06 • 10 • 2015 Ensor to Permeke

A PASSION FOR BELGIAN ART BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 1

ENTE VEILING

mardi - dinsdag 06 • 10 • 2015 - 19.00

Ensor to Permeke A PASSION FOR BELGIAN ART

7 – 9, RUE ERNEST ALLARDSTRAAT (SABLON-ZAVEL) • B-1000 BRUXELLES - BRUSSEL T. +32 (0)2 511 53 24 • [email protected] WWW.BA-AUCTIONS.COM BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 2 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 3 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 4

La collection Eric Drossart, le reflet d’une passion

Lorsque je disputais la Coupe Davis dans les années soixante, et même au début de ma carrière chez Mc Cormack, je ne me connais- sais aucune affinité particulière avec l’Art. Tout a commencé lors de mon installation à Londres, au début des années quatre-vingt. J’y ai découvert le monde des galeries d’art, des ventes aux enchères et très vite cet univers fascinant s’est imposé à moi comme une évidence et devint une passion. Mon intérêt pour l’art belge, essentiellement celui de la fin du 19e siècle et du début du 20e siècle, répondait parfaitement à ma sensibilité naissante et à mon sentiment d’exilé.

Dès 1991 j’ai donc commencé avec les encouragements de ma mère, qui adorait fouiner, à rechercher et à acquérir des œuvres d’artistes belges de cette période. Peu de temps après, j’ai eu la chance de rencontrer Sabine Taevernier qui est devenue, et qui est encore aujourd’hui, ma conseillère. Durant toutes ces années, elle m’a aidé à développer ce gout pour l’art qui s’est révélé une aventure très enrichissante. Les sources de nos achats ont été principalement les collections privées et de manière sporadique, l’une ou l’autre galerie ou salle de vente. Nos choix ont été guidés par le « coup de cœur », l’origine de l’œuvre et la diversité picturale de cette période en Belgique. Contempler ces œuvres est resté un plaisir dont je ne me lasse pas. Néanmoins, aucun de mes enfants n’est habité par la même passion que celle qui m’a guidée. J’ai donc décidé de me séparer de ma collection en rendant leur liberté aux œuvres afin qu’elles trouvent écho auprès d’autres amateurs passionnés.

Face à un ensemble d’œuvres impressionnistes et néo impression- nistes d’artistes plutôt sages, l’idée a été de prendre comme fil

- 4 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 5

conducteur le goût du collectionneur en améliorant l’ensemble par le choix d’œuvres de qualité, réalisés par des artistes qui avaient ouvert de nouvelles voies. S’il n’y avait pas toujours la possibilité d’acquérir une huile importante, un dessin ou une sculpture caractéristique de l’œuvre, et appartenant au cœur du travail de l’artiste était une des options qui fut souvent privilégiée. Le choix a été guidé par la cohé- rence de l’ensemble, la qualité et la signification de chaque œuvre et son aptitude à passer le temps. Actuellement encore, Inspiration d’Edgard Tytgat, les dessins surréa- listes de James Ensor, Baigneuse devant la mer de Léon Spilliaert ou Mer calme de Jean Brusselmans peuvent communiquer avec le spectateur et le faire voyager entre le monde d’hier et celui d’aujourd’hui. Ceci à l’image du collectionneur qui s’est laissé inspirer par les choix des grands collectionneurs belges tout en puisant dans les réserves qu’ils avaient laissées. Ernest et Mariette Rousseau, Marcel Mabille, Ernest Van Zuylen, Gustave Van Geluwe, Léon Legrand, Auguste Taevernier et Roger Vanthournout ont guidé les choix de cette collection et ont permis aux œuvres de continuer leur marche dans le temps en les chargeant d’une histoire d’amour et de passion.

Guidé par ces critères de qualité, l’ensemble de la collection Drossart a été complété par quelques œuvres d’exception choisies par Philip Serck et Sabine Taevernier. Squelettes Travestis de James Ensor caché dans une collection privée depuis sa vente publique en 1932, Le petit agenouillé de George Minne, un paysage de Lys de Valerius De Saedeleer et Le fumeur de Constant Permeke viennent achever un ensemble qui nous l’espérons tentera les amateurs et nous fera réaliser que la peinture belge fait partie de cette mouvance européenne qui à la fin du XIXième siècle et au début du XXième siècle a dominé l’histoire de la peinture.

- 5 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 6

De collectie Eric Drossart, spiegeling van een passie

Toen ik in de jaren 1960 voor de Davis Cup speelde, en zelfs in het begin van mijn carrière bij Mc Cormack, had ik zo goed als geen affi- niteit met kunst. Alles begon toen ik in het begin van de jaren 1980 in Londen ging wonen. Daar ontdekte ik de wereld van de kunstgaleries, de veiling- huizen en al snel werd die fascinerende wereld voor mij een evidentie en een passie. Mijn interesse voor de Belgische kunst, hoofdzakelijk die van het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw, beantwoordde perfect aan mijn groeiende affiniteit en mijn gevoel van een balling te zijn.

Aangemoedigd door mijn moeder die een neus had voor mooie dingen, begon ik in 1991 werk van Belgische kunstenaars uit die periode te verzamelen. Korte tijd later had ik het geluk Sabine Taevernier te ontmoeten, die mij vandaag nog altijd adviseert. Al die jaren heeft ze me geholpen om mijn artistieke smaak verder te ontwikkelen, wat een erg verrijkend avontuur is geworden. We kochten vooral werk uit privécollecties en af en toe iets in een galerie of verkoopzaal. Voor onze keuzes lieten we ons leiden door ‘liefde op het eerste gezicht’, de herkomst van het werk en de picturale diversiteit van deze periode in de Belgische kunst. Deze werken bekijken is een blijvende bron van genot waar ik niet genoeg van kan krijgen. Geen van mijn kinderen echter deelt deze passie en dus heb ik besloten om afscheid te nemen van mijn collectie en de werken hun vrijheid terug te geven, zodat ze een weg kunnen vinden naar andere gepassioneerde liefhebbers.

In aanvulling op een ensemble van eerder rustige impressionistische en neo-impressionistische werken, kwam het idee om de smaak van de verzamelaar als leidraad te nemen en het geheel te verrijken met

- 6 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 7

de betere werken van kunstenaars die tot de avant-garde behoorden. Omdat het niet altijd mogelijk was om representatieve olieverf- schilderijen te vinden, opteerden we vaak voor een tekening of sculp- tuur die kenmerkend was voor het werk van de kunstenaar en boven- dien tot de kern van zijn œuvre behoorde. Bij onze keuzes lieten we ons leiden door aandacht voor de samenhang van het geheel, de kwaliteit en de betekenis van elk werk en de tijdsbestendigheid van het werk. Ook vandaag nog kunnen Inspiratie van Edgard Tytgat, de surrea- listische tekeningen van James Ensor, Baadster voor de zee van Léon Spilliaert of Rustige zee van Jean Brusselmans de toeschouwer beroeren en hem doen wegdromen tussen de wereld van gisteren en die van vandaag. Dit naar het beeld van de verzamelaar die zich liet inspireren door de keuzes van grote Belgische verzamelaars en ook putte uit de reserves die ze hadden nagelaten. Door hun werken van de hand te doen hebben Ernest en Mariette Rousseau, Marcel Mabille, Ernest Van Zuylen, Gustave Van Geluwe, Léon Legrand, Auguste Taevernier en Roger Vanthournout de bakens uitgezet voor deze collectie, zodat de werken hun weg in de tijd konden voortzetten, gesterkt door de passie van alle bezitters.

Op basis van deze kwaliteitscriteria werd de verzameling Drossart aangevuld met enkele uitzonderlijke werken gekozen door Philip Serck en Sabine Taevernier. Squelettes Travestis (Vermomde skeletten) van James Ensor dat sinds zijn openbare verkoop in 1932, verborgen zat in een privécollectie, Kleine geknielde van George Minne, een Leielandschap van Valerius De Saedeleer en De roker van Constant Permeke vervolledigen een ensemble waarvan we hopen dat het de kunstliefhebbers zal kunnen bekoren en ons zal doen inzien dat de Belgische schilderkunst deel uitmaakte van de grote Europese artistieke stromingen die op het einde van de 19e en in het begin van de 20e hun stempel hebben gedrukt op de kunstgeschiedenis.

- 7 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 8

1 2 000 / 3 000 € FRANZ CHARLET (1862-1928)

A la plage Op het strand

signé en bas à gauche F. Charlet pastel sur carton gesigneerd onderaan links F. Charlet pastel op karton

28 x 34 cm.

Provenance – Herkomst: Acquis – verworven Librairie Pascal de Sadeleer n° 43 Collection – Collectie Eric Drossart

- 8 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 9

2 5 000 / 7 000 € FRANS SMEERS (1873-1960)

Soir Nieuport Avond Nieuwpoort

signé et daté en bas à droite Fr Smeers 26 contresigné et titré au dos Fr Smeers/Soir Nieuport huile sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan rechts Fr Smeers 26 gesigneerd en getiteld op de rugzijde Fr Smeers/Soir Nieuport olieverf op doek

49 x 60 cm. peint en 1926 – geschilderd in 1926

Provenance – Herkomst: Collection – Collectie Eric Drossart

- 9 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:00 Page 10

3 2 500 / 3 500 € LUCIEN FRANK (1857-1920)

Rue parisienne animée Straat in Parijs met personages

signé en bas à droite L. Frank pastel et crayons de couleurs sur papier gesigneerd onderaan rechts L. Frank pastel en kleurpotlood op papier

38,5 x 30,5 cm.

Provenance – Herkomst: Acquis à la – verworven bij Galerie Derom Collection – Collectie Eric Drossart

- 10 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 11

4 2 500 / 3 000 € GUSTAVE DE SMET (1877-1943)

Kermesse à la Place Saint Pierre de Gand Kermis op het Sint Pietersplein te Gent

monogrammé en bas à gauche GDS huile sur toile gemonogrammeerd onderaan links GDS olieverf op doek

51,5 x 41,5 cm. exécuté circa 1906-1907 – geschilderd circa 1906-1907

Provenance – Herkomst: Bruxelles, collection privée – privé collectie

- 11 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 12

5 25 000 / 35 000 € EMILE CLAUS (1849-1924)

Moissonneurs aux bords de la Lys De oogsters langs de Leie

signé et daté en bas à gauche Em.Claus/1888/7 juin contresigné E.Claus huile sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan links Em.Claus/1888/7 juin gesigneerd op de rugzijde E.Claus olieverf op doek

20 x 42 cm. peint en 1888 – geschilderd in 1888

Provenance – Herkomst: Collection – Collectie Eric Drossart

- 12 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 13

- 13 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 14

6 12 000 / 15 000 € LEON DE SMET (1881-1966)

Paysage avec arbre Landschap met boom

signé et daté en bas à gauche Leon De Smet 07 huile sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan links Leon De Smet 07 olieverf op doek

51,5 x 48,5 cm. peint en 1907 – geschilderd in 1907

Provenance – Herkomst: Acquis – verworven Sotheby’s London 25.06.1997 lot 138 Collection – Collectie Eric Drossart

- 14 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 15

- 15 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 16

7 120 000 / 150 000 € GUSTAVE DE SMET (1877-1943)

A la Fenêtre Aan het venster

signé en bas à gauche Gust. De Smet huile et crayons gras sur papier gesigneerd onderaan links Gust De Smet olie en vet krijt op papier

64 x 49.5 cm. exécuté circa 1931 – gerealiseerd circa 1931 Note – Nota: Provenance – Herkomst: Cette magnifique gouache de Gust De Smet a appartenu à Bruxelles, Galerie Le Centaure Paul Gustave Van Hecke le véritable animateur de l’art belge, Bruxelles, P-G. Van Hecke celui qui a défendu et finalement placé l’expressionnisme, le Bruxelles, Robert Giron, dadaïsme et le surréalisme dans un contexte international par Bruxelles, Henri Storck des publications et l’organisation d’expositions. Bruxelles, Jean Pirard Grâce à son énergie et la promotion de ce mouvement cette Basel, Wilhelm Barth acquis – verworven Galerie Georges gouache a été achetée par une Bâloise Madame Barth Vidal. Giroux, 03.1936, lot 213 Celle ci a vraisemblablement été influencée par la collection Don de Mme Barth-Vidal au Basler Kunstverein – Gift van d’Emanuel et Maja Hoffmann qui avait acquis entre 1925 et Amsterdam, Christie’s 25.11.2003, lot 211 1930 un ensemble d’expressionnistes flamands à la Galerie Collection – Collectie Eric Drossart Le Centaure lors de leur séjour à Bruxelles. La fondation Emanuel Hoffmann en témoigne encore Expositions – Tentoonstellingen: aujourd’hui en exposant La Ville, 1927 de Gust de Smet Antwerpen, Feestzaal Meir, Kunst van het Heden (Boyens 702) avec des œuvres de Frits van Den Berghe, (Eresalon Gust. De Smet), 16.04-1.05.1938, n° 42 . Constant Permeke, Oscar Jespers et Edgard Tytgat dans leur Basel, Kunsthalle, Belgische Malerie 1910-1950, exposition au Schaulager à Bâle Future Present. Emanuel 12.01-17.02.1952, n° . 92. Hoffmann Foundation. From Classic Modernism to the Present Day 13.06.2015-31.01.2016. Littérature – Literatuur: Il existe de cette gouache une version à l’huile (Boyens 872) A. de Ridder, Souvenir sur Gustave De Smet, Les Beaux Arts, qui faisait partie de la collection Tony Herbert, industriel Bruxelles, 24.04.1936, p. 8, (ill.) courtraisien et grand défenseur du mouvement expression- Piet Boyens, Gust. De Smet, Antwerpen, 1989, n° 871, p. 402 niste flamand (ill.) Deze schitterende gouache van Gust De Smet was in het bezit van Paul Gustave Van Hecke, de bezielende kracht van de Belgische kunst. Hij die het expressionisme, dadaïsme en surrealisme verdedigde en deze uiteindelijk in een internationale context plaatste door middel van zijn publicaties en het organiseren van tentoonstellingen. Dankzij zijn energieke optreden en het promoten van de Belgische hedendaagse kunst in het buitenland, werd deze gouache gekocht door mevrouw Barth Vidal uit Basel. Deze was blijkbaar onder de indruk van de collectie van Emanuel en Maja Hoffmann die tussen 1925 en 1930 tijdens hun verblijf in Brussel in Galerie Le Centaure een aantal werken van Vlaamse expressionisten hadden gekocht. Ook vandaag nog blijkt die buitenlandse interesse want op de tentoonstelling Future Present. Emanuel Hoffmann Foundation. From Classic Modernism to the Present Day 13.06.2015-31.01.2016 van de Fondation Emanuel Hoffmann wordt De stad, 1927 van Gust de Smet (Boyens 702) naast werk van Frits van Den Berghe, Constant Permeke, Oscar Jespers en Edgard Tytgat geëxposeerd. Van deze gouache bestaat een versie in olieverf (Boyens 872) dat behoorde tot de collectie Tony Herbert, een Kortrijkse industrieel en groot verdediger van het Vlaams expressionisme.

