Tiendwegen in Nederland Inventarisatie en analyse

PAUL MINKJAN Tiendwegen krijgen weinig of geen aandacht in grote historische over­ zichtswerken. Wel komen ze soms ter sprake in regionale of lokale pu­ blicaties en verschenen de laatste jaren korte artikelen over afzonderlij­ ke wegen. Het algemene beeld blijft echter zoals in de recent verschenen geschiedenis van Gouda wordt geformuleerd: 'Tiendwegen zijn tot nu toe zeer slecht onderzocht en niet of nauwelijks geïnventariseerd' (Abels e.a., 2002, p. 35). Hieronder volgt een inventarisatie van de tiendwegen in Nederland. Op basis daarvan en van een korte analyse van de ken­ merken van de tiendwegen en de ontginningen waarin ze liggen wordt een keuze gemaakt uit de bestaande theorieën over de oorspronkelijke functie van tiendwegen1.

BESTAANDE VISIES OP TIENDWEGEN achterland of om kwelwater dat vanuit de rivier Met een tiendweg wordt gewoonlijk een stelsel de ontginning binnenkwam. Het weglichaam bedoeld dat bestaat uit een weg met aan één of zelf is dan een kade die de ontginning in twee aan beide kanten een wetering. Aan zo'n stelsel delen verdeelt. worden in de literatuur verschillende functies De verschillende theorieën zijn niet gebaseerd toegekend. Bijvoorbeeld een rol in de ontgin­ op een algemene inventarisatie van tiendwegen, ning: de weg fungeerde als ontginningsbasis of want die inventarisatie bestaat nog niet. Het als achterkade van een ontginning. Lang is ook dichtst in de buurt komt D. L. de Jong in zijn gedacht aan een functie bij de schatting of in­ artikel uit 1944, waarin hij 14 tiendwegen in de ning van tienden, een belasting op opbrengsten Krimpenerwaard telt, 16 in de Alblasserwaard, 6 van het land. Daarnaast bestaat de theorie dat in de Vijfherenlanden en 'enkele in Rijnland, de weg met de weteringen vooral betekenis had Schieland, Lopikerwaard en Tielerwaard' (De voor het vervoeren van goederen van en naar Jong, 1944, p. 135). Hij geeft geen nadere gege­ het land. De laatste tijd wordt vooral een functie vens en legt niet uit waar hij deze aantallen op in de waterbeheersing verdedigd. Het gaat dan baseert2. om het afvoeren van water uit het hoger gelegen WAAR KOMEN TIENDWEGEN VOOR EN WELKE ZIJN HISTORISCH? Uitgangspunt van de inventarisatie in dit artikel is het voorkomen van tiendwegen in Nederland anno 2000. Een raadpleging van de TNT-straten- atlas van 2000 levert 59 tiendwegen op. Het principe van de stratenatlas is het noemen van de wegen per gemeente, daardoor komt één tiendweg soms onder twee of drie gemeenten voor. Dat wordt hieronder gecorrigeerd door alleen van een andere tiendweg te spreken wan­ neer er sprake is van een knik of een dubbele knik in de weg die samenvalt met de grens tus­ sen twee polders of ontginningen.

Een tiendweg.

