Biesbosch Haringvliet

dit is onze natuur

biesbosch haringvliet

De vorming van een Nationaal Park van Wereldklasse Ambitieboek Aangeboden aan het Ministerie van Economische Zaken op 15 september 2016

1 1 dit is onze natuur

e e d z o r N o Voorne Kinderdijk Voornes Duin Rotterdam N o o rd Alblasserdam Putten Kwade Hoek Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- Papendrecht Giessendam Oud aas Gorinchem e M Beneden - Merw Scheelhoek ede Sliedrecht Boven - Me rwede al Ouddorp Wa Zwijndrecht Sleeuwijk Slot Loevestein Stellendam Nationaal Park Werkendam Puttershoek Woudrichem Munnikenland Noordrand Goeree H Hoekse de a Nieu we ri Dordrecht we - Mer ng v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van

Nieuwe Dordtse Biesbosch Land van

Middelharnis i Dordrecht

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

Spaarbekkens

Tiengemeten Strijen Biesbosch e s Hank Numansdorp t rd o G Overflakkee D r e A Bergs v mer e Ma e Oeverlanden Hollands Diep Lage Zwaluwe as l i H Drimmelen n g ol en lan Moerdijk Geertruidenberg ds Diep Hellegatsplaten Sassenplaat Willemstad

k ke r a Vol Oosterhout Oosters Zevenbergen chel Dintelse Gorzen de Dinteloord Benedensas

2 Breda 3 dit is onze natuur e e d z o r N o Voorne Kinderdijk Voornes Duin Rotterdam N o o rd Alblasserdam Putten Kwade Hoek Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- Papendrecht Giessendam Oud aas Gorinchem e M Beneden - Merw Scheelhoek ede Sliedrecht Boven - Me rwede al Ouddorp Wa Zwijndrecht Sleeuwijk Slot Loevestein Stellendam Nationaal Park Werkendam Puttershoek Woudrichem Munnikenland Noordrand Goeree H Hoekse de a Nieu we ri Dordrecht we - Mer ng v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van

Nieuwe Dordtse Biesbosch Land van

Middelharnis i Dordrecht

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

Spaarbekkens

k ke r a Vol Oosterhout Oosters Zevenbergen chel Dintelse Gorzen de Dinteloord Benedensas

2 Breda 3 dit is onze natuur

In NLDelta Biesbosch-Haringvliet vormen mens, natuur en economie al meer dan 600 jaar een hechte drie-eenheid. Alles draait om leven met het water. We werken continu aan kwaliteit en samenhang, zichtbaar in omvangrijke, recent gerealiseerde natuur- en waterprojecten zoals Noordwaard en het Droomfondsproject Haringvliet (in de maak). Het prijswinnende Biesbosch Museum Eiland, de metamorfose van Tiengemeten, de renovatie van de forten en stellingen van de Zuiderwaterlinie, de oudste steden van Holland (Dordrecht, Geertruidenberg) en Werelderfgoed- parel Kinderdijk met het geplande nieuwe bezoekerscentrum zijn prachtige staaltjes van beleving op Wereldklasseniveau. Er wordt hard gewerkt aan een nog betere bereikbaarheid van het gebied, onder meer via het succesvolle waterbusnetwerk.

4 5 dit is onze natuur voorwoord

Het op een kier gaan van de Haringvliet- een interessantere partner voor samenwerking grote rivieren en de Nederlandse kuststreek met sluizen (2018) geeft een enorme impuls aan met andere grote partijen in overheidsland en haar prachtige duinen. Binnen de Community de deltanatuur en de beleving daarvan, van bedrijfsleven. Samen kunnen we het grootse of Practice leren en delen we graag, met deze en Haringvlietsluizen tot Loevestein. Naast verhaal van ‘s lands grootste rivierdelta beter over andere gebieden. wisselende waterstanden door de afvoer van water het (internationale) voetlicht brengen - beter dan uit heel West-Europa (soms veel, soms weinig) als afzonderlijke parken en iconen. Samen kunnen Door de verantwoordelijkheid en het krijgen we nu ook de spannende overgang van zoet we de natuur versterken en verder ontwikkelen als eigenaarschap te delen met overheden en naar brak naar zout water terug - en daarmee een groene motor voor nieuwe economie en welvaart, marktpartijen kunnen we - omgekeerd - ook de unieke kans om de beleving hiervan te herstellen. en kunnen we op wereldniveau onze bijdrage natuur weer versterken en verder ontwikkelen. Grote trekvissen zoals de Atlantische steur en leveren aan het trekken van meer bezoekers Een prachtig, gezamenlijk groeimodel. Natuur de zalm kunnen via onze delta weer op zoek naar naar - en het spreiden ervan over - belangrijke, en mens gaan hand in hand, trekken samen op. paaigronden stroomopwaarts. Bijzondere schaal- Nederlandse iconen. Grote, bewezen merken en iconen zoals het en schelpdieren keren terug. Het actief in ere Biesbosch MuseumEiland en Tiengemeten laten herstellen van slikken en schorren brengt een Dit gebied gaat over spannende overgangen en zien dat behoud en beheer van robuuste natuur nog grotere variëteit aan dieren, (trek)vogels en verbindingen. De getijdedynamiek, de overgangen heel goed samengaan met enorme bezoekers planten met zich mee - en nog meer verschillende van stad en land naar water, van cultuur- naar stromen. De dynamiek, de overgangen, de enorme belevingen voor bezoekers. natuurgebieden, van vroeger naar nu, van droog biodiversiteit en biomassaliteit in dit gebied: het naar nat: het is hier allemaal op korte afstand van is onze ambitie om deze variëteit nog sterker te Dit is dé kans en hèt moment om één Nationaal elkaar te beleven. Door routes te verknopen en maken voor mens èn natuur. Niet door er een hek Park van Wereldklasse te vormen: NLDelta samen (meerdaags) verblijf te stimuleren met omheen te zetten, maar door ruimte te bieden aan Biesbosch-Haringvliet. Droomfondsproject nieuwe arrangementen in samenwerking met ontwikkelingen en initiatieven die passen bij dit Haringvliet, Parkschap Nationaal Park De stakeholders uit de regio, kunnen we bezoekers gebied, ONZE natuur, ONZE delta. Biesbosch en Staatsbosbeheer hebben daarvoor aantallen verhogen en tegelijkertijd (meer) de handen ineengeslagen met belangrijke partijen spreiden. Door betere afstemming en samen Namens de initiatiefnemers; in het hele gebied: Waterdriehoek, Landschaps- werking ontstaat meteen extra ruimte in een tafel Haringvliet, Waterpoort, Vestingdriehoek, investeringsprogramma dat nu al meer dan Nationaal Park De Biesbosch en Biesbosch € 70 miljoen omvat. Korte-termijn resultaten Streeknetwerk. Als één gebied, verbonden door zorgen voor een nieuw vliegwieleffect op langere Dick Verheijen hetzelfde, unieke ecosysteem (onze blauwe termijn: nieuwe partners, nieuwe mogelijk Directeur Parkschap Nationaal Park De Biesbosch draad), kunnen we meer doen voor het behoud heden, nieuwe kansen. Het op gang brengen en de ontwikkeling van sterke, veerkrachtige van dat vliegwieleffect wordt met een stevig natuur en de beleving daarvan. Als één gebied korte termijnprogramma gegarandeerd door de kunnen we meer betekenen voor de miljoenen initiatiefnemers. Marius Brants bewoners van ons gebied, voor duizenden grote en Ook de natuur heeft baat bij grootser denken. Voorzitter Droomfondsproject Haringvliet kleine ondernemers die hier actief zijn en - niet Nationaal Park NLDelta Biesbosch-Haring- te vergeten - voor de groeiende stroom bezoekers vliet is de opmaat naar de vorming van één uit binnen- en buitenland die onze delta willen Nationaal Park van Wereldklasse voor de hele beleven. Samen pakken we de kansen die we als Zuid- Westelijke-Delta. NLDelta vormt een Arjan van der Zee individuele deelgebieden missen en samen zijn we belangrijke schakel met andere gebieden als de Gebiedsmanager Biesbosch & Zuid-Hollandse Delta

4 5 dit is onze natuur

Thom Beentjes

Sportvisser

‘In dit gebied komen drie grote rivieren samen, Dit is een fantastisch mooi gebied, zeker met waardoor het een dynamisch geheel is. Zowel de ontwikkelingen die eraan zitten te komen. boven als onder water gebeurt er veel. Dat levert Om daar als sportvisser optimaal van te kunnen een interessante visstand op, zeker op het gebied genieten, is het wel van belang dat het gebied beter van roofvis – waar mijn passie als sportvisser ligt. bereikbaar en beter toegankelijk wordt. Dit met als resultaat dat je hier zowel vanaf de kant als op het Eén Nationaal Park van Biesbosch tot Haringvliet- water beter en met meer plezier kunt vissen. dam is hartstikke logisch. De groene Biesbosch is het begin van de delta die ‘eindigt’ bij de Haring- Afhankelijk van waar je op vist, kom je verschillende vlietdam. Al die natuurgebieden zouden daarom vissoorten tegen. Als visser zijn dat vooral de vloeiend in elkaar over moeten lopen. baars, snoekbaars en snoek – die kunnen in dit mooie en grote gebied uitgroeien tot monster Door deze gebieden aan elkaar te knopen geef je formaat. Laatst dachten we tijdens het vissen een de ecologie een boost. En dat houdt niet op bij de grote buizerd te zien, maar dat bleek een zeearend Haringvlietdam! Door een geleidelijke overgang te zijn! te creëren tussen zoet en zout water wordt het Haringvliet weer een echt estuarium. In de De vroege ochtend of late avond zijn de mooiste monding wordt het zoete water van de rivier dan momenten om aan of op het water te zijn. Dan is vermengd met het zoute van de zee, waardoor brak het lekker rustig en kun je bijvoorbeeld in bladstil water ontstaat. Ook zal de getijdewerking goed te zien water opeens roofvissen horen en zien jagen. Een zijn. De visstand zal zeker gaan profiteren als de machtige ervaring!’ sluizen van de Haringvlietdam in 2018 op een kier gaan.

6 7

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

“Door deze gebieden aan elkaar te knopen, geef je de ecologie een boost.”

6 7 dit is onze natuur

8 9 dit is onze natuur inhoudsopgave

hoofdstuk 4 hoofdstuk 8. voorwoord Natuur, cultuur Gezamenlijke en beleving: branding 04 42 dit is NLDelta 88

hoofdstuk 1 hoofdstuk 5 hoofdstuk 9 NLDelta - door water Lopende projecten nawoord 12 verbonden 58 en samenwerkingen 94

hoofdstuk 2 hoofdstuk 6 Ambities Blauwe draad, 18 68 groene motor

hoofdstuk 3 hoofdstuk 7 Een bewezen concept - Initiatiefnemers en 34 governance, investeringen 76 stakeholders en programma

8 9 dit is onze natuur

De“Ik hele zie eendelta Gerbrand Schutte netwerkkan straks van Directeur Waterbus en Arriva verbindingengebruik ma- kenvoor van me, de krachtwaarbij van je het ‘De combinatie van water, groen en cultuuriconen Toeristen willen authenticiteit. Natuur, water, heel makkelijk is geweldig. Ik wil alle bestemmingen in het cultuuriconen. Ze willen ook weten waar ze zijn. water-netwerk aan elkaar rijgen met de Water- Het gebied moet als geheel herkenbaarder worden. merk Kinder- bus. Als Nationaal Park zie ik graag een actiever Er is ruimte voor mee informatiekiosken, fietspaden, gebruik van het water, zodat we bezoekers de verhuur van elektrische fietsen, bebording. De van de ene waarde en de variëteit van de natuur kunnen laten Biesbosch staat bekend om zijn big five. Waarom zien. Door de natuur op die manier te beleven, niet langs de snelweg een bord met de tekst ‘bezoek dijk. gaan bezoekers het aantrekkelijker vinden en de big five in de Biesbosch’? Nu heb je op de snel- vaker terugkomen. weg geen idee dat je vlakbij zo’n mooi park bent. bestemming Ik vind het prachtig dat dit gebied vrij toeganke- Ik zie een integraal herkenbaar netwerk van lijk is en blijft. Het is nu, zonder hekjes, mogelijk verbindingen voor me, waarbij de toerist heel om vanaf Dordrecht, via de Biesbosch naar het makkelijk van de ene bestemming naar de andere naar de andere Haringvliet te varen. kan hoppen en een integrale natuurbeleving heeft. We kunnen de attractiviteit van de haltes Als gezamenlijk park kunnen praktische zaken op verhogen, met meer horeca, verblijfsmogelijkheden grotere schaal geregeld worden. Met één bestuurs- en andere vormen van mobiliteit, zoals fiets en kunt hoppen.” laag afspraken maken over alle bestemmingen, de kano.’ infrastructuur, de haltes en de bebordingen: dat is heel efficiënt en dynamisch.

10 11 dit is onze natuur

10 11 dit is onze natuur 1

12 13 dit is onze natuur

hoofdstuk 1. NLDelta door water verbonden

NLDelta - van Haringvlietdam tot Slot Loevestein - vertelt een groots Nederlands verhaal. Water uit heel West-Europa ontmoet hier de zee - waar we het knap managen voor de veiligheid van miljoenen inwoners - en vormt een druk, internationaal kruispunt voor bijzondere trekvogels en -vissen. Rijn en Maas vormen onze blauwe draad. Het water verbindt ons in een rijk, dynamisch ecosysteem met mooie overgangen tussen zoet-zout en getijden en een enorme biodiversiteit en biomassaliteit. Dit is ONZE natuur.

