Sovyetler Birliği'nin Kazakistan Politikasi (1927
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN KAZAKİSTAN POLİTİKASI (1927-1938) Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi Tarih Anabilim Dalı Doktora Programı Ainur ARKHYMATAYEVA Danışman: Prof. Dr. Ercan HAYTOĞLU HAZİRAN 2021 DENİZLİ ii DOKTORA TEZİ ONAY FORMU iii BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin tasarımı, hazırlanması, yürütülmesi, araştırmalarının yapılması ve bulguların analizlerinde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini; bu çalışmanın doğrudan birincil ürünü olmayan bulguların, verilerin ve materyallerin bilimsel etiğe uygun olarak kaynak gösterildiğini ve alıntı yapılan çalışmalara atıfta bulunduğunu beyan ederim. Ainur ARKHYMATAYEVA iv ÖNSÖZ Sovyetler Birliği 22,4 milyon kilometre karelik topraklarıyla çok büyük bir ülkeydi. SSCB bakiyesi olduğu Çarlık Rus İmparatorluğu gibi Orta Asya bölgesini kendi topraklarının bir uzantısı olarak görüyordu. Bir ucundan öbür ucuna 10.500 km mesafe bulunan bu büyük ülkenin toprakları dünyanın en büyük hammadde kaynaklarına sahipti. Bu nedenle eski Sovyet sistemi dış ticarete kısmen bağımlılık gösteren kendi geniş iç pazarıyla kapalı bir sistemdi. Orta Asya ise, Türkler için tarihin başlangıcından beri yüksek önemi haiz bir coğrafya idi. Tezin temelini sosyalist inşa yıllarında SSCB politikalarının Kazakistan siyasi, sosyo-ekonomik, eğitim ve kültürel alanı üzerindeki etkileri oluşturmaktadır. Tez ayrıca SSCB'nin Kazakistan politikasını 1927-1938 yılları içinde ele almaktadır. Tez; Giriş, üç bölüm, sonuç ve eklerden oluşmuştur. Bölümler, kronolojik tarihe paralel olarak kademeli bir şekilde sunulmuştur. Çarlık Rus İmparatorluğu’nun Kazak Hanlığı döneminden, SSCB’nin Stalin dönemine kadar önemli gelişmeleri bölümlerin ara başlıklarında ele alınmıştır. Tezde yerleşim yerlerinin adları, kişi adları ile soyadları orijinal haliyle verilmiştir. O dönemde uygulanmaya çalışılan Sovyet politikası doğrultusunda kullanılan, “kolhoz, sovhoz, gigant” gibi kelimeler değiştirilmeden aynen verilmiştir. Omby, Ertys, Esil, Orynbor v.s. gibi Kazak yerel isimleri de Omsk, İrtiş, İşim, Orenburg gibi Rusça verilmiştir. Tez çalışmasında, nitel araştırmalarda yaygın olarak kullanılan doküman analizi yöntemine başvurulmuş ve bu yöntemi destekleyici nitelikte arşiv verilerinin toplanması gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda tez çalışması süresince doküman analiziyle 1920- 1930’lu yıllarda Kazakistan'da tarih biliminin oluşumuna katkıda bulunan bilimsel çalışmalar incelenmiştir. Kaynak ve Araştırmalar başlığında tartışma bağlamında çeşitli tarihsel veriler, arşivler ve belgeler ışığında, 1920-1930'lu yıllarda Kazakistan'da tarih biliminin oluşumuna katkıda bulunan bilimsel çalışmaların derinlemesine ve kapsamlı bir tarihçilik açısından analizi yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın kaynak tabanının özellikleri ile seçilen konuyla ilgili araştırmanın tarihsel, sosyo-politik, kültürel, manevi ve edebî olmak üzere çok sayıda arşiv belgesi ve malzemesini içeren kapsamlı kaynaklar temelinde yürütüldüğü ortaya konulmuştur. Ayrıca, analiz ve olayların değerlendirilmesi Sovyet dönemine ait yayınlar ve kaynaklar kullanılarak yapılmıştır. v Batıda, Türkiye Cumhuriyeti’nde ve