53 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

Als dat criterium toegepast wordt op de tiend­ tie van de historiciteit ook de gemeenteatlassen wegen uit de TNT gids, dan blijkt dat het bij die van Kuyper kunnen worden gebruikt. Die zijn 59 wegen in feite gaat om 48 afzonderlijke gebaseerd op de Topografische en Militaire tiendwegen. De volgende stap is dat wordt vast­ Kaart, die van 1850 tot 1864 verscheen. Ook veel gesteld welke van die tiendwegen historisch zijn ander (en ouder) kaartmateriaal is bestudeerd, en welke niet. Daarvoor worden voor de gebie­ voornamelijk van de regio's waar in 2000 tiend­ den waar in 2000 tiendwegen voorkomen oude wegen voorkwamen. kaarten en documenten geraadpleegd. Een Ook in de literatuur en in archiefstukken is ge­ vindplaats van voor 1900 waarbij die weg op een zocht naar vermeldingen van tiendwegen. Enke­ kaart of in een document inderdaad 'tiendweg' le in de tabel opgenomen wegen zijn ontleend (of tienweg, tiendeweg of 10e weg) wordt ge­ aan bestaande literatuur over tiendwegen, zoals noemd, levert een weg het predikaat 'historisch' werk van Teixeira de Mattos, Den Uyl en Dek­ op. Als een in 2000 bestaande tiendweg wel op ker. Deze zijn op grond van die vermeldingen, een kaart van voor 1900 staat, maar zonder de ook wanneer er geen kaart is gevonden waarop naamsaanduiding 'tiendweg', wordt dat als een ze met die naam voorkomen, opgenomen in de 'mogelijk historische' tiendweg beschouwd. lijst van tiendwegen in de tabel. De betrouw­ Tiendwegen die in 2000 liggen op trajecten baarheid van de literatuur, van bronnen en waar op oude kaarten geen weg zichtbaar is oude kaarten is hierbij niet getoetst: één vermel­ worden 'niet-historisch' genoemd. De mogelijk ding als tiendweg beschouwen wij voldoende. 'historische' en niet-historische tiendwegen blij­ In sommige gevallen leverde die bestudering ven hieronder buiten beschouwing3. De keuze tiendwegen op die nog niet bekend waren uit de van 1900 als norm betekent dat voor de verifica­ inventarisatie van 2000. Dat zijn wegen die later

TABEL: HISTORISCHE TIENDWEGEN IN NEDERLAND

GEMEENTE NADERE AANDUIDING LENGTE VERMELDING REGIO IN KM VÓÓR 1900 Houten Langs Warmoesgraaf onbekend 1750 Kromme Rijn Bunnik bij Vechten onbekend 1304 Kromme Rijn Zeist Kattenbroek onbekend 1406 Kromme Rijn Driebergen- Sterkenburg onbekend 1564 Kromme Rijn Rijssenburg Gouda Korte Tiendeweg 0,1 1367 Gouda Lith 1,0 1865 Brabant Houten bij Wickenburg 1,0 Middeleeuws Kromme Rijn Bunnik Bij Werkhoven 1,0 1611 Kromme Rijn Leerdam In Oud Schaik 1,2 1741 Vijfherenlanden Alblasserdam 1.3 1738 Alblasserwaard Papendrecht Papendrecht-Oost 1,3 1840 Alblasserwaard

Lith Lithoijen 1.3 1866 Brabant Oudewater Polder Vliet-Dijkveld 1.5 1428 Lopikerwaard Nieuwegein Vreeswijk 1,5 1394 Kromme Rijn Ouderkerk Veerstalblok 1,6 1370 Krimpenerwaard Geldermalsen Beesd 1,9 1866 overig Gelderland

54 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

GEMEENTE NADERE AANDUIDING LENGTE VERMELDING REGIO IN KM VOOR 1900

Zederik Blommendaal 1,9 1848 Alblasserwaard Liesveld Gelkenes 2,0 1764 Alblasserwaard Hardinxveld G. Boven Hardinxveld 2,0 1730 Alblasserwaard Lingewaal Heukelum 2,0 1549 Tielerwaard Lopik Jaarsveld 2,0 1764 Lopikerwaard Gouda Achterwillenseweg 2,1 1867 Gouda Zeist Wulperhorst 2,2 1696 Kromme Rijn

Bergambacht Berkenwoude 2,5 1848 Krimpenerwaard Graafstroom Oud Alblas 2,5 1738 Alblasserwaard Zederik Ameide 2,5 1764 Alblasserwaard

