Bij de herinrichtingen broederschap. Bovendien zegden de kerk­ van de kerk in2008 kwam de steen weer te voorschijn. meesters toe, dat zij voortaan elke zondag

264 TVE 26e jrg. 200S zouden'ommegaan' voor de armen, in plaatstrouwde hem niet zo erg. Hij werd er van van zo nu en dan.5 verdacht tot het'pausdom' te horen, omdat hij nooit aan het Avondmaal deelnam en ook Gehecht aan 'paapsche superstities' niet in de kerk verscheen om te lezen en te Lang niet alle gelovigen voelden veel voorzingen. de Of hij getekend heeft is niet duidelijk. nieuwe leer.'De huislieden van deze streek wa­Wel kwam er in 1625 een nieuwe koster, die ren erg gehecht aan de paapsche superstities, zoo­ ongetwijfeld aan alle vereisten voldeed.5 dotde kosters en de schoolmeesters, om bij hen in de gunst te blijven ter wille van het smeer, den Predicant gansch ongehoorzaam zo staat zijn', te Ankeveen - 'ten dele Hollants ende lezen inAmstels Kerkdijk Leven van de eersteten dele Stichts' zestig jaren der Vrijheid.6 De koster en school­ meester vervulden een openbaar ambt,Het ze dorp Ankeveen bestond uit twee gedeel­ werden benoemd en moesten aan enige eisenten: Stichts-Ankeveen, dat een zelfstandige voldoen. Ze stonden dichter bij de mensenburgerlijke gemeente was in het Gewest dan de predikant en lieten blijkbaar veelvul­Utrecht en Hollands-Ankeveen, dat onder het dig hun oren naar het gewone volk hangen.rechtsgebied van Weesperkarspel en Holland Op de Synode van 1606 wordt veelviel. ge­ De oude dorpskerk stond in Stichts- klaagd over kosters en schoolmeesters.'Op Ankeveen. In Hollands-Ankeveen kregen de veele plaetsen de costers ende schoolmeesters katholiekenden veel meer kansen om hun geloof predicanten gansch ongehoorsaem zijn omte beleven, in de dan in het Stichtse deel. Zo vestig­ gunst van d'huysluyden te blijven, die haerden dreg­ zich daar Jezuïeten. De Reformatie kreeg gen met cassatie, soo se den predicant endeweinig de weerklank in het nogal afgelegen, kercke in de suijvere religie dienstich zijn. Sulckskleine dorp. Net over de grens tussen Utrecht geschied t'Overmeer ende (...)'. De koster van en Holland, in Hollands-Ankeveen, kwam Nederhorst den Berg stond dus niet al te eenwel­ schuilkerk, waar de roomsen op den willend, om niet te zeggen vijandig, tegen­duur min of meer hun gang konden gaan. over al die veranderingen. De predikant vanDe 'Visitatie der kercken van Anckeveen' van Nigtevecht hield uit naam van zijn afwezige1593 vermeldt, dat de dorpskerk, de oude Bergse collega Johannes Tayus (hij was naarSint Maartenkerk, goed onderhouden was, Zeeland afgereisd, voordat de uitnodigingmaar dat de altaren nog niet verwijderd wa­ hem bereikt had) een klaagzang over deren. toe­ Er werden kerkmeesters aangesteld uit standen aan Den Berg:'Claechde mede vanHollands-Ankeveen en uit Stichts-Ankeveen. wegen den dienaer van Overmeer (die absentLambrecht was) Stapperts werd in 1590 beroepen over den coster aldaer, dat hij mede onstichtelijkdoor het Kapittel van Sint Marie te Utrecht is, geenen dienst den predikant doende,(dat seijde na de reformatie als wereldlijke instel­ mede door het cleppen aldaer de lieden vanling den bleef bestaan) om de herderlijke bedie­ suijveren godsdienst afgetogen te worden'.7 Ruim ning van Ankeveen op zich te nemen.9 Hij 25 jaar na de'ommekeer der religie' kon de kos­strekte zijn zorg ook uit over naburige Gooise ter nog rustig de zaken tegenwerken ofparochies. naar Geen wonder, dat hij zich nog lang zijn hand zetten, zonder in grote problemenniet recht in de nieuwe leer toonde in 1593: te komen. ‘Ondervraecht zijnde in eenige fundamentele Na 1619, na de Dordtsche Synode, toensaecken de der christelijck religie, antwoordde zeer nieuwe wind zich eerst goed op het platte­confuselijck, vermengende de goede werken in land liet voelen, konden kosters en school­'t stuck der salicheyt met de verdiensten Christi. meesters er niet meer aan ontkomen een dui­Is oock in de bedieninge van doop ende huwelijck delijke keuze te maken. In Nederhorst dengansch onverstandig, ende sonder alle behoorlijcke Berg was de schoolmeester wel bereid te te­forme, na sijns selfs verclaringe'. Lambrecht kenen voor de nieuwe leer, maar men ver­ontkomt er niet aan, hij moet beloven, dat hij

TVE 26e jrg. 2008 265 ü1ÜSf& W M g t MM

>* ■ prMarSfc . . « 3 m , - «r -k 3 E ^ m w i . m H i§ ^ w m m m m m w swL' rfie

Sa ü k i & i s M I « * H lIgp T !j»|S«|e &3WÊÊÉS. l i S H P lÉÉIssi '■ •••• m mmm

De oude Sint Maartenkerk van Ankeveen. Tekening van Jan de Beyer naar een ets van Hendrik Spilman (coll, jan Veenman). De kerk werd in 1907 afgebroken. zich aan een ondervraging over de leerstellin­in 1606 berichtte hij de Synode in Utrecht: gen, zijn denkbeelden en zijn werkwijze'Hoe zal scherp men daer oock heeft gearbeid de onderwerpen. Roomsche Religie kon t'eenemael niet uijt liet dorp Blijkbaar is het met hem wel goed geko­Anckeveen worden weggevaegt'. men, want volgens een aantekening in deDe Ankeveense voorganger 'WOkreeg gl. Extracten uit de resoluties van het kapittelvan de kerck jaerlijx'. Ook in Ankeveen was er van Sint Marie te Utrecht over de periodenog geen diaconie,‘behalve dat het surplus van 1581-1625 gaf het kapittel in februari 1596de op fabrica bij de Kerkmeesters den selven wtge- verzoek van Lambrecht Stapperts, predikantdeylt wert'. In hoeverre het overschot van de te Ankeveen, een getuigschrift af als gewezenkerkfinanciën toereikend was voor de armen­ predikant van Kortenhoef. Lambrecht zorg was wordt niet vermeld. Waarschijnlijk is dus na 1593 waarschijnlijk een paar jaar voor­omstreeks het jaar 1606 het altaar uit de An­ ganger in het buurdorp geweest, maar keerdekeveense kerk verwijderd om plaats te ma­ als eerste echte predikant terug in Anke­ken voor de preekstoel in het midden van het veen.10 Dat zal in het grotendeels katholiekkoor.11 gebleven Ankeveen veel opzien gebaard en voor commotie gezorgd hebben. Maar ookPaepsche hij stoutigheden kon als rechtgeaard predikant de grote tegen­Op de Synode van 1606 wordt geklaagd, dat stand van de Ankeveners niet breken, wantde ‘paepen ofpaepsgesinde, noch in loco als pasto-

266 TVE 26e jrg. 2008 ren renderende' zijn. De enige remedie daarte­nerus Henrici a Turnhout, een volgeling van gen is, dat de priesters worden afgezet enGomarus, er die reeds in het volgende jaar naar goede predikanten komen. In AnkeveenVreeland is vertrokken was,'omdat Anckeveen dat dan mogelijk, want de predikantenplaatswellicht nog niet rijp voor het Calvinisme was’. is vacant. Er zullen weinig liefhebbers voorEen lichtpuntje was misschien wel, dat de deze plaats geweest zijn, waar volgens deschoolmeester van Stichts-Ankeveen een jaar Annales van Franciscus van Dusseldorp inlater het zonder problemen tekende voor de jaar 1602,‘geen enkele anders geloovige innieuwe het leer. Hij kon dus in het vervolg als geheele dorp is'. In de openbare kerk werd 'bequam'na aangeduid worden, dat wil zeggen het luiden der klok gepreekt, de H. Mis opge­dat hij de gereformeerde religie beleed.16 In dragen en de Vespers gehouden. De schout1625 wordt dan Rutgerus Paludanus de eer­ van Abcoude ondernam in dat jaar opste lastin de rij van 'echte' Ankeveense predikan­ van de Staten een tocht naar Ankeveenten. om 17 'paepsche stoutigheden' op te sporen.12 Veel zal hij niet hebben kunnen uitrichten, want de katholieken konden ook daarna nogKortenhoef steeds - twee pastoors aardig hun gang blijven gaan. Wel kan gezegd worden, dat deze functi­'Corte-Houve heeft een kercke, wel onderhouden, onaris veel ervaring had met strubbelingenmaar noch besmet met d'outaren', vermeldt het tussen protestanten en katholieken, omdatVisitatieverslag van 1593. De kerkmeesters Abcoude ook op de grens van Utrechtwerden en aangesteld door de Ambachtsheren. Holland lag. Op Hollands grondgebiedSinds wa­ 1587 was Nicolaes Martenssen pastoor. ren in de Bijlmer goed bereikbare plaatsenHij was aangesteld buiten de Staten om, het­ voor roomse bijeenkomsten.13 De roomsengeen niet gebruikelijk was. Hij ‘versocht was van Abcoude presten hun mede-dorpelingenbij de bueren ende gesonden bij de Heeren van St. 'niet ter predicatie te gaen, dreggende andersMarien', hij ontving'een daler ter week' en d'een d'ander de neeringe te ontrecken.' Ze be­ woonde in‘een goet pastoors-huys. Ook was er stonden het ook om terstond na de diensteene de bequame woninge voor den coster ende kerk binnen te stormen'met een groot getier,schoolmeester.' gedruysch ende onordninge'.14 Vanaf 1581 was Jan Gerritsz., een'apos­ Het besluit van GS in 1619 om de maar­taat' (een afvallige), predikant te Kortenhoef. schalk van Abcoude en de schout van HijAnke­ werd echter door de Staten niet ver­ veen aan te schrijven,'dat zij heter de kwadetrouwd, wat betrof zijn‘suyvere leeringe des handelingen van het steeds groeiend aantalgoddelijken papen, woords'. Zij dwongen hem tot monniken en jezuïeten binnen Ankeveen ‘wederroepinge’ tegen van zijn‘voorgaende leere van de moeten gaan' zal niet veel zoden aan de dijkRoomsche religie’. De antwoorden en het ge­ gezet hebben, want in 1639, 1643, 1646drag en van Jan schijnen de heren niet volledig 1656 zijn er weer allerlei klachten over overtuigd de te hebben.18 papen, die de ware Gereformeerde religie Ook Nicolaes Martenssen was geen toon­ veel schade berokkenen en de kerk afbreukbeeld van rechtzinnigheid volgens de nieuwe doen.15‘De Geheimschrijver van Staat en Kerkenormen:‘Dese man een weynich ondertast zijnde der Vereenigde Nederlanden' vermeldt in 1759 in de hoofdstucken van de religie, en wist gansch dat er in Ankeveen in 1606 nog geen niets predi­ goed te antwoorden.' Hij beriep zich op het kant was.'Wel uitte de Synode den wensch, datoude en vertrouwde en verklaarde niet ge­ er een predikant werd aangesteld, doch inneigd 1612 te zijn zich naar iets anders te voegen, was het zoover nog niet gekomen, ofschoon'hem dedragende (zo hij seijde) in doopen ende trou­ naburige gemeenten Overmeer, Nichtevecht wen, en in latijn ende duytsch, gelijck als 't de lieden Cortenhoef elk er een bezaten.' Pas in 1618 is er begeerden.' 19 De visitatoren reppen niet over sprake van een predikant in Ankeveen,bijscholing Wer- en hebben het ook niet over een

TVE 26e jrg. 2006 267 nadere ondervraging. Misschien betekentNigtevecht dit, - 'Catholyck ende bitter' dat zij deze 'predikant' als een hopeloos ge­ val beschouwden. Hij werd dan ook omOok zijn in Nigtevecht is de situatie aan het eind roomsgezindheid ontslagen. Gelukkig vanwas er de 16e eeuw voor wat betreft de invoe­ sinds een paar weken in Kortenhoef eenring se­ van de nieuwe leer en de daarmee ge­ cretaris / koster / schoolmeester aangekomen,paard gaande veranderingen niet erg roos­ ‘een man (zoo 't schijnt) apparent omme goedenkleurig.'Nichtevecht is een dorp met een Parochi- dienst te doen ende bereyt omme de Psalmen inkerk, de gelegen in het Nederstift: daar de pastoor kercke te singen.' ingeleidt wierd door den Proost van Oud- Hoe de situatie in werkelijkheid was, Munster. is In 't jaar 1586 was alhier Pastoor Wes- niet goed na te gaan. Het lijkt er op, dat gedu­selus Helindumius,' vermeldt de'Historie ofte rende een aantal jaren Gerritsz. en Martensz.beschrijving van 't Utrechtsche Bisdom' van beiden te Kortenhoef werkzaam waren. Op1719,'welke ons den roomschen staat van ons meer plaatsen in het Utrechts Nederkwartierdorp beschrijft. '22 'De Visitatie der Kerken te plat­ was het een 'normale' situatie, zeker tot 1593,ten lande in het Sticht van Utrecht ten jare 1593’, dat predikant en pastoor naast elkaar werk­bevat volgens ds. Verburgt'eenige gegevens zaam waren. Tot 1600, toen Johannes (...) Ru- aangaande den tijd, waarin het licht der her­ moldus van Reckhoven de eerste 'echte' vormingpre­ wel in Nigtevecht was doorgedrongen, dikant werd, zal de hervorming weinig greepmaar de roomsche toestand nog niet geheel uitge­ gehad hebben op de Kortenhoe vers. Veelzuiverd van was. De kerk had nog de roomsche inrich­ de ongeveer 200 inwoners zullen lang ting;geaar­ een pastoor was nog in dienst en ook de zeld hebben voor zij tot de hervormde schoolmeestergods­ was nog roomsch.' De kerk was dienst overgingen.20 wel redelijk onderhouden,‘maer niet gezuy- Op de Synode van 1606 is Robert vert'.Jansz. In het dorp zijn twee huisjes voor de namens 'Cortehoeff 'aanwezig. Hij deelt mee,armen, waarvan de kosten gedekt worden ‘dat hij tamelick gehoor heeft, 14 communicanten;’door het surplus van de kerkinkomsten. Pas­ Maar verder klaagt hij, net als veel van zijntoor en koster/schoolmeester hadden ieder collega's, over de schout en de koster/een goede woning.23 secretaris, ‘Beijde als grote ergernisse gegeven Hessel Robrechtssen gedraagt zich vanaf hebbende.' Ze hinderen de voorganger in1580 zijn in het dorp als pastoor, gezonden door werkzaamheden. De schout begint weer inde de deken van Oud-Munster.'In sijne bedienin- dienst te verschijnen, maar de koster blijftge is hij noch gansch paepsch, uytgenomen, dat hij hardnekkig vanwege een kwestie met desomwijlen pre­ de lieden in duytsch ' trout. Hij stelt dikant. De predikant hield namelijk school,zonder omwegen,‘met ronde verclaringe, dat maar de koster zag liever zijn eigen zoonhij als altijts catholijck geweest was, enden alsnoch schoolmeester aangesteld. Hij deed ook begeerde zijn te blijven.' Hetzelfde had hij ver­ beklag,'dat men driemaal het Ave Maria dept,klaard 's op 27 juni 1590 voor de Staten van morgens, 's middags ende 's avonds.' 21 Nog 33 Utrecht. De pastoor is bijzonder verbolgen jaar na het verbod op de katholieke eredienstover de gewoonte,‘dat men hem, omme van kon de Kortenhoefse koster blijkbaargoddelijcke niet zaecken te handelen, in 't huys van gestopt worden in zijn kwalijke praktijken.Bacchus, dat is in de herberge, 't huys van den Het luiden van het Angelus had in die dagenSchout, ontboden hadde, ende zulx, niettegen­ wel geen directe religieuze betekenis meer,staande 't goet tegenberigt dat hem gedaen wiert, maar ook dominee Robert ergerde zich blijk­bitterlijck menichmael repeterende.' Hessel liet baar nog wel aan zo'n van oorsprong paapsegeen enkele twijfel bestaan over zijn denk­ praktijk. In 1620, toen de meestersplaatsbeelden in en bedoelingen.'ging Men ook omme Kortenhoef vacant kwam, tekende de nieuweop de feestdagen'. Processies waren in Nigte­ meester zonder problemen voor de nieuwevecht in deze reformatorische tijden blijkbaar leer. nog gebruikelijk.24 Ook de koster/school-

268 TVE 26e jrg. 2008 meester was nog niet genegen de zuivere functieleer en dat hij een goede getuigenis op te belijden. Hij'hout school (seyt hij) gelijck- alsschrift heeft van de kerkenraad. Dit laatste zal se comen, ende is als sijn pastoor, geheel catholyckte maken gehad hebben met berichten,'dat hy ende bitter. '25 in geen goet geruchte was'. Hij 'vertoonde seeker Het lijkt er op, dat in de jaren tachtig vanattestatie van de Classe van Thiel by dewelcke hy de 16e eeuw in Nigtevecht twee pastoors dedeof blycken, dat de swarichheden, wt dewelcke (waarschijnlijker) een pastoor en een pas­dese geruchten waren gesproten' allang waren toor/predikant tegelijkertijd actief waren. weerlegd en dat'de saecke daerby gelaten' was. In 1599 werd Smout Gijsberty pastoorOok te hij had te maken met een dwarse koster/ Nigtevecht. Na hem kreeg de gemeente eenmeester, die 'niettegenstaend hij eerst eenigen echte predikant, Jacobus Snoeck. Waarschijn­tijd ter kercken was gecomen, nu soecht zijn quaet lijk vanaf 1602 heeft het dorp een echte her­saet te saaijen ende de luiden tot superstitiën te vormde gemeente. Op de Synode van misleijden.' 1606 De paapsgezinde koster werd wordt de gemeente vertegenwoordigd blijkbaar door gezien als een gevaarlijk persoon Pebo Ovitius, de tweede Nigtevechtse predi­met veel invloed op de dorpelingen. kant. Hij deelt mee, dat de kerk in redelijke Verder waren er in het dorp op veel plaat­ staat is, dat er 31 communicanten zijn, dat hijsen 'papen ende paepsche schoolmeesters', die de één keer per week preekt, maar in de winterkinderen van jongs af aan onderrichtten in twee keer, diakens en ouderlingen zijnhet in roomse geloof. Ook werden in het dorp

s||i|§pfe|i§5 - ^ 1rKcw'-m

l ü l

s im 1 ~--- i!U«bi

~-t£v 'a -1 - ■ -

Het dorp Kortenhoef in 1749. Tekening van jan de Beyer naar een ets van Hendrik Spilman (coll. Jan Veenman).

