Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 30 (2), 147-150, 1999

ERZURUM İLİNE BAĞLI PAZARYOLU İLÇESİNDEKİ ELMA BAHÇELERİNİN MEVCUT DURUMU VE GELİŞTİRİLMESİ

Muharrem GÜLERYÜZ (1) Yaşar ERTÜRK (2)

ÖZET: ili, Pazaryolu ilçesi ve yöresindeki elma bahçelerinde 1995-1996 yılları arasında yürütülen çalışmalarda, meyve yetiştiriciliğinde karşılaşılan problemler ve çözüm önerileri belirlenmeye çalışılmıştır. Yörede karşılaşılan problemler üç ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar: 1-Yetiştiricilik aşamasındaki problemler 2- Değerlendirme ve pazarlama sorunları ve 3-Sosyo ekonomik problemlerdir. Yetiştiricilik aşamasındaki problemler; çeşit karışımı, dikim sistemi, döllenme ve meyve tutumu, meyve dökümleri, ilaçlama, budama, gübreleme, sulama ve hasat gibi işlemlerin ve konuların incelenmesi sonucunda belirlenmiştir. Değerlendirme ve pazarlama konusundaki sorunları ise yörede kooperatifleşme, satış organizasyonu eksiklikleri, soğuk hava depolarının yetersizliği gibi konularda gözlenmiştir. Yörede, Doğu Anadolu Bölgesi’nin tümünde önemli bir sorun olan göç ise, sosyo ekonomik problemler başlığı altında değerlendirilmiştir. Ayrıca bu başlık altında meyve bahçelerinde çalışan işgücünün genel yapısı, eğitim seviyesi, ekonomik durumu, veraset meselesi gibi hususlar irdelenmiştir.

Anahtar kelimeler: Elma, (malus domestica Borkh.) elma yetiştiriciliği, pazarlama problemleri.

PRESENT STUATION AND DEVELOPMENT OF APPLE ORCHARDS IN PAZARYOLU DISTRICT OF ERZURUM

SUMMARY : This study was undertaken to determine problems of apple orchards and their solution suggestions in Pazaryolu districts of Erzurum and its enviroment during 1995 and 1996. Problems of the orchards were considered at three main topics. These are fallows; 1. Cultivation problems, 2. Marketing problems, and 3. Social-economic problems. Cultivation problems consisted of growing different cultivar in same orchards, planting system, fertilization and fruit setting, fruit drop, ırrigation and harvesting. Marketing problems were determined as no cooperation, no marketing organization and no cooling storage. Immegration was a serial and economic problems in that area. Also people working apple orchards were appraised about education level, economic stuation, and inheritance. The solution suggestions were discussed in the text.

Key words: Apple, (malus domestica Borkh.), apple growing, marketing problems.

GİRİŞ Ülkemiz coğrafik yapısı ve ekolojik karasal iklimin hüküm sürdüğü bölgede şartlarının uygun olması sebebiyle önemli uzun ve soğuk kışlar yılın önemli bir meyve üretim potansiyeline sahiptir. bölümünde etkilidir. Kışları -40, -50 0C ‘lere Bununla birlikte, bu imkanlar ve potansiyel düşen sıcaklıklar bir çok meyve türünün yeteri kadar kullanılamamaktadır. Bu eksik yetiştirilmesini imkansız hale getirmiş ya da kullanım durumu, bazı bölgelerde bariz meyveciliğin belirli alanlarda lokalize olarak görülmektedir. olmasına sebep olmuştur. Araştırma yöremiz Meyve yetiştiriciliği açısından bölgeler olan Pazaryolu ilçesi ile birlikte, il sınırları arasında, coğrafik yapısı ve ekolojik şartları dahilinde; İspir, , , ve sebebiyle en az şansa sahip bölge Doğu ilçeleri gibi, esas iklim özellikleri Anadolu Bölgesidir. Araştırma bölgesi olan dışında meyveciliğe uygun iklim adaları Pazaryolu ilçesinin bağlı olduğu Erzurum ili oluşmuştur. de bu bölge içinde yer almaktadır. Genellikle 144