- 16 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 17

- 17 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 18

8 30 000 / 40 000 € GEORGE MINNE (1866-1941)

Le petit agenouillé De kleine geknielde Note – Nota: plâtre original, patine gomme laque (version au socle plein) Minne attacha beaucoup d’importance à l’exécution de ses origineel plaaster met gomlak (versie met gevulde basis) sculptures en plâtre, n’ayant en l’absence de commandes dans sa première période, pas les moyens de financer la 47 x 16 x 21 cm. production de ses œuvres en bronze ou pierre. Un plâtre fut conçu en 1896 – ontworpen in 1896 souvent proposé aux visiteurs de l’atelier avant que le maté- riel d’exécution soit précisé. Provenance – Herkomst: Les plâtres possèdent tous les caractéristiques des exem- Collection – Collectie Grégoire Le Roy acquis de – plaires modelés. Emplis, retravaillés et recouverts d’une verworven bij Denise Vanpaemel, petite-fille de – kleindochter patine nuancée en gomme laque. Les moulages sont basés van Grégoire Le Roy sur ces exemplaires afin de les reproduire en bronze dans Bruxelles, Pierre Hallet une fonte au sable. Gent, collection privée – privé collectie Grégoire Le Roy, dont l’œuvre littéraire a été illustré par des dessins de Minne, fut un des premiers protecteurs, promo- Exposition – Tentoonstelling: teurs et collectionneurs du sculpteur. Gent, Museum voor Schone Kunsten, George Minne en de Une lettre de Minne (d.d. 13.2.1920) adressée à son ami kunst rond 1900, 18.9-5.12.1982, cat. n° 51 Le Roy mentionne cet exemplaire. Minne hechtte veel belang aan de uitvoering van zijn beelden in Littérature – Literatuur: gips, daar in zijn vroege periode zijn financiële middelen hem niet A. De Ridder, Laethem-Saint-Martin. Colonie d’artistes, toelieten menig werk in brons of steen te laten uitvoeren, zolang Bruxelles, 1945, n° 80 (ill.) L. Van Puyvelde, George Minne, ze niet door een verzamelaar besteld waren. Wie het atelier Bruxelles, 1930, n° 18 (autre exemplaire avec socle court – betrad, werd dikwijls een exemplaar in gips voorgesteld waarbij ander exemplaar met korte sokkel) het materiaal van uitvoering nog kon uitgekozen worden. R. Hoozee, George Minne en de kunst rond 1900, Gent, 1982, Dit gipsen beeld vertoont alle eigenschappen van de door de n° 52 (ill. version en bronze – bronzen versie) kunstenaar geboetseerde versie. Vol, bijgewerkt en met een genuanceerde gomlak patina. Van deze exemplaren werden stuk Certificats de Pierre Hallet d.d. 19.1.1989, Denise Vanpaemel mallen genomen om daarna met zandtechniek in brons gedupli- d.d. 19.1.1989 & Paul Eeckhout d.d. 12.4.1989 ceerd te worden. Grégoire Le Roy, wiens literair œuvre met tekeningen van Minne werd geïllustreerd, was een van de vroegste verdedigers, promo- toren en verzamelaars van de beeldhouwer. Een brief van Minne (d.d. 13.2.1920) gericht aan zijn vriend Le Roy vermeldt dit exemplaar.

- 18 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 19

- 19 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 20

9 25 000 / 35 000 € EMILE CLAUS (1849-1924)

Paysage aux meules de foin Landschap met hooimijten

signé en bas à droite Emile Claus monogrammé et daté au dos septembre J.G. (1907) E.C. huile sur toile gesigneerd onderaan rechts Emile Claus gemonogrammeerd en gedateerd op de rugzijde septembre J.G. (1907) E.C. olieverf op doek

64 x 47 cm. peint en 1907 – geschilderd in 1907

Provenance – Herkomst: Bruxelles, collection privée – privé collectie

- 20 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 21

- 21 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 22

10 180 000 / 220 000 € CONSTANT PERMEKE (1886-1952)

Le fumeur De roker

signé en bas à droite Permeke huile et terébenthine sur toile gesigneerd onderaan rechts Permeke olie en terpentijn op doek

103 x 127 cm peint en 1927-28 – geschilderd in 1927-28

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Gustave Van Geluwe inv. n° 217 Knokke-Heist, De Brock Brugge, R.De Jonghe En prêt à Ostende PMMK-Mu.Zee depuis 1996 In bruikleen aan Oostende PMMK-Mu.Zee sinds 1996 Belgie, héritiers – erfgenamen De Jonghe

Expositions – Tentoonstellingen: Antwerpen, Stadsfeestzaal, Art Contemporain-Kunst van Note – Nota: Heden. Constant Permeke, 27.04.1929-2.06.1929. Le fumeur est très probablement un pêcheur endimanché qui Knokke-Heist, Casino, Hulde aan Permeke, 28.06-7.09.1975, fume tout en rêvant devant sa fenêtre alors que les passants p.74-75 (ill.) longent la façade de sa maison. Les personnages qui domi- Oostende, Provincial Museum of Modern Art, Van Ensor tot nent la surface de la toile sont rendus avec des traits très Delvaux, 5.10.1996-2.02.1997, p.244 (ill.) justes et ensuite couverts de larges traits de peinture d’une Paris, Hotel de Ville; Beijing National Art Gallery; Shanghai, tonalité très nuancée. La technique de lavis crée une trans- Museum of Fine Arts, 98 China year of International Fine Arts,. parence qui renforce l’expression et le dessin du sujet mais Constant Permeke, 23.11.1998-30.04.1999 en même temps produit une atmosphère de rêve. Avec cette Himeji, Okazaki, Sakura City Museums (Japan), From Ensor technique à la térébenthine Permeke réalise plusieurs de ses to Delvaux, 2000-2001, n° 50 chefs d’œuvres (comme La roulotte, Paysan et paysanne, Den Haag, Gemeentemuseum, Constant Permeke, Vêpres) entre 1927 et 1929. voir Willy Van den Bussche, 4.09-5.12.2004, p.173 Permeke, Brussel, 1986, couverture & n°137, 138 Torino, Palazzo Bricherasio, Il Surrealismo di Paul Delvaux tra De rokende man is wellicht een visser op zijn zondags, dromend Magritte e de Chricio, 15.10.2005-15.01.2006, p.129 (ill.) voor het venster, terwijl de voetgangers langs zijn huis lopen. Bruxelles, Musée d’Ixelles, Paul Delvaux, Aux sources de De figuren die het volledige vlak monumentaal domineren zijn l’œuvre, 1.10.2010-16.01.2011, .. met rake trekken getekend en vervolgens met brede penseelstreken Bruxelles, BOZAR, Constant Permeke, 11.10.2012- overschilderd in zeer genuanceerde tonaliteiten. De lavis techniek 20.01.2013, n° 64 veroorzaakt een transparantie die de expressie en de tekening van het onderwerp versterkt maar zorgt er ook voor dat de droom nooit veraf is. Met deze met terpentijn verdunde verftechniek realiseert Permeke in de periode 1927-29 meerdere meester- werken (zoals De woonwagen, Boer en Boerin, Vespertijd). zie Willy Van den Bussche, Permeke, Brussel, 1986, omslag, & n°137, 138

- 22 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 23

- 23 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 24

James Ensor a eu une prédilection pour le dessin.

Ce médium lui permettait d’esquisser les objets et les êtres de son environnement sur le vif et en toute discrétion. Toujours à l’affut d’un élément intéressant ou déroutant il aimait à observer la vie quoti- dienne et en fixer le moindre détail sur papier.

Vivant dans un intérieur bondé d’objets l’artiste était entouré de tout ce qu’il fallait pour alimenter son esprit tourmenté et ses dons d’original surdoué. Entre 1880 et 1885 Ensor a en quelque sorte dessiné à la craie noire tous les sujets de son entourage direct, son atelier et ses attributs, les meubles et les objets dans l’intérieur familial, la famille dans sa tâche quotidienne. Mais aussi du haut de son atelier sous les combles ce qui se passait en rue avec ces magnifiques panoramas d’êtres humains déambulant sur le boulevard.

Ce sont des exercices mais également des témoins d’un observateur raffiné et d’un dessinateur hors du commun.

- 24 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 25

James Ensor had een voorliefde voor het tekenen.

Dit medium liet hem toe om objecten en mensen uit zijn omgeving in alle discretie naar het leven af te beelden. Altijd op zoek naar boeiende of bizarre elementen hield hij ervan het dagelijkse leven te observeren en zelfs de kleinste details op papier vast te leggen.

Hij leefde in een overladen interieur en vond in zijn directe omgeving alles wat hij nodig had om zijn gekwelde geest en zijn talenten van hoogbegaafde zonderling te voeden. Tussen 1880 en 1885 heeft Ensor vrijwel alles wat hij direct om zich heen zag – zijn atelier en de attributen daarvan, de meubelen en objecten van het familie-interieur en het dagelijkse leven van zijn familie – in zwart krijt op papier gezet. Maar hij observeerde ook vanaf zijn zolderatelier wat er op straat te zien was, schitterende panorama’s van mensen die flaneren op de boulevard.

Het zijn vingeroefeningen maar ook getuigenissen van een geraffineerd observator en van een buitengewoon tekenaar.

- 25 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 26

11 2 500 / 3 500 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Etude de femmes Vrouwenstudies Note – Nota: signé en bas à droite Ensor Ensor étudie les poses des femmes qui l’entourent sa mère, craie noire sur papier sa sœur Mitche, sa tante Mimi et sa grand mère et fixe ces gesigneerd onderaan rechts Ensor moments dans ses carnets de croquis. Ils sont utilisés en zwart krijt op papier 1881-1882 pour la réalisation de ses grandes compositions Après midi à Ostende (T.218), Le salon bourgeois (T.219), 22,4 x 17,5 cm. Musique Russe (T .220), et La mangeuse d’huîtres (T.224). exécuté circa 1881-82 – getekend circa 1881-82 Ensor leeft omringd door vrouwen, zijn moeder, zijn zus Mitche, zijn grootmoeder en Tante Mimi. Dagelijks bestudeert hij hun Provenance – Herkomst: houdingen en fixeert deze momenten in zijn schetsboeken. Antwerp, Franck collection (?) Deze schetsen worden in 1881-1882 gebruikt voor de realisatie New York, H.Shickman van zijn grote composities Namiddag te Oostende (T.218), Gent, Ignace Taevernier acquis – verworven in 1978 Burgersalon (T.219), Russische muziek (T.220) et Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier De Oestereetster (T.224).

- 26 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 27

12 3 000 / 5 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Lampe à huile Olielamp

signé et daté en bas à droite Ensor 81 craie noire sur papier marouflé sur carton gesigneerd en gedateerd onderaan rechts Ensor 81 zwart krijt op papier geplakt op karton Expositions – Tentoonstellingen: Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse 22 x 17 cm. verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 38 exécuté en 1881 – getekend in 1881 Stuttgart, Württembergischer Kunstverein, Ensor-ein Maler aus dem spätem 19 Jahrhundert, 4.03-7.05.1972, n° 85 Provenance – Herkomst: Kamakura, Museum of Modern Art, James Ensor, Bruxelles, Galerie Georges Giroux, 12.03.1955, 2.09-10.10.1972, n° 122 vente – verkoop 324, lot 64 Zürich, Kunsthaus, James Ensor, 20.05-31.07.1983, n° 173 Gent, Auguste Taevernier Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier Ensor, 20.08-30.10.1983, n° 364

- 27 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 28

13 6 000 / 8 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Nature morte à l’atelier (recto) Silhouettes (verso) Stilleven in het atelier (recto) Silhouetten (verso)

signé et daté en bas à droite J.Ensor 82 craie noire sur papier gesigneerd en gedateerd onderaan rechts J.Ensor 82 zwart krijt op papier

21,5 x 27 cm. exécuté en 1882 – getekend in 1882

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Paul Van der Perre Gent, Auguste Taevernier Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier

Expositions – Tentoonstellingen: Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 39 Stuttgart, Württembergischer Kunstverein, Ensor-ein Maler aus dem spätem 19 Jahrhundert, 4.03-7.05.1972, n° 90 Zürich, Kunsthaus, James Ensor, 20.05-31.07.1983, n° 174 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Ensor, 20.08-30.10.1983, n° 365

- 28 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 29 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 30

14 2 000 / 3 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Nu académique Academisch naakt Provenance – Herkomst: Bern, Kornfeld und Klipstein, 10.06.1966, vente – verkoop signé en bas à gauche Ensor 121, lot 257 craie noire sur papier marouflé sur papier Gent, Auguste Taevernier gesigneerd onderaan links Ensor Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier zwart krijt op papier geplakt op papier Expositions – Tentoonstellingen: 22,5 x 17,2 cm. Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse exécuté circa 1877-79 – getekend in 1877-79 verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 77

- 30 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 31

15 2 000 / 3 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Tulipes Tulpen

signé en bas à droite Ensor craie noire et craies de couleurs sur papier marouflé sur papier Japon gesigneerd onderaan rechts Ensor zwart krijt et gekleurd krijt op papier geplakt op Japans papier Expositions – Tentoonstellingen: 12,3 x 17,1 cm. Bruxelles, Palais des Beaux Arts, James Ensor, exécuté circa 1884-88 – getekend in 1884-88 19.01-17.02.1929, n° 275 Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse Provenance – Herkomst: verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 86 Jemeppe, Edgard Picard Stuttgart, Württembergischer Kunstverein, Ensor-ein Maler Bruxelles, Paul Van der Perre aus dem spätem 19 Jahrhundert, 4.03-7.05.1972, n° 152 Gent, Auguste Taevernier acquis en 1944 – verworven in 1944 Kamakura, Museum of Modern Art, James Ensor, Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier 2.09 -10.10.1972, n° 138

- 31 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 32

16 5 000 / 7 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Moulure d’armoire et Femme écrivant Kastmoulure en schrijvende vrouw

signé en bas à gauche et en haut à droite au crayon Ensor craie noire sur papier marouflé sur papier Japon gesigneerd onderaan links en bovenaan rechts in potlood Ensor zwart krijt op papier geplakt op Japans papier Expositions – Tentoonstellingen: 7,2 x 16,4 cm. en 13,3 x 17,5 cm. Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse exécuté circa 1885-88 – getekend circa 1885-88 verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 75 Stuttgart, Württembergischer Kunstverein, Ensor-ein Maler Provenance – Herkomst: aus dem spätem 19 Jahrhundert, 4.03-7.05.1972, cat.nr.156 Oostende, atelier de l’artiste – studio van de kunstenaar Zürich, Kunsthaus, James Ensor, 20.05-31.07.1983, Bruxelles, Paul Van der Perre cat.nr. 202 Gent, Auguste Taevernier acquis – verworven in 1944 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier Ensor, 20.08-30.10.1983, cat.nr.367

- 32 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 33

17 3 000 / 4 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Atelier d’artiste Kunstenaarsatelier

signé en bas à gauche Ensor craie noire sur papier marouflé sur carton gesigneerd onderaan links Ensor zwart krijt op papier geplakt op karton Expositions – Tentoonstellingen: Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse 22,2 x 17,1 cm. verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 38 exécuté circa 1880-82 – getekend in 1880-82 Stuttgart, Württembergischer Kunstverein, Ensor-ein Maler aus dem spätem 19 Jahrhundert, 4.03-7.05.1972, n° 85 Provenance – Herkomst: Kamakura, Museum of Modern Art, James Ensor, Bruxelles, Galerie Georges Giroux, 3.05.1953, 2.09-10.10.1972, n° 122 vente – verkoop 298, lot 83a Zürich, Kunsthaus, James Ensor, 20.05-31.07.1983, n° 173 Gent, Auguste Taevernier Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier Ensor, 20.08-30.10.1983, n° 364

- 33 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 34

18 80 000 / 120 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Le repas comique ou les ripailles fantastiques De grappige maaltijd of De fantastische feestmaaltijd

signé et daté en bas à gauche Ensor 1905 craie rouge et noire, aquarelle sur papier gesigneerd en gedateerd onderaan links Ensor 1905 rood en zwart krijt, aquarel op papier

84 x 51 cm. exécuté en 1905 – getekend in 1905

Provenance – Herkomst: Bruxelles, collection Haardt Bruxelles, collection Fiedler Bruxelles, Galerie Apollo (nr 2803) Bruxelles, collection Dansette Note – Nota: Acquis de sa descendance en 2008 – verworven van de Ensor avait une relation toute particulière à la nourriture. erfgenamen in 2008 A travers toute son œuvre elle lui aura servi de modèle. Collection – Collectie Eric Drossart Des raies, des huîtres, des viandes, des choux, des pêches et des fraises permettaient à l’artiste de développer son sens de Expositions – Tentoonstellingen: la couleur et de la matière dans des natures mortes trucu- Bruxelles, Galerie Apollo, James Ensor peintures et dessins, lentes et riches. En découle le repas que l’on déguste seul à 23.12.1944-11.01.1945, n° 73 table ou entouré d’autres convives. Dans la Mangeuse d’huîtres Bruxelles, Galerie Isy Brachot, Ensor dans les collections (Tricot 224) le dîner permet d’exhiber les mets, plus tard il privées, 10.12.1965-25.01.1966, p.61 (ill.) devient allégorie et symbolise la nourriture artistique dans Les cuisiniers dangereux (Tricot 381) l’endoctrinement social Littérature – Literatuur: dans Alimentation doctrinaire (Taevernier 79) ou l’orgie dans Emile Verhaeren, James Ensor, Bruxelles 1908, p.124 Les ripailles fantastiques. (Le repas comique sanguine) Ensor aimait la fête et jouait le jeu par le déguisement, le Grégoire Le Roy, James Ensor, Bruxelles 1922, p.190 théâtre et la blague. L’exubérance du sujet permet à l’artiste (Le repas comique sanguine) de créer une image ou l’abondance et l’excès se fêtent sans mesure. Dans un chaos total des personnages de toutes origines dégustent des poulets, des poulpes, des boudins, des harengs et des grenouilles qu’ils auront bien du mal à digérer. Par sa taille exceptionnelle ce dessin à la sanguine est un exemple rare dans l’œuvre d’Ensor. Ensor had een voorliefde voor etenswaren. Doorheen zijn hele œuvre dienen de spijzen als bevoorrecht onderwerp. Een rog, oesters, vlees, kolen, perziken en aardbeien bieden aan de kunste- naar de mogelijkheid om zijn zin voor kleur en materie te ontwik- kelen en te tonen in rijke en sappige stillevens. De maaltijd alleen of met meerdere genodigden vloeit daaruit voort. In de Oestereetser (Tricot 224) gaat het vooral om de weergave van de dis op tafel, later wordt het eten symbolisch als artistieke voeding geserveerd in De gevaarlijke koks (Tricot 381), dient het als sociale endoctrinering in Doctrinaire voeding (Taevernier 79) of als braspartij in De fantastische feestmaaltijd. Ensor hield van feesten en speelde graag mee in verkleedpartijen, theater en aller- hande grappen. De speelsheid en de uitbundigheid van het onder- werp biedt aan de kunstenaar de mogelijkheid een beeld te creëren waar overvloed en overdaad, rijkelijk aan bod komt. In een totale chaos worden kippen, inktvissen, pensen, haring en kikkers gretig verorbert door mensen van allerlei allooi, wiens spijsvertering het wellicht hard te verduren krijgt. Door zijn buitengewoon formaat is deze sanguinetekening een zeldzaam exemplaar in het œuvre van Ensor.