TVE 26e jrg. 2008 269 Q J , /■ * * %'i ■

I • !l &JA ' r iF 4^ .

mlM

L.P. Serrurier, 'Het dorp Nichtevecht' in de tweede helft vanï A' eeuw de (Het Utrechts Archief).

aan de Vecht de zondagen en biddagenhielden ont­ de katholieken, zo goed en zo kwaad heiligd door het houden van markten,als door het ging, hun kerkelijk leven op gang. Er herbergbezoek en drankgelagen‘ende andere was een schuilkerk en er waren roomse bij­ woesticheijt der huijsluiden (...) waaruit dickwijlsscholen in Hollands-Ankeveen. Al in 1606 droevige ongelucken ontstaan van kijven, vechten,was Adrianus van Oirschot pastoor te Anke­ dootslagen.’ 26 In 1619 tekende de schoolmees­veen; zijn werkterrein strekte zich uit in de ter, net als zijn Ankeveense collega, zonderwijde omgeving. In 1622 werd hij opgevolgd problemen het formulier van ondertekening,door mr. Barthold Ingei, die ook een deel van waarbij zij beloofden de artikelen en leerstuk­de Vechtstreek en het hele Gooi bediende. ken en de‘Catechisme der Nederlandtsche gere­ De Ambachtsheer en Ambachtsvrouwe formeerde kercken' evenals de stellingen van devan Ankeveen gebruikten hun invloed zo Synode van Dordrecht anno'getrouwe- 1619 veel mogelijk om de katholieke zaak te bevor­ lick sullen voorstaen ende de joncheijt (...) neerste-deren. Veel notabelen, waaronder de schout, lick inscherpen.' Mochten ze in gebreke blijven,waren rooms.28 De hervormde kerk in Stichts- dan zou ontslag volgen.27 Ankeveen hield roomse kerkmeesters. Op 1 februari 1656 beklaagt de kerkeraad van Ankeveen zich, dat de administratie van de Na 1625 kerkgoederen berust onder paapse en uit­ heemse kerkmeesters,‘en zij dies bevreesd zijn, Vooral in Ankeveen, op de grens vandat het van die gelden gebruikt zal worden ten dienste Sticht en Holland kwamen de protestantenvan en de paapsche afgoderij en onttrokken zal wor­ katholieken regelmatig met elkaar in conflict.den aan de ware gereformeerde religie.' Zij ver­ Zowel in Hollands- als in Stichts-Ankeveenzoeken daarom de heer en het Gerecht van

270 TVE 26e jrg. 2008 Ankeveen aan te schrijven, dat er kerkmees­katholicisme te beëindigen', hielpen geen zier. ters van de gereformeerde godsdienst Toen be­ de alom bekende priester Leonardus noemd moeten worden. Gedeputeerde StatenMarius in 1632 weer eens Ankeveen bezocht, gaan op dat verzoek in, maar veel zal het richttewel de kerkenraad van Ankeveen een ver­ niet geholpen hebben. In 1735 schrijvenzoek de aan de Gedeputeerde Staten:'Alle chris­ Staten de Ambachtsvrouwe aan, dat zij bij telijkede patriotten staan verwonderd over de stou­ eerstkomende verandering van het Gerechttigheden van de vele papen die vanwege het bezoek de paapse buurmeesters, schepene en bodevan Marius naar Ankeveen zijn gekomen. Het zal ontslaan en in hun plaats gereformeerdeeinde zal zijn het verderf van het land en de ruïne personen aan moet stellen.29 van de ware religie in Ankeveen. Verzoeke de schout aan te schrijven om herhaling te voorko­ Plagerijen men. '3n Ook dit verzoek zal geen zoden aan de De kleine protestantse gemeente was regel­dijk gezet hebben. matig het mikpunt van plagerijen. Tijdens deIn februari 1639 verzochten de afgevaar­ kerkdienst bleef de herberg tegenoverdigden de van de Synode van Utrecht aan de kerk gewoon open en werd er voor deStaten kerk om aan de Staten van Holland te gedanst en luidkeels gezongen. Soms schrijven, werd dat zij maatregelen moeten nemen de kerkdeur dichtgespijkerd of liepen tegen er zo het vluchten op Hollands grondgebied maar koeien te grazen op het kerkterrein.van De de papisten, die te Ankeveen veel schade schout liet het allemaal toe en de protestantenaanrichten in de Gereformeerde kerk.31 In lieten het gelaten over zich heen gaan. 1644 De vroegen de Staten van Holland aan P.C. plakkaten van de overheid met het bevelHooft, baljuw van Gooiland, een einde te 'diensten en alle vormen van uiterlijk vertoonmaken van aan al die‘paepse stoutigheden'. Het

-. r ;/ '' v ■ o*;

mmm

iff;i 1»k |# jsb a s * &JSB, & 3 ^ s SËè

'Het dorp Den Berg anders genaemt Horsterberg', 1631 (coil. Historische Kring Nederhorst den Berg).

TVE 26e jrg. 2008 271 \ m m

$► *« i X . R i 7 :«K- -•* *'

" R.K kerk met pastorie in Hollands-Ankeveen (Weesper-karspel) op de grens met Stichts-Ankeveen (coll. jan Veen­ man). Na de schuilkerkperiode gingen de katholieken van Ankeveen, Nederhorst den Berg, Nigtevecht, Kortenhoef, 's- Craveland en een deel van Vreeland van 1758 tot 1811 in hun Statiekerk ter kerke. Daarna was de kerk tot 1928 de parochiekerk van Ankeveen. was al weer vijtien jaar geleden, dat hij eenNederhorst den Berg en Kortenhoef (met 's- dergelijke tocht had ondernomen. Er wasGraveland) niet in 1646 ingedeeld bij de gedoog­ aan te ontkomen, er moest eindelijk eens ordede Statiekerk te Hollands-Ankeveen, onder op zaken gesteld worden. Begin juli 1644protest trok van die van Den Berg en Nigtevecht, hij ook naar Ankeveen en ontdekte daardie ineigenlijk liever hun kerkelijke plichten in het huis van mr. Bartelt Inghel een zaal,Weesp wilden vervullen.33 Het roomse kerke­ waarin ‘een cierlijck altaar met een schoon taffe-lijk leven rond het Horstermeer concentreer­ reel, voorts kandelaars met keerssen; daar laghde zich nu helemaal in het dorp op de grens oock een missekleet van rood fluweel, met eenighvan Holland en 't Sticht. Uit de andere dor­ ander tuigh, dienende tot dat De werck.' schuil­ pen werd van de katholieken verder weinig kerk werd verzegeld. Op de Hinderdam,of niets vernomen. onder Nederhorst den Berg, ontdekte hij eenIn 1811 bouwden de katholieken van Ne­ ‘boerenhuys, daer hij wijlen wel conventikelderhorst den Berg en Nigtevecht een eigen (bijeenkomst) gehouden Verder is.' kwam hij in kerkje in Den Berg, nadat een poging de be­ 'een huijs, (...) ende aldaer gevonden eene schooneschikking te krijgen over de hervormde kerk lange galerije , waerin an 't eint een buffetvan Nigtevecht mislukt was. In hetzelfde jaar stontdt, dat lichtelijck tot een altaar zoude connenkregen ook die van Kortenhoef/'s-Graveland bequaeam gemaeckt worden'.32 Er werden hier een eigen kerk aan de Kortenhoefsedijk. geen verdere maatregelen genomen. De tochtAnkeveen bleef een dorp met een grote van Hooft door Gooi en Vechtstreek hadkatholieke niet meerderheid, Kortenhoef met een veel blijvende gevolgen. Strenge bepalingenkleine katholieke minderheid. Misschien door bleven uit en er werden geen boetes opge­de toestroom van veenlieden van elders legd. Na zijn vertrek pakten de katholiekengroeide het aantal protestanten daar geleide­ gewoonlijk de draad weer op. lijk.34 Nederhorst den Berg behield een flinke Toen de katholieke Contra-Reformatiekatholieke minderheid, terwijl Nigtevecht steeds meer greep kreeg op de katholieken,zich ontwikkelde tot een overwegend protes­ werden de roomse gelovigen van Nigtevecht,tants dorp. Van de volkstelling van 1839 geeft

272 TVE 26e jrg. 2008 Rogier35 voor de katholieken de volgende7 Acta der Provinciale en Particuliere Synoden, uit­ percentages: gegeven door dr. J. Reitsma en S.D. Veen, dl. 6, • (Stichts) Ankeveen: 69,28 %; 1897. • Weesperkarspel (waar Hollands- 8 De Booy,Weldaet der scholen. 9 B.J. van der Kolk, 'Schoolmeesters, kosters en Ankeveen onder viel): 45,15%; voorzangers in Ankeveen',TVE in: 3 (1985) p. • Nederhorst den Berg: 42,28%; 275-285." • Kortenhoef: 26,13 %; 10 Jan Veenman, 'De St. Martinusparochie te • 's-Graveland (onder de parochie Ankeveen', in:Een kansrijk bestaan. De geschiede­ Kortenhoef): 24,44 %; nis van drie parochies tussen Gooi en Vechtstreek, • Nigtevecht (onder de parochie Hilversum 2000. Nederhorst den Berg): 13,57 %.11 Veenman,St. Martinusparochie. Zo hadden de kerkelijke verhoudingen12 rond B.H. Pel, Het Kerspel Ankeveen, Utrecht 1897. het Horstermeer zich in de loop van de 13 tijd D. Huurdeman,De geschiedenis van de parochie H.H. Cosmas en Damianus te Abcoude, Utrecht gestabiliseerd. 1910. 14 Acta der Provinciale en Particuliere Synoden. 15 Extracten uit de Resolution van Gedeputeerde Sta­ J.F.A. (fan) Baarwas tot 2002 leraar aan de ten van Utrecht van 1624-1794, HUA. Jozefschool in Nederhorst den Berg. Studeerde16 Van der Kolk,Schoolmeesters. M O Geschiedenis aan de Vrije Leergangen17 in Veenman,St. Martinusparochie. Amsterdam. Hij is bestuurslid van de Historische18 J.A. de Rijk e.a.,Wandelingen door Gooi- en Kern­ Kring Nederhorst den Berg en redacteur van hetland en Omstreken, Arnhem 1905. 19 Verslag der Kerkvisitatie 1593. verenigingsblad Werinon. Hij schreef ondermeer 20 J.A. Koelink,Geschiedenis van het Katholicisme in het boek Nu, gij bouwt nieuwe uit weelde. Kortenhoef, Kortenhoef (manuscript z.j.) Rond de bouw van de R.K. kerk te Neder­21 Acta der Provinciale en Particuliere Synoden. horst den Berg(1990) en vele artikelen over de22 W. Verburgt, Plaatselijk en Kerkelijke geschiedenis lokale geschiedenis. Hij is lid van de TVE- van Nigtevecht, Utrecht 1911. onderzoeksgroep Katholiek & protestant tussen23 Verslag der Kerkvisitatie 1593. Vecht &Eem ca. 1550-1750. 24 Geheijmschrijver van Staat en Kerke der Vereenigde Nederlanden, Utrecht 1759. 25 Verslag der Kerkvisitatie 1593. Noten 26 Acta der Provinciale en Particuliere Synoden. 27 De Booy,Weldaet der scholen. 1 A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de 28 J.M. Veenman, Gedreven door de tijd, Ankeveen ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek, Hilver­ 2003. sum 1993. 29 Extracten uit de Resolution van Gedeputeerde Sta­ 2 Liber Pilosus van het Kapittel van St. Marie, Het ten van Utrecht. Utrechts Archief (HUA). 30 Veenman,Gedreven door de tijd. 3 Inventaris van de Charters van het Kapittel van31 St. idem. Marie, 3" afd. No. 2455 HUA. 32 Jan Baar, 'Een schuilkerk aan de Hinderdam', 4 E.P. de Booy,Weldaet der scholen. Het platte- in: Werinon nr. 17, 1995. landsonderwijs in de provincie Utrecht van 158033 M.F.G.tot Parmentier, Het pastoraat aan katholieken het begin der 19de eeuw, Bilthoven 1977. tussen Vecht en Eem,1638-1646, dl. III, Een pasto­ 5 'Verslag der Kerkvisitatie in de Provincie rale grenskwestie tussen Weesp en Ankeveen, Utrecht in 1593 gehouden',Historisch in: Ge­ Amersfoort 1991. nootschap Utrecht, Bijdragen en Mededelingen,34 Koelink,Geschiedenis van het Katholicisme in 1884, p. 227-228. Kortenhoef. 6 G.J. Vos Azn.,Amstéls Kerkelijk Leven van de 35 L.J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in eerste zestig jaren der Vrijheid. Gedenkboek Classis Noord-Nederland in de 16‘ en 17l’ eeuw, tweede van Amsterdam, Amsterdam 1903. deel, Amsterdam 1947.

TVE 26e jrg. 2008 273 Column

Een historisch gemiste kans Henk Michielse

Geschiedenis is in, tegenwoordig, en dan vooral geschiedenisboeken die niet zijn geschreven door beroepshistorici, maar door bevlogen 'amateurs'. Boeken ais ‘De eeuw van mijn vader’ en 'in Europa' van Geert Mak of ‘Het zwijgen van Maria Zachea' van Judith Koeiemeijer haaiden oplagen waarvan de vlotste geschiedkundigen niet eens durven dromen, ai worden er door professionele geschiedschrijvers natuurlijk ook best wei eens mooie boeken gemaakt. De populaire geschiedenis is nu ook doorgedrongen tot de massamedia. Neem de prachti­ ge serie 'in Europa' van alweer Geert Mak. Beroepshistorici hebben zitten krentenwegen (om het onparlementaire woord ‘zeiken' maar te vermijden) wat voor foutjes er wei niet in zaten. Maar wij, want ik ben zetf ook 'beroeps', zouden met dit soort boeken en televisieseries juist heel blij moeten zijn. Honderdduizenden mensen die anders geen geschiedenisboeken zouden lezen, worden door Mak en consorten op een aantrekkelijke manier met geschiedenis gecon­ fronteerd en zeker een deel ervan zal er een grotere historische interesse aan over houden. Nu loopt op zondagavond de serie 'Verleden van Nederland' in acht afleveringen. Naar deze serie hadden we ook bij TVE uitgezien. Irene van Ditzhuijsen en IDTV maken vaak uit­ stekende documentaire televisiefilms. Ook deze serie zou vast weer wat worden. Maar dat viel vies tegen. Laten we ais voorbeeld de 2e aflevering van zondag 19 oktober nemen. Die heette met een knipoog naar Mak 'Hoe God verscheen in de Lage Landen (500-1500)' en behandelde twee onderwerpen die voor onze geschiedenis van levensbelang waren, de strijd tegen het water en de komst van het Christendom. Twee onderwerpen die trouwens nauw met elkaar samenhingen. Ga maar eens in Noord Groningen kijken, waar het land grotendeels is droog­ gelegd door de veie Groningse abdijen en waar op elke dorpswierde een prachtige Romaanse kerk is neergezet. Maar die relatie werd niet gelegd, geen wierde met romaanse kerk te zien. En wat nog het allerergste is: de serie zit vol met anachronismen. Zo werd bij het verhaal over romaanse abdijen (11e, 12e eeuw) de prent van een gotische kerk vertoond en toen het over Karei de Grote ging (rond 800) een kleuren­ plaat uit de 14e eeuw. Terwijl de monniken 7% hst in de Middeleeuwen natuurlijk gregoriaans zongen, Het men in deze aflevering Neder­ m m landse psalmen horen. Ais je mensen met hun verleden wilt confronteren, doe het dan goed. Essentieel voor historisch besef is gevoel voor het tijdsverloop, voor de speci­ fieke tijd waarin gebeurtenissen spelen. Het allegaartje dat van deze serie is gemaakt zat maar weinig mensen voor ge­ schiedenis interesseren. Het 'Historisch Nieuwsblad' schreef het ai, je moet ai veel van geschiedenis weten wil je deze zeven­ mijlslaarzen kunnen volgen. En als je erLeermens, ai romaanse kerk op de wierde.Aan de rech­ wat van afweet, erger je je rot aan het terzijdeana­ de tufstenen muur van een nog oudere kerk uit chronisme. Een historisch gemiste kans. eind KT eeuw (foto Gerdis Michielse-Oud).