12 13 dit is onze natuur

Kwaliteit in grote porties

NLDelta omvat veel Natura2000 gebieden, waaronder Nationaal Park De Biesbosch, Tien gemeten, de Korendijkse Slikken, Kwade Hoek, het Oudeland van Strijen, Voornes Duin, de Hellegats platen en de Dintelse Gorzen. Dit wonderland onder de zeespiegel is gevuld met spannende overgangen: van zoet naar zout, van nat naar droog, van stad (en land) naar water, van cultuur landschap naar natuur. Dit is het leefgebied van zeehond, steur, zeearend, visarend en bever. Meer dan 600 jaar geschiedenis en Nederlands watermanagement is zichtbaar in een snoer van cultuurhistorische parels, van de Molens van Kinderdijk tot Slot Loevestein, de Zuiderwater linie en Dordrecht.

Bereikbaar vanuit alle Samen sterk Icoon van Nederland

windstreken Door samen te werken als één Nationaal Park Deze grootse Nederlandse delta - en kraan van NLDelta is uitstekend ontsloten voor alle vormen van Wereldklasse brengen we samenhang aan Europa - verdient erkenning als icoon bij een van mobiliteit, vanuit Amsterdam/Schiphol, en ontstaan extra mogelijkheden voor natuur groot, (inter)nationaal publiek. Nergens anders Rotterdam, Vlaanderen, Duitsland. Er zijn entrees (beleving), cultuur en recreatie. We hebben de ligt een kans om het wonder van de deltanatuur, van wereldklasse - zoals het eiland Tiengemeten ruimte; de draagkracht, veerkracht en opname het leven ‘onder de zeespiegel’ - met een zo rijke en het prijswinnende Biesbosch Museum capaciteit van het gebied zijn groot. Door geschiedenis op het gebied van Nederlands water- Eiland, Waterbussen en -taxi’s zorgen voor snelle gezamenlijke meerdaagse arrangementen te management - in al zijn facetten te zien, te ervaren verbindingen tussen Rotterdam, Kinderdijk, maken, parels beter te verbinden en routes te en te beleven. Dit is ONZE natuur, het DNA Dordrecht, Biesbosch, Gorinchem, Willemstad koppelen, verhogen we de NLDelta-beleving en van Nederland. Dit is hèt moment om het totale en Haringvliet(dam). Tientallen kilometers fiets-, spreiden we de groeiende bezoekersstroom. Het verhaal, als één Nationaal Park van Wereldklasse, wandelen vaarroutes, verbonden door voeten toevoegen van entrees en transferia - zoals het op de wereldkaart te zetten. Daar waar het hoort. fietspontjes, maken de ruige, weidse deltanatuur geplande, nieuwe entreegebied van Kinderdijk overal toegankelijk. Natuur, landschap en water (2018) en de Spiekkoepel van Droomfondsproject hebben zich royaal bewezen als groene motor voor Haringvliet (2018) - voorkomt ‘filevorming’ bij (water)recreatie, gastvrijheid, educatie. Nu al onze iconen en vergroot de toegankelijkheid van trekken we jaarlijks honderdduizenden bezoekers het gebied. Het succes van Tiengemeten en het uit binnen- en buitenland. Biesbosch MuseumEiland laat zien dat grote bezoekersaantallen heel goed samengaan met behoud en beheer van mooie natuur.

14 15 dit is onze natuur

A12

A20 Entreepoort A13 pont- en/of waterbusverbinding A4 toekomstige pontverbinding e e A20 d z A27 o r N o A20 A2

Voorne Voornes Duin A15 Rotterdam Kinderdijk N o o rd Alblasserdam N57 Putten A15 Kwade Hoek A15 Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- A15 Papendrecht Giessendam Oud aas Gorinchem e M Beneden - Merw ede Sliedrecht Boven - Me Scheelhoek rwede al Ouddorp e Wa A29 Zwijndrecht N3 ed Sleeuwijk Slot Loevestein Spiekkoepel Nationaal Park rw Stellendam Puttershoek e Werkendam Woudrichem - M Munnikenland Biesboschcentrum e Fort Altena Noordrand Goeree H Hoekse Dordrecht Nieuw ar Dordrecht in g Autoveer v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van Biesbosch Nieuwe DordtseDordrecht Biesbosch MuseumEiland Land van

Nieuwendijk l

N215 Middelharnis i

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

A16

Spaarbekkens

Strijen Stad aan ‘t Haringvliet Tiengemeten Biesbosch e s Hank Numansdorp t rd A29 o G Overflakkee D r Vissershang e A v mer Bergse M e Oeverlanden Hollands Diep Lage Zwaluwe aas l i n H Drimmelen ge ol Geertruidenberg n N59 lan Moerdijk ds Di Hellegatsplaten ep Sassenplaat A59 Willemstad A17

k r a Volke A59 A4 A59 Oosterhout Oost Zevenbergen ersche Dintelse Gorzen lde Dinteloord Benedensas

A27 Breda

A58 A17 A58 A58

A16 Entreepoort A4 pont- en/of waterbusverbinding

A58 A58 toekomstige pontverbinding

A58

14 15 A58 dit is onze natuur

Esmée van Buren

Recreant

‘Ik hou van de Biesbosch, kom er al van jongs af te kunnen varen of te wandelen, zonder al te veel aan. Heel vaak met mijn moeder. Ook zij houdt van mensen tegen te komen. Ik zie liever dat de natuur kanoën. Het is heel bijzonder dat we hier, vlakbij behouden blijft en dat er meer natuur bij komt, het de Randstad zo’n heerlijk natuurgebied hebben. liefst bos. Ik ben vooral dol op het bos. Vroeg in het voorjaar, als de planten net uitlopen, vind ik het hier het Als ik in de Biesbosch ben, dan geniet ik van de mooist. Als alles dan volgroeid en helemaal groen geuren van de verschillende planten en de kleuren. is, voelt het als een jungle. Meestal vaar ik in mijn kano door de Biesbosch en maak dan prachtige dingen mee. Ik voer een keer Ik zie graag meer natuur ontstaan, dus ik ben blij een smalle kreek in en voordat ik goed besefte wat met het plan voor dit grote natuurgebied. Meer er in de kreek te zien was, sprong een ree over de draagvlak, meer samenwerking en een betere kreek heen. Van zoveel schoonheid word ik heel afstemming tussen de gebieden. Nu nemen zij nog stil en rustig. Reeën zijn schuw, bevers zie ik veel aparte maatregelen. Als die in overleg genomen vaker. Dan hoor ik een flinke plons in het water en worden, hoop ik dat de natuur overal sterker wordt. dan komt er eentje naast mijn kano zwemmen. Dat is toch geweldig!’ Voor mij persoonlijk hoeft het niet drukker te worden in de Biesbosch. Het is fijn om in alle rust

16 17

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water “Bevers zie ik vaak. Dan hoor ik een flinke plons in het water en dan komt er eentje naast mijn kano zwemmen.”

16 17 dit is onze natuur 2

18 19 dit is onze natuur

hoofdstuk 2 Ambities

Hier ontmoeten rivieren en zee elkaar. Eb en vloed, zoet- brak-zout; de dynamiek van het water bepaalt alles. Dit is het verhaal van Nederland. Natuurontwikkeling gaat door slimme gebruiksruimteverdeling hand in hand met waterveiligheid en -kwaliteit, recreatie en toerisme, werkgelegenheid en participatie van burgers en maatschappelijke organisaties. In de Biesbosch vindt dit al volop plaats, in het Haringvliet wordt dit concreet door het Droomfondsproject. Die samenhang tussen mens, natuur en economie is wat onze Nederlandse Delta Biesbosch-Haringvliet zo bijzonder maakt. Een gezonde, veerkrachtige natuur vormt de basis. De gewenste ontwikkelingen in het nationaal park schaden deze niet en dragen hier het liefst verder aan bij.

18 19 dit is onze natuur

NLDelta bestaat uit robuuste, grootschalige en onderling verbonden natuurgebieden, waar de condities optimaal zijn voor de diverse, rijke natuur die bij onze delta hoort.

20 21 dit is onze natuur Ambitie I

We optimaliseren de condities voor ontwikkeling Door invulling te geven aan deze ambities werken mogelijkheden voor meer watergebonden Ook met onze andere buren zoeken wij van een gezonde, veerkrachtige natuur: we direct en indirect aan de verbetering van de verblijfsrecreatie zonder dat dit ten koste verbindingen op het gebied van natuur, toerisme/ condities voor natuurontwikkeling. Sommige gaat van zeer hoge bestaande natuurwaarden. recreatie en economie: 1. We streven naar natuurlijke overgangen tussen projecten zijn aan de vooravond van uitvoering of Dergelijke ontwikkelingen zijn van belang zoet, brak en zout. zelfs al in uitvoering: voor een goede recreatiezonering. Het levert • Grote Rivieren: Het NP van Wereldklasse 2. We streven naar meer getijdewerking; indirect een bijdrage aan verbetering van de NLDelta Biesbosch-Haringvliet heeft aan de 3. We dragen bij aan het waterveiligheids- Ad 1 en 2. condities van natuur en natuurontwikkeling. oostzijde de koppeling met de grote rivieren. programma. • De Haringvlietsluizen worden in 2018 op een Ondernemers, terreinbeheerders en gemeenten Hoewel getijdewerking kenmerkend is voor 4. Met de landbouwsector denken we na over de kier gezet. Daarmee komt er weer ruimte voor werken hierin samen. onze delta, wordt de hydrologische dynamiek ontwikkeling van zilte teelten. trekvissen zoals aal, zalm en steur. Er ontstaat van dit gebied mede bepaald door aanvoer 5. Met gemeenten werken we aan de ontwikkeling een natuurlijker overgang zoet-brak-zout. Het Ad 6. van (regen-)water bovenstrooms. Continue van nieuwe recreatiegebieden. grootste deel van het rivierwater uit Rijn en • Grootschalig kreekherstel in met name West- afstemming met de initiatiefgroep Holland 6. Met betrokken partijen zoals waterschappen Maas stroomt via onze delta de Noordzee in. De Brabant wordt aangepakt in samenwerking met Delta is daarom essentieel en vanzelfsprekend. werken we aan kreekherstel. relatie met de rest van Europa als ‘kraan’ en het de deelnemende partners van de Waterpoort. 7. Met de visserijsector werken we aan enorme internationale belang voor herstel van Kreekherstel langs de noorden zuidrand van • Kust & Duin: De Zuid-Hollandse kustlijn vormt verduurzaming van de visserij. vismigratie is onmiskenbaar. het Haringvliet en ten oosten van de Biesbosch een ecologische en iconische eenheid. Net 8. Met onze ‘buren’, zoals Nationaal Park De kan gerealiseerd worden mede dankzij de zoals de Biesbosch en het Haringvliet in die Oosterschelde, zoeken we samenwerking en Ad 3. terreinbeherende organisaties en de water- zin een éénheid vormen. Als een zwaluwstaart verbinding. Zo optimaliseren we de natuur en • Het programma Ruimte voor de Rivier heeft in schappen. komen deze beide (toekomstige) nationale creëren we nieuwe mogelijkheden die een nog de afgelopen jaren geresulteerd in spectaculaire parken samen. Afstemming om deze onderlinge groter gebied beleefbaar maken. natuur (o.a. de Noordwaard in de Biesbosch). Ad 7. samenhang te bevorderen is onderdeel van onze • De verduurzaming van de visserij (zowel ambities. Ad 4. beroepsvisserij als sportvisserij) is wenselijk • Door samen te werken met de landbouwsector en noodzakelijk voor een natuurlijk ecosysteem • Brabantse Wal: De Brabantse Wal is onderdeel en onderzoeksinstellingen kan de ontwikkeling waar ruimte is voor trekvissen, paaiplaatsen en van het samenwerkingsverband Waterpoort. van zilte teelten als ‘nieuwe’ markt een onttrekkingsvrije zones. Dit pakken we o.a. op In het toekomstig perspectief van één grote impuls krijgen, ook internationaal gezien is met het Visserij Innovatiecentrum Zuidwest Zuidwestelijke Delta speelt ook de overgang van dit interessante kennis. Het stimuleren van Nederland in Stellendam. het lage, natte, deltalandschap naar het hoger zilte teelt draagt bij aan het behoud van het gelegen droge landgoederenlandschap een rol. karakteristieke landbouwareaal in de delta en Ad 8. kan op termijn bijdragen aan systeemherstel • De ambities van de Nederlandse Delta • Van Gogh National Park: Aan de zuidoostkant van het estuarium. Biesbosch-Haringvliet en de Oosterschelde grenst ons gebied aan een aantal belangrijke kennen veel overeenkomsten, niet alleen Brabantse natuurgebieden, zoals de Loonse Ad 5. waar het natuur betreft, maar ook recreatief- en Drunense Duinen en Het Groene Woud. • De Nieuwe Dordtse Biesbosch zal in dit kader in toeristisch en economisch. Door samenwerking Naast de ecologische koppeling, via de beken 2018 worden opgeleverd met nieuwe natuur als te zoeken met Nationaal Park De Oosterschel- en rivieren die vanuit dit gebied uitmonden resultaat. de is het mogelijk om op termijn te komen in de Maas, liggen er veel raakvlakken met de • De ontwikkeling van nieuwe recreatiegebie- tot één Nationaal Park Zuidwestelijke Delta. bewoners en bezoekers aan het gebied. Ook hier den zoals het Jeppegat in Werkendam vraagt Hierbij verwijzen we ook naar het bidbook van liggen kansen voor afstemming en verbinding. durf en doorzettingsvermogen. Het biedt Nationaal Park Oosterschelde.

20 21 dit is onze natuur

De iconen van NLDelta zijn beleefbaar en weerspiegelen, als parels aan een parelsnoer, de identiteit van ons gebied en de rijkdom van onze delta.