Kazakistan’da konuyla ilgili bilimsel çalışmalarda tespit edilerek değerlendirilmiştir. Giriş Bölümünde “Sovyet Egemenliğine Kadar Kazakistan” başlığı altında Çarlık Rus İmparatorluğu’nun yayılma politikası ile Kazak topraklarının Rus İmparatorluğu’na ilhak edilmesinden sonra alınan siyasi tedbirler ele alınmıştır. “Bolşeviklerin Sovyetleştirme Politikası” kısımında ise, Kazakistan’da Sovyet iktidarının inşa sürecinin özellikleri ve devrimci Bolşevik politikasını uygulama yolları ve yöntemleri değerlendirilmiştir. Birinci bölümde, “SSCB’nin Kazakistan’a Yönelik Siyasi Politikası ve Yaşanan Gelişmeler” başlığı altında SSCB’nin Kazak aydınlarına yaptığı baskı ve ulusal sorunun gerginleşmesi, Stalinist rejimin “Büyük terör1” süreci, Kazak aydınlarına "halk düşmanı" olarak siyasi zulmü; Kazakistan'da kamp sistemin oluşturulması; Sovyet yönetimi tarafından “siyasi güvenilmez” olarak addedilen halkların Kazakasitan’a sürgün edilmesi ele alınmıştır. İkinci bölümde, genel olarak “SSCB’nin Sosyal- Ekonomik Politikaları ve Uygulamaları” üzerinde durulmuştur. Sovyet dönemi kolektifleştirme, müsadere ve kamulaştırma politikalarının nedenleri ve temelleri ile bu politikanın sonucu olarak 1931-1933 açlığın sonuçları ele alınmıştır. Kazakistan’da sektörün gelişimi ve temel talimatlar alt kısmında ise Sovyet sanayileşme sürecinde sanayi kollarının, ulaştırma sektörünün gelişimi üzerinde durulmuştur. SSCB kolektifleştirme kampanyası ve bundan kaynaklanan 1930’lardaki Kazakistan’daki suni açlık yıllarındaki demografik durum tarihsel istatistiklere dayalı çizelge ve tablolar ile analiz edilmiştir. Üçüncü bölümde, Kazakistan'da genel olarak Sovyet kültürü ve özellikle de Sovyet eğitim-kültür ve sanat alanındaki gelişmeler ele alınmıştır. Bu çalışmanın hazırlanması aşamasında, ilk olarak yoğun iş temposuna rağmen her zaman bana vakit ayıran, değerli tecrübeleri, yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren, akademik birikimlerini benimle paylaşan değerli tez danışmanım Prof. Dr. Ercan Haytoğlu’na teşekkür ederim. Ayrıca Tez İzleme Komitesi’nde yer alan Prof. Dr. Tahir Kodal ve Prof. Dr. Mustafa Gökçe‘ye tezime yaptıkları katkılardan dolayı teşekkürü borç bilirim. 1 Robert Conquest'in 1968'de yayımlanmış "The Great Terror" kitabı ile Sovyetlerin bu dönemi, Batı dünyasında “Büyük Terör” adıyla anılır olmuştur. vi Tez çalışmalarım süresince, beni hayatta her konuda destekleyen ve doktora öğrenimim boyunca büyük özveride bulunan eşim Serik Aitymov’a, oyun saatlerinde yanında olamadığım, bana büyük güç ve enerji veren biricik oğlum Beknazar Serikoğlu’na teşekkür ederim. Hayatımın her anında beni destekleyen ve bugünlere gelmemde üzerimde ödenemez emekleri olan, dualarını eksik etmeyen babam Jaksylyk Düysenbek’oğluna ve rahmetli annem Banu Bektursın’kızına, kayın annem Nurkatya Makulbay’kızına ve Türkiye'ye ilk geldiğim andan itibaren bana kendi kızları gibi davranan Hasan ve Şefika Baysal'a desteklerinden dolayı her zaman teşekkür ederim. Denizli, Haziran 2021 Ainur ARKHYMATAYEVA vii ÖZET SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN KAZAKİSTAN POLİTİKASI (1927-1938) ARKHYMATAYEVA, Ainur Doktora Tezi Tarih ABD Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Ercan HAYTOĞLU Haziran 2021, хххviii + 311Sayfa Tez çalışmasında, 1927-1938 