274 TVE 26e jrg. 2008 Dringen langs de dijk Vijf eeuwen bevolkingsontwikkeling van Eemnes1 Ronald Rommes

Anno 2008 telt de gemeente Eemnes officieelmislukte de aanval op Friesland. Ten oosten 8891 inwoners. Dat zijn er 8,5 maal zoveel alsvan Holland werden grote gebieden van de 500 jaar geleden. De bevolkingsomvangbisschop is van Utrecht afgenomen, waaronder dus fors toegenomen. Uit een vergelijkingAmstelland. Om aan onduidelijkheden over met de omliggende gemeenten of met dehet ge­ grensverloop in het onontgonnen veen bij hele provincie Utrecht blijkt de groei in Eem­Eemnes een einde te maken, werd rond 1330 nes echter vrij bescheiden te zijn geweest. Zodoor de graaf van Holland de Hollandse Re­ groeide het inwonertal van Bunschoten-de getrokken, waarna de Utrechtse Eemnes- Spakenburg met een factor 20! Eemnes bleefsers werden uitgenodigd om in het Hollandse dus achter. De vraag is nu waarom de bevol­deel - Oost-Holland - te komen wonen en kingsgroei van Eemnes zo traag verliep? dusIs er ontginnen. Dit leidde tot enige geweld­ sprake van een geleidelijk proces vandadige verwikkelingen en afbranden van het 'vertraagde groei' of is de ontwikkelingnieuwe van Eemnes door de bisschop in 1348. Bij de bevolking grilliger verlopen en zijnde be­vrede van 1356 werd het hele huidige ge­ paalde perioden aan te wijzen waarin Eem­bied van Eemnes definitief Utrechts. nes ten opzichte van andere gemeenten ster­Oost-west liep een dijk, de Zuidwend(e) ker dan wel minder sterk groeide? In dezeof Zijdwinde, die in 1651 is afgegraven. bijdrage wordt een reconstructie op hoofdlij­Langs de dijk lag de meent, die zich onder­ nen gegeven. scheidde door blokverkaveling. Ten noorden van deze dijk ontstond het rechtsgebied Eem- nes-buitendijks, waar aan de meent de eerste H et begin kerk gevestigd werd in het midden van de 14e eeuw. Ook kreeg deze nederzetting stads­ Van de 14e tot de 20e eeuw heeft de bebou­rechten. Eemnes-binnendijks, ten zuiden van wing van Eemnes zich grotendeels geconcen­de Zuidwende, volgde in de 15e eeuw met treerd langs de Hollandse Rede oftewel kerk de en stadsrechten. Zoals bij meer Utrecht­ Wakkerendijk. De eerste bewoning in Eem­se plaatsen (Baarn, 't Gein, Vreeland) leidden nes vond echter verder oostwaarts langsstadsrechten de echter niet tot stadsvorming. Eem plaats, waar Eemnes was ontstaan doorSinds1811 vormen beide delen van Eemnes ontginning. Het uitgangspunt van deéén ontgin­ gemeente. ning was volgens historisch-geograaf Ver-De Hollandse Rede werd ook Wakkers- vloet de Eemoever, maar anderen menen wech,dat later Wakkerendijk genoemd. Deze deze plaatsvond vanuit het zuidoostelijknaam ge­ is afgeleid van '(be)waken'. De dijk legen Eembrugge. Daar stond het kasteelbeschermde Ter bij storm tegen het water van de Eem, waar de bisschoppelijke vertegenwoor­Zuiderzee dat ongehinderd het Eemdal inge­ diger zetelde.2 stuwd werd. Eind 13e eeuw zetten de graven van Hol­Gaandeweg concentreerde vrijwel de hele land de aanval in op omliggende gebieden.bewoning In zich langs de dijk, mede vanwege het noorden wisten ze West-Friesland blij­bodemdaling in het oosten, zodat Eemnes het vend aan hun graafschap toe te voegen,karakter maar kreeg van een dijkdorp (lintneder-

TVE 26e jrg. 2008 275 zetting). De boerderijen stonden langs denen dijk per huishouden, maar Van Schalk corri­ met daarachter zeer lange kavels. Ten westengeerde dat aantal later tot 5,5.4 Als we dat van de dijk heette Eemnes 'te veen', ten oos­laatste gemiddelde aanhouden, zouden in ten 'te veld'. 1514 1030-1040 mensen in Eemnes hebben gewoond. Een vergelijking van de aantallen voor Bevolkingsaanwas van Eemnes 1514 en 1795 geeft een groei met circa 170 tussen 1500 en 1795 personen in bijna driehonderd jaar. Een toe­ name met 16-17 procent over zo'n lange peri­ Het is niet gemakkelijk om een goed beeldode te lijkt weinig en is dat ook in vergelijking geven van de groei van de bevolkingmet van de provincie Utrecht en geheel Neder­ Eemnes door de tijd heen. Zeker voor de landperi­ (beide ongeveer 100 procent). Het ge­ ode tussen 1500 en 1795, maar ook daarnawest Holland kende zelfs een groei van bijna zijn de cijfers niet altijd betrouwbaar. De eer­300 procent. Als we dichter bij Eemnes blij­ ste landelijke volkstelling werd pas in 1795ven, blijkt het genuanceerder te liggen. Het gehouden. De Fransen waren Nederland maarschalksdistrictbin­ Eemland kende een groei nengetrokken en hadden het Bataafs bewindvan circa 61 procent, die echter vooral te dan­ aan de macht gebracht. Om afgevaardigdenken was aan de ontwikkeling op de zand­ te kiezen voor een nationale vergadering,gronden. om Plaatsen als Soest, Stoutenburg en een grondwet op te stellen, werden kiesdis­Woudenberg zagen hun inwonertal meer dan tricten ingesteld gebaseerd op het bevol­verdubbelen. Een vergelijking met de aan­ kingsaantal. Daartoe moest geteld worden.grenzende plaatsen Baarn en Bunschoten valt Eemnes had in 1795 1204 inwoners, waarvanniet ongunstig uit. Terwijl Eemnes in 1795 869 in Eemnes Buiten en 335 in Eemnes Bin­meer inwoners telde dan in 1514, stagneerde nen. Baarn (huidige gemeentegrenzen) en daalde Tussen 1795 en 1971 werden herhaaldelijkde bevolking van Bunschoten-Spakenburg nieuwe volkstellingen gehouden, tussenvan 1830 meer dan 900 in 1514 tot 779 inwoners in en 1930 om de tien jaar. Uit tussenliggende1795! jaren en sinds 1971 zijn bevolkingsaantallenEen meer gedetailleerder reconstructie bekend op grond van - niet altijd betrouwba­van de bevolkingsontwikkeling tussen 1514 re - ambtelijke berekeningen. Als we verderen 1795 is moeilijk. Slechts uit enkele jaren terug willen in de tijd moeten we ons behel­zijn schattingen te maken. Daarbij moet be­ pen met schattingen. Afhankelijk vandacht de worden dat het bevolkingsaantal van bronnen waarop deze gebaseerd zijn, zijnjaar ze tot jaar scherp kon fluctueren. meer of minder betrouwbaar en moeten dus kritisch benaderd worden. Het betreft vooralEemnesser bevolking door oorlogshandelingen fiscale gegevens en kerkelijke doop-, trouw­geteisterd en begraafboeken. Voor Eemnes zijn dezeIn grote delen van Nederland is de bevolking laatste bronnen echter slecht bruikbaar omdattussen begin 16e en begin 17e eeuw ruwweg ze pas vrij laat beginnen en lacunes bevatten.verdubbeld.5 In Eemnes lijkt daarvan geen De oudste gegevens zijn gebruikt doorsprake. Het inwonertal in 1632/1633 wijst Van Kalveen voor een schatting van de bevol­daarop. Als bron is gebruik gemaakt van een king van het maarschalkskwartier Eemland.3belastingheffing. In 1632 besloten de Staten Het gaat om een belastinglijst uit 1514. van Er Utrecht tot een verhoging van de belas­ zouden destijds 188 gezinnen of huishoudensting op het gemaal. Hoewel deze doorgaans in Eemnes zijn geweest, 141 in Eemnes Buitenwerd geheven naar de omvang van het ver­ (75 procent) en 47 in Eemnes Binnen (25 pro­bruik van granen, erwten en dergelijke, be­ cent). Van Kalveen berekende de totale bevol­sloot men nu tot een hoofdelijke omslag. king door uit te gaan van gemiddeld 6 Iedereenperso­ van één jaar en ouder werd aange-

276 TVE 26c jrg. 2008 __

g p m É flfeföt •W i& È è. - - • L «' f*® - -W sS^-f-' --««pal M* T*. £ - a w SSihS s.-* ■.

f t a i^naMM r . » WF ^ S * x . £* * • Tr-'-v: *>Vf i/ BCBS» *

• - '-^N\Jr. * -’ ■ - K.- ï ! f ;' £■ ». ^ «w ■ * ■ /;■ > * —.. ■ • - -'— .______- -

Luchtfoto met oude dorpskern van Eemnes Buiten, 1951 (colt. Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad). Van onder naar boven loopt de Wakkerendijk/Meentweg, haaks daarop naar het westen (links) de Laardenveg. Vele eeuwen bepaalden deze wegen de lintbebouwing van Eemnes. Vanaf de jaren vijftig is Eemnes uitgebreid ten noorden en ten zuiden van de Laardenveg, met respectievelijk de Noordbuurt en de Zuidbuurt.

slagen voor een bedrag van 2 stuivers. Er in de jaren 1570-1590. Ook overstromingen en werden lijsten opgesteld door de schout die epidemieën van pest en dysenterie kunnen werden beoordeeld door een Statencommis­ een rol hebben gespeeld, maar doorgaans sie. Na goedkeuring kon de belasting worden werden de demografische gevolgen daarvan geïnd. Vrijwel alle originele lijsten van belas­ weer snel teniet gedaan. Mogelijk werd het tingplichtigen zijn verloren gegaan, maar er aantal in 1632/1633 gedrukt door de gevol­ bestaat nog een overzicht met de opbrengsten gen van de Spaanse bezetting van Amersfoort per plaats. Op grond daarvan is berekend dat in 1629. Die ging samen met plundertochten in Eemnes Buiten 807 en Eemnes Binnen 244 in heel Eemland. Veel Amersfoorters vlucht­ mensen betaalden. In totaal dus 1051, waarbij ten en kwamen niet terug.6 Mogelijk gold dat de zuigelingen nog moeten worden opgeteld. ook voor inwoners van Eemnes. Op grond van 19e-eeuwse volkstellingen kan Ook na de Franse inval van juni 1672 sloe­ dat op circa 3 procent gesteld worden, zodat gen veel bewoners van Eemland op de het totale inwonertal circa 1080 bedroeg. vlucht. Bij de visitatie door de hervormde Het is zonder nader onderzoek moeilijk te classis op 21 augustus 1672 werd opgemerkt zeggen waarom de groei in Eemnes beperkt dat 'zedert t vluchten somtyts niet gepre- was gebleven tot vier a vijf procent. Er was dickt' werd.7 De maand daarna werd Eemnes sinds begin 16e eeuw veel gebeurd, zoals oor­ geplunderd. Van Amersfoort en Bunschoten logsvoering en plunderingen in 1527/1528 en is bekend dat veel vluchtelingen niet of pas

TVE 26e jrg. 2008 277 veel later zijn teruggekeerd. Vermoedelijkoverstroming. Dat gebeurde vaker. De zee gold dat ook voor veel Eemnessers, wantwas de vooral gevaarlijk bij noordwesterstorm. bevolkingsschatting voor 1675 wijst opBeruchte een stormvloeden waren er ook in 1570, enorme daling sinds 1632/1633. 1610, 1651, 1702, 1714, 1741, 1756, 1775, 1808, De schatting is gebaseerd op een overzicht1825, 1903 en 1916. Tijdens deze laatste over­ van de bevolking van Eemland uit 1675.8stroming De werd vooral het gebied ten oosten gegevens werden verzameld voor een nieuwevan de Eem zwaar getroffen, maar kwam in belasting, het familiegeld, die werd inge­Eemnes ook een groot deel van de Noordpol- voerd ter financiering van de nog totder 1678 te Veen onder water te staan na doorbra­ voortdurende oorlog. Op het oog zijnken de lijs­ in de Wakkerendijk.9 Pas met de voltooi­ ten uit 1675 volledig, aangezien ook deing voor van de Afsluitdijk in 1932 was de drei­ belastingbetaling vrijgestelde armen zijn ging ge­ van het zeewater verdwenen. De over­ noteerd. Toch is niet uit te sluiten dat in Eem-stroming van 1702 vormde de aanleiding nes Buiten onderregistratie heeft plaatsge­voor een verlaging van het huisgeld.10 Vol­ vonden. Daarvoor zijn twee aanwijzingen:gens (1) de daartoe opgestelde lijst waren er in Binnendijks telde meer huishoudens dan1705 in in Eemnes Buiten 132 huizen en in Eem­ 1514, terwijl dat er in Buitendijks 13,5 procentnes Binnen 47 huizen. In Binnen waren door minder zijn. De verklaring kan zijn dat de uit 'hoge watervloed' drie huizen 'onder de Eemnes Buiten meer mensen gevlucht zijnvoet (...) gespoeld' en opnieuw opgebouwd, dan uit Binnen, maar onderregistratie is ookwaarvoor tien jaar belastingvrijstelling werd mogelijk; (2) de gemiddelde omvang vanverleend. de In Buiten werd om die reden voor huishoudens verschilt: Eemnes Buiten 3,2twaalf en huizen vrijstelling verleend. Onbekend Eemnes Binnen 3,6 (vergelijk Bunschotenis met of ook huizen verloren zijn gegaan zonder 3,55). Vooral het uitzonderlijk hoge percenta­te zijn herbouwd en die niet bij het totaalcijfer ge gezinnen met slechts één persoon (i.p.v.van 179 huizen zijn inbegrepen. Uitgaande een echtpaar) als hoofdbewoner in Eemnesvan 3,9 a 4,3 mensen per huis11 zouden er 716- Buiten geeft te denken: 47 procent, elders770 in mensen in Eemnes hebben gewoond. Dat Eemland gemiddeld 30-33 procent. Vermoe­is 25-35 procent meer dan in 1675, zodat een delijk is bij 15 a 20 huishoudens verzuimdkrachtig om hersteld had plaatsgevonden. Wel ook de echtgeno(o)t(e) te vermelden. zouden er nog altijd rond 30 procent minder In totaal zijn in Eemnes Buiten 121 huis­inwoners zijn geweest dan in 1632/1633, houdens geregistreerd met 369 personen,maar gezien de enorme teruggang op het waarbij dus nog 15 a 20 echtgenotes kunnenNoord-Hollandse en Friese platteland is dat worden opgeteld, en in Eemnes-binnendijksgeen onmogelijkheid. 50 huishoudens met 182 personen. Voor heelDe eerste helft van de 18e eeuw was geen Eemnes geeft dat 171 huishoudens met 571gunstige tijd voor de landbouw en dus ook personen. Dat wijst op een bevolkingsdalingniet voor een overwegend agrarische ge­ met bijna de helft in amper een halve eeuw!meente als Eemnes. Lage landbouwprijzen, Voor een belangrijk deel heeft deze in dehoge ja- belastingen en waterschapslasten, en ren zeventig plaatsgevonden, gezien deveeziekten da­ speelden daarin een rol. Omdat de ling van het aantal lidmaten in beide Neder-Eemnesser bevolking de belastingen niet duits-gereformeerde kerken: 165 in 1669,meer kon opbrengen, werd een - afgewezen - circa 120 rond 1680. Wel vond daarna forsverzoek om belastingverlaging bij de Staten herstel plaats tot 160 lidmaten in 1689. Moge­van Utrecht ingediend (1719). Wat was het lijk zijn veel Eemnessers pas in de jaren tach­geval? Boerderijen met de bijbehorende lan­ tig teruggekeerd. derijen werden opgesplitst en in delen ver­ huurd. Daardoor waren er nu boerderijen Inwonersaantal herstelt zich langzaam met te weinig grond voor een rendabele be­ In 1702 werd Eemnes getroffen door eendrijfsvoering. Ze stonden leeg of werden ver-

278 TVE 26e jrg. 2008 GEMEENTE EEMNE5 SCHAALIIOOOO

' f f

Ingekleurde kadastrale kaart van de gemeente Eemnes uit 1942 met daarop de namen van de eigenaren van de ver­ schillende percelen (coll. Archief Waterschap Valleien Eem).

TVE 26e jrg. 2008 279 huurd aan arme lieden, die nauwelijks 1148. bij­ Er lijkt hier sprake van een uitzonderlij­ droegen aan de belastingen. Bij de toenmaligeke ontwikkeling, die in heel Gooi- en Eem- wijze van belastingheffing, waarbij eenland alleen Eemnes en in Huizen trof. Elders rechtsgebied een bepaald bedrag aan devond Sta­ juist groei plaats, in Bunschoten- ten moest opbrengen, betekende het datSpakenburg de en Baarn zelfs met meer dan 20 overige bevolking meer moest gaan betalen.procent. Dit was mede een probleem omdat de men­ Tussen 1811 en 1850 kende vrijwel geheel sen 'in getal, en sonderling ook in vermogenNederland forse groei. De geboortecijfers zeer verminderen'.12 waren hoog en de sterftecijfers relatief laag. Ondanks de problemen groeide de bevol­Eemnes groeide in deze tijd van 1148 naar king van Eemnes. Een lijst met het 'getal van1450 inwoners: 26 procent. Het hoge groei­ persoonen ten platten lande' in 1750 percentage geeft was vergelijkbaar met Bunscho- voor Buitendijks 592 en voor Binnendijksten-Spakenburg, 220 maar lager dan in Baarn en personen. Opnieuw gaat het om dubieuzeSoest. Opmerkelijk is de demografische ver­ cijfers. Het betreft namelijk geen 'fiscale andering die in Eemnes omstreeks 1840 personen', waarbij kinderen tot 12 jaar plaatsvond. half Tot die tijd lagen het geboorte- zijn geteld. Er is een opwaartse correctie no­en sterftecijfer boven het provinciale gemid­ dig van 15-16 procent om de feitelijke bevol­delde, maar na 1840 doken ze daar beide on­ kingsomvang te berekenen.13 Voor heelder. Eem­ Zowel het geboorte- als het sterftecijfer nes komen we dan uit op 934-942, watin een Eemnes daalde ingrijpend. Vooral de da­ groei met enige tientallen procenten sindsling van het sterftecijfer van 28 naar 23 pro­ 1705 betekent. Het bevolkingsaantal vanmille de is onverwacht, aangezien in de jaren 16e en vroege 17e eeuw bleef echter nogveertig bui­ mislukte aardappel- en roggeoogsten ten bereik. voor grote ellende zorgden. Wel bleef de ge­ In de tweede helft van de 18e eeuw stegenmeente gespaard van de cholera-epidemie de landbouwprijzen en ging het relatief vangoed 1848-1849, net als tijdens alle andere uit­ met de boeren, die in vrijwel het hele landbraken van deze ziekte. hun grondbezit wisten te vergroten. Welis­Door alle ellende steeg het sterftecijfer waar zorgden uitbraken van runderpestvan voor de gehele provincie Utrecht van 26 pro­ enorme sterfte onder het vee, maar relatiefmille in de jaren dertig naar 29 promille in de weinig veehouders lijken failliet te zijn jaren ge­ veertig. Bleef Eemnes dan gespaard van gaan. Tijdelijk verlaagde belastingen, lagerealle ellende? Waarschijnlijk niet. Wel kan er pachten, hogere zuivelprijzen en kwijtschel­een verband worden gelegd tussen het lage ding van schulden boden voor velengeboortecijfer soe­ en het lage sterftecijfer. Veel laas.14 Een van de gevolgen was dat in overlijdens veel waren van zuigelingen en jonge gebieden de bevolking op het plattelandkinderen. Als er minder geboorten waren, groeide, in de provincie Utrecht met 24 pro­was er ook minder kindersterfte en dus een cent tussen 1750 en 1795.15 Eemnes liep hier­relatief laag sterftecijfer. Maar waarom daal­ mee redelijk in de pas met een groei van de 28 het geboortecijfer? Leidde een gebrek aan procent tot 1204 inwoners. Het betekendebestaansmogelijkheden dat tot het vertrek van er in Eemnes nu meer mensen woonden jongeren?dan Daar lijkt het niet op, aangezien het ooit tevoren. Maar lang zou dat niet duren.migratiesaldo slechts licht negatief was in deze jaren. Wat echter wel mogelijk is, is dat jongeren hun huwelijk uitstelden in afwach­ Ontwikkeling van de bevolking in 19e eeuwting van betere tijden. In dat geval zou de gemiddelde huwelijksleeftijd zijn gestegen, In Eemnes werd de uitbundige groei gevolgdwat tot uitstel van conceptie en een lager ge­ door een terugval in de jaren rond 1800.boortecijfer In kan hebben geleid. Nader onder­ 1809 werden 1170 inwoners geteld en inzoek 1811 moet hierover uitsluitsel geven.