22 23 dit is onze natuur Ambitie II

We optimaliseren de beleefbaarheid van onze Ad 1. • Andere voorbeelden van mogelijke clusters zijn: Ad 6. delta: • De bezoekerscentra als de entreepoorten van - Hellevoetsluis – Haringvlietdam – Eiland • Natuurbeleving middels safari’s per boot, het gebied zijn vernieuwend in vormgeving, Tiengemeten; duikexcursies, wintertochten, visexcursies en 1. We versterken de beleefbaarheid van de iconen architectuur en inhoud. Voorbeelden: Het - Willemstad – Zuiderwaterlinie / Fort Sabina – nieuwe struinroutes zijn voorbeelden bovenop in ons gebied en tillen ze naar een niveau van Biesbosch MuseumEiland, Bezoekerscentrum Hellegatsplaat; het grote aanbod aan huidige belevingstochten wereldklasse. Kinderdijk, Eiland Tiengemeten en de Spiek- - Slot Loevestein - Woudrichem / Nieuwe Hol- en excursies. 2. Clusters van iconen vertellen het verhaal van koepel van het Droomproject Haringvliet. landse Waterlinie – Biesbosch. de Nederlandse delta (natuur, cultuurhistorie Andere bezoekerscentra worden ook Ad 7. en economie) en maken een meerdaags bezoek gestimuleerd om een entree van wereldklasse te Ad 4. • We zoeken verdere samenwerking met aantrekkelijk. worden. • Een kijkje in een andere wereld. Met het be- zorginstellingen voor het aanbieden van doel- 3. We bieden de mogelijkheid tot uitbreiding van • Forten en andere bijzondere plekken van de drijfsleven komen er samenwerkingsverbanden groepgerichte programma’s en voorzieningen in recreatievoorzieningen, gefinancierd en onder- twee Waterlinies in het gebied zijn of worden en worden mogelijkheden verkend om bijzon- natuurgebieden. Dit gebeurt al in ‘De Biesbosch houden door de belanghebbende sectoren zelf; gerestaureerd en geschikt gemaakt voor bezoek dere en technologische hoogstandjes aan het herstelt’ voor diabetici, voor blinden (blin- 4. We maken concrete afspraken met bedrijven om of verblijf, zoals B&B Fort Bakkerskil, Fort publiek te tonen. Deltawerken, ‘Building with denpad) en mensen in een rolstoel (speciaal internationaal te laten zien hoe innovatief de Sabina en de bijzondere doorwaadbare gracht Nature’, wereldhaven, baggerindustrie, maritie- fluisterbootje). regio is als ‘Waterregio’. bij Fort de Roovere. me sector, drinkwatervoorziening, industriële • We vergroten het aanbod voor zintuigelijke 5. We bevorderen samenhang in informatie • Verspreid over het gebied staan en komen geschiedenis als internationale iconen van de beleving en herbezinning, zoals spirituele voorziening en educatieprogramma’s bij de bijzondere uitzichtplekken om het Nationaal economie tonen de toerist en de recreant een bijeenkomsten, yoga en mindfulness in de diverse bezoekerscentra en het uitgebreide Park te ervaren. Zo mogelijk in combinatie met andere kant van onze delta. natuur en daarbij gebruikmakend van kern- stelsel van gastheer-ondernemers. de kunstsector (River-Art & Recreatief Netwerk waarden als stilte, duisternis, zon, wind en 6. We gaan ons aanbod van natuur-, cultuur Haringvliet). Ad 5. water enz. historische en andere excursies vernieuwen • Het educatieve aanbod is gericht op kinderen zodat ze uitdagend en uitmuntend zijn en Ad 2. en jongeren. Beleving in een modern en interac- primair geënt op het thema water als DNA van • Verbindingen te voet, op de fiets en/of met een tief digitaal jasje. De educatieprogramma’s van het gebied. (elektrisch) huurbootje maken een bezoek het nationaal park zijn uitdagend en op elkaar 7. We zoeken verdere samenwerking met aan NLDelta tot een ware belevenis. Een afgestemd. De bezoekerscentra hebben kennis zorginstellingen voor het ontwikkelen van uitgebreid aanbod van geclusterde iconen laten van en verstrekken informatie over het relevan- preventie- en herstelprogramma’s in onze de bezoeker natuur, cultuurhistorie en andere te aanbod van de musea (bijv. baggermuseum natuurgebieden. aspecten van onze delta beleven. De historische Sliedrecht). Waterspeelplaatsen maken een binnenstad van Dordrecht te voet, Kinderdijk bezoek voor kleine kinderen aantrekkelijk en met de fiets, Slot Loevestein met de waterbus een veilige manier om de deltanatuur te beleven. en de Biesbosch met een kano of rondvaartboot. Dit cluster van iconen bindt de bezoeker voor meerdere dagen.

22 23 dit is onze natuur

NLDelta is makkelijk bereikbaar vanuit de Randstad en vanuit Brabant en Vlaanderen. Goede verbindingen over land én water en bijzondere overnachtings plekken zorgen ervoor dat je in je eigen tempo, de rust, ruimte en dynamiek van het gebied kunt ervaren.

24 25 dit is onze natuur Ambitie III

We optimaliseren de bereikbaarheid van onze Ad 1. Ad 2. • We bouwen een riviercruiseport en bieden delta: • De (internationale) toerist weet door een • Openbaar vervoer over water, zoals de riviercruises aan die het hele gebied bestrijken, gerichte marketing het Nationaal Park van Waterbus, wordt ingezet als verbinder van met mogelijkheden voor het afmeren van 1. Met het netwerk van verbindingen over water Wereldklasse gemakkelijk te vinden op natuur en cultuur in het hele deltagebied. Aan riviercruiseschepen van Waterpoort tot en land zijn minstens vier clusters van iconen, websites. het succes van de waterbus tussen Rotterdam, Vestingdriehoek en van Biesbosch tot ruimtelijk verspreid over het Nationaal Park, • Vanuit Amsterdam, Rotterdam en Antwerpen Drechtsteden en Kinderdijk worden Haringvliet Rotterdam. goed bereikbaar, ook onderling en met het en vanuit de luchthavens Amsterdam-Schiphol en Vestingdriehoek als bestemmingen openbaar vervoer. en Brussel-Zaventem is het nationaal park bin- toegevoegd. Hierdoor worden iconen als Ad 4. 2. We werken samen met de openbaar vervoer nen 1,5 uur met de trein of via de snelweg goed Kinderdijk, Tiengemeten, Willemstad, • We stimuleren ondernemers om kleinschalige sector om de bereikbaarheid van iconen duur- bereikbaar. Rotterdam, Dordrecht en Breda zijn Loevestein en Biesbosch met elkaar verbonden. en bijzondere overnachtingsmogelijkheden te zaam te vergroten. de bestemmingsstations. • Veerponten voor voetgangers en fietsers, creëren, bijvoorbeeld op het water en B&B’s in 3. Entreepoorten, transferia en alternatieve • Vanaf de snelwegen rond Rotterdam, Dordrecht waterbus en watertaxi zijn een extra en de authentieke dorpen, waardoor bezoekers vervoersvormen zorgen ervoor dat de toestroom en Breda is het nationaal park goed aangegeven bijzondere vorm van openbaar vervoer om langer in het gebied verblijven. van bezoekers geen overlast veroorzaakt voor met herkenbare borden. Tevens zijn er vanaf het gebied te bereiken en iconen onderling • We stimuleren ondernemers bij het bouwen natuur en bewoners rondom de clusters. de stations borden die verwijzen naar de te verbinden; Het recreatief (fiets/wandel) van gezamenlijke (meerdaagse) arrangementen, 4. We stimuleren meerdaags verblijf door bezoekerscentra van het Nationaal Park met netwerk wordt versterkt door ontbrekende van 5 sterren all inclusive tot avontuurlijk basic, marketing van logische clusters van iconen (water-)bus of fiets. schakels toe te voegen, zoals pontverbindingen voor gezinnen en ‘dinks’, voor dagrecreanten uit voor een 2, 4 of 7 daags verblijf. • We werken samen met de openbaar vervoer die een meerdaagse fiets/wandeltocht in het de regio en voor internationale bezoekers. sector en de overheden om de bereikbaarheid deltagebied mogelijk maken van iconen duurzaam te vergroten. • Bij (clusters van) belangrijke iconen worden Ad 3. nieuwe haltes voor de waterbus aangelegd. • Fietsknooppunten en wandelknooppunten zijn • Het routenetwerk kan in de toekomst de logische verbindingen naar de iconen. gemakkelijk worden uitgebreid richting • De aan te leggen transferia aan de rand van de andere delen van de Zuidwestelijke Delta, de natuurgebieden en cultuurhistorische iconen kust of de grote rivieren. Fiets- en wandel voldoen aan de criteria van de Natuurpoorten. knooppunten worden aan elkaar geknoopt. • Waterbus, watertaxi en pontjes brengen Op de bestemmingsstations en de transferia de toerist en de recreant op bijzondere en bevindt zich horeca, zijn mogelijkheden voor comfortabele wijze verder het gebied in. fietsverhuur, bevinden zich openbare toiletten, Een beleving op zich! Nieuwe haltes worden zijn binnen 15 minuten overnachtings aangelegd bij clusters van iconen. Vaar mogelijkheden beschikbaar en zijn duidelijk frequentie van veerdiensten wordt vergroot. herkenbare startlocaties voor routes. • We stimuleren het vervoer per fiets/waterbus door het aanbod in het hele gebied te vergroten met witte en blauwe fietsenplannen, zoals in Stellendam en Vestingdriehoek al wordt ontwikkeld,

24 25 dit is onze natuur

Het gebied staat bekend als NLDelta Biesbosch-Haringvliet (Dutch Delta). Toeristen uit heel Nederland en daarbuiten bezoeken het gebied en delen hun unieke ervaringen met anderen.

26 27 dit is onze natuur Ambitie IV

We zetten onze delta als een sterk merk neer door: Dit doen we door: • Het nationale park voor Rotterdam en omgeving Rotterdam is interessant vanwege de vele cruise 1. De lokale bevolking als trotse ambassadeurs van Ad 1. bezoekers en zijn top 5 positie in de Lonely het gebied hun verhalen te laten vertellen van • Te vertrekken vanuit de naamsbekendheid en Planet. Ons gebied is het enige nationale park in dit Nationaal Park van Wereldklasse. kracht van de iconen, die wij vervolgens op maat Zuid-Holland. 2. De overheden de trotse mede-eigenaars te laten bundelen in arrangementen waardoor mentale zijn en mede verantwoordelijk te laten zijn voor verbindingen tussen de iconen versterkt En ook: behoud en versterken van de kwaliteiten van het worden. De fysieke verbindingen zijn uiteraard • Commerciële kansen te onderzoeken die passen gebied. op orde. bij de kracht van ons merk, zoals het vastleggen 3. Toeristisch-recreatieve ondernemers mede • Te werken met nieuwe concepten als van het merk ‘Dutch Delta’. eigenaar van het gebied te laten zijn en hen te ‘ask-a-local’, waarbij bewoners/gebruikers van • Te zorgen voor een goede vindbaarheid van betrekken bij de marketing van het gebied. het gebied de (inter)nationale bezoeker tips en bewegwijzering naar het gebied, zowel via 4. Het gebied primair zichzelf te laten verkopen. geven over hun eigen gebied en de bezoeker een de nieuwste sociale media en andere digitale Een goede marketing ondersteunt en versterkt unieke lokale ervaring krijgt. technieken als met traditionele bebording. dit. • De verhalen van ambassadeurs uit de • Met alle marketingpartijen in het gebied te 5. Een continue stroom van positieve berichten verschillende deelgebieden tot een geheel te werken aan 1 marketing-strategie en -campagne over onze delta de wereld in te sturen via de smeden. voor ons gebied. sociale media en de pers. • Met NBTC, Nationaal Park De Oosterschelde en 6. Nieuwe ontwikkelingen in de context te Ad 3. andere nationale parken samen te werken aan plaatsen van het Nationaal Park van Wereld- • Hospitality uit te dragen door in de hele regio branding van de Nederlandse nationale parken klasse en te zorgen voor een uitstraling van een vergelijkbaar ‘gastheerschap’ op te bouwen als sterk merk, die samen het verhaal van internationale allure. met toeristisch-recreatieve ondernemers. In de Nederland vertellen. Biesbosch bestaat al een gastheernetwerk van • In ons toeristisch aanbod aan te sluiten op de meer dan 70 bedrijven, die een overeenkomst landelijke onderzoeksuitkomsten van onder hebben afgesloten met het Nationaal Park De meer NBTC/NIPO en Beerda met betrekking Biesbosch. tot bezoekmotieven, doelgroepen en leefstijlen, onze eigen merkpositionering en de aansluiting Ad 4. met merk Nederland. Ons gebied te profileren als: • Essentieel onderdeel van het verhaal van Ad 5. Nederland. In ons gebied horen natuur, water en • Blogs, Vlogs, Twitterberichten, facebook cultuur bij elkaar, en is deltanatuur en ‘water- pagina’s, dronebeelden, internet, films enz. laten management’, waar Nederland in het buitenland de kwaliteiten zien van het gebied. vermaard om is, alles bepalend. • Het meest Nederlandse nationale park. Dit mag je als buitenlander niet missen als je Nederland bezoekt. En elke Nederlander moet er minstens een keer in zijn leven geweest zijn.

26 27 dit is onze natuur

Bewoners, overheden, ondernemers en organisaties zijn trotse ambassadeurs van NLDelta. Zij leven al eeuwen met het water en leveren een bijdrage aan de ontwikkeling en instandhouding van hun delta.