PAZARYOLU İLÇESİ VE YÖRESİNDE İlçede daha ziyade ılıman iklim MEYVECİLİĞİN GENEL DURUMU meyve türlerinin (armut, elma, erik, kayısı, Araştırma yöresi Erzurum iline 121 km kiraz, vişne, ceviz ve dut vs) yetiştiriciliği uzaklıkta olup, İspir, Bayburt, Rize ve Aşkale yapılmaktadır. Erzurum ilinde üretilmekte gibi il ve ilçelere komşudur. Çoruh vadisi olan toplam 24.385 ton meyvenin yaklaşık % içinde meyvecilik kültürü bakımından 8’lik kısmı (1775 ton) Pazaryolu ilçesinde önemli bir yeri olan ilçenin yüzölçümü 750 km2 ve rakımı ise 1490 m’dir (Anon, 1994). ______(1) Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Erzurum. (2) Atatürk Üniversitesi Hamza Polat Meslek Yüksek Okulu İspir-Erzurum. Geliş Tarihi:15.07.1999 üretilmektedir. İlçenin toplam meyve karşılayacak işletme yoktur. En yakın fidan üretimindeki payı düşük olsa da, bazı işletmesi Erzincan’da kurulu olup, yöreye türlerde bu pay daha yüksektir. Örneğin il yaklaşık 350 km uzaklıktadır. Söz konusu toplam elma üretiminin yaklaşık % 20’sini fidancılık kuruluşu Doğu Anadolu’da kurulu (1400 ton) karşılayan ilçenin, kayısı çok sınırlı fidancılık işletmelerinden birisidir. üretimindeki payı ise % 15’tir (135 ton) Bu sebeple bölgenin fidan ihtiyacının (Anon, 1997a). karşılanmasında yetersiz kalmaktadır. Bu Yörede verimlilik bakımından yapılan fidancılık işletmesinde üretilen fidanların değerlendirmede ağaç başına verim hemen tamamının çöğür üzerine aşılı değerlerinin Türkiye ortalamasından çok fidanlar olması sebebiyle intensif düşük olduğu gözlenmiştir. Nitekim yörede meyveciliğin gereklerinden birisi olan bodur elma için bu değer 37 kg/ağaç iken, ülke yetiştiriciliğin, yörede yaygınlık ortalamasının 64.55 kg /ağaç olduğu kazanmasında önemli bir sorun ortaya hesaplanmıştır (Anon, 1997a; Anon, 1998). çıkarmaktadır. Ayrıca yörenin ihtiyaçlarının önceden belirlenerek yapılacak bir üretim YÖREDEKİ ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNİN proğramının eksiklikleri de kendini SORUNLARI hissettirmektedir. Yöredeki çiftçilerin fidan Bu verilerin ışığında Erzurum ili sınırları ihtiyaçlarını sertifikasız ve menşei belli içinde sınırlı meyve üretim yörelerinden olmayan materyallerden temin etmesi birisi olan Pazaryolu yöresinde meyveciliğin önemli problemleri de beraberinde sorunları üç ana başlık halinde açıklanmaya getirmektedir (Kaşka ve ark., 1990). çalışılmıştır. Bunlar: 1. Yetiştiricilik 2. İlçe ve yöresinde elma bahçeleri gün aşamasındaki sorunlar, 2. Ürünün geçtikçe daha da küçülmektedir. Bu sebeple değerlendirilmesi ve pazarlanması artık bahçelerin çoğu ticari üretim için aşamasındaki problemler ve 3. Yörenin rantabl değildir. Yörede meyve bahçeleri sosyo ekonomik sorunlarıdır. genellikle koleksiyon bahçeleri halinde olup, bir çok meyve türünün mahalli ve standart Yetiştiricilik Aşamasındaki Sorunlar : çeşitlerini içermektedir. İlçede sadece elma Yörede elma bahçelerinde bahçeleri diğer türlere göre düzenli bahçeler gözlemlediğimiz yetiştiricilikle ilgili sorunları durumundadır. Ayrıca elma bahçelerinde aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: Amasya ve Gümüşhane gibi peryodisiteye 1. Meyvecilikte üretim materyali bilindiği meyilli çeşitlerin azımsanmayacak ölçüde gibi genellikle fidandır. Yörede ve yakın bahçelerde yer kaplaması düzensiz bir ürün çevresinde gerekli fidan ihtiyacını dağılımını ortaya çıkarmakta ve ürün yılında