280 TVE 26e jrg. 2008 De demografische omslag na 1840 vertraagdebijvoorbeeld gemiddeld 40-45 per jaar, maar de bevolkingsgroei in Eemnes, maar vantegelijkertijd een vertrokken er jaarlijks gemid­ daling was nog geen sprake. Die volgdedeld na meer dan 50. In de jaren negentig vestig­ 1850. Gedurende vijftig jaar liep het inwoner­den zich officieel 569 mensen in Eemnes, tal alleen maar terug: van 1450 tot 1275terwijl (12 er 626 zouden zijn vertrokken. procent). Het aantal gezinnen daalde vanVolkstellingen 301 geven aan dat in de 19e eeuw tot 284, en gemiddeld werden de gezinnenvrijwel voortdurend 25 a 30 procent van de ook iets kleiner. Meerpersoonhuishoudensbevolking buiten Eemnes was geboren. Als waren in Eemnes relatief gering van omvang.we de cijfers uit 1879 vergelijken met omlig­ Ook bij andere demografische variabelen gendevalt gemeenten komt Eemnes er ook niet Eemnes op. Zo was de huwelijksvruchtbaar­slecht uit met 25 procent vreemdelingen. Dit heid hier in 1880 de laagste in de wijdepercentage om­ verschilde niet veel met Soest (29 trek. Twintig jaar later telde de gemeenteprocent) en was veel hoger dan in 'gesloten' bijgevolg een relatief laag percentage jonge­gemeentes als Bunschoten (9 procent) en Hui­ ren (0-19 jaar). Omdat er bovendien relatiefzen (6 procent). Het overgrote deel van de veel ouderen (60 jaar en ouder) woonden,migranten in Eemnes was afkomstig uit de was sprake van een zekere vergrijzing.16 naburige gemeentes. De bevolkingsdaling van Eemnes in de tweede helft van de 19c eeuw was uniek. Alle naburige gemeenten groeiden, zij het Hernieuwde met groei na 1900 grote verschillen: Bunschoten 135 procent, Baarn 217 procent, Huizen 77 procent, SoestHet inwonertal van 1275 in 1899 betekende 53 procent, Hilversum 256 procent. Alleeneen dieptepunt. Vanaf circa 1900 leidde een Blaricum (2 procent) en Laren (17 procent)dalend sterftecijfer, bij een vrijwel gelijkblij­ bleven achter. Ook een vergelijking metvend de geboortecijfer, tot hernieuwde groei. hele provincie Utrecht (68 procent) en heelMedische doorbraken en een daling van de Nederland (67 procent) geeft het uitzonderlij­kinder- en zuigelingensterfte speelden hierin ke van Eemnes aan. een rol. Er waren in Eemnes weliswaar regel­ De grootste teruggang vond plaats tussenmatig gevallen van mazelen (vooral 1896- 1850 en 1860. De oorzaak was een groot1897), ver- difterie, roodvonk en tyfus, maar ze trekoverschot. Er vertrokken in deze jarenbeïnvloedden het sterftecijfer nauwelijks. 172 mensen meer dan er kwamen wonen. DitIn de twintigste eeuw is de bevolking negatieve migratiesaldo was structureel in(vrijwel) zonder terugval gegroeid. Tussen Eemnes in de 19e en een deel van de 1900 20L' en 1920 nam het inwonertal toe met eeuw. Voortdurend vertrokken meer mensenruim 20 procent tot 1536 en het aantal be­ dan er kwamen wonen, wat vrijwel zeker eenwoonde huizen (en schepen) tot 334. Er vond gevolg was van een gebrek aan bestaansmo­inmiddels enige lintbebouwing plaats langs gelijkheden. Voor nieuwe landbouwbedrij­de Laarderweg en ook verrezen er woningen ven was geen plaats en er ontwikkelde zichaan de Molenweg, Nieuwe Weg, Streefoord- geen industrie van betekenis. Werk moestlaan. Geleidelijk breidde de bebouwing van door velen elders worden gezocht enEemnes dat zich aldus uit in westelijke richting werk was er voldoende in de groeiendeen ste­ met de nieuwbouw bleef ook het aantal den, maar ook in nabije plaatsen als Baarninwoners en toenemen. Bij de laatste officiële Hilversum, die vooral na 1870 snel groeiden.volkstelling van 1971 had Eemnes 3535 inwo­ Of nog steeds gezinsmigratie naar de land­ners. Een belangrijk deel van de nieuwe be­ bouwgebieden van Gooi- en Amstellandwoners werkte niet in de landbouw en ook plaatsvond, zoals voor 1850, is niet bekend.17niet in Eemnes. Er bleven zich overigens nieuwe bewo­Volgens de beroepstelling van 1930 was ners in Eemnes vestigen. In de jaren zestig43,5 procent van de mannelijke beroepsbevol-

TVE 26c jrg. 2008 281 king werkzaam in de landbouw, in 1971wezen nog om de bevolkingsgroei van het Gooi maar 11,5 procent van de hele beroepsbevol­(en Amsterdam) op te vangen. Dit had grote king. Inmiddels gaven nijverheid, horeca,gevolgen. Telde Eemnes in 1965 nog 2913 transport, opslag, communicatie en zakelijkeinwoners, in 1977 waren dat er 6169. Een dienstverlening (banken, verzekeringswezengroei van 112 procent in 12 jaar! Het wonin­ e.d.) werk aan circa 60 procent. Van dezegenbestand nam toe van 681 tot 1765. In de verruimde bestaansmogelijkheden jaren was 1977-1990 daalde het enorme groeitem­ slechts een deel gelokaliseerd in Eemnes.po weliswaar, maar bedroeg altijd nog 22 Nieuwe en verbeterde infrastructuur en mo­procent. Deze groei werd mogelijk door uit­ derne vervoermiddelen maakten het mogelijkbouw van de kern naar het zuiden, hoewel dat steeds meer bewoners hun werk buitendeze uitbreiding op gespannen voet stond de gemeente uitoefenden. Daarmee werdmet het 'bufferzonebeleid', waarbij werd ge­ bevolkingsgroei mogelijk die relatief weinigdoeld op de bufferzone 't Gooi-stadsgewest beslag legde op de open ruimte. Amersfoort.18 Rond de Laarderweg vond kernvorming plaats door woningbouwont- Eemnes wordt overloopgebied wikkeling in de Noordbuurt en de Zuid- Tussen 1920 en 1971 groeide de bevolkingbuurt. Deze was ruimtelijk ingekaderd door van Eemnes met 130 procent, vergelijkbaarde Wakkerendijk-Meentweg en de A27. Uit­ met Baarn en Hilversum, iets minder dan breidingin van de kern ten oosten van de Wak­ Bunschoten, maar nog steeds beduidendkerendijk-Meentweg min­ werd vermeden om het der dan elders in Gooi- en Eemland. Diewaardevolle weidevogelgebied en de visuele groeiachterstand verdween rond 1970 openheid echter te behouden. Wel zijn daar inmid­ snel nadat Eemnes in de jaren '60 was aange­dels enkele boerderijen verrezen. Na 1990

mum na i Ji,: ... r . . (fpf.

Nieuwe uitbreiding langs de Zegge aan de zuidzijde van Eemnes (oktober 1999), tot 2007 nog genietend van fraai uitzicht op landelijk gebied, anno 2008 ingebouwd (coll. Historische Kring Eemnes).

282 TVE 26e jrg. 2008 bracht voortgaande bevolkingsgroei (18 pro­ cent in 1990-2008) het inwonertal officieel op 8891 per 1 januari 2008.

Landbouw aan de Eem

Een belangrijk deel van de 'groeiachterstand' van Eemnes was het gevolg van een achter­ blijvende ontwikkeling in de tweede helft van de 19e eeuw. Terwijl andere gemeenten profi­ teerden van de mogelijkheden die trein en tram boden en mede daardoor handel en industrie zich konden ontwikkelen, gold Eemnes in 1905 als 'stil en vergeten'11', hoewel de straatweg van Amersfoort naar Amster­ dam van 1817 tot 1929 over de Wakkerendijk voerde. Hierover reden tot de komst van de spoorwegen in het midden van de 19e eeuw nog de postwagens naar het oosten vanActuele het stand van de bebouwing van Eemnes Buiten land. De overige landwegen naar de omlig­(ontleend aan De Gemeentegids 2008, Eemnes). gende dorpen waren dikwijls slecht begaan­ baar, terwijl er in de directe omgeving geen grote marktplaatsen waren. Amersfoort lagtendeels afhankelijk van de uitgaven van de weliswaar op beperkte afstand, maar wasboeren. In 1675 waren er minstens 20 am­ beter bereikbaar over de rivier. Met die stadbachtslieden en in 1815 waren het er 30. Het en met Amsterdam werden geregelde beurt-ging om enkele smeden, bakkers, kleerma­ diensten over de Eem onderhouden.kers, Op rademakers, timmerlieden, wagenma­ Utrecht reden eind 19° eeuw soms vrachtrij­kers en een metselaar. Daarnaast waren er in ders. 1675 minstens vier herbergiers, acht kramers De landbouw vormde de kurk waarop(m/v), de enkele vrachtsters en schippers en één plaatselijke economie dreef, precies zoals hetkruidenierster. Verder waren er een tolgaar­ al eeuwen was. Hoewel precieze cijfers ont­der, enkele molenaars, vroedvrouwen en breken, lijkt het erop dat er lange tijd 55-60grondverhuurders. boerenbedrijven waren. Zo zouden er in 1815Slechts een klein aantal huishoudens was 26 grote en 33 kleine boeren zijn geweest.niet De afhankelijk van de landbouwconjunc- beroepsgegevens uit 1675 zijn onvolledig,tuur, zoals de geestelijken, wevers, spinsters maar lijken hiermee niet strijdig te zijn. Eenen een enkele visser. Interessant is de aanwe­ tweede omvangrijke groep waren de dag­zigheid van een viertal bombazijnwerkers huurders, ook wel huurlingen of arbeiders(wevers) in 1675. Zij zullen gewerkt hebben genoemd. Hun aantal zal in 1675 rondvoor 30 textielondernemers uit Amersfoort, aan­ hebben gelegen en in 1815 waren het ergezien 50. die stad destijds de 'bombazijnhoofd- Vaak hadden ze een klein stukje grond waar­stad' van Nederland was. Bombazijn was een op ze wat graan, groenten of aardappelenstof die geweven werd van linnen en katoen. verbouwden en/of een koe of varken hiel­De boeren in Eemnes waren hoofdzakelijk den. Een groot deel van hun inkomstenveehouders, die in de regel ook wat bouw­ kwam van het werk dat de boeren aanboden.land hadden op de percelen richting Gooi. Ook de ambachtslieden, herbergiers Van en enkele akkerbouwers, die vermoedelijk lokale handelaren of winkeliers waren gro­ook wel vee hielden, én een tabaksplanter

TVE 26e jrg. 2008 283 was sprake in 1675. Het belangrijkste productOmdat de Eemnesser boeren om de grond was boter en soms ook kaas (drie 'kaasboe­moesten concurreren met hun collega's uit de ren' in 1675!). Daarnaast werd geld verdiendomliggende plaatsen waren de mogelijkhe­ met de verkoop van hooi. In 1815 werd dendaar­ tot bedrijfsuitbreiding beperkt, om nog van circa 9 miljoen pond geoogst. Er werdmaar in te zwijgen van de vestiging van nieuwe die tijd 700-750 ha. als weiland gebruiktlandbouwbedrijven. en De ontginning van circa 1400 ha. als hooiland.20 Er was duswoeste gronden, zoals in de omliggende dor­ tweemaal zoveel hooiland als weiland, net penals op het zand, was hier niet mogelijk. Voor in Bunschoten. In de loop van de 19e ende vroe­ ontwikkeling van alternatieve bestaans­ ge 20e eeuw veranderden de oppervlaktenmogelijkheden ontbraken de voorwaarden, wei- en hooiland voortdurend omdat wissel­zoals de aanwezigheid van grondstoffen, bouw werd toegepast, waarbij hooi en goedkope gras of geschoolde arbeidskrachten en op een grondstuk werden afgewisseld.goede Per infrastructurele voorzieningen. Dus de saldo nam de oppervlakte wei- en hooilandeconomische groei van Eemnes was groten­ samen toe tot 2715 ha 'blijvend grasland'deels in afhankelijk van de opbrengsten van de 1930. landbouw. Voor meer inkomsten moesten de produc­ Beperkte uitbreiding van landbouwbedrijventie en daarmee de productiviteit van de Er werd fel geconcurreerd om de grond.grond De worden verhoogd. Dat kon het best hooilanden werden begin 20 eeuw vaakdoor jaar­ het houden van meer koeien en/of die­ lijks bij opbod verpacht. De wisselende pach­ren met een hogere melkgift. Ook een hogere ters investeerden nauwelijks in de grond,melkprijs was uiteraard gunstig. Betere be­ zodat de bemesting ondermaats bleef. Veelmesting en uitbreiding van het grasland kon­ pachters kwamen van buiten Eemnes. Beginden meer melkvee mogelijk maken, maar 20e eeuw zou zelfs 2/5 van de landbouw­(meer) bijvoederen was een alternatief. Meer grond zijn gebruikt door mensen van hooibuiten geven was moeilijk, want uitbreiding de gemeente. Onder de gebruikers van meervan hooiland zou dan weer ten koste gaan dan 1 hectare waren 135 Eemnessers en 268van grasland. Een alternatief was de aankoop niet-Eemnessers! Ze kwamen uit alle aan­van voer in de vorm van veekoeken. Dat ge­ grenzende plaatsen, uit Hilversum, Soest beurde en vanaf eind negentiende eeuw in Ne­ zelfs Vreeland. Overigens verdienden derland de steeds meer, net als de aankoop van Eemnesser boeren ook wel geld aan hunmeststoffen scherp toenam na de uitvinding collega's uit de omliggende plaatsen, bijvoor­van kunstmest. Twee problemen deden zich beeld door aan de boeren uit Hilversum hierbijhooi voor: fraude en hoge prijzen. De op­ te verkopen en tegen betaling hun vee telossing wei­ voor deze problemen was samenwer­ den in Eemnes.21 king. Boeren sloten zich aaneen in landbouw- De concurrentie van de boeren vanverenigingen, de coöperaties en afdelingen van omliggende zandgronden, waar een grootboerenbonden. Door als groep op te treden gebrek aan hooi- en weidegrond was, vorm­konden ze betere prijzen en goede kwaliteit de een belangrijke beperking voor deafdwingen. Eem­ In het overwegend katholieke nesser boeren. Mogelijk was het een situatieEemnes deden de boeren dit als afdeling van die al eeuwen bestond. Zo was er in 1675 eende (katholieke) Stichtse Boerenbond. Zo uitzonderlijk lange lijst van 'uytlanders'kochten met ze in 1900 via hun afdeling 53.000 onroerend goedbezit in Eemnes. Liefst kilo 131 lijnkoeken.22 Ook zaaizaad, kunstmest en personen en instellingen van buiten delandbouwwerktuigen pro­ werden in de loop der vincie waren er toen gegoed. In 1815 werdjaren via de boerenbond aangeschaft. geschat dat tweederde van de hooioogst ei­Wellicht mede dankzij dit soort acties gendom was van mensen uit naburige plaat­groeiden de mogelijkheden voor de land­ sen. bouw na 1900. Zo nam het aantal mannen en

284 TVE 26e jrg. 2008 * f i s ',d jjw»

7 T _____

2 JE r: m r - ' ■3W* V ' ' - M f

• • ■ ,• .■; , \ ‘ . v ’ - . ■. • 1 , •■ _ ■-S, ..".' V >*. • 7g ______: v -> /- 4»7, .? •• Nieuwe boerderijen aan de oostkant van de Wakkerendijk (foto Mathijs Witte).

vrouwen dat in deze economische sectoraandacht voor de hooihandel te weinig ge­ werkte toe van 218 in 1909 tot 248 in 1930 enmest werd. Vooral in de jaren dertig nam de groeide het aantal grondgebruikers (>1 hecta­betekenis van het hooi echter af. Door de op­ re) van 120 in 1895 tot 134 in 1921. Ook dekomst van de tractor en de auto werden paar­ veestapel (runderen, varkens) werd fors gro­den minder belangrijk en daalde de vraag ter en er werd met de pluimveehouderij eennaar hooi. Het probleem van de verkaveling nieuwe inkomstenbron aangeboord. Hetwerd aan­ aangepakt door ruilverkaveling, die een tal hoenders groeide spectaculair van 3040efficiënter in grondgebruik mogelijk maakte. In 1910 tot 12.405 in 1950. Deze ontwikkeling1938-1942 werd een eerste plan daartoe uitge­ ging samen met een inkrimping van voerd. het Na de oorlog volgden nieuwe ruilver­ bouwland van 280 hectare in 1910 tot 120kavelingen, waarbij voor het eerst sinds de hectare in 1930. Nadat boekweit omstreeksMiddeleeuwen weer boerderijen in het bui­ 1900 al vrijwel verdwenen was, werd nu detengebied ten oosten van de Wakkerendijk teelt van rogge, knollen en aardappelenzijn min­ gebouwd.23 der belangrijk; alleen het voedergewas haver kende enige uitbreiding. De veranderingen in de eerste decenniaVan veehouder tot forens van de 20 eeuw losten enkele structurele problemen van de landbouw in EemnesEemnes niet was een agrarische gemeente, waar op. De ingewikkelde verkaveling kwameeuwenlang de een zeker evenwicht bestond efficiëntie niet ten goede, terwijl er door detussen grondgebruik, bestaansmogelijkheden