Montfoort Heeswij k 2,5 1164-1169 Montfoort

Buren Maurik 2,5 1836-I846 overig Gelderland Lingewaal Spijk 2,7 I76O Tielerwaard Gouda Karnemelksloot 2,8 1336 Gouda en Voorwillenseweg Bergambacht Groene Kerkweg 3.0 ca. 1800 Krimpenerwaard. Houten Tuurdijk 3,0 1696 Kromme Rijn

Giessenlanden Giessendam 3,2 1867 Alblasserwaard Nederlek Krimpen a/d Lek 3,2 1485 Krimpenerwaard

Vlist Beneden-Haastrecht 3,5 ca.1521 Krimpenerwaard

Oudewater Snelrewaard 3,5 1687 Montfoort Papendrecht 4,0 1840 Alblasserwaard

Vlist Land van Stein 4,0 1414 Gouda Sliedrecht 4,5 1738 Alblasserwaard Lingewaal Asperen 4,5 1549 Tielerwaard Liesveld Langerak 4,5 1773 Alblasserwaard Lopik Willige Langerak 4,5 1764 Lopikerwaard Oudewater Rozendaal 5,0 1520/1521 Lopikerwaard

Oudewater Willeskop 5,5 1687 Lopikerwaard

Moordrecht 5,5 1382 Gouda Ouderkerk Gouderak 6,0 1370 Krimpenerwaard Nederlek Wetering- 6,9 1867 Krimpenerwaard West en -Oost

Nederlek 7,0 1683 Krimpenerwaard Krimpen/IJssel 7,o 1696 Krimpenerwaard Nieuw-Lekkerland 12,5 1738 Alblasserwaard van naam zijn veranderd, of helemaal zijn ver­ 50. Deze liggen bijna allemaal in het gebied van dwenen, bijvoorbeeld door uitbreiding van ste­ de grote rivieren, waartoe dan ook de Kromme delijke bebouwing. Doordat dertien tiendwegen Rijn en de Hollandse IJssel worden gerekend. van de 48 afvielen en er 15 nieuwe bij werden ge­ Op de kaart zijn de tiendwegen met punten vonden komt het totaal aantal tiendwegen in aangegeven op een kaart van Midden-Neder­ Nederland waarvan de historiciteit vaststaat op land. Negen tiendwegen liggen in de Krimpe-

55 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

Kromme Rijn

Hollandse IJssel

Neder-Rijn

Maas1

nerwaard, twaalf in de Alblasserwaard. In de Overzichtskaart met daarop de ligging van de histori­ Lopikerwaard en het Land van Montfoort sa­ sche tiendwegen in Nederland, aangegeven met stippen. men komen zeven tiendwegen voor, in de Tie- lerwaard drie, in de Vijfherenlanden één. Ver­ stoord is geraakt: dan zijn de Grote Historische der liggen er in het gebied van Gouda ten Atlassen geraadpleegd. In beide gevallen leverde noorden van de Hollandse IJssel vijf. In het dat een momentopname op. Hier wordt geen ruim opgevatte Kromme Rijngebied liggen er aandacht besteed aan veranderingen die de negen. Enkele verspreid liggende historische tiendwegen ondergingen. Sommige wegen zijn tiendwegen komen verder nog voor in andere nu korter dan ze vroeger waren, andere zijn lan­ delen van Gelderland (twee) en Brabant (twee). ger en krommer of juist rechter. Ook wil het nu Samen zijn deze vijftig tiendwegen ongeveer 150 naast elkaar liggen van weteringen en een weg kilometer lang4. niet zeggen dat ze ook tegelijkertijd zijn aange­ legd. In de Willige Langerak is de wetering ou­ GEMEENSCHAPPELIJKE KENMERKEN der dan de weg, bij Spijk ook, terwijl de wete­ Als we het kaartbeeld van de tiendwegen en van ring in Heeswijk 170 jaar na de aanleg van de de ontginningen waarin de tiendwegen liggen tiendweg is gegraven. bekijken, dan valt een aantal gemeenschappelij­ ke kenmerken op. Verreweg de meeste tiendwe­ Lengte gen liggen min of meer parallel aan een rivier, Van vier tiendwegen in het Kromme Rijngebied op een afstand van gemiddeld driekwart kilo­ is wel een historische vermelding bekend, maar meter, ze zijn een of meerdere kilometers lang geen kaartmateriaal, waardoor niet duidelijk is en liggen vaak vrijwel in het verlengde van een hoe lang die wegen waren. Van de resterende 46 andere tiendweg, waardoor lange aaneengeslo­ tiendwegen is de lengte wel (bij benadering) be­ ten stelsels van tiendwegen bestonden. Hieron­ kend. De gemiddelde lengte van deze tiendwe­ der wordt een aantal kenmerken van de tiend­ gen is ongeveer 3000 meter. Vastgesteld kan wegen en van de ontginningen besproken. De worden dat alle tiendwegen, ook degene die gegevens zijn afgeleid van de kaarten in moder­ korter zijn dan een kilometer, in het algemeen ne topografische provincieatlassen, behalve de hele breedte van een ontginning of deelont- wanneer het kaartbeeld in de 20e eeuw erg ver- ginning bestrijken met uitzondering van de ex-