- 34 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 35 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 36

19 3 000 / 5 000 € ALFRED-WILLIAM FINCH (1854-1930)

Barques échouées sur la plage Gestrande boten

signé en bas à gauche Willy Finch huile sur toile gesigneerd onderaan links Willy Finch olieverf op doek

23,5 x 30,5 cm. peint circa 1880-85 – geschilderd circa 1880-85

Provenance – Herkomst: Acquis – verworven Christie’s Amsterdam 04.06.1997 lot 419 Collection – Collectie Eric Drossart

Note – Nota: Willy Finch commença, entièrement dans l’esprit de l’époque et sous l’influence des précurseurs comme Guillaume Vogels ou Périclès Pantazis, à utiliser la technique au couteau. Dans cette première période, tout comme dans la peinture de son collègue James Ensor avec qui il se lia d’amitié lors de ses études à l’académie de Bruxelles, ce procédé lui permit d’appliquer des touches épaisses en un mouvement rapide et de créer ainsi des effets de lumière et de couleur. Dans un esprit dépouillé, le ciel, la plage et les personnages devien- nent partie intégrante de l’atmosphère de cette mer du Nord où l’artiste aima se retrouver en compagnie de Willy Schlobach et Théo Van Rysselberghe. Willy Finch begon, volledig in de geest van de tijd en onder invloed van voorlopers als Guillaume Vogels of Périclès Pantazis, te werken met het paletmes. Zoals in de schilderijen van zijn collega James Ensor met wie hij bevriend geraakte tijdens zijn studie aan de Brusselse academie, liet dit procédé hem toe om dikke toetsen in een snelle beweging aan te brengen waardoor de licht- en kleureffecten ontstaan. Herleid tot hun essentie worden de hemel, het strand en de personages opgenomen in de atmosfeer van de Noordzee waar de kunstenaar graag verbleef in het gezel- schap van Willy Schlobach en Théo Van Rysselberghe.

- 36 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 37

- 37 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 38

20 5 000 / 7 000 € THEO VAN RYSSELBERGHE (1862-1926)

Nu couché vu de dos Liggend naakt op de rug gezien

monogrammé VR à gauche vers le milieu sanguine sur papier rehaussée à la craie blanche gemonogrammeerd VR links in het midden sanguine op papier opgewerkt met wit krijt

32 x 50 cm.

Provenance – Herkomst: New York, Monica Perls New York, descendance Perls – erfgenamen Perls Acquis – verworven Sotheby’s Amsterdam 25.10.1999 lot 180 Collection – Collectie Eric Drossart

Note – Nota: Pascal de Sadeleer et Olivier Bertrand ont confirmé l’authen- ticité de cette œuvre qui sera reprise dans leur futur Catalogue raisonné. Pascal de Sadeleer et Olivier Bertrand bevestigen de authenticiteit van dit werk dat zal opgenomen worden in de komende Œuvrecatalogus.

- 38 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 39

- 39 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 40

21 50 000 / 70 000 € FRITS VAN DEN BERGHE (1883-1939)

La grosse dame De dikke dame

signé en bas à droite FVBerghe aquarelle sur papier gesigneerd onderaan rechts FVBerghe aquarel op papier

47 x 62,5 cm. exécuté circa 1925 – getekend circa 1925

Provenance – Herkomst: Paris, Sam Meyer Gent, Guy Mees Bruxelles, Madame Jean Krebs Bruxelles, Roger Stallaerts Bruxelles, Galerie Patrick Derom Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Stuttgart, Kunstgebäude am Schlossplatz, Belgische Künsteler von der Jahrhundertwende bis zur Gegenwart, 19.10-24.11.1963, n° 57

Littérature – Literatuur: Paul Gustave Van Hecke, Charleston ou les gouaches de Frits Van den Berghe, in Sélection, Bruxelles, V, 5, 15.02.1926, p.377-380, p.371 (ill.) Pierre Crowet, Frits Van den Berghe, in Le Soupirail, Charleroi, 3.04.1928, p.68 (ill.) Divers auteurs-Verschillende auteurs, Monographie Frits Van den Berghe, Bruxelles, Selection, cahier 12, 06.1931, p.126 Note – Nota: (ill.) Au milieu des années ‘20 Frits Van den Berghe réalisa deux Emile Langui, Frits Van den Berghe 1883-1939, Brussel 1966, séries d’une vingtaine de gouaches respectivement intitulées n° 143 (cycle la femme-cyclus De vrouw) La Femme et Spectacles qui sont considérées comme un Emile Langui, FritsVan den Berghe 1883-1939. De mens en zijn moment charnière entre sa période expressionniste et le werk, Antwerpen 1968 surréalisme naissant. La forme reste expressionniste mais le Piet Boyens, Frits Van den Berghe 1883-1939, Antwerpen sujet appartient déjà au monde du rêve. 1999, n° 400 In het midden van de jaren 1920 maakte Frits Van den Berghe twee cycli van een twintigtal gouaches, respectievelijk getiteld De vrouw en Kermis. Deze worden als een scharniermoment beschouwd tussen zijn expressionistische en surrealistische periode. De vorm is nog expressionistisch, maar het thema behoort al tot de wereld van de droom.

- 40 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 41

- 41 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 42

22 1 500 / 2 000 € JOZEF CANTRE (1890-1957)

Tête de Karel Van de Woestyne Hoofd van Karel Van de Woestyne

signé Jozef Cantré plâtre gesigneerd Jozef Cantré gips

48 x 27 x 28 cm. réalisé en 1935 – vervaardigd in 1935

Provenance – Herkomst: Gent, collection privée – privé collectie

Littérature – Literatuur: A. De Ridder, Laethem-Saint-Martin. Colonie d’artistes, Bruxelles, 1945, n° 36 (ill.), (exemplaire en bronze – exemplaar in brons) Exemplaires en bronze – exemplaren in brons: Rotterdam, Museum Boymans Van Beuningen; Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Autre exemplaire en plâtre – ander exemplaar in gips: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Note – Nota: La présence de l’écrivain et poète mystique Karel Van de Woestyne (1878-1929) sur la scène littéraire et intellectuelle de la fin du XIXe s. et du début du XXe s., fut d’une impor- tance indéniable. Attiré par l’esprit créatif de la communauté d’artistes de Latem, il passa plusieurs années productives avec son frère Gustave dans la tranquillité du village et s’y intégra parfaitement. Figurant comme guide attentif du mouvement, il resta profondément lié à cet entourage artis- tique, même après son départ pour d’autres horizons. Son admiration pour George Minne se trouve à la base d’une longue amitié et résulta notamment dans des critiques d’art marquantes. Son intérêt pour d’autres membres du premier groupe de Latem ainsi que pour la génération suivante, devint le sujet de nombreuses écritures et ses analyses furent largement appréciées. Le sculpteur gantois Jozef Cantré, qui illustra également certains livres de l’écrivain, réalisa vraisem- blablement le portrait présenté ci-contre en hommage. De aanwezigheid van Karel Van de Woestyne (1878-1929), schrijver en mystiek dichter, op de literaire en intellectuele scene van het einde van de 19de en begin van de 20ste eeuw was onmiskenbaar. Aangesproken door de creatieve geest van de schildersgemeenschap te Latem, bracht hij in dit rustige dorp met zijn broer Gustave meerdere productieve jaren door en wist hij er zich perfect te integreren. Beschouwd als mentor van de beweging, bleef hij zelfs na zijn vertrek sterk verbonden met die artistieke entourage. Zijn bewondering voor George Minne stond aan de basis van een langdurige vriendschap en resulteerde ondermeer in treffende kunstkritieken. Zijn belangstelling voor andere leden uit de eerste Latemse groep en voor de volgende generaties, lag aan de basis van talrijke geschriften waarbij zijn analyses door een ruim publiek gewaardeerd werden. De Gentse beeldhouwer Jozef Cantré, tevens bekend als boekenillustrator van de schrijver, vervaardigde het hier voorgestelde beeld vermoedelijk als eerbetoon.

- 42 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 43

- 43 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 44

23 10 000 / 15 000 € EVARISTE DE BUCK (1892-1974)

Moissonneur devant un champ de blé Oogster voor een korenveld

signé et daté en bas à droite 1918 Ev. De Buck huile sur papier marouflé sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan rechts 1918 Ev. De Buck olieverf op papier gekleefd op doek

114 x 90 cm. peint en 1918 – geschilderd in 1918

Provenance – Herkomst: Gent, collection privée – privé collectie

Note – Nota: Vers 1917-18 De Buck réalisera une série de tableaux néo-impressionnistes considérés comme œuvres majeures dans sa peinture. Dans l’espoir de créer un monde meilleur, et comme beaucoup d’autres jeunes peintres de sa généra- tion, il s’engage dans la voie idéologique communiste. Ce tableau symbolise l’image de ce réalisme social. Rond 1917-18 vervaardigt De Buck een reeks neo impressionis- tische schilderijen die als topwerken binnen zijn œuvre worden beschouwd. In de hoop een betere wereld te creëren en zoals vele van zijn generatiegenoten, engageert hij zich in de ideologische communistische beweging. Dit schilderij symboliseert het beeld van dit sociaal realisme.

- 44 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:01 Page 45

- 45 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 46

24 8 000 / 12 000 € JEAN BRUSSELMANS (1884-1953)

Paysage de neige Sneeuwlandschap

signé et daté en bas à gauche Jean Brusselmans,1924 huile sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan links Jean Brusselmans, 1924 olieverf op doek

61 x 86 cm. exécuté en 1924 – geschilderd in 1924

Provenance – Herkomst: Gent, Auguste Taevernier Gent, héritiers – erfgenamen Taevernier

Littérature – Literatuur: R.L.Delevoy, Jean Brusselmans, catalogue raisonné, Bruxelles 1972, n° 183 (ill)

Note – Nota: Ce paysage de neige fut peint par l’artiste de la fenêtre de son appartement à Jette St Pierre. On y découvre un paysage semi urbain pris à partir du premier étage d’un immeuble. La décomposition du paysage et la reconstruction des formes annonce déjà le style très construit de l’œuvre mature de Brusselmans. De kunstenaar schilderde dit sneeuwlandschap vanuit het venster van zijn appartement in Sint-Pieters-Jette. Als toeschouwer ontdekken we een semi stedelijk landschap, gezien vanuit de eerste verdieping van een flatgebouw. De ontleding van het landschap en de reconstructie van de vormen kondigt de uiterst gecomponeerde stijl aan van Brusselmans’ rijper werk.

- 46 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 47

- 47 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 48

25 30 000 / 40 000 € CONSTANT PERMEKE (1886-1952)

Le vendeur de crevettes De garnalenverkoper

signé et daté au milieu à droite Permeke 1921 Note – Nota: signé en bas à droite Permeke Après la guerre Permeke s’installe avec sa famille à Ostende fusain, craie noire et lavis sur papier où il profite pleinement de l’activité locale. La mer, le port, gesigneerd en gedateerd rechts in het midden Permeke 1921 les bateaux et le monde de la pêche sont toujours à portée de gesigneerd onderaan rechts Permeke main et deviennent ses sujets de prédilection. Son approche houtskool, zwart krijt en lavis op papier de la population locale rappelle les types Ostendais d’Ensor sauf que chez Permeke les personnages certes posent mais 76 x 41,5 cm. font toujours partie d’un certain contexte dont ils témoi- exécuté en 1921 – getekend in 1921 gnent. Aussi ce marchand de crevettes très typé dans son visage rappelle sa fonction de marchand ambulant avec la Provenance – Herkomst: casquette de travers et son air coquin. Brussel, Jean Grimar En n’indiquant que les contours du vêtement l’artiste met Zulte, Ignace Versele l’accent sur le visage qu’il rend avec précision, émotion et Acquis – verworven De Vuyst Lokeren 8.03.2008, lot 426 justesse. Collection – Collectie Eric Drossart Na de oorlog ging Permeke met zijn familie in Oostende wonen waar hij volop aandacht schonk aan het locale leven. De zee, de Expositions – Tentoonstellingen: haven, de wereld van de vissers waren altijd binnen handbereik en Bruxelles, Palais des Beaux Arts; Prague, Vystavni sinè werden zijn voorkeursthema’s. Zijn weergave van de locale bevol- Manesa; Amsterdam, Stedelijk Museum; Paris, king, doet denken aan de Oostendse types van Ensor. Bij Permeke Musée National d’Art Moderne, Constant Permeke, poseren de personages maar in tegenstelling tot Ensor worden ze 15.03.1947-25.01.1948. niet uit hun context gerukt. Zo verwijst deze garnalenverkoper Rotterdam, Museum Boymans Van Beuningen, met sterk getypeerd gezicht, scheefstaande pet en guitige blik, Constant Permeke, 24.12.1957-9.02.1958, n° 16 naar het beroep van rondtrekkend handelaar. Door alleen maar Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, de contouren van de kleren weer te geven, legt de kunstenaar de Constant Permeke, 28.06-31.08.1959, n° 199 nadruk op het gezicht dat hij met precisie en emotie treffend Stuttgart, Staatsgalerie, Graphische Sammlung, Belgische typeert. Zeichner von Ensor bis heute, 21.10-24.11.1963, n° 71 Paris, Musée de l’Orangerie, L’art flamand d’Ensor à Permeke, 21.02-20.04.1970, n° 139 Oostende, Provinciaal Museum voor Moderne Kunst; Hannover, Kunstverein; Ferrara, Palazzo dei Diamanti, Retrospectieve Constant Permeke, 20.12.1986-30.09.1987, n° 66

Littérature – Literatuur: Willy Van den Bussche, Constant Permeke, Mercatorfonds, Antwerpen, 1986, n° 66

- 48 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 49 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 50

26 15 000 / 20 000 € RIK WOUTERS (1882-1916)