TVE 26e jrg. 2008 285 en bevolkingsomvang. Gegeven de wijze1900 van gunstig ging ontwikkelen, de boeren landbouw bedrijven was er een bovengrensdankzij coöperatieve activiteiten betere prij­ van circa 1200-1500 inwoners. Wanneer zendeze bewerkstelligden en door de aankoop werd benaderd nam de groei weer af of sloegvan kunstmest en veevoer hun productiviteit om in een bevolkingsdaling. Het water speel­verhoogden, ontstond weer ruimte voor de daarbij een rol door overstromingen,groei. de De eerste ruilverkavelingen omstreeks politiek door oorlogsvoering en de buurdor­1940 gaven een nieuwe impuls. Maar de ver­ pen door te concurreren om de grond inbetering Eem- van de landbouw is niet de verkla­ nes. ring voor de ononderbroken groei sinds 1900. De gebruikte gegevens wijzen op Zonder een de verbetering van de infrastructuur hooguit matige bevolkingsgroei in deen 16e de en opkomst van de moderne transport­ vroege 17e eeuw, gevolgd door een forsemiddelen te­ zou Eemnes al snel weer tegen de rugval. Tussen 1632/1633 en 1675 daaldegrenzen het van haar mogelijkheden zijn aange­ inwonertal van 1080 tot circa 571. Het groot­lopen. Het was de opkomst van het forensis­ ste deel van deze daling moet veroorzaaktme die verdere groei mogelijk maakte. Het zijn door de vlucht voor de Franse troepenmooie in daarvan is dat het open weideland­ 1672, waarna veel vluchtelingen niet ofschap pas langs de Eem er (nog) niet voor hoefde na verloop van vele jaren terugkeerden.te Ver­worden aangetast. volgens vond een zekere herstelgroei plaats, waarna er vrijwel de hele 18e eeuw groei was. Per saldo was tussen begin 16e en eind 18e eeuw sprake van een lichte groei met 16 pro­Dr. R onald Rom mes studeerde Geschiedenis in cent, waarmee Eemnes zeker niet uitzonder­Utrecht, promoveerde aan de Universiteit van lijk was. Amsterdam met een proefschrift over immigratie Na een lichte terugval omstreeks 1800,naar de stad Utrecht door de eeuwen heen, en is vond nieuwe groei plaats tot 1850. Daarnathans verbonden aan de Universiteit Wageningen. vond iets opmerkelijks plaats. TerwijlHier werkt hij aan een boek over de opkomst van (vrijwel) iedere gemeente in de wijde omtrekhet coöperatiewezen in Nederland in de 19e en bevolkingsgroei kende, nam het aantal bewo­vroege 2 0l’ eeuw. ners in Eemnes gedurende een halve eeuw alleen maar af. Het migratiesaldo was nega­ tief, de huwelijksvruchtbaarheid laag enNoten er vond vergrijzing plaats. Vrijwel zeker moet de verklaring worden gezocht in een stagna­1 Deze bijdrage vormt de uitwerking van een tie van de bestaansmogelijkheden. De plaat­lezing voor de Historische Kring Eemnes eind 2004. selijke landbouweconomie kon nauwelijks2 J.A.J. Vervloet, 'Nederzettings- en ontginnings- groeien door een gebrek aan ruimte. Terwijlgeschiedenis'. in J. Vervloet en S. van den Berg Baarn zijn vele buitenplaatsen had, vanaf het(red.), Eemland in verandering - Ontginning en einde van de 18e eeuw diverse fabrieken telderuilverkaveling in het gebied van de Utrecht Eem, en in 1874 een spoorwegaansluiting kreeg,2007. terwijl Bunschoten-Spakenburg in de3 19e C.A. van Kalveen, 'Het inwonertal van Eem­ eeuw profiteerde van de bloei van de Zuider-land ca. 1500', Jaarboek in Oud Utrecht 1966, p. zeevisserij, met alle gerelateerde activiteiten 67-73. (scheepsbouw, viszouterij, nettenbreierij,4 R. van Schaïk,Belasting, bevolking en bezit in Gelre en Zutphen, 1350-1550, Hilversum 1987. taanderij), moest Eemnes het vrijwel alleen J.A. Faber zag 5,5 als maximum voor het Friese van de landbouw hebben. De weinige buiten­platteland in die tijdDrie ( eeuwen Friesland, plaatsen die er waren geweest, waren in het Wageningen 1972, p. 21-24), terwijl A.M. van begin van de 19e eeuw meest afgebroken. der Woude voor het platteland in het Noorder­ Pas toen de landbouw zich omstreekskwartier van Holland uitging van(Het 6,0

286 TVE 26e jrg. 2008 Noorderkwartier, Wageningen 1972, p. 89). 15 R.N.J. Rommes, 'De bevolking' in: C. Dekker 5 J. de Vries en A. van der Woude,Nederland (eindred.), Geschiedenis van de provincie Utrecht 1500-1815 - De eerste ronde van moderne economi­2, van 152S tot 1780, Utrecht 1997, P. 171 (tabel). sche groei, Amsterdam 1995, p. 67-79. 16 Bevolkingsatlas van Nederlandse demografische 6 Voor alle verwijzingen naar Amersfoort ver­ ontwikkelingen van 1850 tot heden,Den Haag wijs ik naar de nieuwe geschiedschrijving over1993, kaarten op p. 64,136,138,146. die stad (te verschijnen eind 2008). 17 B. de Boer e.a., Eemnessers door de eeuwen heen, 7 Het Utrechts Archief (HUA), Archief classis Eemnes 2002, p. 19. Amersfoort, 191. 18 Streekplan Utrecht-oost 1978, p. 52-53, 70, 91, 8 HUA, Archief Staten van Utrecht, 543. Merk­ 131-132; Streekplan Utrecht, deel 1: beschrijving. waardig is het ontbreken van Soest, terwijl Vastgesteld door Provinciale Staten 28 novem­ Oostveen (Maartensdijk en omgeving) wel is ber 1986, p. 93 e.v.. Zie over de woningbouw inbegrepen. de bijdragen in het themanummer van de His­ 9 HUA, Provinciaal bestuur 1813-1920, 5287. torische Kring Eemnes (2004) p. 26. 10 HUA, Archief stadsbestuur Utrecht 1579-1795 19 W. Sleumer Tzn., Eemnes randgemeente van het nr. 3597. Gooi, Amsterdam 1950, p. 40. 11 C. Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt, Hilver­ 20 HUA, Archief Staten van Utrecht 1353:Statistie­ sum 1990. p. 222 (schatting West-Friesland in ke beschrijving van het departement Utrecht, tweede 1731) en Van der Woude,Noorderkwartier, p. kwartier. J.G.M. Boon e.a.,De Utrechtse gemeen­ 149. (schatting Noorderkwartier in 1740). ten in 1815, Utrecht 1972, p. 45-46; 'Grootte der 12 J. van de Water,Groot placcaethoek 's Lands vangronden bij de invoering van het kadaster', in Utrecht, II, p. 543. Verslag van den landbouw in Nederland over het 13 Volkstelling 1849 en Friesland 1749 (Faber,Drie jaar 1876, 's-Gravenhage 1878. eeuwen Friesland, p. 420: 28% gemiddeld). 21 De meeste gegevens zijn ontleend aan Sleumer. 14 R. Rommes, '"Geen vrolyk geloei der melk-22 Verslag over den landbouw in Nederland over 1900, zwaare koeijen". Runderpest in Utrecht in de 's-Gravenhage 1901. achttiende eeuw', in:jaarboek Oud Utrecht 2001,23 Uitgebreid behandeld in J. Vervloet en S. van p. 87-135. den Bergh (red.),Eemland in verandering.

Oproep Denk mee over toekomst uniek gebouw naoorlogs industrieel erfgoed Een deel van de Horstermeerpolder is aangewezen als waterberging en plas-dras natuurgebied. De Horstermeerpolder, met zijn natte geschiedenis, lijkt een ideale plek om water (tijdelijk) te bergen. Het voormalige ontvangststation dat in 1950 in gebruik werd genomen als Nederhorst den Berg Radio (NERA) gebouw hoeft daarvoor tóch niet te wijken. De provincie Noord-Holland heeft nl. onlangs advies gekregen om het gebouw te behouden en zal naar verwachting dit opvolgen. Het is een robuust gebouw van de hand van architect Röntgen met grote cultuurhistorische en architectonische waarde. Het is stevig gefundeerd, zodat het zelfs water tot NAP-peil kan weer­ staan. Vanuit vele kanten was het behoud van het NERA-gebouw bepleit, o.a. op een symposium op 13 september j.l. van de Vereniging Vrienden van het Gooi samen met de Historische Kring Nederhorst den Berg. In het mei-nummer dit jaar van ons tijdschrift besteedden wij er aandacht aan. Ook Heemschut had al eind vorig jaar aan de bel getrokken (december 2007). Het zal niet eenvoudig zijn om het behoud van het NERA-gebouw te combineren met het water­ beheer met veel natuurwaarden. Het nieuwe bestemmingsplan legt vele beperkingen op. Wie interesse heeft in industrieel erfgoed en mee wil doen in een werkgroep die gaat brainstor­ men over mogelijkheden voor een passende bestemming, kan zich opgeven bij: [email protected]

TVE 26e jrg. 2008 287 Identiteit & geschiedenis van Bussum Verslag van de TVE Open Dag 2008

De Open Dag van TVE bestond dit jaar zich uit soms helemaal loszingt van de mensen een symposium overIdentiteit en geschiedenisom wie het gaat.'Trots op Nederland? Nee, zo van Bussum en werd georganiseerd in samen­werkt het niet. Je bent trots op de Nederlandse werking met de Historische Kring Bussum,samenleving, op wat die bereikt in het heden, met die haar 25 jarig bestaan vierde. aandacht voor verleden en toekomst. (...) Identi­ Na het welkomstwoord van Jan Vollers,teit is geen ding, identiteit is in de allereerste de nieuwe voorzitter van TVE , opende plaatsbur­ een vorm van zelfbesef, bewustzijn. Dat gemeester Milo Schoenmaker het symposi­bewustzijn werkt met evaring, emotie, herinne­ um. Vollers refereerde aan de aandacht diering en (h)erkenning, en is als zodanig gesitueerd het tijdschrift van TVE al meermalen heeftin de tijd en veranderlijk'. besteed aan de geschiedenis van Bussum.Volgens Frijhoff verdient niet alleen het Naast de onlangs verschenen Bussum-(weinig) kritische zelfbeeld aandacht, maar special, bracht TVE al eerder Bussum-ook het imago dat de buitenwereld heeft. nummers uit in 2000 en 1983. De oprichtingIdentiteit is meer eenzienswijze dan eenzijns­ van de Historische Kring Bussum was zelfswijze. Omdat identiteit een proces is waar­ het resultaat van de TVE Open Dag die schuwde in de hoogleraar voor verstarring en 1983 in Bussum werd gehouden conservatisme, ook ten aanzien van het erf­ Burgemeester Schoenmaker zei niet tegoed. twijfelen aan het bestaan van een BussumseToegespitst op Bussum vroeg hij zich af identiteit ook al is die soms ongrijpbaarhoe en zijn identiteit, nu de concurrentie met veranderlijk in de tijd. Volgens hem leidtNaarden tot een anachronisme is geworden, kennis van het verleden tot respect datgestalte wel kan krijgen. Frijhoff erkende dat eens afwezig is geweest. In het verleden wa­Naarden zich kan verheugen in een duidelij­ ren anders wellicht sommige gebouwen,ker zo­ branding dan Bussum. Maar hij zag kan­ als het oude raadhuis en villa's in het Spiegelsen genoeg al was het maar omdat identiteit niet gesloopt. Bij nieuwbouw moet men nietzich om verleden vraagt maar om heden, ze­ afvragen of het over decennia nog de moeiteker als het om bebouwing gaat. En wat de waard is. De nieuwbouw op het terrein vanmogelijk wijziging van grenzen betreft. Ook de oude haven noemde hij een goeddat voor­ hoeft geen gevolgen te hebben, want beeld van dit criterium. identiteit volgt niet de bestuurlijke grenzen die overheden vaststellen, zei Frijhoff. Diepgravend betoog Volgens Frijhoff is het identiteitsverhaal Nadat zangeres Reina Boelens enkele liede­van Bussum een eeuw geleden begonnen met ren op tekst van Frederik van Eeden tende ge­ aanleg van de spoorlijn Amsterdam- hore had gebracht, trakteerde prof. WillemAmersfoort en de impulsen die dat econo­ Frijhoff de aanwezigen op een diepgravendmisch, sociaal, demografisch, religieus aan betoog over identiteit. Voorafgaand aanBussum een gaf. Bussums branding ligt vooral in uitvoerige behandeling van het begripbeheerste identi­ bloei, ook in het interbellum. Maar teit liet hij een waarschuwend woord aanook de hier waarschuwde de professor voor sceptici horen. Identiteit is er, of men wil absolutering, of door te zeggen dat identiteit op niet, zo zei hij. zichzelf niet historisch van aard is en dat bij Anderzijds noteerde hij dat zeker waarverwerkt geschiedsbesef tijdelijk weglaten en het nationale identiteit betreft de discussievergeten soms net zo belangrijk is als bewa-

288 TVE 26e jrg. 2008 ren en herinneren.'Om de identiteit van Bus- sum een zo rijk mogelijke gestalte te geven moeten we ons niet opsluiten in de nostalgie van het ver­ ■ leden maar proberen te ontdekken welke kernwaar­ den van vroeger nog betekenis kunnen hebben en voor de toekom verder verdienen te worden ont­ wikkeld.'

Religieuze microcosmos Omdat 2008 ook het jaar is van het religieus erfgoed, werd het programma na de pauze toegespitst op Bussums godsdienstige ge­ schiedenis en identiteit. De Utrechtse histori­ cus dr. Hendrik Henrichs schetste het ont­ staan van de joodse gemeente in Bussum en ds. Peter Korver hield een inleiding over de geschiedenis van de religies. Hendrik Henrichs publiceerde in 1982 in opdracht van de joodse gemeenschap al over De synagoge van Naarden 1730-1935. Centraal in die geschiedenis stonden de voortdurendeProf. Willem Frijhoff (foto Gerdis Michielse-Oud). wrijvingen tussen sefardische en ashkenazi- sche joden die de synagoge in Naarden moes­ ten delen omdat er maar een synagoge werdmicrocosmos heeft ontwikkeld. Met dank aan toegestaan. Door de komst van de textielin­de spoorwegen. dustrie kregen ashkenazim de overhand. DeNa de lunch kon men deelnemen aan een verhuizing van de synagoge van Naardenvan de vier excursies in het Bussumse. Het naar Bussum werd veroorzaakt door demo­weer werkte niet mee, maar dat stond een grafische ontwikkelingen: het aantal jodenkennismaking in met het nieuwe Filmhuis, een Naarden liep gedurende de 19e en begintentoonstelling 20e overBussum en tv aan de Ie­ eeuw terug en hun aantal in Bussum groeidepenlaan, fietstochten langs de grenzen en evenredig. Dat leidde er in 1933 toe dat langs de de kerken van Bussum niet in de weg. Centrale Commissie van de Israëlitische De voorzitter van de Historische Kring Kerkgenootschappen de synagoge inBussum, Naar­ Adriaan Branderhorst, concludeerde den ophief. in zijn slotwoord dat de zoektocht naar iden­ Henrichs had ook nog een primeur titeit voor een hachelijk avontuur is en relativering de Historische Kring Bussum. De originelegeboden. Hij verwelkomde feestelijk het ze­ kroonluchters en de granaatappels uitvenhonderdste de lid van zijn kring, Saskia Ken­ voormalige synagoge in Naarden bevindennis, die in de bloemen werd gezet. Vervol­ zich in die van Bussum en niet in het Joodsgens nodigde hij burgemeester Schoenmaker Historisch Museum in Amsterdam, zoalsuit een koperen plaquette van de Irene-studio velen denken. te onthullen die te zijner tijd zal worden aan­ Na een muzikaal intermezzo, door Mar­gebracht in de buurt van dit inmiddels reeds cus van der Heide (piano) en Jan Lammelang gesloopte kerkgebouw aan de Land- (dwarsfluit) met deSuite bucolicjue van de straat. De plaquette werd mogelijk door een Bussumse componist Hugo Godron, initiatief deed van An toon Bruggelink, journalist dominee Peter Corver met verve en rijk geïl­bij deGooi- en Eembode/Laarder Courant De Bel lustreerd uit de doeken hoe Bussum zichen van makelaar Peter Heyen. een rooms dorp tot een multi-religieuze joris Cammelbeeck

TVE 26e jrg. 20(18 289 De bezittingen van het Stift Elten in Baarn1

jos G.M. Hilhorst

Bij het onderzoek naar de ontginningsge-schoppen woonden, omdat Utrecht toen door schiedenis van het oostelijk van de Eem gele­de rooftochten van de Noormannen te onvei­ gen stukje Baarn komt men een opvallendlig was. groot aantal grondheren tegen. OmstreeksPas omstreeks 920 vestigde bisschop Bal- het midden van de 15e eeuw waren dat behal­derik zich weer in Utrecht. Hij of zijn voor­ ve de bisschop ook de heer van Abcoudeganger en heeft Wichmans vader, wellicht als Gaasbeek, de Sint-Paulusabdij, Van Zuylen,dank voor de in Deventer verleende gastvrij­ het Domkapittel, de heer van IJsselstein heid, en vermoedelijk toegestaan om aan de het Sint-Vitusstift te Elten. De belangrijksterechter kant van de Eem en noordelijk van onder hen waren de Sint-PaulusabdijAmersfoort en de ontginning aan te vatten. Een Gaasbeek, terwijl het stift daar slechts enkeledeel van dit gebied viel onder zijn bij Nijkerk bezittingen had. Zoals hierna zal blijkengelegen was hof Appel. Die toestemming kan dit echter omstreeks het jaar 1000 heel anders.rond 915 zijn gegeven. Dat Wichmans vader Toen was het stift de belangrijkste grondheer.de hof te Appel heeft bezeten blijkt uit een In de daarop volgende eeuwen brokkeldenog die te bespreken oorkonde uit 996. positie echter af. Hoe het stift zijn positie ver­ Vermoedelijk heeft Wichman ter bescher­ wierf en waarom het die verloor vormen minghet zijn zuidelijker gelegen bezit niet alleen onderwerp van dit artikel. langs de weg van Naarden via Laren naar Baarn (die, zoals Heidinga duidelijk maakt, naar Rhenen, het centrum van de voormalige De gouw Flethitti gouw, voerde) enkele hofsteden ingericht, maar ook aan de rechter kant van de Eem, en Een groot deel van de gouw Flethitti - onge­wel in Zonne, dat zuidelijk ligt van de plek veer overeenkomend met het huidige waar Eem- later het huis Ter Eem zou verrijzen. land - kwam in 777 in handen van de bis­ schop van Utrecht door een schenking van Karei de Grote. Naar de mening van Mijns-Wichmans erfenis en het stift Elten sen-Dutilh bestond het foreest Widoc rechts van de Eem, dat deel uitmaakte van dezeHet bezit van het Sint-Vitusstift in het huidi­ schenking, uit een groot moeras waaringe een Gooiland kwam uit een in 968 door keizer aantal eilandjes lag. Het nabijgelegen Naar-Otto I gedane schenking van al hetgeen graaf dinkland bleef onderdeel van de fiscus Wichmanonder van hem in leen hield, waaronder het bestuur van een graaf. Het centrum vanhet koningsgoed in het graafschap Naardink- dit graafschap was Naarden. Omstreeks 950land. In 970 bevestigde hij ook de gift die was Wichman van Hamaland daar de graaf.Wichman bij de stichting ervan aan dit stift Zoals nog zal blijken bezat hij toen al had een gedaan. Deze schenking bestond uit goe­ aantal goederen op die eilandjes rechts deren van die Wichman van zijn vader had geërfd de tegenwoordige Eem, onder meer in Koel-en uit bezit dat hij zelf had verworven. De horst. Hij had die geërfd van zijn vader,eerste die abdis van het stift werd Wichmans ook in Deventer bezit had. Daar stonddochter de Liutgard. Haar zus Adela maakte door Lebuinus gestichte kerk waarbij vanafbezwaar tegen deze gang van zaken, omdat het eind van de 9e eeuw de Utrechtse bis­zij voor de schenking van voorvaderlijk goed