28 29 dit is onze natuur Ambitie V

Een overkoepelende Regietafel (met Nationaal Ad 1 en 4. Ad 2 en 5. Park De Biesbosch, Landschapstafel Haring- • Inwoners en gebruikers van het gebied trots • Nieuwe businessmodellen (zie bijvoorbeeld ‘De vliet, Waterdriehoek, Waterpoort, Biesbosch te laten zijn op hun gebied. Ze zien zichzelf Biesbosch Verdient het’) en investeringsvormen Streeknetwerk, Vestingdriehoek, Staats als mede-eigenaar en voelen een gezamenlijk te ontwikkelen die passen bij (de transitie bosbeheer en Natuurmonumenten) bewaakt de verantwoordelijkheid. Zij leveren een bijdrage naar) een duurzame en betrokken 21e eeuwse doelstellingen van NLDelta. in geld en/of hulpen denken en beslissen samenleving. Zoals een Streekfonds, Gebieds mee over zaken die voor hen van belang zijn. ontwikkelingsfonds, Stimuleringsfonds en een We versterken het draagvlak voor onze delta door (bijvoorbeeld watersporters over water, Deltapas. te redeneren vanuit de principes: ondernemers over recreatieve voorzieningen, • Samenwerkingsovereenkomsten te sluiten me bewoners over inrichting van het landschap). bedrijven, waardoor zij betrokken zijn bij en 1. Terugtrekkende overheid zich verantwoordelijk voelen voor het gebied. 2. Participatiemaatschappij Ad 1 en 5. 3. Minder subsidie-gedreven • In belangrijke mate te zorgen voor onze eigen Ad 2, 4, 5 en 6 inkomsten, waarbij de Rijksoverheid wel voor • Voor wat hoort wat. Het is onze insteek om en te werken volgens de principes: een stevige basis garant staat en de andere lusten en lasten van NLDelta beter bij elkaar te 4. Medeverantwoordelijkheid en eigenaarschap overheden mee investeren. brengen. Als een organisatie profijt heeft van 5. Medefinanciering het nationale park, dan draagt die organisatie 6. Gezamenlijk beheer en onderhoud Ad 2 en 4. ook bij aan de instandhouding en ontwikkeling • ‘Active communities’ op te richten die (ook ervan. We hebben elkaar veel te bieden! Dit realiseren we door: online) meepraten over het gebied en die zelf de handen uit de mouwen steken bij het beheer en de ontwikkeling van het gebied.

28 29 dit is onze natuur

NLDelta heeft een positieve, duurzame invloed op de regionale economie. We stimuleren ondernemers met vernieuwende ideeën die de beleefbaarheid van het gebied verbeteren in samenhang met en met respect voor de natuurwaarden.

30 31 dit is onze natuur Ambitie VI

De unieke kwaliteiten van het gebied, de We bouwen de economische ontwikkeling van Ad 1. Ad 5. uitstekende bereikbaarheid via land én water onze delta verder uit door: • In 2021 20% meer bezoekers in het gebied door • Aan te sluiten bij onderwijs in directe relatie tot en de centrale ligging tussen de Randstad in het verbeteren van beleefbaarheid en verbindingen. het werkgebied. noorden, de Bourgondische Brabantse steden in 1. Samen met ondernemers in de regio te werken • In 2021 20% meer bestedingen van toeristen in • Samen te werken met partners uit belangrijke het zuiden en de wereldhavens van Rotterdam en aan slimme zonering en betere bereikbaarheid het gebied. maatschappelijke sectoren (veiligheid, Antwerpen maken dit gebied al meer dan 600 jaar en beleefbaarheid van het gebied. • In 2021 5% meer werkgelegenheid, ook aan de maritiem (o.a. Deal), logistiek, zorg en een uitermate geschikt vestigingsgebied voor (in- 2. Verdere bewustwording te creëren van de onderkant van de arbeidspiramide(VMBO/ gezondheid, onderwijs, drinkwater en ener- ter)nationaal toonaangevende bedrijven. Dit zorgt economische waarde van natuur en landschap, MBO in de gastvrijheids- en de beheer en gie). Onze partners zijn mede-eigenaar van de voor een nog betere (inter)nationale profilering m.n. in onze delta. vervoer en groensector). gebiedsontwikkeling van het Nationaal Park van dit gebied, meer kansen voor ondernemers en, 3. Gebruik te maken van de uitkomsten van onder- • Streekeigen producten van onze delta te Biesbosch-Haringvlietdelta en zij dragen daar mits slim gezoneerd, een aantrekkelijker woon- en zoeken naar nieuwe financieringsmodellen. vermarkten. actief in en aan bij. Met expertise, netwerk en leefgebied en meer recreanten / bezoekers, langere 4. Ruimte te geven aan bedrijven voor uitvoering • Het stelsel van gastheren van het gebied financiële middelen in moderne governance verblijfsduur, meer bestedingen, verlenging van innovatieve ideeën naast natuur en cultuur, te versterken om meerdaagse bezoeken te verhoudingen, passend en / of door ons seizoen enz. Dit alles leidt concreet tot een positief die goed zijn voor duurzame economische stimuleren. uitgevonden in pilots. economisch effect en vergroting van draagvlak van ontwikkeling van het gebied. • Vergroten van het aanbod van kleinschalige en de voorzieningen. 5. In dit kader samen te werken met onderwijs- en bijzondere verblijfsrecreatie voor langer verblijf onderzoeksinstellingen zoals economische en en stimuleren van streekproductenmarkt. andere faculteiten. 6. Te werken aan verder onderzoek, ontwikkeling Ad 1 en 4. en toepassing van duurzame energiebronnen • Een Riviercruiseterminal Nederlandse Delta op (zon, wind, water, biomassa). te richten die het hele gebied moet bedienen en 7. Nieuwe concrete ideeën uit te voeren met een buitenlandse toeristen ophaalt. berekend rendement van minimaal 20% binnen drie jaar. Ad 2. • Bedrijven een duurzaam omgevings- en vestigingsklimaat te bieden waar ze zich willen vestigen en waar werknemers, juist ook de hoog gekwalificeerden, willen wonen en werken.

30 31 dit is onze natuur

Jasper van Mill

Exploitant AquaHome, Biesbosch Adventures

‘Ik ben opgegroeid in Hardinxveld-Giessendam bij en dan erop uit met een kano of elektrische sloep. het Lingegemaal. Ik was altijd in, op of vlakbij het Zo kunnen mensen langer verblijven in het gebied. water te vinden en ben dol op rietkragen en grienden - de akkers waarop wilgenhout wordt verbouwd. Als één Nationaal Park hebben we meer Mijn liefde voor de natuur en het behoud daarvan bestuurskracht, een grotere partner in overleg - voor komende generaties - is ontstaan in mijn met provinciale en gemeentelijke bestuurders, jeugd. Voor de toekomst van de natuur in het gebied waterschappen, bewoners en andere betrokkenen. is elektrisch varen heel belangrijk en een hele fijne Beleid kan sneller tot stand komen en uitgevoerd manier van onthaasten. Als gezin ‘back to basic’ worden. We kunnen duidelijker afspraken maken zonder lawaai... In een rustig tempo genieten van over wat mogelijk is en wat niet, bijvoorbeeld het geluid van water, de dieren, vogels, planten en over zonering van het gebied, vaarroutes en oevers. Misschien dat er een bever naast je komt vergunningen voor ondernemers. Goed voor de zwemmen of dat een ijsvogel zich laat zien. Dat natuur en heel fijn voor de natuurbeleving van de gun ik iedereen. bezoekers! Kom maar op. Ik heb ideeën genoeg en denk graag mee. Als we Nationaal Park van Wereldklasse worden zie ik als duurzame ondernemer nieuwe kansen Op het water zie ik natuurlijk veel dieren. Allerlei ontstaan, zoals afspraken over zones waarin soorten eenden en ganzen, roofvogels, futen, alleen maar elektrisch of met kano’s gevaren waterhoentjes en waterratten. Bevers vind ik mag worden. Hierdoor kunnen nu nog afgesloten boeiend. Zij hebben lak aan alles en zijn brutaal. gedeeltes zó bezocht worden dat de natuur zich Zo’n bever naast de boot is een prachtig gezicht. ongestoord verder kan ontwikkelen en dat lief Reeën vind ik heel mooi; die laten zich niet zo hebbers in alle rust kunnen genieten. Ik zou ook maar zien. Laatst stond ik mijn tanden te poetsen graag een vaste locatie in de Biesbosch willen in het AquaHome. Ik keek naar buiten, recht in die hebben voor mijn duurzame drijvende chalets, de reebruine ogen. Mijn jeugd kwam weer boven. Een AquaHomes. Overnachten midden in de natuur... bijzondere ervaring.’

32 33

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

“Voor behoud van de natuur zijn afspraken nodig over zones waar alleen elektrisch of met kano’s gevaren mag worden.”

32 33 dit is onze natuur 3

34 35 dit is onze natuur

hoofdstuk 3. Een bewezen concept

De samenwerking in het gebied is op allerlei gebieden autonoom gegroeid. De vorming van één Nationaal Park is een uitgelezen 3 kans om een sprong voorwaarts te maken. Initiatiefnemers zijn Parkschap Nationaal Park De Biesbosch, Staatsbosbeheer en Droomfondsproject Haringvliet. De zes belangrijkste netwerken in de regio doen mee: Waterdriehoek, Landschapstafel Haringvliet, Waterpoort, Vestingdriehoek, Nationaal Park De Biesbosch en Biesbosch Streeknetwerk - met elk hun eigen achterban. Samen ‘beslaan’ we het hele gebied en vertegenwoordigen we de belangrijkste stakeholders - natuurorganisaties, overheden, cultuurhistorische iconen, watersportsector en ondernemers.

34 35 dit is onze natuur

NLDelta is de logische optelsom van sterke, door water verbonden merken en netwerken. De samenwerking wordt uitgebouwd op basis van inhoudelijke samenhang. Parkschap Nationaal Park De Biesbosch, Staatsbosbeheer en Droomfondsproject Haringvliet zijn sterke partijen. Ook de aangesloten regionetwerken hebben zich ruimschoots bewezen als gebiedsontwikkelaars. Per project halen we de beste projectmanagers uit eigen netwerken, niet op basis van ‘wie ervan is’, maar ‘wie dit het beste kan’.

Regietafel, programmateam • We bouwen samen aan de zichtbaarheid, Met overheden, ngo’s en marktpartijen We richten voor NLDelta geen nieuwe (project) vindbaarheid, bereikbaarheid, bekendheid en wordt vanuit allerlei gremia allang samen organisatie in, maar brengen goed functionerende beleving van NLDelta als internationaal merk/ gewerkt op overkoepelende thema’s als netwerken samen. Een bewezen concept wordt icoon. uitgebouwd en naar een logisch, volgend niveau veiligheid (Rijkswaterstaat), drinkwater (Evides), gebracht: NLDelta gaat uit van: gezondheidszorg (Zorgboerderij Tiengemeten), • De drie initiatiefnemers van NLDelta • Gedeelde verantwoordelijkheid en onderwijs en wetenschap (Delta Talent, garanderen de uitvoering van het Programma mede-eigenaarschap: kwaliteiten en assets Wageningen, IVN). Als NLDelta zijn we een nog 2016-2018 (waarin ook de continuïteit van waar we gezamenlijk profijt van hebben, NLDelta wordt geborgd); zij zorgen voor een koesteren en ontwikkelen we ook gezamenlijk. betere gesprekspartner in dergelijke strategische sterke voorzitter als boegbeeld. Kansen die we zien, laten we niet liggen. allianties. De trots op ONZE natuur zien we ook • De zes grote regionetwerken vormen samen met Overheden en terreinbeheerders werken, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten de financieren en beslissen samen met markt terug bij omwonenden en ondernemers in de Regietafel van NLDelta. partijen en belangengroepen in concrete regio (bijvoorbeeld groeiende aantallen vrijwilligers • Regietafel en programmateam NLDelta thema’s en projecten. zorgen voor de uitbreiding van allianties en • De Rijksoverheid schept de voorwaarden: en gastheren). samenwerkingen met (grote) partners op overheden erkennen NLDelta als nationaal overkoepelende thema’s en de samenwerking icoon (ONZE natuur) en blijven daarin met andere (top)gebieden. (financieel en met wetgeving) investeren. • Participatie en samenwerking vindt plaats op concrete thema’s en projecten, voortkomend uit de bestaande netwerken of aan de Regie- tafel, op basis van mede-eigenaarschap en cofinanciering. • Management van projecten halen we uit de bestaande netwerken - niet op basis van ‘wie ervan is’ maar ‘wie dit het beste kan’.