144

M.Güleryüz, Y.Ertürk

üretilen meyvenin çoğunun yok pahasına az miktarlarda kalmaktadır. Öyle ki ara satılmasına veya ziyan olmasına neden ziraatinde yetiştirilen yonca için ticari gübre olmaktadır. kullanılmakta, fakat meyve ağaçları için bu 3. Bahçelerin hepsi geleneksel dikim kullanım gereksiz görülmektedir. Nitekim sistemleriyle kurulmuştur. Ağaçların ilçenin bağlı olduğu Erzurum’da gübre hepsinin çöğür üzerine aşılı olması sebebiyle kullanımı sadece 114.01 kg/da iken, bu ağaçlarda taç genişliği büyümüştür. değer Bursa’da 527.104 kg/da, İzmir’de ise Dolayısıyla ağaçlar arasındaki geniş boş 485.74 kg/da olarak tespit edilmiştir (Anon, alanlar birim alandan alınan verimi 1997b). Bahçelerde tarafımızdan yürütülen azaltmaktadır (Güleryüz, 1993). çalışmalarda P,K ve Fe elementlerinin hem 4. Yörede olumsuz iklim şartları erken toprak hem de yaprak örneklerinde düşük çiçeklenmenin olduğu zamanlarda çıkması, diğer elementlerin de kritik sınır çiçeklerde ve yeni yapraklarda soğuktan değerlerine yakın ya da altında belirlenmesi, yanmalara sebep olmaktadır. Bu şekildeki bahçelerde ticari gübre kullanımının ne bir zararlanma 1995 yılında tarafımızdan denli ihmal edildiğinin kanıtıdır (Ertürk, tespit edilmiştir. Bu zararlanmalar daha 1997). ziyade vadi tabanına yakın yerlerde kurulu 7. Yöredeki elma bahçelerinde yürütülen elma bahçelerinde ve güneye bakan çalışmalarda, döllenme bakımından; meyve alanlarda gözlenmiştir. tutumunun ilk aşamalarında bir problem 5. Elma yetiştiriciliği ile uğraşan kesimin, belirlenememiştir. Fakat meyve gelişimini kültür seviyesi ve yetiştiriciliğin her takip eden peryotta dökümler hava kademesinde yoğun bir şekilde ihtiyaç koşullarına bağlı olarak artmıştır. Özellikle gösteren meyvecilik hakkındaki bilgi seviyesi küçük meyve dökümleri ile Haziran yetersizdir. Üreticilerin çoğu ya ilkokul dökümünün yoğun olması verimliliği önemli mezunu ya da okuma yazma bilmeyen bir ölçüde düşürmektedir (Ertürk, 1997). kesimden oluşmaktadır. Budama, ilaçlama, gübreleme gibi işlemler üreticiler tarafından 3.2. Ürünün Değerlendirilmesi ve hala geleneksel olarak ve bilinçsizce Pazarlanması Aşamasındaki Sorunlar: yapılmaktadır. Meyve kalitesinin ve iriliğinin Toplam 24.385 ton meyve üretimi artırılması için uygulanan seyreltme işlemi gerçekleştirilen Erzurum ilinde bu üretim üreticilerin çoğu tarafından bilinmemekte, daha ziyade belirli iklim adalarından bilenler ise bunu uygulamamaktadır. karşılanmaktadır. Bunlardan birisi olan Bahçelerde toprak işlemesi çok nadir olarak Pazaryolu ilçesi ve yöresindeki mahsülün ne yapılmakta, ağaçların altı daha ziyade çayır kadarının yörede tüketildiği, ne kadarının dış olarak bırakılmakta, sulama gerekli pazarlara gönderildiği hususunda elimizde olduğunda değil imece usulü kullanılan bilgi yoktur. Yörede yetiştirilen elmanın suyun sırası geldiğinde veya ağaçların çoğu ziyan olmakta, belirli bir kısmı meyve altında yetiştirilen çayırın durumuna göre suyu fabrikalarına gönderilmekte ya da yok yapılmaktadır. Bu durum özellikle susuzluğa pahasına satılmaktadır. Peryodisiteye meyilli töleranssız olan elma türünde, meyve çeşitlerin ağırlıklı olduğu ilçede, gelişiminin son devrelerinde dökümleri bakımsızlıktan dolayı Starking Delicious ve artırmaktadır. Golden Delicious gibi standart çeşitler dahi 6. Elma bahçelerinde genellikle tam nispi dinlenme göstermekte, ürün yıllarında olarak ayrışmamış hayvan gübresi hasat zamanında önemli mahsül yığılmaları kullanılmaktadır. Ticari gübre kullanımı çok olmaktadır.