290 TVE 26e jrg. 2008 geen toestemming had gegeven. Die toestem­van Holland. De verpachte rechten bestonden ming was, naar de nog te noemen oorkondeuit de hoogheidsrechten van het stift in Naar­ uit 996 zegt, volgens Saksisch recht nodigdinkland en de tijnsen en keurmeden uit de geweest. gronden waarover zij in dit gebied grondheer In 996 maakte keizer Otto III een eind aanwaren. Die gronden lagen niet alleen in Gooi­ dit conflict tussen Adela en het stift. Hij weesland, maar ook in Eemland. Dit laatste blijkt Naardinkland, inclusief de immuniteit enuit het een overeenkomst uit 1393 van de graaf daar gelegen voormalige bezit van graafvan Holland met een aantal landgenoten uit Wichman aan het stift toe, terwijl hij een aan­Eemnes, Soest, Baarn en Zonne over de aan tal van de uit Wichmans voorvaderlijk bezithem te betalen tijns, waarvan hij zei dat hij stammende goederen deelde tussen het daarvoor stift aan de abdis van Elten een pacht en Adela. Een van die gedeelde goederenbetaalde. was Vanaf 1280 dienden de landgenoten de hof Appel. Op het belang van dezeop hof die gronden dus hun tijnsen en keurme­ voor dit onderzoekje wordt nog teruggeko­den aan de grafelijkheid te betalen. Volgens men. Eerst moet kort worden ingegaan opde de overeenkomst uit 1393 waren de landge­ verpachting van Naardinkland en anderenoten gezamenlijk verantwoordelijk voor die goederen door liet stift aan Floris V en zijnbetalingen. Daaruit en uit het feit dat zij keur­ opvolgers als graven van Holland. meden verschuldigd waren blijkt dat hun In mei 1280 verpachtten de abdis enrechten de en verplichtingen stammen uit de tijd kanunniken van het stift te Elten vrijwelvan al het hofstelsel, dat wil zeggen, uit een hun rechten te Naardinkland aan de graafperiode ruim vóór 1100.

m m mm m m '4 'sgKta

s p i l Wmmmm Irwièitïi wwm H s & t ':

ÉiÊmmÉm■ VVV - P&^aenj • :¥*1

Afb. 1: Baarn medio 18e eeuw. Gewassen tekening in oostindische inkt, mogelijk door jan de Beyer. In 1766 is deze afbeelding uitgebracht als gravure van W. Writs naar De Beyer (coll. Museum Flehite).

TVE 26e jrg. 2008 291 In het pachtcontract uit 1280 werden de leen­twee Baarnse schepenen tijns betalen aan de goederen van het stift in dit gebied vangrafelijkheid. de Wel in het huidige Baarn lag, pacht uitgesloten. Hierop wordt teruggeko­niet ver van Lage Vuursche, een hofstede die men. Eerst worden de goederen in het tegen­door omschrijvingen van de grens tussen woordige Baarn genoemd, die in de 15eGooiland en en het Sticht als de 'hofstede van 16e eeuw van het stift waren. Elten' bekend staat. Deze drie goederen vormden ongetwijfeld onderdeel van de Goederen van het Stift in Baarn schenking van Wichmans zelf verworven Het tijnsboek van het stift vermeldt onderbezit de aan het stift. hof Appel onder meer beleningen met delenNabij het Baarnse Zandvoort bezat het van het in het oude gerecht Eme (dat wil zeg­stift ook gronden. Dit blijkt uit een Hollands gen, een deel van het huidige Baarn) gelegenrekeningfragment uit omstreeks 1460 dat die goed Walkenberg uit 1403, 1406 en 1442.gronden Ook noemt. Dit zijnzwaden de die in de blijkt daaruit dat het in het gerecht van Koel-overeenkomst van 1393 werden vermeld. horst (nu Hoogland-West) gelegen goedDaarin werden als tijnsplichtig aan de Hol­ Koelhorst onder het stiftse deel van de hoflandse te grafelijkheid namelijk ook aangespro­ Appel viel. Andere bronnen zeggen datken het delantgenoten van Baern die de zwaden stift ook het in het gerecht Koelhorst gelegenhebben. In het door Enklaar gepubliceerde Krachtwijk bezat. De twee laatste goederenrekeningfragment staat over de tijns uit de waren tijnsgoederen. Daarnaast blijkt uit hetzwaden:Item desen is sculdich altijt te betalen archief van het stift te Dusseldorp dat eenRoeloff van Baren ende zijne nacoemelingen. In deel van het in het gerecht van Eme nabijhet origineel staat hierbij een aantekening Bloemenberg gelegen goed Voorbroekwaaruit door volgt dat dit land bij de molen lag. het stift in leen werd uitgegeven. Het andereOmdat toen alleen de Zandvoortse molen deel van Voorbroek was een leengoed vanbestond, de ging het dus om daarbij gelegen bisschop. Bloemenberg lag zuidelijk vanland. Zon- ne, dat noordelijk grenst aan de Pikmanpol-Uit de aantekening volgt dat Roelof van ders (afb. 3). Al deze goederen lagen op zand­Baern erfelijk tijnsgaarder was voor de te heuveltjes op de rechter oever van de Eem,Baarn vervallende tijns van de grafelijkheid. zuidelijk van Eembrugge. In wezen warenDit wordt bevestigd door de verklaring uit deze heuveltjes de voormalige eilandjes1529 in van twee lieden uit Naarden dat Roelof het voormalige moeras. van Baern en zijn nakomelingen aan de tijns- De goederen in het gerecht Koelhorst wa­meesters van de grafelijkheidover zeer langhe ren afkomstig van Wichmans vader, wantvoirleden de jaeren betaelt hebben den tijns van den hof te Appel was door Otto III gedeeld. gemeen Het bueren ende erven gelegen in den gerechte eveneens rechts van de Eem gelegen Zonnevan Baern. Het inzamelen van de tijns over de hoorde echter tot het aan het stift nagelatenzwaden was dus aan Roelof van Baern en bezit van Wichman dat hij zelf had verwor­diens voor- en nageslacht verpacht geweest. ven; het was immers niet gedeeld. ZoalsRoelofs bezit bij de molen was volgens het bleek viel Zonne onder de door de graafmorgengeldboek van uit 1446 toen in handen van Holland in 1393 gesloten overeenkomst.Albert van Baern, Roelofs grootvader. Het stift was niet alleen grondheer rechts De zwaden lagen dus nabij Zandvoort. van de Eem, maar ook links van de rivier.Een Dit zwad was een maat voor hooiland, die blijkt uit het in 1526 ontstane en door Enklaarweliswaar in Naardinkland gebruikelijk was, gepubliceerde rapport van Pieter Aelman,maar de niet in Eemland, waar men over dag- toenmalige secretaris van Naarden. Daarinmaten sprak. Het gebruik van die maat ver­ staat dat twee hofsteden te Eemnes tegen desterkt de stelling dat Wichman in Baarn actief grens met Baarn tot het grondbezit vanwas. het Zandvoort ligt nabij de grens met Eem­ stift behoorden, want deze moesten volgensnes en het noordelijke deel van Baarn zal in

292 TVE 26e jrg. 2008 I P p K f

. ■■■' ■ ■ * ; ":J j r W Ê .4®

f ‘‘ ‘' *‘* 9 H 1

Afb. 2: Lambert Doovier (1622/3-1700), De abdij van Elten (coll. Het Utrechts Archief).

Wichmans tijd nog regelmatig zijn over­lijks moest Jan aan de Sint-Paulusabdij een stroomd door water uit de Eemdelta. tijns voor beide rechten betalen, die dus toe­ Het stift te Elten was omstreeks 1000 dus kwamen aan de Sint-Paulusabdij. In 1300 grondheer van een aantal goederen inwaren het de gerechten oostelijk en westelijk van tegenwoordige Baarn rechts en links vande de Eem met elkaar verenigd en had de Sint- Eem, die afkomstig waren van Wichman. OmPaulusabdij zowel het gerecht als de tiend op de wijzigingen die zich na 1280 in de rechtende oostelijke oever aan de bisschop verloren. van het stift hebben voorgedaan te onderzoe­In de jaren 1328-1336 was de situatie dezelf­ ken, is het nodig na te gaan wat er met de, de zoals blijkt uit de rekeningen van de drie belangrijkste rechten in dit gebied isschout ge­ van Amersfoort en Eemland en van de beurd. In het navolgende worden alleenrentmeester de van de bisschop uit die tijd. wijzigingen in deze rechten aan de rechter­Maris vermoedt dat Eme stadsrecht kreeg kant van de Eem besproken. in 1337. In de bevestiging ervan uit 1363 staat over de grenzen van Eme, dat beideeynden lagen tussen Gooiland en De Haar, terwijl als Gerechtsheren, tienden en grondheren in zuidgrens werd gegevenweteringe de van Eembrugge-de-Oostzijde 1254-1450 Zeldrecht ende die van Baerne en als noordgrens die van Emenesse endie van Bunschoten. Rechts Het gerecht van Eme van de Eem strekte het gerecht van Eme van In 1254 wees de bisschop het gerecht ennoord de naar zuid toen dus van Bunschoten tot tiend van Eme oostelijk van de Eem toe de aan Zeldertse Wetering en van west naar oost Jan van Lochorst ter oplossing van eentussen ge­ de Eem en De Haar. Deze grensom- schil tussen Jan en zijn familielid Adam. Jaar­schrijving dateert van na de afscheiding van

TVE 26e jrg. 2008 293 Eemnes Buitendijks uit Eme in 1356. In 1363Zeelhorst, mitten gerechte van Bloemenberge ende hoorde Eemnes Binnendijks dus nog totvan Eme, Zeelhorst, zoals zijn kort voordien overle­ maar in 1439 werd het een afzonderlijk den ge­ broer Johan die bezeten had. Dit was recht. Eemnes Binnendijks werd toen om­geen nieuw leen, want al in 1389 had Johan schreven als gelegen tussendie van Baerne en van Amerongen het van die abdij ontvangen. die van Emenesse upgaende uter en Eem, verder In 1389 bestond dus een gerechtje dat tenmin­ westwaarts tot Gooiland toe, uitgezonderdste de goederen Zeelhorst en Bloemenberg wat in 1427-28 door de lieden van Eembruggeomvatte en dat, samen met de tienden, ter was afgegraven en van een bolwerk voorzien.belening stond van de Sint-Paulusabdij. Bloe­ Zo bleef van het gerecht van Eme over eenmenberg is het zuidelijk van Zonne gelegen klein stukje aan de westoever van de Eem gebiedten tussen de Eem en De Haar, waarin zuiden van de Drakenburger gracht en daar­Grimmestein ligt, met de Zeldertse Wetering naast ook nog een deel oostelijk van deals Eem. zuidgrens (afb. 3). Zoals hieronder blijkt, hoorde daar toen nietTussen 1363 en 1389 is er dus iets gebeurd bij het binnen de grenzen van Eembruggewaardoor uit de Sint-Paulusabdij dit gerechtje 1363 gelegen gerecht van Bloemenberg. verkreeg. Het lijkt niet waarschijnlijk dat de abdij het in leen hield van de toenmalige stad Het gerecht en de tienden van Bloemenberg enEembrugge en dat de abdij het in achterleen Zeelhorst zou hebben uitgegeven. Veeleer gaat het bij Op 18 december 1577 kreeg Willem van Re-dit gerecht om een mini-gerecht dat als ge­ nesse in erfleen van de abt van de Sint-volg van calamiteiten is ontstaan. Hierop Paulusabdijdie thienden van Bloemenberge endewordt teruggekomen.

Jan Dommersluis

M„H»r-nuister w f IJCm^sPücEFf Haarse weg

• • .. Bissch°PSwer,

LElN£ SP,JCK/VIANSPOLD/ Eembrug Bre d e Z ji ^ 2 L - - Haarse s lu is )V ,"‘’ smaUeZ

BÏdernterg

P ? Grimmestein ZeTdftcht

Wolkenberg

Afb. 3: De ligging van Zonne (uit: C. Dekker en M. Mijnssen-Dutilh, De Eemlandtsche Leege Landen, Utrecht 1995).

294 TVE 26e jrg. 2008 De tienden in Eembrugge-de-Oostzijde Dit zijn Grymmesteyn, Bloemenberch, Dashorst Zoals gezegd had de Sint-Paulusabdij in (dit1254 moet zijn Ramshorst),Hoech Netelenberch recht op de tiend in Eme, oostelijk vanen de Groet Sonnen. Niet bij name worden ge­ Eem. Omstreeks 1300 lag dit recht bij de bis-noemd de ook oostelijk van de Eem gelegen schop en dit was ook het geval in 1394,stiftse toen leengoederen Voorbroek en Walken- hij Steven van Zuylen beleendeeenen met berg. In de 16e eeuw werden delen van beide tiend ter Eem, van Zonnen, van Voirbroec goederen ende door de abdis van Elten in leen vander Goyerlant. Deze laatste tiend wordt gegeven aan lieden die in Aelmans lijst als hier buiten beschouwing gelaten. Vantijnslieden de voorkomen. andere drie aan Van Zuylen in leen gegevenDaarnaast zijn van drie van de vijf in Ael­ tienden was de tiendter Eem in 1328-29 enmans lijst alleen bij name vermelde goederen 1330-31 nog door de rentmeester van deleen- bis- en tijnsakten van derden bekend. Die schop geïnd en deze betrof vermoedelijkbetreffen al­ Bloemenberg, Ramshorst en Nete- leen Eme in engere zin, namelijk de daar ge­lenberg. Ook bestaan er zulke akten over het legen hofsteden van de bisschop aan niet beide door Aelman bij name genoemde en na­ zijden van de Eem en het gebied rondbij het Bloemenberg gelegen Zeelhorst. Een daar­ kasteel Ter Eem dat daar inmiddels was ge­van is een machtiging uit december 1389 van bouwd. In 1377-79 inde de rentmeester alleende abt van de Sint-Paulusabdij voor een van die smael tiende ter Eem, vermoedelijk als ge­zijn monniken tiinsmeisterom ende hof te wesen volg van de stormvloed van 1375 die(...) een om den alinghen halven goede ter Ziilhorst als graanoogst onmogelijk maakte. Wouter Jan Kaermans soens (...) plach te wesen. De andere twee in 1394 aan Van ZuylenDe abdij had dus niet alleen het gerecht over verleende tienden waren die van Voorbroeken de tiend uit de goederen Bloemenberg en en Zonne. Beide lagen zuidelijk van Ter Eem,Zeelhorst, maar ook recht op de tijns uit min­ maar noordelijk van het gerecht van Bloe-stens de helft van Zeelhorst, want dit is de menberg. Gezien de vermelding van de betekenistien­ van de machtiging voor de monnik den van Bloemenberg en Zeelhorst in 1389om alsis hofgerecht en als tijnsmeester over de het duidelijk dat oostelijk van de Eem de overdrachttien­ van de halve Zeelhorst te zitten. den althans deels per goed werden verleend,Dat de abdij slechts de helft van dit goed be­ ook al grensden die aan elkaar. Kennelijkzat, was wordt ondersteund door een akte uit er na 1254, toen de tiend aan de oostzijde1440 van volgens welke Jacob van Gaasbeek de de Eem nog als een geheel werd uitgegeven,vrouw van Jan van Amerongen met het goed iets gebeurd waardoor splitsing van de Zeelhorsttien­ ter Eme beleende. Er kan dus wor­ den nodig werd. Hetzelfde gebeurde metden de aangenomen dat Gaasbeek en de abdij gerechten. ieder de helft van het goed Zeelhorst bezaten. In 1456 werd Jacob Nenninc door Gaas­ De grondheren in Eembrugge-de-Oostzijde beek beleend met de hem van zijn vader aan­ Het al genoemde rapport van secretaris Ael-bestorven hofstede RamshorstBloemenberge te man bevat een lijst goederen oostelijk vanbij de de Eme. Gaasbeek had ook nog recht op Eem die volgens onder meer de secretaris vaneen erf dat hij had afgestaan aan het Regulie­ Eembrugge te Baarn onder de linde tijnsrenklooster aan Mariënhove in De Birkt te Soest, de grafelijkheid verschuldigd waren, welkezoals blijkt uit de lijst van bezittingen van dit tijns de graaf dus in pacht zou hebben gehou­klooster die in 1585 werd opgemaakt. Dit was den van de abdis van Elten. het erf Bloemenberg. De door Enklaar gepubliceerde lijst geeftNoordelijk van de Zeldertse Wetering, van de meeste stukken land oppervlaktemaar en zuidelijk van de Kleine Pikmanspolder naam van de bezitter, maar van enkele ko­waren er dus tenminste vier grondheren: de men alleen de naam van het goed en debisschop op­ en Elten voor Voorbroek en de Sint- pervlakte voor. Paulusabdij samen met Gaasbeek voor Zeel-