36 37 dit is onze natuur

ambities

strategische allianties

regietafel Waterdriehoek programma Landschapstafel Haringvliet afstemmen en bewaken van de ambities Waterpoort team Vestingdriehoek Nationaal Park De Biesbosch Biesbosch Streeknetwerk Natuurmonumenten Staatsbosbeheer

projecten en thema’s

strategische allianties programma 2016 - 2018 programma team • Veiligheid • Herstel zoet-brak-zout overgangen Parkschap Nationaal Park De Biesbosch • Onderwijs & Wetenschap • Gezamenlijke (meerdaagse) arrangementen & overnachtingsmogelijkheden Droomfondsproject Haringvliet • Drinkwater • Nieuwe/verbeterde verbindingen over water Staatsbosbeheer • Maritieme sector • Meer entrees van Wereldklasse • Zorgsector • Vergroten vindbaaheid/zichtbaarheid NLDelta • Agenda setting en verslaglegging • Europese programma’s • Ontwikkelen modellen gebruiksruimteverdeling en mede-eigenaarschap • Alloceren van taken en verantwoordelijkheden • Andere parken & gebieden • Veiligstellen duurzame financiering • Regisseren programma 2016 - 2018 enz. • Ontwikkelen gebiedsfondsen op overkoepelende thema’s ....en nieuwe gezamenlijke projecten

36 37 dit is onze natuur

vliegwiel effect meer lange-termijn investeringen, die voortkomen Programma 2016-2018: uit sterke, inhoudelijke samenwerkingsverbanden die door RegieTafel en Programmateam, vanuit de een stevige start netwerken of vanuit ‘de markt’ worden geïnitieerd. Een vliegwieleffect ontstaat: investeringen in De initiatiefnemers tekenen voor een stevig natuur en voorzieningen leiden tot meer kwaliteit Programma 2016-2018: en beleving, meer bezoek en meer bestedingen. Bestedingen leiden tot werkgelegenheid en 1. Herstel van zoet-brak-zout overgangen en rendement. Rendement komt op basis van meer beleving van dit unieke ecosysteem. meer natuur(beleving), gemaakte afspraken over mede-eigenaarschap ten 2. Ontwikkeling van gezamenlijke meer sociaal economische goede aan natuur en natuurbeleving, enzovoort. (meerdaagse) arrangementen met meer spin-off overnachtingen (uitbreiding van het bestaande De titel Nationaal Park van Wereldklasse zal een Gastheernetwerk). flinke boost geven in de binding van bewoners, 3. Meer bijzondere verbindingen over water: bedrijven en bezoekers. De governance zal stevig waterbussen en pontjes, verkenning van meer inkomsten, worden georganiseerd via de Regietafel. mogelijkheden voor een nieuwe terminal voor meer investeringen rivier-cruises uit heel Europa. in natuur(beleving) Er zijn voldoende middelen: 4. Meer entrees van Wereldklasse en transferia i.s.m. met (openbaar) vervoerorganisaties. • De krachtenbundeling zorgt voor schaal 5. Vergroten van de vindbaarheid / zichtbaarheid voordelen: binnen lopende projecten en van NLDelta exploitaties ontstaat ruimte voor het toevoegen 6. Organiseren van een ‘active community’ van meer natuur(beleving). (bewoners, gebruikers) en een jaarlijks • Het huidige investeringsprogramma omvat NLDelta event. alleen op de grotere projecten al meer dan € 70 7. Meer ruimte voor innovatieve, duurzame miljoen; het fungeert als vliegwiel voor meer ondernemers / initiatieven (bijvoorbeeld ontwikkelingen en investeringen in het gebied. elektrisch varen). • De initiatiefnemers garanderen (mede met de 8. Organiseren van gebruiksruimteverdeling bijdrage van EZ) een stevig programma voor (zonering, medegebruik en cofinanciering) 2016-2018 en borgen daarmee de goede start en met onder meer sportvisserij en watersport. continuïteit van NLDelta. 9. Veiligstellen van duurzame financiering door • De ontwikkelstrategie is gebaseerd op het opschalen van bestaande initiatieven (zoals De benutten van bewezen en nieuwe modellen Biesbosch Verdient Het, Beleef- en Geeffonds) van mede-eigenaarschap als basis voor en ontwikkelen van nieuwe instrumenten/ - Waterdriehoek € 5 mln cofinanciering. modellen. Bestaande investeringen als - Fort Sabina Waterpoort € 4 mln • De initiatiefnemers sturen aan op de oprichting 10. Aansturen op de initiatie van ontwikkel vliegwiel naar meer - Overige netwerken en samenwerkingen: van fondsen op overkoepelende thema’s, met fondsen op gebiedsoverkoepelende thema’s > € 5 mln grote partners. (zoals de pilot in de Biesbosch in samen De optelsom van bestaande programma’s en werking met de Commissie Van Vollenhoven). investeringen zorgt voor een vliegende start. Door samenwerking verwachten we al op De decentrale organisatie van NLDelta (in Alleen al vanuit de fondsen en exploitaties van korte termijn schaal- en efficiencyvoordelen te projecten en thema’s) zorgt voor projectmatige de drie initiatiefnemers en vanuit de Water- realiseren waardoor extra middelen vrijkomen investeringsprogramma’s, financierings poort, Biesbosch Streeknetwerk en Streekfonds, voor beheer, behoud, versterking en ontwikkeling constructies, verlies- en winstrekeningen met Waterdriehoek en Vestingdriehoek omvat het van natuur en natuurbeleving. Ook de pilot van (steeds) eigen opbrengsten voor de natuur. Water, totale investeringsprogramma zo’n 70 miljoen aan de Commissie Van Vollenhoven en de uitwerking natuur en natuurbeleving als ‘blauwe draad grote projecten: van programma’s zoals De Biesbosch Verdient Het en groene motor’ voor sociaaleconomische en kunnen op termijn zorgen voor een structurele culturele ontwikkeling: mens en natuur hand in - Droomfonds en Landschapstafel Haringvliet financiering van het plan. hand. Kosten en opbrengsten vinden via duidelijke € 30 mln afspraken over mede-eigenaarschap en belangen - Entreegebied Kinderdijk € 10 mln Het Programma 2016-2018 fungeert (in hun weg naar de betrokken stakeholders. - Waterbus / vervoer over water € 7 mln combinatie met het huidige investerings - Biesbosch MuseumEiland € 6 mln programma van > € 70 miljoen) als aanjager voor

38 39 dit is onze natuur

e e d z o r N o 3 Voorne 2 Voornes Duin Rotterdam Kinderdijk N o o E 5 rd Alblasserdam Putten Kwade Hoek Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- Papendrecht Giessendam Oud aas Gorinchem e M Beneden - Merw Scheelhoek F ede Sliedrecht Boven - Mer Ouddorp wede al 1 L Wa Stellendam Zwijndrecht Sleeuwijk Slot Loevestein Puttershoek I Nationaal Park Werkendam e Woudrichem Munnikenland Noordrand Goeree H Hoekse D G ed a Nieuw rw A ri Dordrecht e - Me ng v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken H Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van

Nieuwe Dordtse Biesbosch Land van

Middelharnis i Dordrecht

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

Spaarbekkens

k ke r a 6 Vol Oosterhout Oosters Zevenbergen chel Dintelse Gorzen de B Dinteloord Benedensas

Breda 4

A. Droomfondsproject Haringvliet 1 Nationaal Park De Biesbosch • Dordrecht Marketing - Staatsbosbeheer 5 Vestingdriehoek • NHTV Breda € 30 mln • Stichting Werelderfgoed Kinderdijk - Vogelbescherming Nederland • VVV Biesboschlinie B. Waterpoort proces- en • Gemeente Dordrecht • VVV Zuid-Holland Zuid - Wereld Natuur Fonds • Gemeente Woudrichem • Vrijetijdsplatform Drimmelen projectmiddelen € 1 mln • Gemeente Sliedrecht • Diverse ondernemers en • Diverse ondernemers en • Gemeente Gorinchem • VisitBrabant C. Fort Sabina (in onderzoek): € 4 mln • Gemeente Werkendam onderwijsinstellingen op projectniveau onderwijsinstellingen op projectniveau • Slot Loevestein • Biesbosch Streekfonds / Beleef en • Gemeente Drimmelen • Fort Vuren Geeffonds D. Waterbus € 7 mln • Provincie Noord-Brabant • Diverse ondernemers E. Kinderdijk € 10 mln • Provincie Zuid-Holland 3 Landschapstafel Haringvliet 4 Waterpoort F. Waterdriehoek € 5 mln • Staatsbosbeheer 6 Biesbosch Streeknetwerk G. Dordrecht (cultuurhistorie) laatste • Samenwerkende gemeenten Hoeksche Samenwerkingsovereenkomst 10 jaar tientallen miljoenen euro’s Waard tussen 24 partijen, waaronder: • Gemeente Drimmelen H. Nieuwe Dordtse Biesbosch € 33 mln 2 Waterdriehoek • Samenwerkende gemeenten Voor- • Gemeente Moerdijk • Gemeente Geertruidenberg I. Entree Biesbosch Dordrecht ne-Putten • Gemeente Steenbergen • Gemeente Oosterhout (in onderzoek): 6 mln • Nationaal Park De Biesbosch • Gemeente Goeree-Overflakkee • Gemeente Goeree Overflakkee • Gemeente Werkendam J. Biesbosch MuseumEiland € 6 mln • Waterbus • Provincie Zuid-Holland • Provincie Noord-Brabant • Gemeente Woudrichem • Gemeente Dordrecht • Recreatieschap Zuidwestelijke Delta • Staatsbosbeheer • Gemeente Aalburg K. Biesbosch Streeknetwerk proces- en • Gemeente Molenwaard • Havenbedrijf Rotterdam • Natuurmonumenten • Provincie Noord-Brabant projectmiddelen € 1 mln • Gemeente Alblasserdam • Droomfondsproject Haringvliet: • Brabants Landschap • Waterschappen Brabantse Delta en L. Vestingdriehoek (in onderzoek): PM • Gemeenschappelijke Regeling Drecht- - ARK Natuurontwikkeling Rivierenland steden - Natuurmonumenten • Rabobanken Altena en Amerstreek • Provincie Zuid-Holland - Sportvisserij Nederland • Parkschap Nationaal Park De Biesbosch

38 39 dit is onze natuur

Ted Sluijter en Thomas van der Es Boswachters bij respectievelijk Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer

Ted: ‘Ik werk normaal gesproken meer in het Thomas: ‘Ik ben geboren en getogen in Sliedrecht, Haringvliet-deel. De overgang van zout naar zoet tegenover de Biesbosch. Ik ben al mijn hele leven is interessant en mooi. De natuur is er rijk. Er zijn liefhebber. Alles gaat hier in grote porties. Grote veel soorten broeden trekvogels die daar in hoge aantallen vogels, vissen, grote verschillen in “Alles komt hier aantallen aanwezig zijn. Voor de vis is het een waterstanden. Bij een extreme noordwester storm gebied om te paaien en op te groeien. Stekelbaars, of grote hoeveelheden smeltwater uit de Alpen is geep, bot, spiering: ze houden van De Haringvliet. er een hoge waterstand in de Biesbosch, bij harde in grote porties: Als de Haringvlietdam op een kier gaat, in 2018, oostenwind zakt het water enorm. Dan vormen kunnen zoutwater vissen ook paaien in het brakke zich slikplaten en zijn hele delen van de Biesbosch deel: de zalm, de Atlantische steur. Dan krijgen we onbevaarbaar. De dynamiek is groot, dat maakt het ook de invloed van eb en vloed terug: hoe mooi. spannend. vogels, vissen, Nu ontstaan er door het getij al zandbanken in het Als we de delta als één geheel gaan zien, kunnen zoete deel. Sterns broeden daar graag. Er zijn daar we de natuur robuuster maken. De recreatieve lepelaars, zee- en visarenden. Net als de mens zijn druk is dan beter te verdelen, waardoor we meer verschillen in dieren graag in voedselrijke omgevingen. NLdelta is recreatie en toerisme kunnen ontwikkelen. We zo’n zeer voedselrijk gebied. Door samen te werken kunnen betere verbindingen maken naar nu nog kunnen we in Nederland en het buitenland beter geïsoleerde plekken, zodat mensen zien hoe mooi duiden wat dit gebied nu eigenlijk is en hoe rijk het het is. Mooie natuur erbij - meer diersoorten - waterstanden.” is. Het beheer ervan kunnen we beter organiseren meer bezoekers. Die cirkel kunnen we samen beter en afstemmen, met elkaar. managen.

Het jagen van een visarend is prachtig om te zien. De visarend vertelt heel mooi hoe goed het gaat De arend ziet een prooi, duikt en stoot met zijn met dit gebied. Een roofdier staat bovenaan de poten onder water om een vis te vangen. Soms voedselketen. Als die uit zichzelf een nest bouwt moet de arend hard werken, echt sleuren om de vis en broedt... dat betekent dat het systeem op orde is.’ boven water en aan wal te krijgen. Prachtig om te zien.

40 41 dit is onze natuur

40 41 dit is onze natuur 4

42 43 dit is onze natuur

hoofdstuk 4. Natuur en beleving

Mens en natuur hebben een lange geschiedenis, in NLDelta. In brakke, zilte en zoete tijden: het water vormt al meer dan 600 jaar 4 de blauwe draad in onze welvaart, tegenslagen, heldenverhalen en - niet te vergeten - een wereldwijde voorsprong op het gebied van bagger- en watermanagement. Het mooie van NLDelta is dat het samenspel van mens en natuur overal zichtbaar is in prachtige overgangen van stad-land naar water, van cultuurlandschap naar natuur, van droog naar nat, van zoet naar brak naar zout. Het gebied is doorspekt met natuurgebieden, bezienswaardigheden en cultuurhistorische iconen - als parels aan een lang, blauw snoer.