Femme lisant Lezende vrouw

lavis d’encre de Chine sur papier signé et daté en bas à droite Rik Wouters 15/Amsterdam oostindische inkt, lavis op papier gesigneerd en gedateerd onderaan rechts Rik Wouters Note – Nota: 15/Amsterdam Rik Wouters fut avant tout un grand dessinateur. Dans son catalogue raisonné Roger Avermaete fait mention de 1500 36 x 61 cm. dessins inventoriés (Roger Avermaete, Rik Wouters, Arcade, exécuté en 1915 – getekend in 1915 Bruxelles, 1962, p.193). Utilisant souvent le pinceau à l’encre de chine l’artiste essaye de rendre la forme dans toute Provenance – Herkomst: sa plénitude non en décrivant chaque détail mais en recher- descendance de l’artiste – erfgenamen van de kunstenaar chant la synthèse du sujet. Bruxelles, Gustave Van Geluwe inventaire n° 146 C’est essentiellement dans les dessins de 1915 qu’il déploie Bruxelles, descendance Van Geluwe tout son talent avec un minimum de moyens. Il faut dessiner Acquis – verworven in 2005 sans hésiter… y aller carrément sans s’inquiéter, et si une ligne ne Collection – Collectie Eric Drossart vient pas comme on le veut, on recommence. Il faut apprendre à voir clair et dessiner comme on écrit, dire sobrement avec une Expositions – Tentoonstellingen: ligne ce qu’on a à dire. Tilburg, Paleis-Raadhuis, Rik Wouters, 12.09-18.10.1953 Nel Wouters, La vie de Rik Wouters à travers son œuvre, Venezia, XXVIIième Biennale di Venezia, 16.06-21.10.1956, Bruxelles 1944, p.19 n° 157 Rik Wouters was in de eerste plaats een groot tekenaar. In zijn Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, œuvrecatalogus telt Roger Avermaete 1500 geïnventariseerde Rik Wouters, 17.07-15.09.1957, n° 214 tekeningen (Roger Avermaete, Rik Wouters, Arcade, Brussel, Paris, Musée National d’Art Moderne, Rik Wouters, 1962, p.193). Vaak met penseel en Oost-Indische inkt probeert de 10-11.1957, n° 117 kunstenaar de vormen in hun volheid weer te geven, niet door elk Bruxelles, Parc des Expositions, Palais International des detail te beschrijven, maar door op zoek te gaan naar een Beaux Arts, Exposition universelle et internationale de Bruxelles synthese. 1958, 50 ans d’Art Moderne, 17.04-21.07.1958, (ill.) Vooral in de tekeningen van 1915 komt zijn talent met een minimum aan middelen tot volle ontplooiing. Littérature – Literatuur: Men moet teekenen zonder aarzelen …men moet er op Roger Avermaete, Rik Wouters, Arcade, Bruxelles, 1962, afgaan zonder vrees en als een lijn niet valt zoals men wil, p.238 herbegint men. Men moet leeren klaar te zien en te teekenen zoals men schrijft, zeggen in een sobere lijn wat men te zeggen heeft. Nel Wouters. Het leven van Rik Wouters doorheen zijn werk, uit het fransch vertaald door A.J.J. Delen. A. Manteau. Brussel, 1944, p.8

- 50 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 51

- 51 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 52

27 20 000 / 30 000 € LEON SPILLIAERT (1881-1946)

La ramasseuse de coquillages De schelpraapster

pastel gras sur papier signé en bas à droite L.Spilliaert vet krijt op papier getekend onderaan rechts L.Spilliaert

48 x 32 cm. exécuté circa 1908 – getekend circa 1908

Provenance – Herkomst: descendance de l’artiste – erfgenamen van de kunstenaar Knokke, Christian Fayt Gallery Zulte, privéverzameling Acquis – verworven in 1999 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Paris, Christian Fayt Art Gallery, Hommage à Léon Spilliaert, 16.10-19.12.1981, n° 9 (ill.)

- 52 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 53 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 54

28 25 000 / 35 000 € GEORGES LEMMEN (1865-1916)

Soleil couchant Ondergaande zon

monogrammé en haut à droite titré au dos Blankenbercke, daté 1891 et cachet du monogramme huile sur panneau gemonogrammeerd boven rechts getiteld op de rugzijde Blankenbercke, gedateerd 1891 en stempel van monogram olieverf op paneel

12 x 21 cm. peint en 1891 – geschilderd in 1891

Provenance – Herkomst: New York, Monica Perls New York, héritiers – erfgenamen Perls Acquis – verworven Sotheby’s, Amsterdam, 25.10.1999, Note – Nota: lot 174 Lemmen réalisa durant l’été 1891, pendant son séjour à Collection – Collectie Eric Drossart Heyst, une série de petites vues de plage. Ces peintures saisies à un moment très précis de la journée, dévoilent une application rigoureuse de la touche divisionniste. S’exprimant remarquablement dans les couleurs, l’artiste chercha par ailleurs à établir un équilibre entre les tonalités locales, l’éclairage et leur réaction créant en même temps de véritables études de contrastes. Ce travail assidu sur format réduit trouve vraisemblablement son épanouissement dans le plus grand Coucher de soleil sur la plage conservé au Musée d’Orsay. Lemmen werkt, tijdens zijn verblijf in Heist in de zomer van 1891, aan een reeks kleine strandgezichten. Deze precieze momentopnames onthullen een strikte toepassing van de divisio- nistische toets. Met een groot gevoel voor kleurgebruik, zoekt de kunstenaar naar een evenwicht tussen de plaatselijke tonaliteiten, de verlichting en de onderlinge reactie waarbij eveneens een studie van contrasten ontstaat. Deze nauwgezette werkjes komen klaar- blijkelijk tot ontplooiing in het iets grotere Coucher de soleil sur la plage, bewaard in Musée d’Orsay.

- 54 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 55

- 55 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 56

29 7 000 / 10 000 € GEORGES LEMMEN (1865-1916)

Promenade au bord de mer Wandeling langs de zee

craie noire sur papier non signé, daté en bas au milieu 22 juillet ‘91 zwart krijt op papier niet gesigneerd, gedateeerd onderaan in het midden 22 juillet ‘91

23 x 30 cm. exécuté en 1891 – getekend in 1891

Provenance – Herkomst: London, collection privée – privé verzameling Bruxelles, Harold t’Kint de Roodenbeke Acquis – verworven in 1999 Collection – Collectie Eric Drossart

Littérature-Literatuur: Jean Sutter, Les Néo-Impressionnistes, Neuchâtel, 1970, p. 178 (ill.) Roger Cardon, Georges Lemmen (1865-1916). Monographie générale suivie du Catalogue raisonné de l’œuvre gravé, Antwerpen 1990, (ill.)

Note – Nota: Ce dessin est une étude préliminaire pour une petite huile sur toile intitulé Heyst n° 3. Marée haute et peint le même jour (voir Sutter p.179 et Georges. Lemmen, Bruxelles, Musée d’Ixelles, 1997, p.104 n° 40) Deze tekening is een voorstudie voor een kleine olie op doek Heyst n° 3, Hoogtij en geschilderd op dezelfde dag (zie Sutter p.179 et Georges.Lemmen, Brussel, Museum van Elsene, 1997, p.104 n° 40)

- 56 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 57

- 57 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 58

30 30 000 / 40 000 € RIK WOUTERS (1882-1916)

Deux Sapins – Femme en rouge dans la forêt Twee Dennen – Vrouw in het rood in het woud

signé en bas à gauche avec le cachet de la vierge folle et numéroté (a199) titré au dos Deux sapins ou femme en rouge dans la forêt aquarelle sur papier gesigneerd onderaan links met de stempel van de dolle maagd en genummerd (a 199) getiteld op de rug Deux sapins ou femme en rouge dans la forêt aquarel op papier

36 x 51 cm. Note – Nota: exécuté circa 1913-14 – getekend circa 1913-14 Pour l’amateur contemporain aujourd’hui encore la trans- parence, la spontanéité et la facture directe font le charme Provenance – Herkomst: des aquarelles de Rik Wouters. Bruxelles, Galerie Georges Giroux Entre 1912 et 1913 les bois et les sous bois sont parmi ses Acquis – verworven Lokeren De Vuyst 13.05.2006, lot 441 sujets de prédilection. Collection – Collectie Eric Drossart En raison de la santé de Nel le couple réside depuis juin 1907 à Watermael-Boitsfort tout prêt de la forêt de Soignes. Expositions – Tentoonstellingen: Son sujet est donc à portée de main et l’artiste réalise maintes Charleroi, Palais des Beaux Arts, Cercle Royal Artistique et aquarelles sur différents sites parfois sans personnages mais Littéraire, Trente ans de peinture belge 1890-1920, souvent avec Nel comme modèle. 12-31.3.1960 Elles lui servent entre autres de référence pour des œuvres faites d’après mémoire tel que la grande composition Littérature – Literatuur: Personnages dans la sapinière, étude pour une tapisserie, Roger Avermaete, Rik Wouters, Arcade, Bruxelles, 1962, 1914 (O.Bertrand, Rik Wouters.Les peintures, Antwerpen p.219 (In het dennenbos) 1995, n° 183) Ook vandaag nog wordt de contemporaine kunstliefhebber bekoord door de transparantie, de spontaneïteit en de directheid van de aquarellen van Rik Wouters. Tussen 1912 en 1913 behoorden het bos en het kreupelhout tot zijn voorkeursthema’s. Omwille van de gezondheid van Nel was het paar in juni 1907 in Watermaal-Bosvoorde gaan wonen, vlakbij het Zoniënwoud. Zijn onderwerp lag dus binnen handbereik en Wouters maakte talrijke aquarellen op verschillende plaatsen in het bos, soms zonder personages, maar vaak met Nel als model. Ze fungeerden onder meer als referentie voor werken die hij op basis van zijn herinnering schilderde, zoals de grote compositie Personages in het sparrenbos, studie voor een wandtapijt, 1914 (O. Bertrand, Rik Wouters. De schilderijen, Antwerpen 1995, nr. 183).

- 58 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 59

- 59 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 60

31 50 000 / 70 000 € JEAN BRUSSELMANS (1884-1953)

Mer Calme – Lumière sur la mer Rustige zee – Licht over de zee

signé et daté en bas à gauche Jean Brusselmans/1938 titré au dos Mer Calme – Lumière sur la mer huile sur toile gesigneerd en gedateerd onderaan links Jean Brusselmans/1938 getiteld op de rug Mer Calme – Lumière sur la mer olie op doek

90 x 100 cm. peint en 1938 – geschilderd in 1938

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Léon Legrand Acquis de sa descendance en septembre 2004 verworven van de erfgenamen in september 2004 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Bruxelles, Galerie Apollo, Jean Brusselmans, 11-23.04.1942, n° 16 Paris, Galerie de France, Jean Brusselmans, 27.03-26.04.1947, n° 21 Bruxelles, Palais des Beaux Arts, Jean Brusselmans, 03.1952, n° 47 Boitsfort, Maison Haute, Jean Brusselmans, 10-25.10.1953, n° 29 Sao Paulo, Biennale de Sao Paulo, 06-10.1955 Brugge, Groeningemuseum, Jean Brusselmans, 1980, n° 152

Littérature – Literatuur: Paul Haesaerts, Jean Brusselmans, Bruxelles, 1939, p.29 (ill) R.L.Delevoy, Jean Brusselmans, catalogue raisonné, Bruxelles 1972, n° 475 (ill)

- 60 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 61

- 61 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 62

32 7 000 / 10 000 € THEO VAN RYSSELBERGHE (1862-1926)

Fillette au panier (Elisabeth Van Rysselberghe) Meisje met mand (Elisabeth Van Rysselberghe)

monogrammé et daté en bas à droite VR 02 sanguine, craie noire et crayon gras sur papier gemonogrammeerd en gedateerd onderaan rechts VR 02 sanguine en zwart krijt op papier opgewerkt met waskrijt

81 x 44,5 cm.

Provenance – Herkomst: Bruxelles, collection – collectie Wittamer (offert par – geschonken door Elisabeth Van Rysselberghe) Acquis – verworven Christie’s London 07.02.2002 lot 307 Collection – Collectie Eric Drossart

Exposition – Tentoonstelling: Gent, Museum voor Schone Kunsten, Theo Van Rysselberghe, neo-Impressionist, 20.3-6.6.1993, n° 102 (ill.)

Note – Nota: Elisabeth Van Rysselberghe, représentée dans ce dessin, figure dans une pose similaire sur la peinture murale La lecture dans le jardin (1902) de la cage d’escalier de l’Hôtel Solvay à Bruxelles. La peinture fut spécialement conçue pour ce bâtiment construit par Victor Horta. Elisabeth Van Rysselberghe, afgebeeld in deze tekening, is tevens in dezelfde pose te vinden op de wandschildering La lecture dans le jardin (1902) in de traphal van het Brusselse Hôtel Solvay. Dit schilderij werd speciaal ontworpen voor dit hotel, gebouwd door Victor Horta.

T. Van Rysselberghe, La lecture dans le jardin, 1902, Hôtel Solvay, Bruxelles

- 62 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 63 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 64

33 35 000 / 45 000 € LEON SPILLIAERT (1881-1946)

Solitude Eenzaamheid

signé en bas à droite POSE /SOLITUDE LEON SPILLIAERT daté en bas à gauche OSTENDE/AOUT 1901 encre de Chine, aquarelle et pastel gras sur papier gesigneerd onderaan rechts POSE /SOLITUDE LEON SPILLIAERT gedateerd onderaan links OSTENDE/AOÛT 1901 oostindische inkt, aquarel et vet krijt op papier

48 x 32 cm. exécuté en 1901 – getekend in 1901

Provenance – Herkomst: descendance de l’artiste – erfgenamen van de kunstenaar Knokke, Christian Fayt Gallery Belgique, collection privée – privé collectie New York, collection privée – privé collectie Acquis – verworven London, Christie’s, 3.02.2010, lot 205 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Bruxelles, Galerie Isy Brachot, Leon Spilliaert 1881-1946, 09-10.1978, n° 1 Paris, Christian Fayt Art Gallery, Hommage à Léon Spilliaert, 16.10-19.12.1981, n° 9 (ill.)

Literature – Literatuur: Francine Claire Legrand, Léon Spilliaert et son époque, Antwerp 1981, p.182 n° 4 (ill.) Note – Nota: Xavier Tricot, Leon Spilliaert, les années 1900-1915, Gent Sous influence du symbolisme ambiant Leon Spilliaert 1996, p.210 ill.p.132 évoque dans ses premières représentations de femmes plutôt Anne Adriaens Pannier, Spilliaert, le regard de l’âme, Bruxelles des attitudes et des sentiments que des images d’êtres 2006, n° 20 (ill.) humains. Ces sujets l’obsèdent et il n’hésite donc pas à approfondir. Pose Solitude est un sujet que l’artiste reprendra au moins quatre fois avec de légères variantes. Dans les différentes versions l’artiste fait un rapprochement entre la morphologie des arbres et de la femme longiligne, maigre, tendue et seule. Tous deux se renforcent dans l’expression de la solitude. Le thème et le style rappelle les personnages de Klimt, Schiele et plus près de chez nous George Minne. Onder invloed van het symbolisme evoceert Leon Spilliaert in zijn eerste voorstellingen van vrouwen eerder houdingen en gevoelens dan mensen van vlees en bloed. Hij was door deze thema’s geobsedeerd en diepte ze altijd verder uit. Het thema van Eenzaamheid heeft de kunstenaar minstens vier keer met lichte varianten hernomen. In de verschillende versies alludeert de kunstenaar op een verwantschap tussen de morfologie van de bomen en de rijzige, dunne, gespannen en eenzame vrouw. Ze versterken elkaar in de expressie van eenzaamheid. Het thema en de stijl doen denken aan de personages van Klimt, Schiele en, dichter bij ons, die van George Minne.