yılları arasında SSCB'nin Kazakistan bölgesinde Sovyet siyasetinin etkileri incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmada SSCB'nin Kazakistan politikasından önce, XVIII-XIX yy Kazak topraklarında Çarlık Rus İmparatorluğu hakimiyet etkileri ortaya konulmuştur. Böylece Çarlık Rus İmparatorluğu’nun sömürgeleştirme politikası ve Stalin'in Sovyet döneminde uyguladığı baskıcı politikalar belirlenmiştir. SSCB, sosyalist bir politik sistem olması nedeniyle, Kazak SSC’nde uygulanan siyasi, ekonomi ve kültürel politikalar, Sosyalist bir inşa sonucunda ortaya çıkan politikalar olarak sunulmuştur. Ele alınan dönemde Kazak SSC’nde bu konuda meydana gelen değişmeler bu amaç ve araçlar doğrultusunda incelenmiştir. SSCB’nin 1927-1938 Kazakistan politikası Kazak halkının "tarihsel rolünü küçümsemek" için bazı "tarihsel adaletsizlik" ile ilişkili aşırı önyargıyı karakterize etmektedir. Tezde, Stalin'in yönetimi yıllarında Sovyet gücünün Kazak SSC’nin geleneksel tarımın kaldırılması, Kazak halkının geleneksel ekonomisinin sosyo-ekonomik biçimlerini zayıflatmak için önlemler, SSCB'nin kolektifleştirme, müsadere politikası ve kolektifleştirme politikasına karşı halk protestosu hususları ve Sovyet eğitim-kültür, sanat ve sağlık alanındaki gelişmeleri kapsamaktadır. Zorla kolektifleştirmenin geniş ölçekli planı sadece Kazakistan'daki hayvan çiftliklerinde ekonomik krize yol açmakla kalmamış, aynı zamanda Kazakistan'da sosyo-demografik sonuçlara da yol açmıştır. Bu çalışma, Sovyet kaynaklarından elde edilen tarihsel verilere dayanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kazakistan, SSCB, Stalin Dönemi, Kolektivleştirme, Çarlık Rus İmparatorluğu, Sömürgecilik, Bolşevik, Alaş Orda, Baskı, Müsadere ve Kamulaştırma Politikası, Sektörün Gelişimi, Sovyet Eğitimi. viii ABSTRACT THE POLITICS OF THE SOVIET UNION KAZAKHSTAN (1927-1938) ARKHYMATAYEVA, Ainur Doctoral Thesis History Department Turkish Republic’s History Programme Adviser of Thesis: Prof. Dr. Ercan HAYTOĞLU June 2021, хххviii + 311Pages The dissertation examined the effects of Soviet policy in the Kazakhstan region of the Soviet Union between 1927 and 1938.The study revealed the effects of the rule of the Russian Empire on the territory of the Kazakhs in the XVIII-XIX centuries before the policies of the Soviet Union in Kazakhstan. Thus, the policy of colonization of the Tsarist Russian Empire and the repressive policies implemented by Stalin during the Soviet period were determined. Since the USSR is a socialist political system, the political, economic and cultural policies carried out in the Kazakh USSR have been portrayed as the policies that arose as a result of socialist construction. In the period under discussion, the relevant changes in the Kazakh SSR were examined for this purpose and in accordance with the instruments. The policy of the Soviet Union in Kazakhstan in the years 1927-1938 was characterized by extreme prejudices combined with a "historical injustice" in order to underestimate "the historical role" of the Kazakh people. In the dissertation, the abolition of the entire traditional structure of the Kazakh SSR of Soviet power during stalin's rule, measures to weaken the socio-economic forms of the traditional economy of the Kazakh people, public protests