42 43 dit is onze natuur

e e d z o r N o

Voorne Kinderdijk Voornes Duin Rotterdam N o o rd Alblasserdam Putten Kwade Hoek Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- Papendrecht Giessendam Oude Maas Gorinchem Beneden - Merw Scheelhoek ede en - Sliedrecht Bov Merw Ouddorp ede aal Zwijndrecht Sleeuwijk W Stellendam Nationaal Park Werkendam Slot Loevestein Puttershoek Woudrichem Munnikenland Noordrand Goeree H Hoekse de a Nieuw we ri Dordrecht e - Mer ng v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van Biesbosch

Nieuwe Dordtse Biesbosch Museumeiland Land van

Middelharnis i Dordrecht

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

Spaarbekkens

k ke r a Vol Oosterhout Oosters Zevenbergen chel Dintelse Gorzen de Dinteloord Benedensas

Breda

44 45 dit is onze natuur

Nationaal Park De Biesbosch De Hellegatsplaten

Op landelijke schaal is de Biesbosch een onderdeel Rijdend over de rijksweg 57 tussen het voormalige van de totale Zuidwestelijke Delta. Deze delta is eiland Goeree-Overflakkee en het verkeersplein op Europese schaal gezien uniek. De Biesbosch is Hellegatsplein heeft men een fraai uitzicht over de het grootste aaneengesloten natuurgebied van de Hellegatsplaten. Randstad en ligt onder de rook van Rotterdam. Het is een prachtig stelsel van platen en geulen. De nieuw ingerichte delen van de Biesbosch Eind jaren tachtig werd besloten Heckrunderen (Noordwaard) vormen een van de belangrijkste en Fjordepaarden in te zetten. De dieren hebben waterbergingsgebieden van Nederland. Bij hoog weinig verzorging nodig en kunnen het gehele jaar water in de Merwede functioneert de Noordwaard buiten blijven. Zo wordt natuurlijke begrazing als overloopgebied en voorkomt daarmee water- door wilde grazers al een aantal decennia lang overlast in de binnenstad van Dordrecht. met succes nagebootst. Dit levert een fantastisch De Biesbosch is ook het grootste aaneengesloten natuurlijk landschap op: een eye-catcher bij de natuurgebied binnen NLDelta. Het is sinds entree van de Zuid-westelijke Delta. 1994 een nationaal park. Bijna het gehele gebied Voor de natuurliefhebber hebben de Hellegats- valt onder Natura2000. En als internationaal platen veel te bieden. Met name op het gebied belangrijk wetland, valt het ook onder de Ramsar van vogels. In de broedtijd zitten de lage zilte Conventie. graslanden vol met kieviten, tureluurs, kluten en Het zoetwatergetijdengebied van Nationaal Park andere steltlopers. Moeras- en watervogels treffen De Biesbosch is een zeldzaam fenomeen. ‘Op en we vooral langs de oude kreken. En steeds vaker neergaand’ zoet water is op wereldschaal uniek! kan de indrukwekkende Zeearend worden waar- Ondanks de Deltawerken is er in de Sliedrechtse genomen. Een waar vogelparadijs. In het gebied Biesbosch nog steeds zo’n 70 tot 80 centimeter staan een uitkijktoren en vogelkijkhutten. getijdenverschil. Want via de Nieuwe Waterweg staat de Sliedrechtse Biesbosch in open verbinding met de zee. Sinds 1995 is er veel nieuwe getijdenatuur bij Jaarlijks worden in de Biesbosch nieuwe planten Sophiaplolder het gebied gekomen, waaronder Kort en Lang diersoorten waargenomen. Ambacht (2002), Zuiderklip (2011), Tongplaat Midden in de getijdenrivier De Noord ligt het (2012) en Noorwaard (2015). Dit heeft onder meer De Biesbosch heeft een enorme naamsbekendheid natuureiland Sophiapolder. Je kunt er alleen met geresulteerd in broedende zeearenden (sinds en trekt per jaar meer dan een miljoen bezoekers, een klein voetveer komen voor een wandeling van 2012) en visarenden (in 2016 bracht voor het zowel land- als waterrecreanten. Het gebied heeft 2,5 kilometer over vlonders en dijken. Je ervaart eerst in de Nederlandse geschiedenis een paartje drie hoofdpoorten: Biesbosch MuseumEiland het eilandgevoel door de geïsoleerde ligging visarenden een jong groot). De golf van publiciteit Werkendam, Biesboschcentrum Dordrecht en midden in de drukbevaren rivieren van de Drecht- trekt veel nieuwe bezoekers naar de Biesbosch. Biesboschcentrum Drimmelen. Vanuit de hoofd- stedenregio. Het uitkijkpunt aan de zuidkant biedt De stroomdalgraslanden langs de Nieuwe poorten wordt een scala aan vaar- en wandelex- een fraai zicht op het rivierfront van de historische Merwede herbergen zeldzame flora. cursies en educatieve programma’s voor scholen stad Dordrecht. De Noord is onderdeel van de druk aangeboden. Zo zijn er zwerftochten en bever bevaren scheepvaartroute Rotterdam-Antwerpen, In 1988 zijn de eerste Nederlandse bevers – na safari’s met fluisterboten, kanotochten bij volle dat is goed te zien aan het uitkijkpunt aan de het uitsterven van deze diersoort in 1826 – maan, en allerlei vaar- en wandelroutes. Sinds oostkant. Vanuit de vogelkijkhut geniet je van het geherintroduceerd in De Biesbosch. In twee 2016 kun je zelfs ‘trouwen in het bos’. in- en uitstromende water en de bijzondere natuur decennia hebben ze zich flink uitgebreid. In het Door de nieuwe natuurgebieden is het gebied ook die daar bij hoort. De smallere zijtak van de Noord, gebied zijn inmiddels meer dan 100 beverburch- over land veel beter ontsloten, waardoor het aantal de Rietbaan, stroomt aan de westkant om het ten. Het huidige aantal bevers in De Biesbosch wandelaars en fietsers enorm is toegenomen. eiland heen. Het gebied met zandplaten en kreken wordt geschat op meer dan 250 exemplaren. Bij verandert voortdurend onder de invloed van het Biesboschcentrum Dordrecht is een ‘BeverBos’: Veel mensen weten niet dat NP de Biesbosch ook getij. De voedselrijke slikplaten werken als een een educatief wandelpad rond een omheind gebied heel belangrijk is voor de drinkwatervoorziening magneet op vogels als kluut, tureluur, bergeend waar een beverfamilie huist. van een groot deel van West-Nederland. Het en groenpootruiter. In de kreken waden vaak waterbedrijf Evides heeft hier drie spaarbekkens, lepelaars. Het veerpontje naar de Sophiapolder is die Rotterdam en omstreken van smakelijk drink- gratis en vertrekt vanuit Hendrik-Ido-Ambacht. water voorzien. Regelmatig kun je samen met de boswachter ‘wadlopen’.

44 45 dit is onze natuur

Kwade Hoek ken buitendijks gebleven. Vooral in de winter stroomt het zoute water via geulen en kreken ver Kwade Hoek is een dynamisch getijden het gebied in. Grote stukken land komen onder gebied binnen de Duinen van Goeree. Het werd water te staan. Wind, water en getij brengen het vroeger ‘de kwaaien hoek’ genoemd vanwege de landschap voortdurend in beweging. Bij spring- verraderlijke stroming en zandbanken voor de vloed en westerstorm kan er wel een halve meter kust. Vroeger waren de schippers blij als ze ‘de water staan. Voor de natuur is zo’n overstroming kwaaien hoek’ voorbij waren. Verderop bevond prima. Het zorgt voor een mooie variatie aan zoete zich dan de ‘goede rede’ waar ze veilig aan konden en zoute plekken en daarmee voor een keur aan meren. Dat is de plaats Goedereede geworden. planten. Heemst en zeepostelein waar het zoutig Nog steeds is de zee de baas in de Kwade Hoek. is, heelblaadjes en parnassia op de zoete delen. Gelukkig is het natuurgebied bij de Deltawer-

Oudeland van Strijen

De Hoeksche Waard is een samenvoeging van een groot aantal oude polders. De Sint Elisabethvloed van 1421 veegde de meeste polders volledig van de kaart. Het Oudeland van Strijen werd als eerste in 1437 weer drooggelegd; daarna volgden de overige polders. Pas toen sprak men van de Hoekse Waard. Het Oudeland van Strijen is een door Staatsbos- beheer beheerd weidevogelgebied, waar het in het voorjaar wemelt van de grutto’s, tureluurs en kieviten. ’s Winters zie je hier volop brand- en kolganzen. Al deze vogels kun je goed bekijken vanuit het vogelobservatiepunt het Oude Gemaal aan de Hoekseweg in Strijen. Het gebouw is in 2006 opgeknapt en is een bekend trefpunt voor vogelaars.

Scheelhoek bos. Veel vogels zoeken in dit natuurgebied hun voedsel en schuilplaats. In het voorjaar zitten in Een verrekijker komt van pas wanneer je gaat de bomen veel zangvogels die hun liedjes fluiten. wandelen in de natuur rondom vogelreservaat Dit jonge en gevarieerde bos is toegankelijk voor Scheelhoek. Schuwe vogels als de tureluur, bruine bezoekers. Door het bos kun je een korte wandeling kiekendief en de blauwborst hebben zich goed maken langs een uitkijkpunt. Vanaf dit punt kijk je verstopt in het vogelreservaat. over de uitgestrekte rietvelden van vogelreservaat Scheelhoek is een belangrijk vogelreservaat. Scheelhoek. Het vogelreservaat Scheelhoek is niet Natuurmonumenten zorgt dat het natuurgebied toegankelijk voor bezoekers. Wel kun je vogels rustig blijft voor alle riet-, weide- en moerasvogels. spotten vanaf het uitkijkpunt aan de Zuiderdiep- Hierdoor kunnen op een aantal kale eilandjes weg en de uitkijkheuvel in het Scheelhoekbos te zeldzame vogels zoals de grote stern in alle rust Stellendam. broeden. Naast Scheelhoek ligt het Scheelhoek-

46 47 dit is onze natuur

Voornes Duin

Voornes Duin ligt op het Zuid-Hollandse Voorne-Putten, een klein half uur rijden vanaf Rotterdam. Het is één van de soortenrijkste duingebieden van West-Europa, met uitgestrekte duinen, bloemrijke duingraslanden, vochtige valleien en moeras, stille duinmeertjes en bos. Mensen kunnen er heerlijk wandelen, op zoek naar rust, schoonheid en - wie weet - de zilver reiger.

Tiengemeten

In 2006 is het eiland Tiengemeten - middenin de delta - omgevormd van landbouwgrond naar natuur. Aan de zuidkant is een gat in de dijk Dintelse Gorzen gegraven; een groot deel van het eiland staat nu dagelijks onder invloed van de rivier. Verderop De Dintelse Gorzen zijn na de afsluiting van de staat het water stil en ontstaat een uitgestrekt Philipsdam droog komen te liggen. Eb en vloed moeras. In de oudste polder van het eiland her- verdwenen en in de voormalige hoge schorren en stelt Natuurmonumenten het oude cultuurland- lager gelegen slikken kwam nieuwe, unieke natuur schap. De geschiedenis is herkenbaar gebleven terug. De bodem in het natuurgebied is afwisselend in het landschap; historische gebouwen zijn zoet en zout en dit levert veelzijdige begroeiing op. behouden en hersteld. De variatie in landschap- In de lage slikken vind je nog altijd zoutminnende pen zorgt voor een grote rijkdom aan planten en zeekraal en lamsoor. In de vroegere schorren vind dieren. Tiengemeten is in korte tijd uitgeroeid tot je wilgen, vlier en duinriet. In april levert dit een een bezoekers-magneet van jewelste. Er is een prachtig kleurenpalet aan natuur op. In juni bloeien bezoekerscentrum, er zijn twee musea, je kunt duizenden orchideeën. Ideale momenten om te je terugtrekken in één van de vakantiehuisjes in genieten van de natuur in de Dintelse Gorzen! Niet de natuur, er kan vergaderd, gegeten en gefeest alleen planten, maar ook vogels voelen zich thuis worden. Speelnatuur Tiengemeten (meer dan in de Dintelse Gorzen. In het ondiepe water van het 4,5 hectare bomen, beekjes, bloemen, blubber en natuurgebied zoeken lepelaar en zilverreiger naar beesten) is een ruig dagje uit voor het hele gezin. voedsel, terwijl de blauwe kiekendief en de buizerd Geen panklare wipkippen, maar puur natuur om boven de vlaktes jagen. Schotse hooglanders zorgen mee te ravotten. Voor de kleintjes is er een veilig ervoor dat het natuurgebied open blijft. Tijdens een Ukkie-eiland, vlakbij het terras met voor (groot-) wandeling door de natuur kun je deze dieren te- ouders koffie en thee. Op zorgboerderij Idahoe- gen het lijf lopen. Natuurmonumenten beheert dit ve wonen en werken mensen met psychische 500 hectare grote gebied. Er zijn drie restaurants aandoeningen en niet-aangeboren hersenletsel, op waar bezoekers terecht kunnen voor een hapje of weg naar een meer zelfstandig leven. drankje, er is een vijf kilometer lange wandelroute met vogelhut en er worden regelmatig thema- wandelingen georganiseerd.

46 47 dit is onze natuur

Biesbosch MuseumEiland

Het Biesbosch Museum is al sinds 1994 een plek waar mensen informatie over de Biesbosch kunnen krijgen. Toen in het kader van de maat regel Ruimte voor de Rivier de Noordwaard waarin het museum ligt ontpolderd ging worden, ontstonden er plannen voor uitbreiding van het museumgebouw. Studio Marco Vermeulen heeft een prachtig gebouw ontworpen dat een land- mark op zich is. Het nieuwe gebouw werd in 2015 geopend. Op de begane grond van het gebouw is ruimte voor ontvangst van bezoekers met een expo en een winkel, een restaurant, en een servicepunt van het VVV. Op de eerste verdieping bevinden zich kantoren van Staatsbosbeheer en Parkschap Nationaal Park de Biesbosch. De synergie tussen deze organisaties en het museum biedt tal van mogelijkheden om het Biesbosch MuseumEiland als fysieke en mentale poort van de Biesbosch op interessante wijze te programmeren. Bij de Architizer Awards 2016 viel het gebouw maar Korendijkse slikken liefst drie keer in de prijzen. In zowel de categorie museum als de in categorie architectuur en De wandelroute van de Korendijkse Slikken voert landschap won het ontwerp de juryprijs. In deze je door graslanden en langs zoetwatergetijde laatste categorie won het tevens de publieksprijs. natuur. Het natuurgebied is een ideale plek Ook werd het gebouw genomineerd voor Gebouw om vogels te spotten, met als kroonjuweel de Haringvlietdam van het Jaar 2016 door ArchDaily, één van de zeearend. Het hele jaar zijn de graslanden van bekendste architectuurwebsites ter wereld. Het het natuurgebied een rustplek voor verschillen- De Haringvlietdam is het zesde bouwwerk van Biesbosch MuseumEiland laat zien op welke wijze de vogels, zoals de smient, wulp, goudplevier en de Deltawerken. De dam sluit het Haringvliet af de mens vanaf die periode tot heden zijn brood in verschillende ganzen als de zeldzame dwerggans. tussen Voorne-Putten en Goeree-Overflakkee. het gebied verdiende en door zijn handelen het In de natuur van de Korendijkse Slikken vinden Daarmee kwam in 1970 een einde aan het getij van uiterlijk van de Biesbosch heeft bepaald. Op de zij hun voedsel. In het voorjaar komen daar nog ruim 2 meter in de Biesbosch en werd het water kaart van het restaurant staan gerechten op basis talloze kieviten, grutto’s en tureluurs bij die in het in het Haringvliet zoet. De sluis houdt gevaarlijk van streekproducten. Een deel van de opbrengst natuurgebied broeden. Grazende koeien houden hoogwater tegen vanuit zee en reguleert het water- van het Willem Beverbier van Brouwerij Ramses de natuur open en toegankelijk voor de vogels. peil tussen Stellendam en Dordrecht. Tevens is de gaat direct naar de Biesbosch. In oktober wordt de grond te nat en keert het vee Haringvlietdam een belangrijke verbinding voor In juli 2016 werd de ‘Biesbosch Beleving’ geopend. terug naar de eigenaars. Zo blijft er ’s winters het wegverkeer tussen de Randstad en Goeree Het museumeiland is vergraven tot een ondiepe genoeg voedsel over voor de duizenden grauwe Overflakkee. In 2018 gaan de sluizen van de dam kreek omringd door een ‘dijk’ waar kinderen ganzen en brandganzen. De wandelroute door de weer open en onstaat er weer een brakke zone in kunnen spelen met waterstanden. Korendijkse Slikken is toegankelijk van 1 juli t/m het Haringvliet. Het Biesbosch MuseumEiland is een prima 30 november. Door Natuurmonumenten worden uitvalsbasis voor wandelen fietsroutes door de op de Korendijkse Slikken regelmatig excursies Noordwaard. Het is ook het vertrekpunt voor vaar- georganiseerd. tochten door Nationaal Park de Biesbosch.