56 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

treem korte Korte Tiendeweg bij Gouda. Op en­ gewoonlijk een kenmerk van oude ontginnin­ kele uitzonderingen na ligt (of lag) aan beide gen en dat zijn vaak de ontginningen die tegen zijden van de tiendweg een wetering. de rivier aan liggen. De enige ontginningen met een 'cope' naam waarin een tiendweg ligt is Ligging Willeskop, bij Oudewater. De sloten die funge­ De wegen liggen gewoonlijk in ontginningen ren als kavelgrenzen lopen vrijwel altijd min­ die grenzen aan de rivier. Ze liggen op rivierklei stens deels in exact dezelfde richting door aan of op veen, of op de overgang tussen die twee de andere kant van de tiendweg. Dat is een te­ grondsoorten. Er zijn maar enkele uitzonderin­ ken dat de tiendweg jonger is dan de ontgin­ gen: bij Papendrecht komen twee tiendwegen ning. Enkele uitzonderingen zijn de tiendweg voor op zeeklei. bij Ameide en de tiendwegen op rivierklei ten oosten van Nieuwegein, die in onregelmatig Vorm ontginning en kavelgrenzen verkavelde ontginningen liggen. De ontginningen waarin de tiendwegen liggen zijn onregelmatig gevormd: de achtergrens Kaartfragment met daarop aangegeven verschillende loopt niet parallel aan de voorgrens en de lengte tiendwegen. Het betreft een latere bewerking (1746) van van de kavels verschilt vaak behoorlijk. Ze zijn de kaart van Dou en Van Brouckhuysen uit 1647, opge­ dus zelden blokvormig. Die onregelmatigheid is nomen in het Kaartboek van Rijnland.