145

Erzurum İline Bağlı Pazaryolu İlçesindeki Elma Bahçelerinin Mevcut Durumu ve Geliştirilmesi

Yörede elma dahil hiçbir ürün için 2. Elma bahçeleri artık sökülmekte yerleri kooperatifleşme ve satış birlikleri oluşturma tarla ziraatine açılmaktadır. Bunun yerine, bilinci gelişmemiştir. Bu durum meyvenin yeni bahçeleri kurarken, pazarların arzu değerinde satışını engellemektedir. ettiği ve her yıl düzenli olarak ürün veren İl sınırları dahilinde hasat süresince çeşitlere yönelmek karlılığı artıracaktır. yığılan ürünün rantabl olarak satışını 3. Bahçelerin kuruluşunda klasik dikim sağlayan depolama tesislerinin olmaması sistemleri terk edilerek bir an önce sık dikim yöre için önemli bir eksikliktir. sistemlerine uygun, bodur anaçlar üzerine Hasat edilen meyvelerin farklı şekilde aşılı fidanlarla yeni bahçeler tesis edilmelidir. değerlendirilmesine yönelik olarak hiçbir Bu sayede birim alandan alınacak kaliteli meyve işleme tesisinin olmaması da ürünün meyve miktarı artacaktır. Sonuçta üreticinin satışında problemler ortaya çıkarmaktadır. karlılığı artacaktır (Gülcan ve ark., 1995). 4. Yörede üreticilerin kültür seviyesi ve Yörenin Sosyo-Ekonomik Sorunları: meyveciliğin gerekleri ile ilgili bilgileri çok Meyvecilik kültürünün yörede yeteri yetersizdir. Bu sebeple Tarım ilçe teşkilatı ile kadar gelişememesinin en büyük sebebi; Üniversitenin Ziraat Fakültesi arasında Doğu Anadolu Bölgesi’nin tümünde geçerli çiftçilere yönelik gerekli eğitim olan göç olayıdır. Doğudan batıya yıllardır programlarının başlatılması faydalı olacaktır. göç eden genç nüfus, meyvecilikte en İlçe Tarım teşkilatındaki personelin sayısal önemli kayıplardandır. Yetiştiricilikte yoğun yetersizliğinin yanı sıra, meyvecilik bir çalışma ihtiyacı karşılanamadığı için konularındaki pratik ve ekipman (ilaçlama bahçeler sahipsiz kalmış, gerekli bakım için motorlu pülverizatör, ilaç, gübre vs) yapılmadığından ağaçlar verimden eksiklikleri de vardır. Bu eksiklikler, hizmet içi düşmüştür. eğitim seminerleri ile giderilmelidir. Ülkemizde yanlış olarak işletilen veraset Üreticilerin özellikle, sulama, ilaçlama, kanunu sebebiyle, yıllardır bahçeler budama, meyve ve çiçek seyreltmesi ve küçülmüş, ekonomik olmaktan uzaklaşmıştır. ilaçlama gibi teknik konularda eğitime tabi Yöredeki bahçe sahiplerinin ekonomik tutulması faydalı olacaktır. durumlarındaki yetersizlik, yoğun bir girdi 5. Elma bahçelerinde gözlenen yoğun kullanımını gerektiren meyvecilikte önemli meyve dökümleri, seyreltme yapılarak, çeşitli aksamalara sebep olmaktadır. kimyasal maddeler kullanılarak ve her şeyden önemlisi toprağın besin elementi SORUNLARA ÇÖZÜM ÖNERİLERİ kapsamını ve su içeriğini iyileştirerek Yörede elma bahçelerinde gözlemlenen azaltılmalı, bu konu ile ilgili bilgiler üreticiye problemlere karşın alınabilecek önlemleri şu aktarılmalıdır (Güleryüz, 1993). şekilde özetleyebiliriz: 6. Toprak ve yaprak örneklerinde eksikliği 1. Fidancılığa uygun bir ekolojisi olan görülen besin elementleri ticari gübre yörede ve çevresinde fidancılığı özendirmeli, uygulamalarıyla toprağa ilave edilmelidir. özellikle bu konuda özel kuruluşları ve Ayrıca gübrelemede yaprak ve toprak kişileri teşvik etmelidir. Yapılacak fidan analizlerinin gerekliliği üreticilere üretim programlarında, yöredeki fidan aktarılmalıdır. ihtiyacı göz önünde bulundurularak belirli 7 Doğal su kaynaklarının yeterli olduğu bir plan çerçevesinde üretim yapılmalıdır ilde ekonomik bir kullanım sözkonusu (Çelik ve Sakin, 1990). değildir. Nitekim, ilde sulamaya elverişli arazilerin ancak % 8.33’ü (14.132 ha)