48 49 dit is onze natuur Kwaliteiten NLDelta

Internationaal kruispunt voor Getijdewerking Zoet-brak-zout, spannende trekvogels en -vissen De Biesbosch is landschaps-ecologisch gezien een overgangen uniek zoetwatergetijdesysteem. Een groot aantal Miljoenen trekvogels vliegen jaarlijks van noord soorten van verschillende soortgroepen (hogere Kenmerkend voor een delta is het samenkomen naar zuid en omgekeerd. Zij gebruiken het Haring- planten, slakken, mossen, vogels) komt uitsluitend van zoet en zout water, daar waar het zoete rivier vliet en de Biesbosch als belangrijke tussenstop. in de Biesbosch voor of komt in veel grotere aan- water op het zoute zeewater botst. Waar deze De deltanatuur is essentieel om voldoende voedsel tallen dan elders. waterstromen elkaar ontmoeten ligt niet vast, te vinden en aan te sterken voor de lange tocht het is een dynamische ‘grens’. Deze dynamische van de noordelijke toendra’s naar Zuid-Europa en Dergelijke ecosystemen komen voor in de Delta wereld is niet voor watjes, de echte overlevers en Afrika en vice versa. ’s Zomers broeden bijzondere waar het getij ver de rivier op komt. In Europese aangepaste soorten kunnen hier gedijen, ook bij kustvogels in het gebied. In de winter bieden context komen deze zones ook voor bij de Schelde gebrek aan concurrentie van soorten die dit gebied Haringvliet en Biesbosch voor vogels een veilige in België en bij de Engelse en Franse rivieren aan te heftig vinden. Deze overgangen van zoet-brak- plek om te overwinteren. Waar de trekvogels de de Noordzee en Atlantische oceaan. Echter, dit zout herbergen dus typische soorten, soorten noord-zuid beweging maken via onze delta, zwem- betreft vaak smalle zones (de rivier doorsnijdt die niet op heel veel andere plekken voorkomen, men trekvissen straks weer van west naar oost en steenformaties) en geringe oppervlakten (waar- zeldzaam zijn. Door de uitgestrektheid van terug. Niet alleen de steur, ook andere trekvissen, voor geen bescherming gold in het verleden). In de NL Delta heeft het gebied mondiaal gezien zoals zalm, paling en zeeforel kunnen profiteren Nederlandse delta (Biesbosch, Haringvliet, Hol- een grote inspanningsverplichting voor het van de opening van de Haringvlietsluizen in 2018. landsch Diep, Oude Maas) komen vele duizenden beschermen van deze soorten. Uitgestrekte Om die kansen ten volle te benutten, werken hectaren van dit ecosysteem/wetland voor. overgangen als in NL Delta zijn soortenrijk, we aan herstel van de trekvisstand in en om het De Biesbosch is voor (trek)vissen altijd een vruchtbaar en levendig. Iedere dag, met het ritme Haringvliet (meer diversiteit in soorten en de belangrijk rust-, paaien opgroeihabitat geweest. van het water, is weer anders. aanwezigheid van meer oudere/grotere vissen) Dat is achteruit gegaan door de Deltawerken. en balans tussen visserij (economie) en natuur Recent zijn er meer open verbindingen ont- (ecologie). staan met zee (Hartelkanaal). De betekenis van de Biesbosch, vooral de natuurontwikkelings gebieden die in verbinding staan met de rivier, zal voor (trek)vissen sterk toenemen als de Haringvlietsluizen op een kier gaan.

48 49 dit is onze natuur Kwaliteiten NLDelta

Schorren, grienden en Robuuste en veerkrachtige Samenspel van mens slikken natuur, ook in de toekomst en natuur

De overgangen van water naar land zijn Anno 2050 is NLDelta een delta met de daarbij In het kader van Ruimte voor Rivier en Delta dynamische gebieden. Afhankelijk van de behorende actieve abiotische en biotische natuur zijn tussen 1995 en nu 3000 hectare nieuwe dynamiek, zoutgehalte en grondslag ontstaan processen en diversiteit. Er is ruimte voor een natuurontwikkelingsgebieden in de Biesbosch natuurtypen en cultuurlandschappen die behoorlijke invloed van het getij dankzij het aangelegd. Het gaat hierbij om voormalige polders typisch zijn voor NLDelta Biesbosch-Haringv- (gedeeltelijk) openzetten van de Haringvliet die vergraven zijn tot Biesboschnatuur. Het liet, kenmerkend voor Nederland. Het duidelijke sluizen. Kritische soorten van grootschalige en zwaartepunt van de inrichting ligt op intergetijde- onderscheid tussen schorren en slikken bijvoor- goed ontwikkelde natte rivieren moerasnatuur gebied. Omdat deze natuurontwikkelingsgebieden beeld is buiten in de dynamische natuur niet zo als zeearend, bever en otter komen in het gebied ook een functie hebben in waterveiligheid (door- scherp. Een buitendijks gebied loopt niet meer voor. Via de Haringvliet is vispassage mogelijk stroming) zijn zij aangetakt aan onder water, raakt langzaam begroeid en heet dan voor soorten als zalm, elft, zeeprik en fint. de rivier. Dijken die al meer dan 100 jaar het een schor. Blijft een gebied meer onder invloed De ontwikkeling van de natuur is sinds de rivierwater buiten de Biesbosch houden, hebben van water, bijvoorbeeld door overstromen tijdens millenniumwisseling een veel minder lineair of een grote opening gekregen. Bij hoge rivier vloed of hoge rivierafvoer, dan krijgt begroeiing voorspelbaar verlopende zaak geworden. Binnen afvoeren komt de dynamiek van de rivier tot in het minder kans, blijft het kaal en heet het een slik. In de grenzen van veiligheid is er ruimte voor hart van de Biesbosch. dit natuurgeweld heeft de mens in het verleden dynamische processen van de rivier (sedimentatie Door alle veranderingen heeft De Biesbosch hoge kleine delen in cultuur gebracht als griend. De en erosie) en invloeden van het getij, waardoor landschappelijke en natuurlijke kwaliteiten. De dynamiek door getij (verschillende waterhoogten, een grotendeels autonoom proces gaande is: er geomorfologische structuur (krekenstelsel), zout/zoet water en stroming) en menselijk hande- ontstaat een fijnmazig stelsel van watertypen en het rivierbossenlandschap zijn voor Europese len (oogsten van griendhout) geeft veel variatie en heterogeniteit van ecosystemen, structuren en begrippen van bijzondere waarde als restant van opvallende soorten. Als overgang van water naar landschappen. Het menselijk ingrijpen is zeer de in Europa eens zo talrijke zoetwater-getijden land dragen deze natuurtypen ook bij aan veilig- beperkt en is gericht op het stimuleren van de gebieden. Daarnaast heeft het Sliedrechtse deel heid. Met het uitbreiden en verbeteren van deze biodiversiteit. Er wordt op kleine schaal gericht van De Biesbosch zeer waardevolle stroomdal- natuurtypen, zeker met scenario’s als zeespiegels- beheer uitgevoerd om specifieke natuurwaarden te graslanden. De huidige flora en de (avi-)fauna tijging en klimaatpieken, wordt bijgedragen aan behouden. in De Biesbosch zijn veelvuldig als zeer waarde- het vergroten van de veiligheid (meegroeien) en NLDelta staat bekend als unieke wildernisnatuur. vol omschreven. Ook zijn er veel aardkundige, het robuuster maken van de natuur. In beide geval- De recreatieve zonering sluit natuurlijk aan bij de archeologische en cultuurhistorische waarden len dus klimaatbestendig. 'wildheid' van het gebied. Er zijn plekken met een aanwezig in De Biesbosch. Om het bestaan van De dynamiek en de aanblik van schorren, slikken hoog voorzieningenniveau waar veel recreanten De Biesbosch, ook in het licht van internationale en grienden zijn zeer aantrekkelijk voor bezoekers komen, plekken waar wildernisbeleving mogelijk richtlijnen en conventies, veilig te stellen is het in en vormen een bijzondere belevenis in het verder is en plekken die helemaal aan de natuur zijn 1994 dan ook aangewezen als Nationaal Park. grotendeels aangeharkte Nederland. Hier ervaar je overgelaten. de kracht van de deltanatuur.

50 51 dit is onze natuur

Dordrecht

Ooit begonnen als nederzetting in het veen, groeide Dordrecht, door haar ligging aan het water, na 1200 uit tot de belangrijkste stad van het gewest Holland. Het stapelrecht maakte de stad rijk. Dordrecht heeft meer dan duizend monumenten en kent prachtige musea, zoals het in 2015 geopende Hof van Nederland (in 1572 vond hier de Eerste Vrije Statenvergadering plaats, het begin van Nederlandse parlementaire democratie) en het Dordrechts museum. Ook nu heeft het water een bepalende invloed. Dat beleef je onder meer tijdens het ‘Waterrondje Dordt’, een rondvaart per fluisterboot door en langs de vele havens en kaden van historisch Dordrecht. Met de waterbus kun je vanuit Dordrecht alle kanten op, onder meer naar Rotterdam, de Biesbosch, Gorinchem en dit jaar wordt geëxperimenteerd met een verbinding naar Willemstad en Tiengemeten, De belangstelling voor deze nieuwe recreatieve verbinding is overweldigend.

Willemstad De molens en gemalen van Daar waar het Volkerak en het Hollandsch Diep Kinderdijk elkaar ontmoeten, ligt de prachtige charmante vestingstad Willemstad. In 1874 werd Willemstad De windmolens van Kinderdijk vormen het het centrum van de Stelling van het Hollandsch sfeervolle decor van een uniek fenomeen. Nergens Diep en het Volkerak, nu beter bekend als de anders ter wereld is de geschiedenis van water Stelling van Willemstad. De vesting inclusief beheersing op een vergelijkbare manier te ervaren. de vijf omliggende forten moesten Holland De negentien molens en gemalen in Kinderdijk beschermen tegen troepen die vanuit Brabant het zorgen ervoor dat het overtollige water van de Hollandsch Diep wilden oversteken en de toegang Alblasserwaard in de rivier de Lek terechtkomt voor schepen naar het Hollandsch Diep afsluiten. via de Elshoutsluizen. Vervolgens voert de rivier De bastions en vestingwallen van de stad zijn nog het water af naar zee. Sinds 1977 staat het molen- grotendeels intact. Er zijn veel oude prachtige en gemalencomplex op de UNESCO Werelderf- gebouwen, zoals het Mauritshuis, de Koepelkerk goedlijst. Bezoekers kunnen er (gratis) langs de en de Heilige Maagd Maria kerk. De Volkerak molen wandelen, of mee op één van de ‘guided sluizen, de grootste sluizen voor de binnenvaart tours’. Nergens anders is de geschiedenis van de in West-Europa, liggen net buiten Willemstad. Nederlandse Rijn-Maas delta zo goed te zien en te Vanaf de sfeervolle terrassen in Willemstad kun je beleven als hier, in Kinderdijk. Het erfgoed geldt genieten van het vele waterverkeer. wereldwijd als één van de belangrijkste iconen van Nederland en Nederlands watermanagement. Momenteel wordt het entreegebied van Kinderdijk geheel vernieuwd, met onder meer een bezoekerscentrum, zodat het gebied de vele internationale bezoekers beter kan opvangen en leiden. In 2018 moet het klaar zijn.

50 51 dit is onze natuur

Geertruidenberg Zuiderwaterlinie

Op de plaats waar de Donge uitmondt in Aan de zuidzijde van ons gebied liggen een groot de Amerligt de vesting Geertruidenberg. aantal parels die samen behoren bij de Zuider- Geertruidenberg noemt zich met recht Vesting waterlinie. De Zuiderwaterlinie is een historisch stad aan de Biesbosch. Als vestingsstad maakt zij kralensnoer van vestingsteden, forten, schansen deel uit van de Zuiderwaterlinie. In Geertruiden- en inundatievlaktes. Ze loopt van Bergen op Zoom berg én in het achterland is de betekenis van water naar Grave via o.a. Steenbergen, Willemstad voor de verdediging helemaal te beleven. Veel van en Geertruidenberg. Met een ingenieus stelsel de vestingwerken zijn bewaard gebleven, waarvan dijken en sluizen werd het land tussen deze door je tijdens een wandeling terug in de tijd gaat. versterkte steden in tijden van oorlog onder Vestingwallen, fraaie bolwerken, een marktplein water gezet. De Zuiderwaterlinie was de vroegere met leilinden en monumentale panden. De vesting scheidslijn tussen de Noordelijke en de Zuidelijke is steeds zowel als front- en vestingstad van grote Nederlanden, het protestante Noorden en het betekenis geweest, vanwege de ligging aan belang- katholieke Zuiden en tussen Spaans en Staats. De rijke vaarroutes. Via een heel scala aan fietsen sporen van dit roerige verleden zijn nog steeds wandelroutes of bijvoorbeeld met een tuk-tuk kun zichtbaar in de bewaard gebleven verdedigings- je vanuit de vesting ook de andere onderdelen van werken. de Zuiderwaterlinie ervaren. Geertruidenberg is ook een heel goede uitvalsbasis naar de Biesbosch. Van hieruit kun je met een elektrische sloep zelf de Biesbosch in varen.