57 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

Ouderdom Nederland niet. De vervoersituatie is dichtbij ri­ Het bronnen- en kaartenonderzoek heeft vieren immers juist gunstiger dan verder in het plaatsgevonden om vast te stellen of een tiend- binnenland. En voor dat vervoer is ook geen weg al voor 1900 bestond. Naar een oudere ver­ dubbele wetering nodig. De enige mogelijke melding is niet intensief gezocht, behalve voor oorspronkelijke functie die dan overblijft is die de tiendwegen bij Gouda ten noorden van de in de waterbeheersing. Het doel van de tiendwe- Hollandse IJssel. Daar blijkt dat ze op de Ach- teringen was in dat geval het uitslaan van water terwillense weg na al voorkomen in archiefstuk­ stroomafwaarts. Verder naar het westen lag het ken uit de 14e of begin 15e eeuw: tussen 1336 en peil van het het rivierwater relatief gezien het 1414. Zonder dat daar nadrukkelijk naar gezocht laagst. Met dat zelfde doel zijn in veel ontgin­ is zijn in totaal van 38 tiendwegen vermeldingen ningen en komkleigebieden al in de 13e en 14e gevonden van voor 1800. Eén weg wordt al in de eeuw weteringen aangelegd (Giebels, 1988, pp. 12e eeuw genoemd, zeven in de 14e, vier in de 12-17, Dekker, 1983, p. 207). Blijkbaar was het in 15e, vijf in de 16e eeuw, zeven in de 17e, dertien de ontginningen met een tiendweg nodig dat in de 18e eeuw. Van één tiendweg is alleen een met twee gescheiden waterlopen te doen. De vermelding 'Middeleeuwen' bekend. meest waarschijnlijke reden daarvoor is dan dat ze een verschillend peil kenden. Dat hoeft dan WELKE FUNCTIE HADDEN TIENDWEGEN niet een permanent verschil te zijn, maar bij­ OORSPRONKELIJK? voorbeeld gedurende een maand of een aantal Bijna alle historische tiendwegen zijn te vangen maanden per jaar. Voor de hand ligt dan dat het onder de volgende omschrijving: een ongeveer om het voorjaar gaat: het diende het versneld op een derde (gerekend vanaf de rivier) of hal­ afvoeren van het water uit de het dichtst bij de verwege een ontginning liggend stelsel van twee rivier (en dus de boerderij) gelegen percelen. weteringen met een weg of kade ertussen. Ze Dat de tiendwegen iets met kweloverlast te ma­ zijn gemiddeld drie kilometer lang en liggen ge­ ken hadden is niet waarschijnlijk. Kwel komt middeld op 750 meter van en parallel aan een ri­ langs de Hollandse IJssel vrijwel niet voor vier, in oude niet-blokvormige ontginningen. (Beekman, 1907, pp. 1044-1045, Prins, 1992, Ze komen vrijwel uitsluitend voor in het weste­ p. 45) en in gebieden waar het wel voorkomt is lijk deel van het gebied van de grote rivieren en het een verschijnsel dat veel recenter is dan het liggen op laagveen of rivierklei. ontstaan van de meeste tiendwegen. Van Gro­ Deze kenmerken moeten verklaard kunnen ningen constateert dat kwel in het rivieren­ worden vanuit de oorspronkelijke functie van gebied pas een probleem is vanaf de 18e eeuw de tiendweg. Het in eikaars verlengde liggen van (Van Groningen, 1995, p. 139). Zeker een deel sloten aan weerszijden van de tiendweg bete­ van de tiendwegen is zelfs ouder dan de oudste kent dat de weg pas na de ontginning is aange­ windmolens in dit gebied. Het systeem van legd. Voor tiendinning was een weg (met hoog­ tiendwegen zou dan een eerdere poging kun­ uit één wetering) voldoende geweest. nen zijn om de problemen die door inklinking Bovendien, en dat is vaker vastgesteld, moet er ontstonden in ontginningen langs de rivieren al een infrastructuur zijn geweest voor het af­ op te lossen. Alleen het voorkomen van laag­ voeren van de gehele oogst. Het is vanuit die veen in de nabijheid van rivieren verklaart de functie ook niet te verklaren waarom tiendwe­ geografische verspreiding van deze tiendwegen. gen vrijwel alleen in de buurt van rivieren lig­ Dat zou ook kunnen verklaren waarom deze gen. Als de oorspronkelijke functie het vervoe­ wegen niet liggen langs de Oude Rijn: daar is ren van producten is geweest verklaart ook dat een relatief brede strook klei afgezet door de de beperkte verspreiding van tiendwegen over rivier.