- 64 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 65

- 65 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 66

34 40 000 / 50 000 € GEORGE MINNE (1866-1941)

L’homme à l’outre De man met de waterzak

signé sur la terrasse G.Minne bronze à patine foncée marque de fondeur J.Petermann/FONDEUR BRUXELLES étiquette sous la base: n° 4/sculpteur baron G.Minne/L’homme à l’outre (exemplaire d’artiste) gesigneerd op de sokkel G.Minne brons met donkere patina gietersmerk J.Petermann/FONDEUR BRUXELLES etiket onderaan: n° 4/sculpteur baron G.Minne/L’homme à l’outre (exemplaire d’artiste)

H.64 cm. Note – Nota: conçu en 1897 – ontworpen in 1897 La fonderie Petermann est active jusqu’en 1902 et marque les œuvres J.PETERMANN FONDEUR BRUXELLES. A partir de Provenance – Herkomst: cette date la société change de nom et travaille sous le déno- Gent, Baron George Minne minatif « Société Nationale des Bronzes ». Petermann, grâce Gent, fils de l’artiste – zoon van de kunstenaar à ses qualités d’exécution, fut choisie par Rodin comme alter- Belgique-België, collection privée acquis en 1963 – native pour couler en Belgique ses Bourgeois de Calais. privé collectie verworven in 1963 La provenance de notre sculpture, le fils de l’artiste, et London, Christie’s, Impressionnist and Modern Art, l’étiquette d’exposition mentionnant sa collection, pourraient 19.06.2007, lot 425 être une indication qu’il s’agit de la pièce exposée en 1898 à Collection – Collectie Eric Drossart Bruxelles. De gieterij Petermann is werkzaam tot 1902 onder het merk Littérature – Literatuur: J.PETERMANN FONDEUR BRUXELLES. Nadien verandert de Leo Van Puyvelde, George Minne, Bruxelles 1930, n° 23 benaming en werken ze verder onder « Société Nationale des (autre exemplaire ill. – ander exemplaar) Bronzes ». Dankzij hun kwaliteitsvolle uitvoeringen werden ze Robert Hoozee et alia, George Minne en de kunst rond 1900, door Rodin uitgekozen als alternatief in Belgie voor het gieten van Gent Museum voor Schone Kunsten, 1982, n° 59 (autre zijn Bourgeois de Calais. De herkomst van dit beeldhouwwerk, exemplaire ill. – ander exemplaar) de zoon van de kunstenaar, en de verwijzing op het etiket naar zijn collectie, zouden kunnen een aanwijzing zijn dat het gaat om het werk tentoongesteld in 1898 te Brussel.

- 66 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 67 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 68

35 25 000 / 35 000 € VALERIUS DE SAEDELEER (1867-1941)

Vue de la maison de l’artiste à Latem Gezicht vanuit het huis van de kunstenaar in Latem

signé en bas à droite Valerius De Saedeleer huile sur toile gesigneerd onderaan rechts Valerius De Saedeleer olieverf op doek

50 x 60 cm. peint en 1906 – geschilderd in 1906

Provenance – Herkomst: Gent, collection – collectie Prosper Böss Gent, collection privée – privé collectie Note – Nota: De Saedeleer s’installe à Latem en 1898 comme un des Exposition – Tentoonstelling: premiers peintres-immigrants et y résidera presque dix ans. Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, Tentoonstelling Cette vue de la Lys, prise de son atelier, se situe avant son Scaldis, 15.07-23.09.1956, n° 16 départ pour Tiegem en 1908. Deinze, Museum van Deinze en Leiestreek, Retrospectieve L’artiste se trouve dans un tournant de sa carrière. La struc- Valerius De Saedeleer, 23.09-26.11.2006, n° 22 ture minutieusement construite représente, sur le premier plan, un coin de jardin donnant sur la rivière et, dans le loin- Littérature – Literatuur: tain, l’ouverture vers un vaste paysage. Les éléments décora- A. De Ridder, Laethem-Saint-Martin: colonie d’artistes, tifs sont encore présents mais cèdent tout doucement leur Bruxelles, 1945, n° 5 (ill.) place à une image spiritualisée. Le sens de la synthèse et la recherche d’une projection intemporelle rayonnent. Als een van de eerste schilders-immigranten vestigt De Saedeleer zich te Latem in 1898 en zal hij er bijna tien jaar verblijven. Dit zicht op de Leie vanuit zijn atelier, is te situeren voor zijn vertrek in 1908 naar Tiegem. De kunstenaar bevindt zich op een keerpunt in zijn carrière. De structuur die zorgvuldig is uitgewerkt, brengt op het voorplan de tuin uitlopend op de rivier, en verderop een uitgestrekt land- schap. De decoratieve elementen die nog aanwezig zijn, maken stilaan plaats voor een gespiritualiseerd beeld. De zin voor synthese en het zoeken naar een tijdloze weergave sijpelen reeds door.

V. De Saedeleer, La maison de l’artiste – Het huis van de kunstenaar, Collection privé – Privé collectie

- 68 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 69

- 69 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 70

36 30 000 / 40 000 € FRITS VAN DEN BERGHE (1883-1939)

Rouge / Femmes rouges Rood / Rode vrouwen

signé en bas à droite F v Berghe huile sur papier marouflé sur panneau gesigneerd onderaan links F v Berghe olieverf op papier gekleefd op paneel

60 x 51,5 cm. exécuté circa 1928-1929 – getekend circa 1928-1929

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Galerie le Centaure Bruxelles, Vente Galerie le Centaure, 1932, n° 357 Bruxelles, Marc Somerhausen Bruxelles, Jean Krebs Collection privée – privé collectie Collection – Collectie Eric Drossart

Exposition – Tentoonstelling: Ixelles, Musée, Rétrospective Le Centaure. Hommage à Walter Schwarzenberg, 23.02-31.03.1963, n° 141

Littérature – Literatuur: E. Langui, Frits Van den Berghe 1883-1939, Bruxelles, 1966, n° 305 (ill.) P. Boyens, P. Derom e.a., Frits Van den Berghe 1883-1939. Avec catalogue critique documenté et entièrement illustré de pein- tures, gouaches, dessins et illustrations, Anvers, 1999, n° 530 (ill.)

- 70 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 71

- 71 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 72

37 130 000 / 180 000 € LEON SPILLIAERT (1881-1946)

Baigneuse devant la mer Baadster voor de zee

encre de Chine, lavis et pastel sur papier signé et daté en haut à droite L.Spilliaert/1910 oostindische inkt, lavis en pastel op papier getekend en gedateeerd bovenaan rechts L.Spilliaert/1910

64,2 x 49,6 cm. exécuté en 1910 – getekend in 1910

Provenance – Herkomst: descendance de l’artiste – erfgenamen van de kunstenaar Knokke, Christian Fayt Art Gallery Izegem, Roger Vanthournout Acquis – verworven in 2002 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Note – Nota: Paris, Christian Fayt Art Gallery, Hommage à Léon Spilliaert, La femme de dos devant la mer est un sujet type dans 16.10 – 19.12.1981, n° 21 (ill.) l’œuvre de Léon Spilliaert entre 1908 en 1910. Oostende, Provinciaal Museum voor Moderne Kunst, La solitude de ses personnages d’une part et l’emprisonne- Van Ensor tot Delvaux, 5.10.1996-2.02.1997, p.194 (ill.) ment de l’être dans un univers sans horizon d’autre part sont Antwerpen, Galerie Ronny van de Velde, Léon Spilliaert, les éléments récurrents de cette composition. 15.11.1998- 10 .01.1999, n° 70 (ill.) Le peintre vit à Ostende, où il côtoie au quotidien la vie des marins et de leurs femmes qui très souvent sont dans Littérature – Literatuur: l’attente d’un retour. Vues de dos, anonymes et non recon- Anne Adriaens-Pannier, Léon Spilliaert of de schoonheid van een naissables elles représentent ce sentiment de solitude cher au wijs hart, Antwerpen, 1998, p.175, n° 70 (ill.) symbolisme. La mer dont l’ondulation infinie entoure le personnage renforce ce sentiment face à cet univers inson- dable et illimité. Dans la composition ci présente la femme devient baigneuse. La baigneuse solitaire évoque par son apparition la femme sensuelle, libre de toute entrave. … La fluidité de l’eau l’aspire comme une tentation, elle se laissera bercer par cet élément ondoyant et deviendra néréide. Anne Adriaens-Pannier, Léon Spilliaert of de schoonheid van een wijs hart, Antwerpen, 1998, p.159 Een vrouw op de rug gezien voor de zee, was tussen 1908 en 1910 een typisch thema binnen het œuvre van Léon Spilliaert. De eenzaamheid van zijn personages enerzijds en de afzondering in een wereld zonder horizon anderzijds, zijn de weerkerende elementen van deze compositie. De schilder woonde in Oostende, waar hij dagelijks in contact kwam met het leven van zeelui en hun vrouwen die vaak wachtten op de terugkeer van hun man. Van op de rug gezien, anoniem en onherkenbaar, belichamen ze dit gevoel van eenzaam- heid dat zo dierbaar was aan het symbolisme. De zee waarvan de eindeloze deining het personage omringt, versterkt dit gevoel van isolement binnen een onpeilbaar en grenzeloos universum. In deze compositie wordt de vrouw baadster. De verschijning van de eenzame baadster suggereert de zinnelijke vrouw, bevrijd van elke remming. […] Verleidelijk vloeibaar zuigt het water haar op, ze zal zich laten wiegen door dit golvende element en een zeenimf worden. Anne Adriaens-Pannier, Léon Spilliaert of de schoonheid van een wijs hart, Antwerpen, 1998, p.160.

- 72 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 73 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 74

38 5 000 / 7 000 € FRANS SMEERS (1873-1960)

Devant la cabine, Nieuport Voor de strandcabine, Nieuwpoort

signé et daté en bas à gauche Fr Smeers 26 titré au dos Devant la cabine, Nieuport huile sur toile marouflée sur panneau gesigneerd en gedateerd onderaan links Fr Smeers 26 getiteld op de rugzijde Devant la cabine, Nieuport olieverf op doek gekleefd op paneel

31 x 44,5 cm. peint en 1926 – geschilderd in 1926

Provenance – Herkomst: Acquis – verworven Hotel des Ventes Grand Sablon 12.1991 lot 241 Collection – Collectie Eric Drossart

- 74 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 75

- 75 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 76

Note – Nota: 80 000 / 120 000 € 39 Le même sujet a été repris en linogravure en 1918 GUSTAVE DE SMET (1877-1943) L’image est en miroir et l’avant plan avec les fleurs est absent Paul-Gustave Van Hecke est une figure marquante de l’avant- garde belge. Galeriste, éditeur et collectionneur il rassemble Fenêtre sur la ville. Vue d’Amsterdam toute l’avant garde des années ‘20 à Bruxelles. Des artistes Venster op de stad. Zicht van Amsterdam internationaux tels Jean Arp, Marc Chagall et Max Ernst exposent régulièrement à la galerie Le Centaure. Les revues signé en bas à gauche Gustave/De Smet Sélection et Variétés livrent un aperçu de la scène contem- huile sur toile poraine. gesigneerd onderaan links Gustave/ De Smet Ami de Chagall et de Max Ernst, il est un des grands collec- olieverf op doek tionneurs belges. Son portrait par Magritte et les nombreuses expositions qu’il a organisées ont donné un essor important à 75 x 86 cm. la peinture flamande. peint circa 1916-18 – geschilderd circa 1916-18 Vue d’Amsterdam a été vraisemblablement peinte en 1918, alors que l’artiste réside en Hollande à la suite de la guerre et Provenance – Herkomst: ce, jusqu’en 1922. L’artiste vit essentiellement à Laren et Bruxelles, Paul-Gustave Van Hecke Blaricum mais de temps en temps à Amsterdam où il Bruxelles, Dr Jacques Polus rencontre l’avant-garde française avec des figures tel que Acquis de sa descendance – verworven van de erfgenamen Le Fauconnier qui influence de façon marquante les artistes Bruxelles, Harold t’Kint de Roodenbeke hollandais Sluyters et Gestel. Collection – Collectie Eric Drossart Entrainé lui aussi par cette même mouvance Gust De Smet réalise ce tableau charnière où l’explosion des couleurs Expositions – Tentoonstellingen: frappe tandis que le regard du spectateur est aspiré par la Amsterdam, Stedelijk Museum, Hollandsche Kunstenaarskring, composition. 1916-1918 La mise en page recompose l’espace et la perspective avec Bruxelles, Galerie Georges Giroux, Retrospective Gustave une complexité qui rappelle les œuvres futuristes de Severini De Smet, 5-16.01.1929, n° 31 et Delaunay ainsi que les œuvres expressionnistes de Bruxelles, Palais des Beaux-Arts, Retrospective Gustave Kirchner. Malgré la guerrre l’Europe contemporaine est en De Smet, 24.04-31.05.1936, n° 29 pleine effervescence et riche en échanges. Une œuvre déjà Bruxelles, Palais des Beaux-Arts, Gustave De Smet (1877- expressionniste mais qui se veut surtout d’avant-garde. 1943), 05-06.1950, n° 2 Hetzelfde onderwerp werd hernomen in een linosnede van 1918. Op de lino is het beeld gespiegeld en het voorplan met de bloemen Littérature – Literatuur: ontbreekt. Emile Langui, Gustave De Smet, Bruxelles 1945, n° 161, Paul-Gustave Van Hecke was een markante figuur van de p. 222. Belgische avant-garde. Als galeriehouder, uitgever en verzamelaar Piet Boyens, Gustave De Smet, Antwerpen 1989, n° 327 (ill.) schaarde hij in de jaren 1920 in Brussel de hele avant-garde rond zich. Buitenlandse kunstenaars als Jean Arp, Marc Chagall en Max Ernst exposeerden geregeld in zijn galerie Le Centaure. De tijdschriften Sélection en Variétés boden een overzicht van de contemporaine kunst.Van Hecke was bevriend met Chagall en Max Ernst en een van de grote Belgische verzamelaars. Zijn portret door Magritte en de talrijke tentoonstellingen die hij organiseerde, gaven een belangrijke impuls aan de Vlaamse schil- derkunst. Gezicht op Amsterdam werd waarschijnlijk geschilderd in 1918, tijdens het verblijf van Gust de Smet in Nederland waar- heen hij was uitgeweken ten gevolge van de oorlog. In 1922 keerde hij naar België terug. In Nederland verbleef hij vooral in Laren en Blaricum, maar af en toe ook in Amsterdam waar hij kunstenaars van de Franse avant-garde ontmoette, onder wie Le Fauconnier die een grote invloed uitoefende op de Nederlandse kunstenaars Sluijters en Gestel. Gust de Smet onderging eveneens deze invloed zoals blijkt uit dit scharnierwerk met zijn opvallende explosie van kleuren en bijzon- dere compositie. De complexe weergave van ruimte en perspectief doet denken aan de futuristische werken van Severini en Delaunay en ook aan de expressionistische werken van Kirchner. Ondanks de oorlog was de Europese hedendaagse kunst volop in ontwikkeling en waren er talrijke onderlinge contacten. Dit werk is al expressionistisch, maar wil vooral aansluiten bij de avant-garde.

- 76 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 77

- 77 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 78

40 6 000 / 8 000 € ALBERT SAVERYS (1886-1964)

Paysage de la Lys Leielandschap

signé en bas à gauche Saverys huile sur toile gesigneerd onderaan links Saverys olieverf op doek

90 x 120 cm.

Provenance – Herkomst: Knokke, collection privée – privé collectie

- 78 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 79

- 79 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:02 Page 80

41 50 000 / 70 000 € CONSTANT PERMEKE (1886-1952)

Pêcheur Visser

signé et daté en bas à droite Permeke 1921 fusain sur papier gesigneerd en gedateerd onderaan rechts Permeke 1921 houtskooltekening op papier

134 x 77 cm. exécuté en 1921 – gerealiseerd in 1921

Provenance – Herkomst: Bruxelles, collection privée – privé collectie

Exposition – Tentoonstelling: Bruxelles, Palais des Beaux-Arts, Permeke, 1930, n° 383

Note – Nota: La vie des pêcheurs devient vers 1920 à nouveau un thème central dans la peinture de Permeke. La série de fusains monumentaux qu’il fit en 1921 reflète parfaitement l’alliage entre sa sensibilité pour leur rude existence et l’esprit constructiviste qu’il commence à développer sous l’influence des contacts avec Oscar Jespers. Les agrandissements et la force expressive située dans les mains du pêcheur créent une vision très personnelle du personnage lui donnant en même temps une dimension archétypale et universelle. Het vissersleven wordt rond 1920 opnieuw een centraal thema in het œuvre van Permeke. De reeks monumentale houtskool- tekeningen, gemaakt in 1921, verbindt perfect zijn gevoel voor het ruwe bestaan van deze mensen met de constructivistische geest die hij ontwikkelde onder impuls van de contacten met Oscar Jespers. De uitvergrotingen en de expressieve kracht in de handen van de visser verlenen het personage een persoonlijke toets maar tegelijk ook een archetypische en universele dimensie.