146

M.Güleryüz, Y.Ertürk

sulanabilmektedir (Anon, 1997c). İlçede saptanması ve uygulamaya konulması artık devlet-halk işbirliği ile yapılan birkaç gölet bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu sayede vardır. Bunlardan saatli ve haftada bir defa rasyonel üretim yapılabilecek büyüklükteki ya da 15 günde bir defa sulama yapılmakta, işletmeler kurulabilecektir (Ayyıldız ve ark., bu da düzensiz bir sulamaya sebep 1997). Yörede meyveciliğin geliştirilmesi için, olmaktadır. Sulama asıl olarak meyve diğer tarım dallarının da geliştirilmesi çiftçi ağaçlarının ihtiyacına yönelik değil, altında gelirlerini artırması bakımından faydalı ara tarımı şeklinde yetiştiriciliği yapılan olacaktır. bitkinin durumuna göre yapılmaktadır. Öncelikle çiftçiye meyveler için sulamanın ne Kaynaklar denli önemli olduğu benimsetilmelidir. Ayrıca, sulama kaynaklarının artırılması için Anonymous, 1994. Pazaryolu İlçesini Tanıtıcı Broşür. Pazaryolu İlçesi Kaymakamlığı. yöre halkına destek olunmalıdır. Anonymous, 1997a. Erzurum Tarım İl Müdürlüğü 8. Yörede en uygun terbiye sistemi, Meyve Üretim Raporları. Pazaryolu İlçesi Kesin budama, kullanılacak gübre miktarı-çeşidi- Ürün Raporu. zamanı ve dozu, su miktarı ve zamanı ile Anonymous, 1997b. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 1995. T.C. Başbakanlık D.İ.E. Yay. No: 2068. sıklığı gibi konularda gerekli araştırmalar Ankara. yapılarak uygun yayım metotlarıyla üreticiye Anonymous, 1997c. Devlet Su İşleri 8. Bölge aktarılmalıdır. Bu amaçla uygun bir yerde Müdürlüğü 1997 Yılı Tebliğleri. örnek bahçenin kurularak, kültürel Anonymous, 1998. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, uygulamaların verim artışı ve kaliteye etkileri Değer) 1996. T.C Başbakanlık D.İ.E. Yay. No: 2097. Ankara. uygulamalı olarak çiftçiye gösterilmelidir. Ayyıldız, T.,S. Açıkel, A. Keskin, T. Atsan, 1997. 