58 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

Zijn er verschijnselen die dezelfde of ongeveer 'tienweg' genoemd, maar die benaming komt in dezelfde verschijningsvorm hebben als tiend- documenten vrijwel niet voor. Het is fonetisch weg? Er liggen enkele capretons in Brabant en ook niet erg waarschijnlijk dat aan een woord de Bommelerwaard: twee weteringen geschei­ als tienweg een 'd' toegevoegd zou worden, veel den door een kade. Ook uit andere ontginnin­ minder waarschijnlijk in elk geval dan het weg­ gen zijn gevallen bekend van naast elkaar lopen­ vallen van een 'd'. Vroeg i4e-eeuwse varianten de weteringen met kaden ertussen, maar daar als tiendeweg (bij Gouda) duiden ook op een hebben die kaden blijkbaar - net als bij de ca­ oude en oorspronkelijke naam met de 'd' erin. pretons - geen wegfunctie gekregen. De Jong Vink beschouwt tiendweg als een naam die te noemt enkele dubbele weteringen met een weg vergelijken is met huisweg, waarbij de laatste ertussen vanwege die vorm ook 'tiendweg', al is een weg aangeeft waarlangs huizen staan en de er geen aanwijzing dat ze die naam ooit hebben eerste een weg waarlangs geen huizen staan. De gehad: de Winterdijk ten noorden van Gouda, naam huisweg is nooit tot eigennaam gewor­ de Waterschappen in de Alblasserwaard en de den, de naam tiendweg wel (Vink, 1926, pp. 63- 's-Gravendijk tussen Rotterdam en Nieuwer- 64). Tiendweg zou dan zoiets betekenen als kerk aan den IJssel (De Jong, 1944, pp. 137-138). veldweg. Ook nu ligt er langs tiendwegen vaak geen bebouwing. In oude documenten worden

WAAR KOMT DE NAAM VANDAAN? stukken land inderdaad vaak aangeduid als De bestaande hypothesen over de herkomst van 'tienden', waarbij de naam van de belasting is de naam 'tiendweg' hangen uiteraard samen overgegaan op de zaak waarover belasting met de functie die er aan toegekend wordt. Als wordt geheven: het land. In dezelfde richting in 'Onze Taal' aan de weg een functie in de tien- wijst de volgende opmerking van Den Uyl dat deninning wordt verondersteld, is de naam 'in polders langs de IJssel, waar tiendweteringen daarmee verklaard. Auteurs zoals De Jong, die zijn, geen veldweteringen voorkomen' (Den denken dat de tiendweg vooral voor vervoer van Uyl, 1963, p. 22). De naam van de tiendweg zou goederen heeft gediend, zoeken de naam in het in dat geval niet afgeleid zijn van de functie van tien of trekken van goederen. Wordt uitgegaan de weg, maar alleen met de locatie: in de velden, van een waterstaatkundige functie dan biedt dat zoals een bosweg in het bos ligt. Het tweede ele­ tien ook uitkomst, maar dan gaat het om het ment van de naam is daarmee overigens niet tien van water, vergelijk tijgen, zijgen en het verklaard: waarom 'weg'? Waardoor werd de woord 'tocht'. Een probleem met de laatste twee kade een weg? Waarom bestaan er nauwelijks verklaringen is dat bij dat soort samenstellingen tiendkaden ? De Kok veronderstelt dat de kade met een werkwoord in andere gevallen zonder tussen de weteringen al snel als weg werd ge­ uitzondering wordt gekozen voor het gebruiken bruikt omdat de toen nog lage en zwakke dijken van een stam van het werkwoord (zie jaagpad, slecht begaanbaar waren (De Kok, 2003, pp. 67- trekvaart, rijweg), terwijl tien het hele werk­ 68). woord is. Een samenstelling zou tieweg of tijweg

luiden. Die naam komt in Nederland vrijwel CONCLUSIE EN SLOT nergens voor: alleen in Oldenzaal en Almere. Er zijn in Nederland 50 tiendwegen te vinden Voor de bewering van enkele auteurs dat de waarvan aangetoond kan worden dat ze al voor naam van de tiendwegen oorspronkelijk tien­ 1900 bestonden. Van negen andere is het histo­ weg was, waarmee een verklaring vanuit 'tien' rische karakter wel mogelijk, maar (nog) niet waarschijnlijker zou worden heb ik geen bewijs overtuigend aangetoond. Historische tiendwe­ gevonden. Een klein aantal tiendwegen wordt gen komen vrijwel alleen voor in het rivierenge­ vrij consequent (en eeuwenlang) op kaarten bied ten westen van Tiel. Ze bestaan daar uit