TVE 26e jrg. 2008 295 horst. Vermoedelijk was ook Grimmesteinleen sprake van tijns en keurmede. Leengoed van Gaasbeek. werd expliciet uitgesloten, behalve dat van Ook in het huidige Baarn, zuidelijkGijsbrecht van van Amstel. De leengoederen in de Zeldertse Wetering, lagen WalkenbergNardingerland en die werden uitgesloten zijn Netelenberg. Van dit laatste is bekend datwaarschijnlijk tenminste de gronden die Jacob Nenninc in 1389 de vrije eigendomhoorden bij de tiend van Gooiland en de leen­ overdroeg vande helft van de twedeel van degoederen die nog in het Eltense archief en groote erve tot Netelenberghe strekkende vanelders de kunnen worden teruggevonden. lodijc an die Eem. Jacob behield kennelijk deGijsbrecht van Amstels voorvader Gijsb­ rest van dit goed, want volgens de morgen-recht had in 1224 aan het stift beloofd zijn geldgegevens uit 1446 bezat hij 15 dagmaatvrouw in en kinderen afstand te laten doen van Netelenborch onderEembrugge optie Oestzyde.zijn in Naardinkland gelegen leengoed. Uit In een transportakte uit 1390 van het eerstge­het pachtcontract uit 1280 blijkt echter dat de noemde deel staat dat dit goed in de Eem-Van Amstels zonder toestemming van de brugse parochie lag. Netelenberg werd abdis ook dit leengoed hadden behouden. Daar­ genoemd in 1524 toen Hendrik Gerrits om Ren- sloot de abdis dit goed van haar contract tense van Voerde voor zijn Diemvernicht van met Floris niet uit. Een vraag is natuurlijk Hout van de heer van IJsselstein het goedwaar de leengoederen lagen die de abdis wel Netelenberg in leen kreeg. Wellicht is zij de­uitsloot. Omdat de abdis in de akte van 1280 zelfde als Dywer Willem Evertsdr die in 1529in het meervoud over haar vazallen sprak door het stift met de helft van acht morgenwier in goed niet onder het pachtcontract zou­ het goed Walkenberg werd beleend. Waar­den vallen, moet aangenomen worden dat zij schijnlijk gaf IJsselstein slechts een deel vanniet alleen verwees naar de leenman van de Netelenberg in leen en betrof dit Laagtiend of in Gooiland, maar ook naar andere va­ Klein Netelenberg. zallen, vermoedelijk ook lieden in het gebied Van Grimmestein en Groot Zonne zijnbij de Eem. Wellicht ging het hier minstens geen transportakten gevonden. In Aelmansom Voorbroek, waarvan Elten rond 1400 nog lijst volgt Grimmestein op Bloemenberg een en deel in leen gaf. was het 85 dagmaat groot. Groot Zonne wasUit het voorgaande bleek dat minstens vermoedelijk het goed waarvan de graafZonne, van Voorbroek en Walkenberg tot het te Holland de tijns van Elten in pacht hield,Baarn gelegen bezit van Elten rechts van de maar ook van het ongetwijfeld bestaan Eem heb­ hebben behoord en daarvan was alleen bende Klein Zonne zijn geen gegevens gevon­Zonne in 1280 een tijnsgoed, want alleen dit den. Aelman werd dus van foutieve informa­wordt in 1393 genoemd. De andere langs de tie voorzien, zodat aan de verklaring vanEem de gelegen en bij naam vermelde goederen secretaris van Eembrugge dat alle door hemdie hiervoor zijn besproken, zouden dus of­ genoemde dagmaten tijns te Baarn betaaldenwel later zijn ontstaan, ofwel ten gevolge van aan de grafelijkheid, geen waarde kan wor­over-dracht niet langer tot het bezit van het den gehecht. Het blijkt voorts dat in enkelestift hebben behoord. gevallen de Sint-Paulusabdij en Gaasbeek hetWalkenberg, Netelenberg, Bloemenberg recht op de tijns in eenzelfde goed deelden,evenals Zonne en Voorbroek liggen nu op terwijl de bisschop en Elten Voorbroek kleinehad­ heuveltjes en waren dus eilandjes die den gedeeld. konden worden ontgonnen lang voor de stormvloed van 1170. Hetzelfde was het ge­ val geweest met de gronden te Koelhorst die Eltens bezit voor 1280 onder de hof te Appel vielen. Het is daarom waarschijnlijk dat de andere tussen Zonne en In de pachtcontracten die de abdis en deKoelhorst ka­ op hoge gronden gelegen hofste­ nunniken in 1280 met Floris sloten, wasden al­ ook al in Wichmans tijd zijn ontgonnen.

296 TVE 26e jrg. 2008 Bloemberg''.. A Grimmestein ( I

Wolkenberg

Sjetelenberg

^ eASi NEDER-ZELDERT [f Slaagse weg Grote Slaagse sluis ,e\dense-

Sluis van OVER-ZELDERT Hamelenberg DE SLAAG Hamelenberg / Kleine Slaagse sluis

Kraehtwijk o# Ó i f Hogerhorst C/TC

A / l ) . 4: De afwatering van Nederzeldert via de Wijde Wetering (uit: C. Dekker en M. Mijnssen-Dutilh, De Eemlandt- sche Leege Landen, Utrecht 1995).

Enkele additionele gegevens konden worden. De daarvoor benodigde arbeidskracht was beschikbaar in onder meer Archeologen vonden langs de Eem, dichtBaarn, bij waarvan de naam (en dus de bewo­ Eembrugge, twee concentraties van scherven:ning) net als die van andere nabijgelegen één nabij de plaats waar het huis Ter Eemplaatsen, stamt uit de pre-Frankische periode. heeft gestaan en één veel noordelijker, ookDit gebied werd dus vóór 777 al bewoond, langs de oostelijke oever van de Eem. De metge­ de daarbij behorende neiging tot vergro­ vonden scherven dateren uit de late 12e ting, de van het landbouwareaal. 13e en ook uit de 14l' eeuw. Cleij concludeert dat de bewoning van Eembrugge kortNadelen vóór van de stormvloed 1200 begon. Ouder en recenter materiaal De is stormvloed van 1170 bracht niet alleen niet gevonden. Deze gegevens zijn niet voordelen.strij­ Het grote aantal stormvloeden dat dig met wat hierboven naar voren is daarna ge­ vernieling in Eemland teweeg kon bracht. brengen was een der nadelen van de toen Van belang voor de ontginningsgeschie-verdwenen veendrempel in het Almere. Vol­ denis van het Baarnse gebied oostelijk vangens de Buisman vonden in de jaren 1287, 1288, Eem is de stormvloed uit 1170 omdat pas1307, 1318, 1321, 1330, 1335, 1343, 1375, 1393 toen ontginning op grotere schaal mogelijken 1394 stormvloeden langs de Nederlandse werd. Dit geldt uiteraard alleen voor de lagerkusten plaats en waren de zomers van 1312 gelegen delen van Noord-Eemland, wanttot niet en met 1316 buitensporig nat. De storm­ alleen op Hoogland maar ook rechts vanvloed de van 1307 leidde tot grote beschadigin­ Eem zijn er de eilandjes die vroeg ontgonnengen van de Zuiderzeekust en ook grote delen

TVE 26e jrg. 2008 297 van Noord-Eemland moeten onder watergronden waren vrij tijnsgoed en overdrachten hebben gestaan. Nog in 1916 veroorzaakteervan vonden voor beider gerechten plaats. een stormvloed overstromingen tot inDit De betekent ongetwijfeld dat ze voordien in Birkt, het zuidoostelijk deel van Soest. een De enkel gerecht lagen met doorlopende stormvloed van 1375, die de dijk aanafwateringssloten de en in ieder geval in dezelf­ oostoever nabij Eembrugge verwoestte ende de ontginning. Nederzeldert grensde weste­ heerweg tussen Baarn en Soest beschadigde,lijk aan de polder Eemland en werd ontwa­ heeft ongetwijfeld gelijksoortige effectenterd ge­ door de Zeldrecht en de Nederzeldertse had. Het ontgonnen gebied werd dusWetering meer­ aan de noordkant, de Overzeldertse maals door calamiteiten getroffen en steedsWetering aan de zuidgrens en de tussen bei­ opnieuw moest het worden drooggelegd.de laatste gelegen Nieuwe Wetering (afb. 4). De regels die golden bij dit soort calami­De Nieuwe Wetering kwam pas na eerdere teiten houden onder meer in dat de lands­ontginning van Nederzeldert tot stand. Dit heer, zo lang de reparatie van ondergelopenblijkt uit bisschoppelijke beleningsakten voor land duurde, afzag van de bede en/ofhet het in Nederzeldert gelegen goed Ter Borch. morgengeld en dat, indien de grondheerDe geen tot dit goed behorende gronden werden pogingen deed tot herstel van de ondergelo­doorsneden door de Nieuwe Wetering die pen gronden, hij derden daarop rechtuitmondde kon in de Eem via wat nu de Wijde geven. In de 13de eeuw was dit althansWetering in heet. De achtergrond van de onge­ Holland het gebruik In dit licht is een vermel­wone deling van rechten in Nederzeldert ding uit de regeringsperiode van Guybestaat van vermoedelijk uit het voorkomen van Avesnes (1301-1317) relevant. Deze bisschopcalamiteiten. beslechtte een geschil tussen heer Jan en heer Zweder betreffende hun recht op onder meer het goed teEma. Muller, die de betreffendeWat is er gebeurd? minuut publiceerde, meent dat het hier gaat om Jan van Woudenberg en Zweder vanDe Ab­ stormvloeden die in de 13e en 14G eeuw coude, een voorvader van Jacob vandit Gaas­ gebied teisterden zijn er vermoedelijk de beek. Gezien het voorgaande schijnt Zwederoorzaak van dat het stift zijn in en bij Bloe­ door de uitspraak van de bisschop hetmenberg goed gelegen bezit heeft verlaten. Daarna te Ema te hebben verkregen, want Jan vanzijn de daar beter bekende en over meer man­ Woudenberg wordt niet onder de grondhe-kracht beschikkende Lochorst (tot 1325, toen ren in dit gebied aangetroffen. Vermoedelijkhij zijn rechten aan Abcoude verkocht), Gaas­ betrof deze toewijzing gron-den die nabeek de en Sint-Paulusabdij, al of niet met toe­ stormvloed van 1307 opnieuw werden droog­stemming van het stift en/of de bisschop, gelegd zonder ingrijpen van de oorspronkelij­overgegaan tot herstel van de overstroomde ke grondheer. Als verlaten goed vervielgronden, het onder meer door het graven van de aan de landsheer, die het aan derden Nieuwe kon Wetering. toewijzen, vooral aan hen die voor het herstelEen aanwijzing voor een van de periodes zorgden. Ging het hierbij om Zeelhorstwaarin ter een deel van de herschikking van Eme en Ramshorst of ging het om ander goedrechten in het gebied rechts van de Eem heeft in het kerspel Eme? Was dit wellicht voor­plaatsgevonden komt uit een in 1395 door de heen van Elten? Sint-Paulusabdij gegeven tijnsakte betreffen­ In verband met het bezit van de Sint-de dat erve dat nue heyt Daerbuten ende ter Bor- Paulusabdij en Gaasbeek in Bloemenbergchorst is (...) mitten huse dat daer op (...) staet an de het relevant te vermelden dat zij aan het eindander side die Zutweynde. Dit erf lag, gezien de van de 14e en het begin van de 15e eeuwnaam ie­ Borchorst, zeer waarschijnlijk nabij de der een gerecht hadden op Nederzeldert.Nederzeldertse De Lodijk, die ook gezien kan tienden daar werden door hen gedeeld.zijn De als een zijdwend. In de akte wordt een

298 TVE 26e jrg. 2008 tijns genoemd van drieArkelse groete. Deze een regeling getroffen waardoor hij een deel muntsoort werd nadien niet door de kreeg abdij van Voorbroek, terwijl Jacob Nenninc benut en zeer vermoedelijk is de tijns vanvoor zijn werk Groot Netelenberg kreeg en Borchorst daarom ontstaan in de periodeIJsselstein dat Klein Netelenberg in ruil voor het bisschop Jan van Arkel in Utrecht zetelde, behouddat voor het stift van Walkenberg. wil zeggen, tussen 1342 en 1363, of kort daar­De aanwezigheid van IJsselstein, die na, toen deze munt nog courant was. Om­meerdere goederen in Eemland bezat, bij de streeks die tijd zou de abdij dit goed dusreparatiewerkzaamheden voor is te plaatsen in de de eerste maal in tijns hebben uitgegevenjaren 1325-41 toen hij schout van Amersfoort terwijl het na het herstel een nieuwe naamen Eemland was. De toewijzing van het goed kreeg. te Erna door bisschop Guy aan Zweder van Het belang dat het stift bij het herstel vanAbcoude verwijst naar een eerdere periode. deze gronden had was van marginale aard.Vermoedelijk was dit goed onder leiding van Het stift zal de leengoederen die het in ditZweder van Abcoude hersteld, nadat dit vol­ gebied bezat hebben willen behouden terwijldoende lang onbeheerd had gelegen. Zoals zijn belang in zijn tijnsgoed vrijwel nihil gezegdwas. betrof deze toewijzing waarschijnlijk Voor het leengoed is wellicht met de bisschopde helft der gronden in het gerecht Bloemen-

- • ■ 'h

-•— ••l

-TA Ac/,,/

1////1mmïï.. mfh fku ms/-

1 - J" rr .

Afb. 5: Leggerkaart in vier bladen, aanwijzende de omslagplichtige percelen binnen het rechtsgebied van het hoog­ heemraadschap van de Bunschoten Veen- en Veldendijk, door de landmeter Dirck Brekens van Groenouw (1666), afdruk 181’ eeuw, noorden links (coll. Archief Waterschap Vallei en Eem, Amersfoort).

TVE 26e jrg. 2008 299 berg, waar de Sint-Paulusabdij recht kreegvan op verschillende goederen in dit gebied. de andere helft evenals op het gerecht enOok de hier treffen we dus een ongewone deling tienden. van eigendomsrechten. Hamelenberg was in 1381 een leengoed Polder De Slaag van de Sint-Paulusabdij in handen van Jan Hoewel de polder De Slaag buiten de gren­van Groenewoude. Het is zeer goed mogelijk zen ligt van het tegenwoordige Baarn isdat het ook Hamelenberg tot het bezit van Elten relevant op te merken dat ook hier sporenheeft behoord. Net als Krachtwijk was dit een van het stift zijn aan te wijzen. Die bestondenop hogere grond gelegen goed, zodat het uit een deel van het daar gelegen allodiaalvoor de hand ligt te vermoeden dat Hamelen­ bezit van de Sint-Paulusabdij evenals uitberg het tegelijk met Krachtwijk is ontgonnen. sinds 1425 daar bekende allodium van Gaas­Hamelenberg en het deel van het Kleine beek. In de in 1310 tot het gerecht van BroekSoest van het Domkapittel werden in erf­ horende polder die toen nog Soestbroekpacht en uitgegeven. Uit de erfpachtbrief voor Soestmaat heette, lagen de Nonnenmaat het en Kleine Broek blijkt dat dit ook aan Kracht­ de Nonnensloot die aan het goed Hamelen-wijk grensde, zodat het ook hierom waar­ berg grensden. Hoewel de abdij pas in 1399schijnlijk is dat het Kleine Broek oorspronke­ toestemming van de bisschop kreeg haarlijk door de rechtsvoorganger van het stift of tijnsgoed in Soest in leengoed te veranderen,het stift zelf is ontgonnen. hield Abcoude de Nonnenmaat in 1380 al Daarnaastin had Van Abcoude/Gaasbeek leen van de Sint-Paulusabdij. De Nonnen­een groot aantal dagmaten in allodiaal bezit, sloot werd als belending genoemd van zowelgron­ in De Slaag als in Zeldert, nog afgezien den die deze abdij vanaf 1400 eveneensvan in zijn al genoemde bezit elders langs de leen uitgaf. De Slaag grensde aan het in Koel-Eem. horst gelegen goed Krachtwijk en dit goedHet feit dat De Slaag volgens de uit 1306- had recht op een uitslag in De Slaag, waaruit10 stammende grensomschrijving tot het ge­ volgt dat het stift rechten had op de daarrecht van van Soest behoorde hoeft niet in te hou­ oorspronggemene grond. Het ligt daaromden dat de twee belangrijkste grondheren in voor de hand te vermoeden dat de in dedeze na­ polder toen al de Sint-Paulusabdij en men Nonnenmaat en Nonnensloot bedoeldeLochorst (wiens rechten daar Van Abcoude in nonnen de bewoonsters van het stift Elten1325 had gekocht) waren. Veeleer behoorden waren, dat zij de voormalige eigenaars warende rechten op de grond in De Slaag oorspron­ van de Nonnenmaat, en dat zij en hun kelijktijns- bij die op de 21 hoeven te Soest, waar­ lieden verantwoordelijk waren geweest voorvan de Sint-Paulsabdij er 13,5 en het stift er het graven en onderhouden van de Nonnen­6,5 bezaten en van de rechten van het stift op sloot. De in Amersfoort gevestigde vrouwen­Krachtwijk en Koelhorst. Dat Hamelenberg kloosters verkregen in De Slaag pas grondeneen leengoed was alvorens de Sint- na 1400, zodat verwijzing naar nonnenPaulusabdij uit haar tijnsgoed te Soest in leen­ deze stad niet bedoeld kan zijn. goed om mocht zetten doet vermoeden dat Het goed Hamelenberg grensde ook ditaan een aan het goed gehecht recht was, dat het in De Slaag gelegen Kleine Broek en daar­door de Sint-Paulusabdij van het stift werd in lag 8 dagmaat die Domproost Swederovergenomen. Uterloe in 1368 aan een door hem in de Dom­ kerk gesticht altaar schonk. Een ander deel van het Kleine Broek, ook 8 dagmaat groot,Conclusie was van de Sint-Paulusabdij, die dit in 1400 in leen uitgaf en dat werd belend door grondDe eerste ontginningen in Eembrugge-de- van Steven van Zuylen. Deze was rentmees­Oostzijde (Baarn ten Oosten van de Eem) ter van de bisschop geweest en de bezitterhebben plaatsgevonden voor het jaar 1000,

300 TVE 26e jrg. 2008 Jos G.M. Hilliorst is amateurhistoricns. Samen met zijn broer jan schreef hij het 'Soest,boek Hees en De Birkt, van de achtste tot de zeven­ tiende eeuw'(Hilversum, 2001. Daarnaast pu­ bliceerde hij artikelen over Eemland inJaar­ het boek Oud Utrechten Jaarboek Flehite.

Noot

1 Een eerdere versie van dit artikel is verschenen in Flehite, Historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken 2007, p. 50-65. In die versie zijn de exacte vindplaatsen in de bronnen in de vorm van voetnoten gepubliceerd.