- 80 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 81 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 82

Note – Nota: 70 000 / 90 000 € 42 Le style narratif d’Edgard Tytgat illustre de façon poétique et EDGARD TYTGAT (1879-1957) imagée sa vie d’artiste . Influencé par les préceptes du style expressionniste dicté par le groupe Sélection, dont il fait partie à partir de 1921 et Inspiration auquel il sera contractuellement lié à partir de 1926, son Inspiratie style évolue de l’impressionnisme vers un expressionisme doux et intime. Ses tableaux racontent avec beaucoup signé et daté en bas à gauche Edgard Tytgat 1926 d’humour et de fantaisie ce qui se passe dans son entourage. signé et titré au dos Ce sont de merveilleux témoignages d’une époque rendue huile sur toile avec le sens du détail et de l’anecdote. gesigneerd en gedateerd onderaan links Edgard Tytgat 1926 Etant sous contrat chez Sélection à partir de 1926 on sent gesigneerd en getiteld op de rug que l’artiste crée en toute liberté et en toute sérénité. olieverf op doek Son tableau Inspiration illustre cette légèreté et cette libéra- tion par rapport à tout souci domestique et qui permet à l’ar- 81 x 100 cm. tiste de créer en voguant sur le nuage de l’imagination. peint en 1926 – geschilderd in 1926 L’esprit de Chagall, artiste franco-russe régulièrement invité par Sélection n’est jamais loin. Mais l’artiste finit par créer Provenance – Herkomst: son propre monde autour de la Kermesse de la vie, les sagas, Bruxelles, Galerie Le Centaure les légendes et les contes plein de fraîcheur et d’honnêteté ce Bruxelles, Galerie Le Centaure, vente de la collection Galerie qui lui donne une place très particulière au sein de l’art Le Centaure, 17,19, 24,25.10.1932, lot n° 95 belge. Liège, Ernest Van Zuylen De verhalende stijl van Edgard Tytgat illustreert op poëtische en Acquis de sa descendance en 1998 – verworven van de plastische wijze zijn eigen kunstenaarsleven. erfgenamen in 1998 Vanaf 1921 maakte hij deel uit van de groep Sélection en vanaf Collection – Collectie Eric Drossart 1926 was hij er ook contractueel aan verbonden. Onder invloed van de principes van het expressionisme die door de groep werden Expositions – Tentoonstellingen: verdedigd, evolueerde zijn stijl van het impressionisme naar een Bruxelles, Galerie Le Centaure, Edgard Tytgat, 13-24.02.1926, lieflijk en intimistisch expressionisme. Met veel humor en fantasie n° 41 vertellen zijn schilderijen wat er in zijn vriendenkring gebeurt. Paris, Galerie Montaigne, Edgard Tytgat, 14.02-12.03.1927, Het zijn schitterende getuigenissen van een periode weergegeven n° 5 met gevoel voor detail en anekdotiek. Bruxelles, Galerie Le Centaure, Edgard Tytgat, Nadat hij in 1926 een contract had getekend met Sélection, was 28.01-14.02.1928, n° 14 de kunstenaar bevrijd van financiële zorgen en kon hij in alle Berlin-Düsseldorf, Galerie A. Flechtheim, Edgard Tytgat, vrijheid en sereniteit werken. Het schilderij Inspiratie illustreert 02-03.1929, n° 9 deze lichtheid en bevrijding die de kunstenaar toelaten om zich op New York, The European and American Art Committee, de wolken van zijn verbeelding te laten meedrijven. De geest van Contemporary Belgian Paintings, Graphics and Sculpture, Marc Chagall, een Russisch-Franse kunstenaar die regelmatig 1929/30, n° 95 door Sélection werd uitgenodigd is hier nooit ver weg. Maar de Bruxelles, Galerie Georges Giroux, Hedendaagse Belgische kunstenaar gaat tenslotte voor zijn eigen wereld gebaseerd op de Schilderkunst, 10.05-25.06.1930, n° 94 kleine dingen van het leven, volksverhalen, fabels en legendes vol Bruxelles, Palais des Beaux Arts, L’art vivant en Europe, speelsheid, humor en spontaniteit, hetgeen hem een aparte plaats 25.04-24.05. 1931, n° 137 geeft binnen de Belgische kunst. Bruxelles, Palais des Beaux Arts, Les Compagnons de l’art, 06-08.1938, n° 134 Liège, Musée des Beaux Arts, Salon des artistes vivants, collec- tions privées, Architecture et Urbanisme, 1-21.09.1945, n° 359 Charleroi, Cercle Artistique et Littéraire, Raoul Dufy-Edgard Tytgat, 20.03-8.04.1954, n° 64

Littérature – Literatuur: Edgard Tytgat, Antwerpen, Sélection, 1928, n° 4 (ill.) Jean Milo, Edgard Tytgat, Paris, 1930, pl.17 (ill.) Walter Vanbeselaere, Moderne Vlaamse schilderkunst, Brussel, 1959, p. 74 (ill.) Paul Haesaerts, Histoire de la peinture moderne en Flandre, Bruxelles, 1960, p.187 (ill) Albert Dasnoy, Edgard Tytgat, Bruxelles, 1965, nr. 188 (ill)

- 82 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 83

- 83 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 84

Note – Nota: 35 000 / 45 000 € 43 Permeke ne débute qu’en 1937 avec ses premiers essais de CONSTANT PERMEKE (1886-1952) sculpture essentiellement de petit format et les années qui suivent notamment 1938/39 sont les années les plus inten- sives dans sa carrière de sculpteur. Il est évident que ses Torse dessins monumentaux avaient atteint un degré plastique Torso tel que le modelage tout naturellement en découle. La sculp- ture lui permet de mieux aboutir dans sa recherche de la signé et daté en bas sur la cuisse gauche Permeke 38 matière brute et de l’expression primitive. Les sujets sont plâtre pour la plupart coulés et ensuite retravaillés par l’artiste. gesigneerd en gedateerd onderaan op de linkerdij Permeke 38 Parfois même l’artiste va jusqu’à mutiler ses plâtres et ses plaaster terres cuites pour ensuite les recouler et les achever avec une patine. H.138 cm. Dans ce torse de 1938 l’artiste réduit le corps féminin à réalisé en 1938 – gerealiseerd in 1938 l’essentiel, pas de bras, pas de jambes mais le visage, les seins et les cuisses de façon à arriver à l’essentiel. Une certaine Provenance – Herkomst: brutalité est encore présente dans le traitement du corps Acquis de l’artiste – verworven van de kunstenaar mais le visage qui respire la sérénité renoue avec la tradition Waalre, Tinus Van Bakel classique. Acquis – verworven Sotheby’s Amsterdam 3.12.2008 lot 133 L’œuvre fut choisie par un ami artiste et collectionneur Collection – Collectie Eric Drossart Martinus Van Bakel qui garda la sculpture jusqu’à sa mort en 1994. Expositions – Tentoonstellingen: Constant Permeke debuteerde als beeldhouwer in 1937 met Oostende, Provinciaal Museum voor Moderne Kunst, beelden op klein formaat en de jaren die daarop volgden Retrospectieve Permeke, 12.1986-03.1987, n° . 201 (ill.) nl.1938/39 waren de meest intensieve van zijn beeldhouwers- carrière. Zijn monumentale tekeningen hadden een dergelijke Littérature – Literatuur: plasticiteit bereikt dat daar vrijwel natuurlijk het maken van Willy Van den Bussche, Constant Permeke, Mercatorfonds, beelden uit voortvloeide. Het beeldhouwen liet hem ook toe om Antwerpen, 1986, n° 201 (ill.) zijn experimenten met ruwe materie en zijn zoektocht naar de Willy Van den Bussche, Permeke 1886-1952, Jabbeke 1993, primitieve expressie verder door te drijven. Meestal werden de n° 66 (ill.) beelden nadat ze gegoten waren opnieuw bewerkt door de kunste- naar. Soms ging de kunstenaar zelfs zo ver dat hij zijn gipsen en terracotta’s mutileerde om ze dan opnieuw te gieten en af te werken met een patina. In deze torso van 1938 reduceert de kunstenaar het vrouwelijk lichaam tot de essentie, geen armen, geen benen, maar een gezicht, borsten en dijen. Het lichaam getuigt nog van een zekere brutaliteit, maar het gezicht straalt sereniteit uit en knoopt weer aan bij de klassieke traditie. Het werk werd verworven door Martinus Van Bakel, bevriend kunstenaar en verzamelaar, die het bijhield tot aan zijn dood in 1994.

- 84 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 85 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 86

44 8 000 / 12 000 € FERNAND KHNOPFF (1858-1921)

Une joueuse de tennis – Etude pour Memories Een tennisspeelster – Studie voor Memories

signé en bas à droite Fernand Khnopff crayon noir sur papier gesigneerd onderaan rechts Fernand Khnopff zwart potlood op papier

17 x 9,5 cm. exécuté en 1888 – getekend in 1888

Provenance – Herkomst: Liège, Marguerite Freson-Khnopff Bruxelles, Bernard Thibaut de Maisières London, The Piccadilly Gallery Paris, Galerie Gaubert Acquis – verworven Sotheby’s London 23.11.2000 lot 41 Collection – Collectie Eric Drossart

Exposition – Tentoonstelling: Brugge, Stichting Sint-Jan, Van realisme tot symbolisme, 08.07-15.10.1995

Littérature – Literatuur: R.L. Delevoy, Fernand Khnopff. Catalogue de l’œuvre, Bruxelles, 1987, p. 241, n° 111 (ill.)

F. Khnopff, Memories, 1889, M.R.B.A. Bruxelles – K.M.S.K Brussel Inv. 3528

- 86 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 87

- 87 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 88

45 35 000 / 45 000 € FERNAND KHNOPFF (1858-1921)

Etude de nu Studie van naakt

signé en bas à gauche Fernand Khnopff pastel, crayon et fusain sur papier gesigneerd onderaan links Fernand Khnopff pastel, potlood en houtskool op papier

11,2 x 30 cm. exécuté circa 1910 – getekend circa 1910

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Atelier Fernand Khnopff, Galerie George Giroux, 27.11.1922, lot 64. Suisse – Zwitserland, Emile de Bardzki, and thence by descent to his daughter, Julie-Line de Bardzki jusqu’en – tot 1962. Europe, collection privée – privé verzameling London, Sotheby’s, 23.11.2000, lot 43. United Kingdom, collection privée-privé verzameling Note – Nota: London, Christie’s, 22.06.2011, lot 117 Cette œuvre sera reprise dans le future catalogue raisonné de Collection – Collectie Eric Drossart l’artiste en préparation par Gisèle Ollinger-Zinque et est repris dans les archives Fernand Khnopff sous le no. 479. Littérature – Literatuur: Dit werk zal opgenomen worden in de komende œuvrecatalogus R.L. Delevoy, Fernand Khnopff. Catalogue de l’œuvre, Bruxelles, in voorbereiding door Gisèle Ollinger-Zinque en is opgenomen in 1987, p. 469, n° 479bis œuvre similaire – gelijkaardig werk het Fernand Khnopff archief onder nr. 479

- 88 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 89

- 89 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 90

46 12 000 / 18 000 € GEORGES LEMMEN (1865-1916)

Au jardin In de tuin

monogrammé en bas à droite titré au dos Au jardin huile sur carton gemonogrammeerd onderaan rechts getiteld op de rugzijde Au jardin olieverf op karton

30 x 45 cm.

Provenance – Herkomst: Famille de l’artiste – Familie van de kunstenaar Acquis – verworven Sotheby’s New York 12.05.1994 lot 389 Collection – Collectie Eric Drossart

- 90 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 91

- 91 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 92

Provenance – Herkomst: 600 000 / 750 000 € 47 Oostende, Dr. Irmin Pleyn JAMES ENSOR (1860-1949) Oostende, Galerie Studio, coll. Dr Pleyn, 5.12.1932, lot 3 Sint-Martens-Latem, Gust De Smet Gent, Van Gheluwe Squelettes travestis Collection privée par descendance – privé collectie door Geraamten in travestie nalatenschap

signé et daté en bas à gauche J.EnsoR /94 Exposition – Tentoonstelling: huile sur toile Oostende, Kursaal, Expositions d’œuvres de James Ensor, gesigneerd en gedateerd onderaan links J.EnsoR /94 11.8-18.8.1931, n° 46 Têtes de morts olieverf op doek Littérature – Literatuur: 20 x 36,5 cm E. Verhaeren, James Ensor, Bruxelles, 1908, p. 120 (1898) peint en 1894/(98) – geschilderd in 1894/(98) G. Le Roy, James Ensor, Bruxelles-Paris, 1922, p. 187 (1898) P. Haesaerts, James Ensor, New York, 1959, n° 314, p. 292 (ill.) (Gathering of skeletons, 1894) Xavier Tricot, James Ensor. Catalogue raisonné des peintures, Antwerpen 1992, n° 374 (ill.) Xavier Tricot, James Ensor, sa vie son œuvre. Catalogue raisonné des peintures, Bruxelles 2009, n° 388 (ill.)

- 92 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 93

Note – Nota: Contrairement aux mentions dans les catalogues de Verhaeren en Le Roy dateren het werk 1898, berustend op Verhaeren et Le Roy qui suivant les instructions d’Ensor richtlijnen van Ensor. De datum 1894 naast Ensor’s signatuur datent le tableau de 1898, il nous semble plus vraisemblable lijkt ons waarschijnlijker. en examinant la date noté par Ensor qu’il s’agisse de 1894. In de verzameling van Dokter Irmin Pleyn werd Petits masques Dans la collection du Docteur Irmin Pleyn un autre tableau (T.384) door Ensor gedateerd 1903. Petits masques (T.384) fut daté par Ensor 1903. Na onderzoek bleek het werk eveneens vroeger gedateerd te zijn. En examinant l’œuvre elle était en fait datée 96. De horizontale compositie en de bewerking van de materie En outre la composition horizontale et la texture matiériste zouden de uitvoeringsdatum van ons werk bevestigen. pourraient appuyer cette option.

- 93 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 94

Ensor peint fréquemment des chapeaux, des crânes, des masques et des têtes de mort avec ou sans mâchoire auxquels il donne une significa- tion, un profil et une iconographie. La réutilisation de certaines compositions est caractéristique pour l’œuvre de James Ensor. La juxtaposition de masques, parfois en présence d’un crâne qui relative leurs émotions stéréotypées, se retrouve dans des tableaux importants comme Le grand juge (1898) et La mort et les masques (1897). Plus rares sont les scènes représentant uniquement les têtes de mort. Dans Squelettes voulant se chauffer (1889) les figures statiques ressemblent plutôt à des marionnettes, totalement différentes des neuf têtes de Squelettes travestis. Ici Ensor devient le dieu qui leur donne une âme. Ces têtes de mort ont un caractère exceptionnellement expressif et ‘humain’ (1). Les plaques crâniennes jaunâtres, osseuses et marquées par les sutures coronales sont saisies d’une façon captivante et suggestive. Ensor fut visiblement en possession d’exemplaires réels. Afin de suggérer les veines, il appliqua des petites touches et lignes bleu- âtres. Cependant leur aspect humain ne se manifeste qu’à partir du ‘contact’ mutuel. Dans une attitude de flânerie et de folâtrerie, au regard parfois émotif et surtout, avec leurs langues qui les rendent une fois de plus ‘humain’. Dans le coin supérieur gauche la mort observe une discussion animée. Habillée d’un col au biseau ocre, elle anime la discussion de sa langue acérée. Celle ci ondule au dessus d’une assemblée de crânes qu’elle semble fouetter et inciter à la polémique. Ces languettes peuvent être élancées (prolongées d’un trait bleu), gluantes ou encore, en bas à droite dans un creux du crâne, à l’affût comme un serpent guettant sa proie. Elles sont comme des vipères sifflantes crachant des ordures et se défiant. L’attouchement des deux langues ne suscite pas l’image d’un baiser mais plutôt d’un court circuit provoqué par l’abon- dance de substances baveuses et venimeuses. Ces lames bien musclées accumulent les rumeurs.