9. Hasat edilen ürünlerin pazarda Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri. Atatürk Üni. Yay. yığılmasını önlemek ve satışının yıl içine No: 850, Ziraat Fak. Yay. No: 332, Ders Kitapları dağılımını sağlamak için yeterli Seri No: 79, Erzurum, 198 s. Çelik, M., M. Sakin, 1991. Ülkemizde Meyve Fidanı kapasitelerdeki soğuk hava depolarının il Üretiminin Bugünkü Durumu. T.C. Tarım ve Köy sınırları dahilinde kurulması faydalı olacaktır. İşleri Bakanlığı Türkiye 1. Fidancılık Simpozyumu. Ayrıca kooperatifin kurulması, ürünün Ankara. s, 169-180. satışında problem olan pazar sorununu da Ertürk, Y., 1997. Erzurum İli Pazaryolu İlçesindeki Elma azaltacaktır (Güneş ve ark.,1990). Bahçelerinde Görülen Verimsizlik Sebeplerinin Döllenme ve Beslenme Bakımından İncelenmesi. 10. Yörede göçün ortaya çıkardığı Atatürk Üni. Fen Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi bakımsız ve sahipsiz bahçeler, hem verimi (Basılmamış). hem de üretim miktarını düşürmüştür. Gülcan, R.,M. Güleryüz, İ. Bolat, A.Ünal, L.Pırlak, A. Göçün önlenmesinde yöredeki meyvecilik Eşitgen, R. Aslantaş, H.Demirsoy, L.Karaduva,1995. Yumuşak ve Sert Çekirdekli Meyvelerde Tüketim kültürünün teşvik edilmesi faydalı olabilir. Projeksiyonları ve Üretim Hedefleri. 4. Türkiye Yörede tarımda kullanılmak üzere çok sınırlı Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi, T.C. Ziraat miktarlarda verilen teşvikler artırılmalıdır. Bankası Kültür Yay. No:26, s, 629-654. Ayrıca bu teşviklerin yerinde kullanılıp, Güleryüz, M., 1993. Günümüz Meyve Yetiştiriciliğinde kullanılmadığı sıkı denetimlerle Görülen Bazı Teknik Gelişmeler. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fak. Derg. 24(1):171-184. belirlenmelidir. Güneş, T., R. Arıkan, O. Yurdakul, S. Eraktan, H. Vural, 11. Ülkemizin her tarafında yanlış veraset K. Konak, C. Abay, A. Tönük,1990. Türkiye ‘de sebebiyle parseller giderek küçülmektedir. Tarım Ürünlerinin Pazarlanması, Türk miras hukukunda bu konu ile ilgili Standardizasyonu, Sorunları ve Çözüm Yolları. Türkiye Ziraat Müh. 3. Teknik Kongresi Ankara. S, düzenlemeler yapılmalıdır. Tarım kesiminde 625-637. asgari işletme büyüklüğünün yasal olarak

147

Erzurum İline Bağlı Pazaryolu İlçesindeki Elma Bahçelerinin Mevcut Durumu ve Geliştirilmesi

Kaşka, N., F. Ergenoğlu, M. Kaplankıran, A. Küden, S. Sorunlar ve Çözüm Yolları. Türkiye Ziraat Müh. Tongolar, 1990. Türkiye’de Ilıman ve Subtropik Teknik Kongresi, Ankara. S, 179-189. İklim Meyveleri ve Bağcılıkta Fidan Üretimi,

148