Voornaamste bronnen

N.C. Kist, Het Necrologium en het Tynsboek van het Adelijk Jufferen-Stift te Hoog-Elten, Nieuw Archief voor de Kerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, dl. II (1854). A.J. Maris, Repertorium op de Stichse leenprotocollen uit het landsheerlijk tijdvak, De Nederstichtse Leen- Afb. 6: Interieurdetail van de Romaanse Stiftskerk teakten (1394-1581). Elfen (foto Gerdis Michielse-Oud). F. van Mieris,Groot Charterboek van de graaven van Holland en Zeeland en heeren van Friesland, Lei­ den 1753-56. Hauptstatsarchiv Düsseldorf, Reichsstift Elten. toen Wichman graaf in Naardinkland was.Het Utrechts Archief, Sint-Paulusabdij Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301. Zijn rechten als grondheer van de op eiland­ jes gelegen goederen met recht op uitslagen in het naastgelegen moeras kwamen in 968Belangrijkste literatuur terecht bij het stift Elten. Pas tweehonderd jaar later, na 1170, konden ook de lagereD.Th. Enklaar, 'Zestiende-eeuwsche wandelingen gronden worden ontgonnen, maar die raak­door Nederland', Bijdragen in en Mededelingen ten meermaals overstroomd. In de periode totvan het Historisch Genootschap, 54 (1933), p. 125- omstreeks 1450 werd als gevolg van overstro­172. Jan H.M. Hilhorst en Jos G.M. Hilhorst,Soest, Hees mingen een aantal van deze bezittingen meer en De Birkt van de achtste tot de zeventiende eeuw, dan eens onbruikbaar. Na 1280 had het stiftHilversum 2001. geen belang bij het herstellen van de goede­Margriet Mijnssen-Dutilh,Amersfoort lag aan zee - ren waarvan de tijns aan de graaf van Hol­Waterschapskroniek Vallei & Eem (777-1616), land was verpacht, wel echter bij het herstel Utrecht/Leusden 2007. van de leengoederen. Als gevolg daarvanW.F.N. Rootselaar, Amersfoort 777-1580, 2 dln, nam het bezit van Elten in Noord-EemlandAmersfoort 1878. af. Met het graven van additionele weterin­ gen werden de effecten van stormvloeden weliswaar verminderd, maar het grootste deel van het gebied bleef aan dit risico bloot­ gesteld.

TVE 26e jrg. 2008 301 Boekbespreking

doorgemaakt tussen 1825 en 1850. Het laat Dag Oma Kraplap aan een paar voorbeelden ook zien dat de Het boekDag Oma klederdracht niet statisch is geweest, zoals Krdpldp - Laatste met het verdwijnen van de neepjesmuts en vrouwen in kleder­ met de ontwikkeling van de kraplap. dracht laat onmis­ Hoewel onderstreept wordt dat de behou­ kenbaar de eindfa­ dende gereformeerde geloofsovertuiging niet se zien van de loka­ de reden is van het dragen van klederdracht, le dracht van Bun­ suggereert de auteur dat de kerkscheuring schoten, Spaken­ van 1834 de oorzaak is geweest van de bij­ burg en Eemdijk. D ag zondere ontwikkeling van de kleding in de De auteur, Hugo de 1 O ma gemeente Bunschoten. Omdat praktisch de Graaf (1983), is er K rAplAp hele gemeente uit de hervormde kerk stapte, (nog) op tijd bij om isoleerde deze zich van de omgeving, die als een prachtig docu­ slecht werd gezien. Het zich afzetten tegen de ment te creëren. Hij verwacht dat over eenomgeving dreef de bevolking in saamhorig­ decennium de Spakenburgse klederdrachtheid uit met als identificatiemiddel de kleding, het dagelijks leven is verdwenen. In relatiedie met trots gedragen werd, en nog steeds tot het landelijke totaal van ongeveer duizendwordt, tot op vakantie in het buitenland toe. vrouwen en welgeteld negen mannen neemtHet boek is een waardevol en rijk geïllu­ de gemeente Bunschoten met ongeveerstreerd 300 tijdsdocument voor de liefhebber van vrouwen de tweede plaats in, na Staphorst-het onderwerp, maar zeker ook voor degenen Rouveen. die enige belangstelling hebben voor de ge­ Het grootste deel van het boek bestaatschiedenis uit en eigenheid van de mensen in dit interviews met 48 Bunschoter vrouwen stukje en Eemland. prachtige, vaak paginagrote foto's. Twee jaap Groeneveld mannen komen ook aan bod, een oud-visser en een kraplaprestaurateur. Ook wordt aan­Hugo de Graaf,Dag Oma Krdpldp - Laatste vrouwen dacht besteed aan de kinderdracht enin deklederdracht, Bunschoten 2008, uitgave van Uitge­ verij De Bunschoter en Historische Vereniging rouw. De interviews geven een duidelijkBunscote te Bunschoten, 160 p., ISBN/EAN 978-90- beeld van het leven met klederdracht. Snedi­71084-21-8. Prijs: € 17,50 (uitverkocht). ge citaten, zoals 'Eer dat ze (de 'burger­ dames) met hun lippen en ogen klaar Opmerking: zijn, ben ik allang aangekleed', verlevendigenNog de wel is te koop bij de Historische Vereniging interviews. Daarin wordt steeds weer eenBunscote: Fea Lamers-Nieuwenhuis, gereet '... en zekere weemoed en het contrast in het con­gekleed naar hun staat', Bunschoten 1991, 144 p., tact met de 'burgerdracht' buiten de gemeen­gedeeltelijk in kleur, ISBN 90-71084-10-8. Prijs € 6,50. Dit boek vormt in de eerste plaats een gedo­ te Bunschoten verwoord. cumenteerde beschrijving van de klederdracht. Zie Het boek wordt summier ingeleid metook www.bunscote.nl. allerhande algemene achtergrondinformatie en beschrijving van details. Kort wordt uit de doeken gedaan hoe de Spakenburger dracht ontstaan is en welke ontwikkeling deze heeft

302 TVE 26e jrg. 2008 Activiteitenagenda Actueel

Historisch Café Naarden Historische Kring Gemeente Loenen Maandag 19 januari: Piet Leupen,Gerrit Alewijsz. - de www.hkgl.nl grafelijke ambtenaar achter Naarden en Weesp als vestingstad.Tel. 0294-237637 Plaats: Vestingmuseum, Westwalstraat 6, 1411 PB. Aan­De kring heeft het boekLuchtwachtpost in het dorp Loenen vang: 20.00 uur, toegang gratis. aan de Vecht 1921-1940 uitgegeven. Voor toezending € 22,70 Maandag 16 Maart: H. Kaptein,De Naardense Draperie. overmaken op rekening 31.06.54.017 van de HK Gem. Plaats: Comenius Museum. Aanvang 20.00 uur, toegangLoenen, o.v.v. adresgegevens en 'boek luchtwachtpost'. gratis. Historische Kring Loosdrecht Comenius Museum Acacialaan 2,1231 BT Loosdrecht Kloosterstraat 33,1411 RS Naarden www.hkloosdrecht.nl Tel. 035-694 3045 Tel. 035-582 0326 www.comeniusmuseum.nl De HKL heeft een boekje uitgegeven waarin tien markante Tentoonstelling t/m 11 jan. 2009:Een Bijzondere Erfenis. Loosdrechters hun levensverhaal vertellen, met veel origi­ Het tentoongestelde werk van de kunstenares Jarmilanele foto's. Voor toezending € 6,60 overmaken op rekening Mucha Plockova berust op een bijzondere erfenis. Zij erfde55.81.64.390 t.n.v. Penningmeester HKL. haar talent van haar grootvader Alfons Mucha, toonaange­ vend Tsjechisch schilder, beeldhouwer, illustrator enHuizer Museum, Het Schoutenhuis maker van affiches te Parijs rond 1900 in de stijl van ArtAchterbaan 82,1271 TZ Huizen Nouveau. Daarnaast erfde zij het alleenrecht op het makenwww.huizermuseum.nl van kunstvoorwerpen in zijn stijl. Tel. 035-525 0223 Haar oeuvre bestaat uit beeldhouwwerk, juwelen, glas­Open: di t/m za 13.30-17.00 uur kunst, zilverwerk, glaskunst, keramiek en ontwerpen Opvoor feestdagen en van 25 dec. t/m 12 jan. gesloten Hermès sjawls. Rijk geïllustreerde catalogus. Tentoonstelling van 24 jan. t/m 5 apr.Weven 2009: van het landelijke Weefnetwerk. Kunstenaars hebben weefkunst Historisch Centrum Laren, Lindenhoeve geïnspireerd op de thema's: Klederdrachten rond de Zui­ Burg. Van Nispenstraat 29,1251 KE Laren. derzee, Water (Zuiderzee) en Theater. www.historilaren.nl Tel. 035-629 4945 Singer Laren, Museum Open za 14.00-16.00 uur. Oude Drift 1,1251 BS Laren. Tentoonstelling t/m 31 jan. 2009:Larense villa's en landhui­www.singerlaren.nl zen. De nieuwe expositie geeft aan de hand van foto's,Tel. 035 - 539 3939 bouwtekeningen en andere gegevens een indruk vanOpen de di t/m zo 11.00-17.00 uur. mooiste Larense villa's en landhuizen, ontworpen doorTentoonstelling t/m 22 maart 2009:Singer Solo: Het album gerenommeerde architecten als Wouter Hamdorff, H.A. van Roosje van Lelyveld. Singer Laren toont het album van Baanders, H.F. Smit en G. van Caspel. Ze werden in op­Roosje van Lelyveld (1896-1976). Het album van Roosje dracht gebouwd door de gebroeders Duurland, aanne­ bestaat uit 77 pagina's en is een bloemlezing van de 'fine mersbedrijf aan het Mauvezand. Dit bedrijf was actief in fleur' van de kunstenaarskolonie Laren in de jaren 1900- de periode 1926-1964. Sommige panden zijn inmiddels1920. Zo schrijft Adriaan Roland Holst het gedicht 'Een gesloopt, anderen zijn beeldbepalend of op de monumen­roosje stond in een leliën-veld' (1911) en tekent Wally tenlijst geplaatst. Moes een pastel met de boodschap 'Een rozenknopje voor Vernieuwde website www.historielaren.nl met daarin onlinede lieve ontluikende Roos' (1914). Ook William Singer, het complete archief van Laarderde Courant de (1926-BEL Evert Pieters, Richard Roland Holst, Willy Sluiter, Ferdi­ 2001 ) nand Hart Nibbrig, Louis Couperus en Floris Arntzenius Route langs religieus erfgoed. Bep De Boer heeft bij gelegen­ schreven of tekenden in het album, naast anderen. heid van het Jaar van het Religieus Erfgoed een fietsrouteHet album van Roosje van Lelyveld wordt in zijn geheel uitgezet langs kerken, kloosters en begraafplaatsen ingetoond met behulp van facsimile's. Blaricum, Eemnes en Laren (32 p.). De route kost € 2,50 en is te verkrijgen bij boekhandels in Laren, de Bibliotheek in Laren en bij de HK in De Lindenhoeve. KIJK OOK OP www.tussenvechteneem.nl, in het menu onder 'Links', voor Historische Kring Tn de Gloriosa' van Ankeveen, websites 's- van diverse organisaties met hun gegevens en aankon­ Graveland en Kortenhoef digingen. Kerklaan 89,1241 CL Kortenhoef www.hk-kortenhoef.nl De bij TVE aangesloten organisaties worden uitgenodigd hun Tel. 035-656 9293 activiteiten in de periode van mei tot en met augustus 2009 aan De kring heeft een jubileumuitgave gemaakt met de beste te melden voor opname in deze rubriek voor 1 maart 2009. S.v.p. verhalen uit de afgelopen 25 jaar in het verenigingsblad. toezenden aan [email protected].

TVE 26e jrg. 2008 303 Colofon De Stichting Tussen Vecht en Eem (TVE)is een samenwerkingsverband van meer dan 35 lokale en regio­ nale organisaties op historisch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuurhistorische en karakte­ ristieke waarden. Donateurs van TVE ontvangen het tijdschrift gratis. Website: www.tussenvechteneem.nl Donatie / Abonnement e-mail: [email protected]. Abonneren geschiedt door zich aan te melden als donateur. De minimum-donatie bedraagt € 17,50 per jaar. Aanmelden als donateur kan het eenvoudigst door overmaking van de eerste donatie op Postbank giro­ rekening 3892084, t.n.v. Tussen Vecht en Eem, onder vermeldingNieuwe van donateur 2009en volledige naam en adres.Voor een snelle respons wordt ook aangeraden om zich daarnaast aan te melden bij de penningmeester van TVE, p /a Plantsoen 14,3755 HJ Eemnes, telefoon 035-531 0115 of per e-mail. Dagelijks bestuur e-mail: [email protected] drs. J.L. Vollers (voorzitter) - Van der Helstlaan 2,1412 HK Naarden - 035-694 8846 drs. H.L.E. Niemeijer-Hesselink (secretaris) - Kon. Emmalaan 10-A, 1405 CK Bussum - 035-691 4950 dhr. P. van Oven (penningmeester) - Plantsoen 14, 3755 HJ Eemnes - 035-531 0115 ing. J.J. Groeneveld - Zilverschoon 37,3755 TH Eemnes - 035-538 1630 drs. J.E. Lamme - Sterrelaan 31,1217 PR Hilversum - 035-624 4974 drs. J.M. Mous - Stam 39,1275 CE Huizen - 035-526 7458 Aangesloten organisaties Historische kringBaerne | Historische kring Bussum | Historische kring Blaricum | Historische kring Eemnes | Historische kringIn de Gloriosa Ankeveen, 's-Graveland, Kortenhoef | Hilversumse historische kringAlbertus Perk \ Historische kring Huizen [ Historische kring Laren | Historische kring Gemeente Loenen | Historische kring Loosdrecht | Historische kring Stad MuidenComité | Stichting Oud Muider- berg \ VerenigingWerkgroep Vestingstad Naarden | Historische kring Nederhorst den Berg | Historische kring Weesp | Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland,Naerdincklant afdeling | Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilversum | Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum en Hui­ zen te Naarden | Stadsarchief Weesp | VerenigingCurtevenne, 's-Graveland | Vereniging van Vrienden van het Gooi | Geologisch Museum Hofland, Laren | Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland | StichtingCouleur Locale, Blaricum | Museum Hilversum | StichtingHilversum, Pas Op! \ Stichting Huizer Museum | Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek | Singer Muse­ um, Laren | Stad en Lande Stichting | Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden | StichtingDe Hof, Hilversum | StichtingWeesp Kijk Uit!, Weesp | StichtingBehoud het Oude Dorp, Huizen | StichtingKarakteristiek Blaricum | Stichting Oude Landbouwgewassen Laren | Stichting Oude Begraaf- plaats Naarden | Gemeentemuseum Weesp Het tijdschriftTussen Vecht en Eem is een uitgave van TVE en verschijnt vier maal per jaar. Redactie dr. H.C.M. Michielse (hoofdredacteur) - Huizerstraatweg 37 - 1411 GL Naarden - 035-694 4091 drs. E.C. Schild-Schofaerts (secretaris) - Hamerstraat 77,1402 PS Bussum - 035-691 8978 ing. J.J. Groeneveld (eindredactie) - Zilverschoon 37, 3755 TH Eemnes - 035-538 1630 dhr. J.J.L. Cammelbeeck - Juliana van Stolbergstraat 32 - 1412 BH Naarden - 035-683 9318 dhr. A. Medema - Gele Plomp 54, 3824 WK Amersfoort - 035-695 7815 (kantoor) mw. S.C.L. Verster - Hollandstraat 19 - 3634 AS Loenersloot - 0294-291 743 drs. M.L.T. Witte - Zeemanstraat 3C, 6706 KA Wageningen - 0317-752 239 Redactieadres Hamerstraat 77,1402 PS Bussum - 035-691 8978 e-mail: [email protected] Opmaak Hans van Gelder en Joop Smids, Eemnes Druk Graficiënt Printmedia, Laren (NH)

304 TVE 26e jrg. 2008 Teken nu in voor Aan een breed publiek laten zien wat je in huis hebt aan streekeigen cultuur. Zo kun je, heel kort samengevat, de functie van folklore typeren. In het geval van de Klepper­ Te Laren man van Elleven is dat de traditionele plattelandscultuur van rond 1900. In optredens wordt tot in detail getoond hoe het katholieke Larense boerengezin leefde en werkte op de domrond 1900. Je zou het een vorm van levende geschiedenis kunnen noemen, waarbij het accent ligt op de kleding en muziek van toen. De Klepperman van Elleven doet dit al 75 jaar Klepperman 75 jaar lang. De vereniging is zelf geschiedenis geworden, dat waard is om te documenteren. Niet alleen om het van Elleven documenteren zelf, maar ook als een bezinning voor de toekomst. Want hoe is het gesteld met de folklore anno en bespaar €5,- 2009? Heelt het nog dezelfde zin en betekenis als in 1974, toen de Klepperman van Elleven met haar activiteiten begon? ütiTT ..-■■ga&■■■£■' Enkele jaren geleden heeft de wereldcultuurorganisatie ;n n mmm UNESCO de aandacht gevraagd voor wat genoemd wordt het immateriële erfgoed. In het belang van de cul­ turele diversiteit roept UNESCO alle aangesloten landen op het aanwezige immateriële erfgoed te inventariseren en te documenteren. En te promoten voor een nieuw en jong publiek. Het Nederlands Centrum voor Volkscul­ tuur heeft het jaar 2009 uitgeroepen tot het Jaar van de Tradities. Het Jaar van de Tradities is in ieder geval een mooi moment om het jubileum van de Klepperman van t **- ; Elleven te vieren.

In januari 2009 verschijnt bij uitgeverij van Wijland het unieke boek “ Te Laren op de dom' ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de folkoristische dansgroep de Klepperman van Elleven. De uitgave onder eindredaktie van Leo Janssen beschrijft de kleurrijke geschiedenis, de bijzondere dansen en klederdracht van deze belangrijke icoon van het Larens katholiek cultureel erfgoed. Verder bevat de 156 pagina’s tellende uitgave interviews met de ■ ^<1 ? huidige dansers en afbeeldingen van Larense schilders, nooit gepubliceerde foto's uit het archief van Gerard 55'« " 2 Koekkoek en prachtige hedendaagse fotoreportages van Roderick I lulsbergen. Murja van Hest, John Ruis, e.v.a. Auteurs: Drs. Margriet van Seumeren, Leo Jans­ sen, Livia van Eijle, Elsche Korf, Drs. Peter van Roet- schoten en Drs. Ineke Stronken, directeur Nederlands Centrum voor Volkscultuur. Grafische vormgeving Berry Slok Studio, Productie Graficiënt Printmedia.

Teken nu in voor de speciale voorinteken- prijs van € 24,95 (normaleprijs € 29,95) via de bijgaande inschrijfkaart of bestel via www.uitgeverijvanwijland.nl VanWijland BV u Y D E N

tIC a steel M u ^ d e rb e rg

r - 3 4~w

^ r a ƒ

re land )'tï(7Z cV -4bv^v'^*'--4c5£*5. J > ' \ \ 'f ;;i : -• “ . -■ v- Kortclioci VCI

..V*- •«'.V. '■ •* R .K ^r^^j____^ i: a '> .

• x v ' ■ #Vp< m€v-^: m m —\ \ \ A t ?* M l H* « P - / v$fc