- 94 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 95

Le personnage en rose lève l’index, accentuant son point de vue. Ce sont les langues de la bourgeoisie qu’Ensor person- nifie à l’aide de quatre couvre-chefs : le beau Stetson bleu, le chapeau rouge décoré d’une amaryllis (2), le cano- tier en paille ou le chapeau buse en bleu de Prusse. Ces figurants se promènent en papotant perfidement sous un ciel typiquement ensorien: bleu et blanc, empâté et nacré. Les vêtements presque monochromes sont retravaillés aux touches pictu- rales libres créant relief et texture. Malgré la vivacité des personnages et l’intensité des émotions, ce tableau reste surtout un ‘memento mori’, une vanité: tout est éphémère, la richesse et les plaisirs de la bourgeoisie ainsi que leurs commérages. La critique sur son œuvre blessa néanmoins Ensor et il va de soi qu’il puisa la motivation pour ce tableau satirique dans ses expériences vécues.

Patrick Florizoone, 2015 Archives James Ensor, Gent

(1) Le même crâne expressif est gravé par Ensor en 1889 et représente un autoportrait (premier état) totalement dépouillé, étalant uniquement la chevelure et les yeux de l’artiste (deuxième état). (2) Il s’agit du même chapeau que dans La mort et les masques (1897). Le triangle aux boules rouges est remplacé par quelques touches roses.

- 95 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 96

Kenmerkend in het œuvre van James Ensor is het hergebruik van dezelfde composities. Een voor- beeld van dergelijk compositieschema is het naast elkaar schikken van maskers, waarbij soms een doodshoofd de stereotiepe emoties van de maskers relativeert. Het is zeldzaam dat alleen doodshoofden het tafereel vullen. Bij Squelettes voulant se chauffer (1889) zijn de rechtopstaande statische figuren eerder marionetten, helemaal verschillend van dit tafereel met negen schedels: Squelettes travestis. Hier wordt Ensor de meester die de schedels een ziel schenkt. Squelettes travestis is een schilderij van doodshoofden die uitzonderlijk expressief en ‘menselijk’ zijn (1). De schedels zijn aangrijpend suggestief uitgewerkt, de gele benige schedelplaten worden door schedelnaden gescheiden. Ensor bezat reële exemplaren, dat is duidelijk. Daarop brengt Ensor blauwige toetsjes en lijntjes aan die aders suggereren. Maar ze worden pas menselijk door hun onderling ‘contact’. Hun flanerende, badinerende houding, soms koppelgewijs; hun ‘blik’, sommige hebben zelfs emotierijke ogen en vooral hun tongen maken hen weer ‘menselijk’. Linksboven onder de schedel, biest een decoratief okeren lijntje de gesteven col af. Met zijn tong spoort hij het tafereel aan, ment de perso- nages met een zweepslag. Er zijn lange tongen (twee verlengt hij nog met blauw), slijmerige tongen en uiterst rechtsonder wacht een tong in rust binnen de schedelholte als een slang op zijn prooi. Het zijn als adders die sissend vuil spuiten en elkaar aanpitsen. Wanneer twee tongen elkaar raken denkt niemand aan een kus. Ensor toont eerder een kortsluiting door een teveel aan slijm en venijn. Het zijn gespierde priemen die roddels aaneen rijgen. De roze persoon benadrukt zijn/haar uitspraak met geheven wijsvinger. Het zijn tongen van de bourgeoisie die Ensor typeert door vier hoofddeksels: de mooie blauwe Stetson, de rode chapeau versierd met een amaryllis (2), de strooien ‘canotier’ hoed of de Pruisisch blauwe chapeau buse.

- 96 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 97

Ze keuvelen venijnig op wandeling onder een typische Ensoriaanse hemel: blauw en wit, pasteus en nacré. Hun bijna monochrome kledij heeft Ensor bijgewerkt met tal van losse picturale toetsen die reliëf en textuur geven. Ondanks de levendigheid van de personages en de intensiteit van de gevoelens blijft dit schilderij bovenal een ‘memento mori’, een vanitas schilderij: alles is vluchtig; zowel rijkdom en plezier van de burgerij als hun roddels. Niettemin deed de kritiek op zijn werk hem pijn, de drijfveer van dit kritisch schilderij mag dan ook in zijn biografie gezocht worden.

Patrick Florizoone, 2015 James Ensor Archief, Gent

(1) Dergelijke expressieve schedel etst Ensor in 1889, waarbij een zelfportret (eerste staat) volledig ‘ontvleesd’ wordt en alleen kapsel en ogen nog het gelaat van James laten vermoeden (tweede staat). (2) Het is dezelfde hoed als in ‘La mort et les masques’ (1897), hier is de rode bollendriehoek uitgespaard en enkel aangezet met enkele roze toetsjes.

- 97 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 98

48 4 000 / 6 000 € JAMES ENSOR (1860-1949) Provenance – Herkomst: Les bons juges Gent, Jules François De goede rechters Gent, collection privée – privé verzameling

signé et daté en bas à droite James Ensor 1894 Littérature – Literatuur : titré en bas à gauche Les bons juges Lois Delteil, Leys, De Braekeleer, Ensor. Le peintre graveur eau-forte sur simili-Japon illustré, Paris 1924, n° 86 gesigneeerd en gedateerd onderaan rechts James Ensor 1894 Albert Croquez, L’œuvre gravé de James Ensor, Genève- getiteld onderaan links Les bons juges Brussels 1947, n° 88 ets op simili-Japans Auguste Taevernier, James Ensor, catalogue illustré de ses gravures, Gent 1973, n° 88 18 x 23,9 cm. James N.Elesh, James Ensor. The complete graphic work, réalisé en 1894 – gerealiseerd in 1894 New York 1982, n° 88

- 98 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 99

Les dessins d’Ensor De tekeningen van Ensor dans la collection Rousseau in de collectie Rousseau

Ces trois dessins d’Ensor (lots 49, 50 & 51) font Deze drie tekeningen van Ensor (loten 49, 50 & 51) partie d’un ensemble de 31 dessins ayant appartenu à maken deel uit van een reeks van 31 tekeningen die Ernest et Mariette Rousseau-Hannon qui furent la behoorden tot de collectie van Ernest en Mariette famille d’accueil d’Ensor à Bruxelles. Liés à la commu- Rousseau-Hannon, een familie bij wie Ensor wanneer hij nauté intellectuelle de Bruxelles, Ernest professeur en in Brussel was, regelmatig verbleef. Het echtpaar behoorde sciences et recteur à L’ULB et sa femme Mariette tot de intellectuele kringen van Brussel. Ernest was mycologiste joueront un rôle primordial dans le déve- professor wetenschappen en rector van de ULB en zijn loppement de l’art Ensorien. Ils seront autant mécènes vrouw Mariette mycologe. Ze speelden een fundamentele qu’inspirateurs et surtout amis proches de l’artiste ce rol in Ensors artistieke ontwikkeling. Ze waren zowel dont témoigne une correspondance d’environ 350 mecenas als inspirator, maar vooral dierbare vrienden van lettres. Dans ses lettres à Ensor, Mariette stimule de kunstenaar, zoals blijkt uit een correspondentie van l’artiste à créer et s’enquiert de sa production artis- ongeveer 350 brieven. In haar brieven aan Ensor moedigt tique, en contrepartie il lui promet d’envoyer de Mariette de kunstenaar aan tot creatie en vraagt ze naar nouveaux dessins. zijn artistieke productie. In ruil daarvoor belooft Ensor Etant composés d’éléments réalistes et d’éléments nieuwe tekeningen te zullen sturen. surréalistes il a toujours été supposé que ces dessins Deze tekeningen bestaan uit realistische en surrealistische ont été conçus en deux temps entre 1883 et 1888. elementen en er wordt tot nu toe aangenomen dat ze in A la craie noire l’artiste dessinait des détails des objets twee fasen ontstonden tussen 1883 en 1888. De kunste- décoratifs qui l’entouraient et ces détails généralement naar tekende in zwart krijt details van objecten uit zijn composés de volutes et de courbes stimulaient son omgeving en deze details, meestal bestaande uit voluten en imagination et sa créativité. Que ce soit un pied de curven, stimuleerden zijn verbeelding en zijn creativiteit. lampe ou les ustensiles du foyer tout est susceptible Alles, de voet van een staande lamp of zelfs het haard- d’initier une nouvelle image qui appartient au monde gerei, kon leiden tot een nieuw beeld uit een imaginaire l’imaginaire. wereld. Ayant un nette penchant pour la caricature l’artiste Hij had een grote voorliefde voor de karikatuur en was cherche constamment à s’inspirer. Ses sources sont constant op zoek naar nieuwe inspiratie in zijn dagelijkse son entourage journalier, les souvenirs, les coquillages omgeving. De souvenirs, schelpen en maskers in de winkel et les masques dans le magasin de sa mère, la collec- van zijn moeder, de insectenverzameling van Mariette of tion d’insectes de Mariette, les estampes japonaises, Japanse prenten die toen erg in trek waren, behoren tot son intérêt pour la satire et le travestie, sa passion zijn belangrijkste inspiratiebronnen. Ook zijn hang naar pour les parades folkloriques et politiques et les satire en travestie, zijn passie voor folkloristische en poli- sources littéraires qui tout au long de sa carrière vont tieke parades en allerhande literaire bronnen, zouden zijn nourrir cette imagination intarissable. hele leven lang die onuitputtelijke verbeelding voeden. Situés au cœur de l’œuvre de l’artiste ces dessins sont Deze tekeningen die een centrale plaats innemen in het en quelque sorte considérés comme le centre névral- œuvre van Ensor, worden in zekere zin beschouwd als het gique de l’art Ensorien. brandpunt van zijn werk. Cet ensemble a été régulièrement exposé comme Dit ensemble werd nog tijdens het leven van Ensor un groupe du vivant d’Ensor et cela jusqu’en 1963 où geregeld als geheel geëxposeerd. In 1963 werden 6 dessins ont été vendus, les 25 autres dessins sont 6 tekeningen verkocht. restés réunis jusqu’en 1983 où ils ont été dispersés De 25 andere tekeningen bleven bijeen tot in 1983 toen ze par Knoedler à Zurich. door Knoedler in Zürich werden verspreid.

- 99 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 100

49 20 000 / 25 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Ustensiles de foyer et masques Haardgerei en maskers

craie noire sur papier zwart krijt op papier

22,2 x 17,5 cm. exécuté circa 1880-85 et 1886-89 – getekend circa 1880-85 en 1886-89

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Ernest & Mariette Rousseau, Bruxelles, Ernest Rousseau jr Bruxelles, Jeanne Demany-Rousseau Gent, collection privée – privé verzameling Acquis – verworven in 2000 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Bruxelles, Palais de Beaux Arts, Rétrospective James Ensor, 19.01-17.02.1929, nr°77-99 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, James Ensor, 06-08.1951, n° 49 Basel, Kunsthalle; Munster, Landesmuseum, James Ensor, 15.06-4.08.1963, n° .. Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 56 New York, The Drawing Center, Between Street and Mirror: The Drawings of James Ensor, 27 April -21.08. 2001, n° 28 (ill.) Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Goya, Redon, Ensor: Groteske schilderijen en tekeningen, 14 .03-14.06.2009, p.145 (ill.)

- 100 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 101 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 102

50 15 000 / 20 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Le pied de lampe et démons Lampvoet met demonen

craie noire sur papier zwart krijt op papier

22,4 x 17,4 cm exécuté circa 1880-85 et 1886-89 – getekend circa 1880-85 en 1886-89

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Ernest & Mariette Rousseau, Bruxelles, Ernest Rousseau jr Bruxelles, Jeanne Demany-Rousseau Gent, collection privée – privé verzameling Acquis – verworven in 2000 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Bruxelles, Palais de Beaux Arts, Rétrospective James Ensor, 19.01-17.02.1929, nr°77-99 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, James Ensor, 06-08.1951, n° 45 Basel, Kunsthalle; Munster, Landesmuseum, James Ensor, 15.06-4.08.1963, n° .. Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 55 New York, The Drawing Center, Between Street and Mirror: The Drawings of James Ensor, 27 April-21.08. 2001, n° 31 (ill.) Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Goya, Redon, Ensor: Groteske schilderijen en tekeningen, 14.03-14.06.2009, p.153 (ill.)

- 102 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 103 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 104

51 10 000 / 15 000 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Motifs décoratifs et visage de Mitche Decoratieve motieven en gezicht van Mitche

craie noire sur papier zwart krijt op papier

22,5 x 16,0 cm. exécuté circa 1885-1888 – getekend circa 1885-1888

Provenance – Herkomst: Bruxelles, Ernest & Mariette Rousseau, Bruxelles, Ernest Rousseau jr Bruxelles, Jeanne Demany-Rousseau Gent, collection privée – privé verzameling Acquis – verworven in 2000 Collection – Collectie Eric Drossart

Expositions – Tentoonstellingen: Bruxelles, Palais de Beaux Arts, Rétrospective James Ensor, 19.01-17.02.1929, nr°77-99 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, James Ensor, 06-08.1951, n° 38 Basel, Kunsthalle; Munster, Landesmuseum, James Ensor, 15.06-4.08.1963, n° .. Gent, Museum voor Schone Kunsten, Ensor in Gentse verzamelingen, 18.07-21.09.1969, n° 54 New York, The Drawing Center, Between Street and Mirror: The Drawings of James Ensor, 27.04-21.08. 2001, n° 26 (ill.)

- 104 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 105 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 106

52 10 000 / 15 000 € LUCIEN FRANK (1857-1920)

Boulevard de Paris en 1900, le soir Boulevard te Parijs in 1900, bij avond

signé en bas à droite L. Frank titré et signé au dos L. Frank gouache sur carton gesigneerd onderaan rechts L. Frank getiteld en gesigneerd L. Frank op de rugzijde gouache op karton

70 x 55,5 cm. exécuté circa 1900 – geschilderd circa1900

Provenance – Herkomst: Collection – Collectie Eric Drossart

- 106 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 107

- 107 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 108

53 3 000 / 4 000 € WALTER SAUER (1889-1927)

Jeune femme au turban de profil Jonge vrouw met tulband in profiel

signé, monogrammé et daté en bas à droite 19W/S19 Walter Sauer crayon gras et craie noire sur papier gesigneerd, gemonogrammeerd en gedateerd onderaan rechts 19W/S19 Walter Sauer waskrijt en zwart krijt op papier

41 x 31 cm. exécuté en 1919 – getekend circa 1919

Provenance – Herkomst: Acquis – verworven Hotel de Ventes Horta, Bruxelles, London 26.05.1997 lot 182 Collection – Collectie Eric Drossart

- 108 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 109

- 109 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 110

54 3 000 / 4 000 € GEORGE MORREN (1868-1941)

Port Manech

signé en bas à droite Morren titré et daté en bas à gauche Port Manech juin 1926 contresigné, titré et daté au dos huile sur toile gesigneerd onderaan rechts Morren getiteld en gedateerd onderaan links Port Manech juin 1926 alsook op de rugzijde gesigneerd, getiteld en gedateerd olieverf op doek

47,5 x 57,5 cm. peint en 1926 – geschilderd in 1926

Provenance – Herkomst: Aalst, collection privée – privé collectie

Note – Nota: L’œuvre sera reprise dans le supplément au catalogue raisonné de l’artiste, rédigé par T. Calabrese. Het werk zal opgenomen worden in de bijlage van de œuvre- catalogus van de kunstenaar, opgesteld door T. Calabrese.