59 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

twee weteringen met een als dam fungerende documents and maps with regard to the 30 tithe­ weg ertussen. Op basis van de verzamelde gege­ roads leads to the conclusion that they must have vens is geconcludeerd dat ze oorspronkelijk een been constructed to facïlitate the drainage of wa­ waterstaatkundige functie hadden. De weg ter. Apparently in the areas where these types of maakte het mogelijk in de twee weteringen een roads arefound it was necessary to dig two paral­ verschillend peil te handhaven. De tiendwegen lel but separated waterways. It is not likely that zijn een poging geweest om waterstaatkundige these roads are connected with seepage problems, problemen op te lossen die in (veen-) ontgin­ because several of these roads datefrom centuries, ningen vlakbij rivieren ontstonden door inklin- long before seepage ofriver water became a threat king van het land en stijging van het rivierpeil. and because they are also found alongside rivers Ze liggen voor een groot deel in de oudere laag- (notably the Hollandse IJssel) where seepage has veenontginningen en dateren daar waarschijn­ never been an issue. lijk meestal uit de Middeleeuwen. De tiendwegen zijn voor het grootste deel aan­ NOTEN gelegd na de voltooiing van de ontginning. In 1 Met dank aan G.H.T. Trienekens en H. Renes enkele gevallen is sprake van een lichte richting­ (beiden Universiteit Utrecht). wijziging in de percelen na tiendweg, dus daar is 2 Waarschijnlijk heeft hij gekeken in hoeveel ge­ weg al tijdens de ontginning aangelegd. Een meenten tiendwegen voorkomen of in hoeveel aantal tiendwegen die niet aan het geschetste ontginningen. Beide criteria leiden m.i. tot dub­ signalement voldoen heeft mogelijk een andere beltellingen. functie gehad. Met name de tiendwegen in het 3 De mogelijk 'historische' tiendwegen liggen in de Kromme Rijngebied hebben een afwijkend ka­ gemeenten Breda (bij Bavel), Giessenlanden (Pol­ rakter. der Giessen-Bovenkerk), Ede, Harmeien, Wijk bij Belangrijk is de constatering dat tiendwegen Duurstede, Leerdam (bij Kedichem), Lopik (bij ooit een vrijwel aaneengesloten systeem vorm­ Lopikerkape), Wijk bij Duurstede en Nederlek. den in grote delen van het rivierengebied. Die Niet-historische in Naaldwijk, Rijswijk, Schiplui­ samenhang is nu vaak verloren gegaan. Ten den, Giessenlanden (Polder Middelbroek), Arn­ noorden van de Hollandse IJssel is bijvoorbeeld hem, Goedereede en Maasdriel. inmiddels het grootste deel van de tiendweg bij 4 Tiendstraten blijven hier buiten beschouwing. Ze Moordrecht verdwenen en de tiendwegen ten komen voor in Baarle Nassau, Epe, Helmond, oosten van Gouda heten nu Karnemelksloot, Margraten, Meerlo Wanssum, Nuth, Rotterdam, Voorwillense en Achterwillense weg. Het verlies Sas van Gent, Stein (Limburg), Utrecht, Veldho­ van de samenhang heeft geleid tot een cultuur­ ven, Velsen, Venlo en Voerendaal. Opvallend zijn historische onderwaardering van het verschijn­ de grote aantallen in het zuiden van het land, om­ sel tiendweg. dat daar vrijwel geen tiendwegen voorkomen. Hel­ mond heeft ook een Verlengde Tiendstraat. Tiend- Titheroads (tiendwegen) in the Netherlands, paden komen voor in Laarbeek, Nieuwegein en inventory and analyses Zundert. Een Tiendplein hebben Boxmeer, Hel­ In the Netherlands tithe roads (tiendwegen) are mond en Rotterdam. Nieuwegein heeft een Tiend- found almost exclusively alongside rivers in the kade. In Heythuysen is een Tienderweg. Andere central part of the country. In documents and on samenstelling die beginnen met Tiend komen maps dating back to the ïgth century or before, fif- voor in Heythuysen, Harmeien, Valkenswaard, ty tithe-roads are mentioned. These 'historical' Goes, Maastricht, Houten, Veere, Renkum, Assen, roads generally consist of two waterways, divided Susteren, Westvoorne, Leusden, Roosendaal en by a slightly elevated wad or quay. The analysis of Sint-Anthonis.