- 110 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 111

55 1 000 / 1 500 € JAMES ENSOR (1860-1949)

Rue du bon secours à Bruxelles Provenance – Herkomst: Bijstandstraat te Brussel Collection – Collectie Eric Drossart

signé et daté en bas à droite James Ensor 1887 Littérature – Literatuur: pointe-sèche Lois Delteil, Leys, De Braekeleer, Ensor. Le peintre graveur gesigneerd en gedateerd onderaan rechts James Ensor 1887 illustré, Paris 1924, n° 17 droge naald Albert Croquez, L’œuvre gravé de James Ensor, Genève- Brussels 1947, n° 17 13 x 9 cm. Auguste Taevernier, James Ensor, catalogue illustré de ses exécuté en 1887 – gerealiseerd in 1887 gravures, Gent 1973, n° 17 James N. Elesh, James Ensor. The complete graphic work, New York 1982, n° 17

- 111 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 112

56 20 000 / 30 000 € LEON SPILLIAERT (1881-1946)

Arbre en hiver Boom in de winter

signé et daté en bas à droite L. Spilliaert/1929 lavis d’encre de Chine sur papier gesigneerd en gedateerd onderaan rechts L. Spilliaert/1929 lavis van Oost-Indische inkt op papier

73,5 x 53 cm. exécuté en 1929 – gerealiseerd in 1929

Provenance – Herkomst: Acquis à la – verworven bij Galerie Van Loo, Bruxelles Collection – Collectie Eric Drossart

- 112 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 113 BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 114

57 800 / 1 200 € FERNAND KHNOPFF (1858-1921)

Le rideau Provenance – Herkomst: Het gordijn Acquis à la – verworven bij Galerie Derom Collection – Collectie Eric Drossart pointe-sèche sur papier vergé droge naald op papier vergé Exposition – Tentoonstelling: Bruxelles, Galerie Patrick Derom, Estampes belges, 1995, cat. 17,1 x 12 cm. n° 45 exécuté en 1904 – gerealiseerd in 1904 Littérature – Literatuur: R.L. Delevoy, Fernand Khnopff. Catalogue de l’œuvre, Bruxelles, 1987, p. 339, n° 397 (ill.)

- 114 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 115

58 2 000 / 3 000 € FELICIEN ROPS (1833-1898)

Les deux amies Provenance – Herkomst: De twee vriendinnen Collection – Collectie Eric Drossart

signé dans la planche Félicien Rops Littérature – Literatuur: numéroté en bas à droite 97/100 Maurice Exsteens, L’œuvre gravé et lithographié de Félicien eau forte et aquateinte en couleurs Rops, Paris, Pellet, 1928, n° 861 gesigneerd in de plaat Félicien Rops genummerd onderaan rechts 97/100 ets en aquatint in kleur

36 x 25 cm. publié par G. Pellet, Paris 1908 – gepubliciteerd door G. Pellet, Parijs 1908

- 115 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 116

CONDITIONS DE LA VENTE

La participation aux enchères implique l’acceptation inconditionnelle des conditions de vente suivantes: Le plus offrant dernier enchérisseur sera l’adjudicataire. Il aura l’obligation de payer le prix d’adjudication de lot au comptant, majoré de 25% pour frais et T.V.A., sans préjudice du droit de suite lorsque celui-ci est appli- cable a l’œuvre. Il lui sera en outre réclamé la somme de 5€ par lot, acquis, au titre de frais de dossier. BA Auctions se réserve la faculté de refuser toute enchère, de procéder à toute décision, réunion ou retrait de lots sans devoir motiver sa décision. Les indications figurant dans les catalogues, annonces, brochures ou tous autres écrits émanant de BA Auctions, doivent être considérées comme de simples indications qui n’engagent en aucun cas la responsabilité de BA Auctions. Celle-ci ne garantit ni l’exactitude d’une déclaration relative à l’auteur, ni l’origine, la date, l’âge, l’attribution, la provenance, le poids ou l’état matériel du lot. Aucun employé de BA Auctions n’est autorisé à donner des garanties à cet égard. En conséquence, les acheteurs doivent s’assurer eux-mêmes avant la vente, de la nature des lots et de leur état matériel. Les bijoux et objets sous vitrine pourront être examinés par les amateurs avant la vente, sur rendez-vous uniquement. Les profits et risques passent à l’acquéreur dès l’adjudication. Il ne deviendra cependant propriétaire qu’au moment du paie- ment complet du prix et de ses accessoires. Toute réclamation doit, sous peine d’irrecevabilité, nous parvenir par lettre recommandée endéans les 10 jours de l’adjudication. En cas de contestation ou d’erreur d’adjudica- tion, le lot sera recrié. I’huissier de justice ou le notaire instrumentant tranchera souverainement et sans appel tout litige pouvant survenir au sujet des enchères pendant la vente. Les acheteurs sont tenus de payer et de prendre livraison des lots leur ayant été adjugés dans les 5 jours ouvrables qui suivent la vacation. Passé ce délai, BA Auctions se réserve le droit, et ce sans mise en demeure préalable, soit de remettre en vente les lots payés, non-enlevés, soit de les faire transférer en garde-meubles aux frais, risques et périls de l’acheteur. Sans préjudice de poursuites en payement à charge de l’acheteur défaillant, les lots impayés dans le délai indiqué ci-dessus pourront être remis en adjudication sur folle enchère dès que BA Auctions l’estimera opportun. Dans ce cas, l’acheteur sera tenu de payer la différence de prix éventuelle ainsi que tous frais et débours relatifs aux ventes nécessitées pour pouvoir adjuger à nouveau le lot. Il ne pourra réclamer l’excédent s’il y en a. Les factures et relevés de compte sont payables au grand comptant. Toute somme non payée à son échéance porte intérêt de retard de plein droit et sans mise en demeure préalable au taux de 1% par mois. En outre, en cas de non-paiement à l’échéance, les montants dus sont majorés de plein droit d’une indemnité forfaitaire de 15% a titre de dommages et intérêts conventionnels, avec un minimum de 62€ et indépendam- ment des intérêts de retard. Tout adjudicataire est réputé avoir agi pour son propre compte et est tenu pour personnellement responsable du payement des lots qui lui auront été adjugés en quelque qualité que ce soit. Il devra en acquitter le montant en Euro ou chèque certifié avant leur enlèvement et dans le délai prévu pour celui-ci à l’article 6. En cas de payement par chèque non certifié, BA Auctions aura le droit de différer la déli- vrance des adjudications jusqu’a l’encaissement. Les objets resteront aux risques de l’acheteur pendant ce délai supplémentaire. Par décision de l’assemblée générale de la Chambre Syndicale des salles de Vente en date du 30 novembre 1984: - la scission des factures après la vente sera refusée, - seuls seront pris en considération les ordres d’achat remis à BA Auctions ou à son délégué. Conformément à la législation en matière de T.V.A., il est rappelé que ces factures devront être demandées par les acheteurs au plus tard le cinquième jour du mois qui suit la vente. Aucune facture ne pourra être rédigée après cette date. Nous demandons aux acquéreurs de procéder à l’enlèvement de leurs achats le plus rapide- ment possible afin de limiter les frais de stockage à leur charge. Les trois semaines de stockage suivant la vente sont gratuites. A partir de la quatrième jusqu’à la dixième semaine, nous compterons un montant de 15€ pour le stockage. Passé ce délai les frais seront de 10€ par mois augmenté des frais d’assurance calculés sur la valeur pour les objets et tableaux et 20€ par mois augmenté de frais d’assurance calculés sur la valeur pour les meubles. En cas de litige seuls les Tribunaux de Bruxelles seront compétents. CONFORMEMENT A L’ART. 21 LE PAIEMENT EN ESPECES EST LIMITE A 2999€ PAR BORDEREAU. Le prix de la vente par un commerçant d’un ou de plusieurs biens pour un montant de 3000€, ou plus, ne peut être acquitté en espèces que pour un montant n’excédant pas 10% du prix de la vente et pour autant que ce montant ne soit pas supérieur à 2999€, que la vente soit effectuée en une opération ou sous la forme d’opéra- tions fractionnées qui apparaissent liées.

- 116 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 117

VERKOOPSVOORWAARDEN

De deelname aan de veiling impliceert de onvoorwaardelijke aanvaarding van de volgende veilingvoorwaarden: De hoogste bieder zal de koper zijn. Hij zal de verplichting hebben de prijs van de toewijzing van het lot contant te betalen, te vermeerderen met 25% voor de kosten en de BTW, alsook het volgrecht wanneer dit van toepas- sing is. Bovendien zal hem, als dossierkosten, een bedrag van 5€ per lot aangerekend worden. BA Auctions behoudt zich het recht voor een bod te weigeren, hieromtrent een beslissing te nemen, de loten te groeperen of in te houden zonder haar beslissing te motiveren. De aanduidingen vermeld in de catalogus, de aankondi- gingen, de brochures of elk ander geschrift uitgaande van de veilingzaal dienen als aanwijzingen beschouwd te worden, die de verantwoordelijkheid van BA Auctions niet in het gedrang brengen. BA Auctions waarborgt niet de echtheid van een beschrijving met betrekking tot de auteur, de oorsprong, de datum, de ouderdom, de toewijzing aan of de echtheid van, het gewicht of de staat van het lot. De aangestelden van BA Auctions hebben noch de toelating, noch de bevoegdheid hieromtrent enige waarborg te verschaffen. Bijgevolg dienen de kopers zelf, voor de verkoop, zich te vergewissen van de aard van de loten en hun materiële staat. De juwelen en objecten in de vitrines kunnen door de kopers, voor de verkoop, enkel op afspraak, onderzocht worden. Vanaf de toewijzing worden de voordelen en risico’s aan de koper overgedragen. Hij zal nochtans pas eigenaar worden na de betaling van de volledige prijs en van de bijkomende kosten. Op straffe van onontvankelijkheid, moet elke klacht ons bij aangetekend schrijven bereiken binnen de 10 dagen na de toewijzing. In geval van vergissing of betwisting bij de toewijzing zal het lot opnieuw geroepen worden. De instrumenterende gerechtsdeurwaarder of notaris beslist, gedurende de verkoop, soeverein en zonder mogelijkheid tot beroep, over elke betwisting nopens de toewijzing. De kopers zijn gehouden de hun toegewezen loten te betalen en af te halen binnen de drie dagen die de verkoopdag volgen. Eenmaal deze termijn verlopen, behoudt BA Auctions zich het recht voor en dit zonder voorafgaandelijke ingebrekestelling, hetzij de niet afgehaalde loten opnieuw te koop aan te bieden, hetzij deze over te brengen naar een bergplaats op kosten, risico en gevaar van de ingebrekeblijvende koper. Onverminderd de vervolging in betaling lastens de ingebrekeblijvende koper, kunnen de onbetaalde loten na de hierboven vermelde termijn opnieuw te koop aangeboden worden, en dit bij rouwkoop en wanneer BA Auctions het gepast acht. In dit geval zal de koper ertoe gehouden zijn het verschil in prijs te betalen, alsook alle kosten en onkosten m.b.t. deze noodgedwongen verkoop. Hij zal geenszins aanspraak kunnen maken op het overschot, mocht dit bestaan. Facturen en rekeninguitreksels dien contant en bij ontvangst betaald te worden. Bij niet betaling op de vervaldag wordt van rechtswege en zonder ingebrekestelling de hoofdsom met 1% nala- tigheidsintrest per maand verhoogd. Bij niet betaling op de vervaldag worden de verschuldigde bedragen eveneens en van rechtswege en zonder ingebrekestelling, verhoogd met een bijkomende schadevergoeding, conventioneel en onverminderbaar vastgesteld op 15% met een minimum van 62€. Elke koper wordt geacht gehandeld te hebben in eigen naam. Hij is persoonlijk gehouden tot de betaling van de loten die hem toege- wezen werden, welke ook zijn hoedanigheid moge zijn. Hij zal de prijs in Belgisch baar geld of gecertifieerde cheque betalen voor de afhaling ervan en binnen de termijn voorzien in artikel 6. In geval van betaling bij niet gecertifieerde cheque heeft BA Auctions het recht de levering van de toegewezen loten uit te stellen tot op het ogenblik van de inning van de cheque. De risico’s m.b.t. deze loten blijven, gedurende deze bijkomende termijn, ten laste van de koper. De opsplitsing van facturen na verkoop wordt geweigerd, enkel kooporders overhandigd aan BA Auctions of haar afgevaardigde komen in aanmerking. Overeenkomstig de wetgeving inzake B.T.W., wordt eraan herinnerd dat de facturen door de kopers dienen gevraagd te worden ten laatste voor de vijfde dag van de maand volgend op de verkoop. Geen enkele factuur wordt na deze dag opgesteld. In geval van betwisting zullen enkel de rechtbanken van Brussel bevoegd zijn. OVEREENKOMSTIG ART. 21 IS DE BETALING IN CONTANTEN BEPERKT TOT 2999€ PER AANKOOP. De prijs van de verkoop door een handelaar van één of meerdere goederen evenals de prijs van één of meerdere dienstprestaties geleverd door een dienstverstrekker, voor een bedrag van 3000€ of meer, mag niet in contanten worden vereffend uitgezonderd voor een bedrag dat 10% van de prijs van de verkoop, en voor zover dit bedrag niet hoger is dan 2999€, ongeacht of de verkoop of de dienstprestatie plaatsvindt in één verrichting of via meer- dere verrichtingen waartussen een verband lijkt te bestaan.

- 117 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 118

ENLEVEMENT DES LOTS:

Mercredi 07 octobre 2015 de 10h à 13h et de 14h à 17h Jeudi 08 octobre 2015 de 10h à 13h et de 14h à 17h Vendredi 09 octobre 2015 de 10h à 13h et de 14h à 17h

Les lots non enlevés après ces dates seront transférés ! en garde-meuble aux frais des acheteurs

AFHALING DER LOTEN:

Woensdag 07 oktober 2015 van 10u tot 13u en van 14u tot 17u Donderdag 08 oktober 2015 van 10u tot 13u en van 14u tot 17u Vrijdag 09 oktober 2015 van 10u tot 13u en van 14u tot 17u

Na deze data zullen de niet afgehaalde loten overgebracht worden ! naar een opslagplaats op kosten van de kopers

- 118 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 119

Vente publique par le ministère de l’étude de Maître L. INDEKEU, Huissier de Justice à 1190 Bruxelles. Au comptant avec augmentation de 25% pour frais, 5 euro par lot, ainsi que le droit de suite s’il est applicable à l’œuvre.

Veiling door tussenkomst van het kantoor van Meester L. INDEKEU, Gerechtsdeurwaarder te 1190 Brussel. Contante betaling met opgeld van 25% voor kosten, 5 euro per lot, evenals het volgrecht indien dit van toepassing is.

ATTENTION I OPGELET!

Vos ordres d’achats doivent nous parvenir, PAR ECRIT, 24H AVANT LA VENTE s.v.p.

Uw aankooporders dienen ons SCHRIFTELIJK bezorgd te worden, en dit 24 U VOOR DE VEILING a.u.b.

- 119 - BA cata Ensor 167x242 22/07/15 10:03 Page 120

INDEX ALPHABETIQUE I ALFABETISCHE INDEX

ARTIST N° CATAL.

Jean Brusselmans ...... 24, 31 Jozef Cantré...... 22 Franz Charlet ...... 1 Emile Claus...... 5, 9 Evariste De Buck ...... 23 Valerius de Saedeleer...... 35 Gustave De Smet...... 4, 7, 39 Léon De Smet...... 6 James Ensor ...... 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 47, 48, 49, 50, 51, 55 Alfred - William Finch ...... 19 Lucien Frank...... 3, 52 Fernand Khnopff...... 44, 45, 57 Georges Lemmen ...... 28, 29, 46 George Minne...... 8, 34 George Morren ...... 54 Constant Permeke...... 10, 25, 41, 43 Félicien Rops...... 58 Walter Sauer...... 53 Albert Saverys ...... 40 Frans Smeers...... 2, 38 Léon Spilliaert...... 27, 33, 37, 56 Edgard Tytgat ...... 42 Frits Van den Berghe ...... 21, 36 Théo Van Rysselberghe...... 20, 32 Rik Wouters ...... 26, 30

- 120 - 7 – 9, RUE ERNEST ALLARDSTRAAT (SABLON-ZAVEL) • B-1000 BRUXELLES - BRUSSEL T. +32 (0)2 511 53 24 • [email protected] WWW.BA-AUCTIONS.COM