60 TIENDWEGEN IN NEDERLAND

LITERATUUR Geografisch Tijdschrift 20, pp. 84-87. JONG, D. J. DE (1944). De bovenloop van de Linge, de Atlassen Leidsche Vliet en tiendwegen. In: Tijdschrift van Grote provincieatlassen 1:25.000 (14 delen, Gronin­ het aardrijkskundig genootschap 61, pp. 126-138. gen 1987-1992). KOK, H. DE (2003), Boer en boerderij in de Alblassser- Grote historische atlas van Nederland 1: 50.000 I-IV waard en de Vijfheerenlanden (z.pl.). (1990). Groningen. KOK, R.S. (2003) Herwaardering van de droogmakerij. KUYPER, j. (1971). Gemeenteatlas van Nederland 10 Sporen van laatmiddeleeuwse wegen in de Zuid- delen, (facsimile-uitgave). Zaltbommel. plaspolder ten westen van Gouda. In: Historisch- TNT (2000). Travelmanager Autoatlas. Alle straten Geografisch Tijdschrift 21, pp. 26-35. van Nederland. Eindhoven. LINDEN, H. VAN DER (1980, tweede druk). De cope: bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de openleg­ Overige literatuur ging der Hollands-Utrechtse laagvlakte. Alphen BEEKMAN, A.A. (1905-1907). Het dijk- en waterschaps­ aan den Rijn. recht in Nederland voor 1795. 's-Gravenhage. MINKJAN, P. (2004), Een inventarisatie van Tiendwe­ DEKKER, C. (1983). Het Kromme Rijngebied in de gen in Nederland. Doctoraalscriptie Geschiedenis, Middeleeuwen. Een institutioneel geografische Universiteit Utrecht. studie. Zutphen. PRINS, L. (1992), Historisch-geografische inleiding. GIEBELS, L. ED. (1988). Waterbewegingen rond Gouda In: Catharina L. van Groningen, De Alblasser­ van ca. 1100 tot heden. Leiden. waard pp. 13-51. Zwolle. GRONINGEN, CL. VAN (1989). De Vijfheerenlanden REINSMA, R. (2003). Tiendeweg. In: Onze Taal 72, p. met Asperen, Heukelum en Spijk. Nederlandse 63. monumenten van geschiedenis en kunst. Zeist. TEIXEIRA DE MATTOS, L.F. (1906-1961), De waterkee- GRONINGEN, CL. VAN (1995). De Krimpenerwaard. ringen, waterschappen en polders van Zuid-Hol­ Nederlandse monumenten van geschiedenis en land. 's-Gravenhage. kunst. Zeist. UYL, W.F.]. DEN (1963). De Lopikerwaardrll De Wa­ GRONINGEN, CL. VAN (1992). De Alblasserwaard. Ne­ terschappen. Utrecht. derlandse monumenten van geschiedenis en VINK, T. (1926). De Lekstreek. Een aardrijkskundige kunst. Zeist. verkenning van een bewoond deltagebied. Amster­ HORSTEN, F. (2002). Over de aanleg van een tiendweg dam. anno 1760. In: Landschap in archieven. Historisch-

61