Hellevoetsluis Nieuwe Hollandse Waterlinie De vesting Hellevoetsluis is in het begin van de 17e De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een eeuw aangelegd om de oorlogs- en handelshaven verdedigingslinie, aangelegd tussen 1815 en 1940. te versterken. Hellevoetsluis was de marinebasis De Linie bestaat uit ruim vijftig forten en zes van de Admiraliteit van de Maze. In de tijd dat vestingsteden en wordt verbonden door ruim Hellevoetsluis marinehaven was werd hier de duizend militaire en waterbouwkundige objecten door Piet Hein buitgemaakte zilvervloot aan wal en het omliggende open landschap. Water was het gebracht. Aan die tijd herinneren nog gebouwen verdedigingswapen. Als de vijand naderde, konden als het het Ruyterhuys, vernoemd naar Michiel de grote oppervlakten polder onder water worden Ruyter. Ten noordoosten van Hellevoetsluis ligt gezet. Door deze laag van circa 50 cm water werd het cultuurhistorische monument Fort Noord- de ondergrond blubberig en moeilijk doorwaad- dijk. Een prachtige in 1884 ontworpen parel. Het baar voor de vijand. Het water was bovendien is een vestingwerk dat deel uitmaakt van de linie te ondiep om met boten de oversteek te kunnen Brielle-Hellevoetsluis. In de Tweede Wereldoorlog maken. De zwakke, maar cruciale punten in de werd het door het Duitse leger uitgerust met lucht- Linie, zoals sluizen, dijken en hooggelegen delen doelartillerie tegen de voortdurende luchtaanval- werden verdedigd vanuit door forten of vanuit len van de Engelse luchtmacht op Nederland en de Vestingsteden. Veel van deze forten waren Duitsland. Op dit moment worden er restauratie- in verval, maar de afgelopen jaren is een aantal werkzaamheden verricht in het fort en wordt er gerestaureerd en een nieuwe bestemming gegeven, nagedacht over herbestemming. Het is een unieke zoals Fort Steurgat, Fort Bakkerskil, Fort Altena, plek om langs te fietsen of te wandelen. Fort Vuren en Fort Giessen. Ook vanuit de beide Vestingsteden Gorinchem en Woudrichem en Slot Loevestein werd de linie verdedigd. Langs de Linie tussen de Biesbosch en de vesting Woudrichem is een mooi wandelen fietspad aangelegd.

52 53 dit is onze natuur

Gorinchem

Gorinchem ligt aan de rivieren de Linge en de Boven Merwede. In het centrum ligt de goed bewaarde pittoreske vesting. Het is een bruisende, historische stad met monumentale gebouwen, zoals het Agnietenklooster, het Buskruitmagazijn, Molen De Hoop en de Vrijmetselaarsloge Orde en Vlijt. Elke maand kan er een culturele route gewandeld worden langs musea en galeries.

Woudrichem Slot Loevestein

De vestingstad Woudrichem ligt langs de Maas In 1361 laat ridder Dirc Loef van Horne een en de Waal. Woudrichem is een vestingstad, maar blokhuis bouwen op de strategische plaats heeft altijd een heel belangrijke betekenis gehad waar Maas en Waal samenkomen. Na een lange voor de riviervisserij. Veel markante gebouwen én geschiedenis van machtsovernames, belegeringen, de prachtige historische haven met tal van oude intriges en de beroemde vlucht van Hugo de vissersschepen laten dit nog herbeleven. Eens in Groot in een boekenkist uit het slot, wordt de drie jaar vinden er de visserijdagen plaats. Dan Slot Loevestein uiteindelijk opgenomen in de verandert Woudrichem weer in de oude levendige Waterlinie. Vandaag de dag is Loevestein museum, visserstad die het was. Een authentieke vissers- toplocatie voor mooie feesten, archeologische vloot, demonstraties van oude vistechnieken en vindplek en opstap naar de deltanatuur rondom. ambachten kunnen dan meebeleefd worden.. Slot Loevestein ligt in de uiterwaarden van de De vesting Woudrichem is onderdeel van de Maas en de Waal. In dit waterrijke gebied kan de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De afgelopen natuur haar gang gaan, waardoor er een prachtig jaren is door gemeenten, provincie, rijk, Brabants rivierenlandschap ontstaat met een grote diversi- landschap, waterschap, heemkundeverenigingen teit aan (water)planten en dieren. In het Munni- en ondernemers veel geïnvesteerd om die kenland zijn grote grazers uitgezet, zoals kuddes betekenis zichtbaar en beleefbaar te maken. Konikpaarden en de unieke rundersoort Rode Er is een speciaal Liniepad aangelegd, dat Slot Geus. Staatsbosbeheer organiseert er het hele jaar Loevestein via Woudrichem, de forten Altena en door struintochten. Bakkerskil verbindt met de Biesbosch. De forten zijn prachtig gerestaureerd en hebben een nieuwe bestemming gekregen. Samen met Slot Loevestein, Vesting Gorinchem en Fort Vuren vormt Woudrichem de Vesting- driehoek. Met verbindingen over het water beleef je deze vier iconen binnen De Nieuwe Hollandse Waterlinie.

52 53 dit is onze natuur 600 jaar geschiedenis

12e eeuw 1572 1621 18e eeuw 1944-1945 1970 Ontstaan van De Eerste vrije Staten Hugo de Groot Aanleg Zuiderwater Als ondoordringba- De bouw van de Dordrecht en vergadering van ontsnapt in een linie. De linie loopt van re wildernis speelt Haringvlietdam als Geertruidenberg. Ze Holland vindt plaats boekenkist uit Slot Bergen op Zoom tot de Biesbosch een onderdeel van het betwisten elkaar nu in Dordrecht. Hiermee Loevestein. Grave. belangrijke rol in de Deltaplan is voltooid. nog steeds de oudste wordt de kiem gelegd crossingtochten tussen Het Haringvliet wordt stad van Holland te voor de parlementaire bezet en bevrijd gebied. afgesloten van de zee. zijn. democratie. Het water van het Haringvliet wordt zoet en het getij is nagenoeg verdwenen.

1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980

1421 17e eeuw 1738 1871 1953 1988 De St. Elisabethsvloed Ontstaan Tien Eerste 8 molens De Nieuwe Hollandse De Watersnood- Na 150 jaar doet de dijken van gemeten (zandplaat in Kinderdijk gereed. Waterlinie vervangt ramp. Een groot deel afwezigheid de Groote of Zuid- het Haringvliet). Het de Hollandse Water van het gebied rond wordt de bever Hollandse Waard wordt aanvankelijk linie. De linie loopt Biesbosch-Haringvliet geherintroduceerd breken en zorgt voor gebruikt om schepen van de Zuiderzee loopt onder water. in Nederland: in de grote overstromingen. in quarantaine te tot de Biesbosch en Biesbosch worden Het gebied wordt een houden voordat ze de bestaat voornamelijk beverpaartjes uitgezet. binnenzee, waarin haven van Rotterdam uit gebieden die onder geleidelijk door aan invaren. water te zetten zijn slibbing en inpoldering (enkele kilometers de Biesbosch ontstaat. breed, 30 tot 60 centimeter diep).

54 55 dit is onze natuur

1994 1997 2006 2011 2015 2018 De Biesbosch wordt De molens van De Hoeksche Waard Parkschap Nationaal Opening nieuwe Haringvlietslui- Nationaal Park. Kinderdijk worden op wordt in de Nota Park De Biesbosch Biesbosch Museum zen op een kier de Werelderfgoedlijst Ruimte van de Rijks- wordt opgericht door Eiland. Oplevering Droomfondsproject van Unesco geplaatst. overheid aangewezen een fusie van Natuur- Nieuwe Noordwaard Haringvliet gereed als Nationaal Land- en Recreatieschap in de Biesbosch, het schap. De Hollandse Bies- grootste project binnen bosch en Natuur- en Ruimte voor de Rivier. Recreatieschap Nationaal Park De Biesbosch.

2000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

1995 1999 2007 2012 2016 2021 Don Boscovloed. Naar Waterbusnetwerk van Het agrarische eiland Eerste broedgeval Voor het eerst in de NL Delta aanleiding van de hoge start in regio Drecht- Tiengemeten wordt zeearend in Biesbosch. geschiedenis brengt Biesbosch-Haringvliet rivierwaterstanden in steden. teruggeven aan de Sinds die tijd jaarlijks een paartje visarenden is een Nationaal Park 1993 en 1995 wordt het natuur. Natuur meerdere broedparen. een jong groot in van Wereldklasse: dat Ruimte voor de Rivier monumenten maakt er Nederland, en wel in de in binnen- en buiten- plan opgesteld om te een wildernisbeleving Biesbosch. land een goede naam zorgen dat Nederland van. heeft: prachtige ro- bij hoge waterstanden buuste dynamische droge voeten houdt. natuur, goede verbindingen over water, op en top beleefbaar. Nederland viert het Biesboschjaar.

Versie 160905 54 55 dit is onze natuur

Cees van der Vlist Directeur Kinderdijk

‘Wij hebben in Kinderdijk meer dan 250.000 Samenwerking in breder verband is noodzakelijk betaalde bezoekers per jaar en daarnaast op gebied van educatie, souvenirs, verbindingen van misschien nog wel een keer zo veel mensen - van de één naar de ander. NLDelta moet een bestemming overal ter wereld - die hier gewoon zonder betalen worden zoals De Wadden, Zuid-Limburg. Je gaat komen wandelen, fietsen, genieten. Er zijn het als ver-weg burger niet naar Maastricht of Geleen, afgelopen half jaar al meer dan 39 filmploegen je gaat naar Zuid-Limburg. Zo moet je hier niet geboekt. Om aan te geven hoezeer wij als icoon naar Dordrecht gaan, of naar De Biesbosch, maar van Nederland worden gezien - ook in het verre naar de NLDelta, the dutch delta. Want dat zijn we. buitenland: toen MH17 crashte, werden wij een uur later door de New York Times gebeld om te De molens zijn UNESCO werelderfgoed, we vragen wanneer de molens in de rouw zouden horen thuis in het rijtje van Pyramides van Gizet gaan, voor een foto. Wrang, maar het zegt wel iets. en Chinese Muur. Wij zijn van de wereld. Op de bucketlist van Chinese toeristen staan we op de We werken aan een heel nieuw entreegebied. Daar 11e plaats, boven het Louvre. Als onze waerbouwers zijn miljoenen voor nodig, van allerlei partijen. in de regio personeel zoeken in andere delen van Het gaat de goede kant op - en dat is ook nodig. de wereld, zetten ze daar een advertentie met de We hebben op dit moment geen ruimte voor meer molens van Kinderdijk. Wij zijn wereldwijd het gastvrijheid, bezoekers, informatie, belevingen. De icoon van het beroemde, Nederlandse water- dijk is zwaar overbelast, terwijl we nota bene aan management. een blauwe snelweg liggen. Betere verbindingen over water zijn essentieel. De Waterbus is nu al Wij onderschatten de potentie en schoonheid van een doorslaand succes. dit gebied. Door plekken en gebieden aan elkaar te linken - door één deltagebied te zijn - kun je het We zijn nu 3 jaar een onafhankelijke stichting met verhaal veel beter vertellen. Relaties en verbanden twee bestuurders en een Raad van Toezicht, waarvan zijn deel van ons verhaal. We horen bij elkaar.’ alle leden gekozen zijn op basis van deskundigheid. Niet omdat er een baantje over was. Het gaat goed, we zitten met goede ondernemers en bestuurders aan tafel, ook binnen de Waterdriehoek.

56 57 dit is onze natuur

“De hele delta kan straks gebruik maken van de kracht van het merk Kinderdijk.”

56 57 dit is onze natuur 5

58 59 dit is onze natuur

hoofdstuk 5. Lopende projecten

In NLDelta wordt door overheden, bewoners, ondernemers, ngo’s, natuurorganisaties, branche- en projectorganisaties allang 5 samengewerkt, in allerlei (inhoudelijke) verbanden. In NLDelta brengen we die enorme slagkracht samen, kunnen we successen beter opschalen en door schaalvoordelen méér resultaat behalen - voor mens en natuur. Een overzicht. Niet volledig, wel een bloemlezing van waar we met elkaar - nu al - voor staan.

58 59 dit is onze natuur

Gastherennetwerk en Geef de Biesbosch’. In 2013 opgericht als onderdeel van het Europese project STEP door Alle gastheren (toeristisch-recreatieve drie Biesbosch ondernemers om teruglopende ondernemers) van de Biesbosch hebben een budgetten voor onderhoud en beheer van het overeenkomst met Parkschap Nationaal Park nationaal park te verruimen. Toeristisch- De Biesbosch, waarin wederzijdse rechten en recreatieve ondernemers vragen hun gasten plichten zijn vastgelegd. Daarmee is de Bies- – die de prachtige natuur van de Biesbosch net bosch het eerste Nationaal Park dat sinds 2013 zelf hebben ervaren – een kleine vrijwillige het gastheerschap formeel bekrachtigt in een bijdrage. De gelden komen rechtstreeks ten overeenkomst met individuele ondernemers. goede aan voorzieningen die voor gasten van het De samenwerking is dus voor beide partijen niet Nationaal Park van belang zijn, zoals informatie vrijblijvend. Je herkent de meer dan 70 gastheren voorziening, zitplekken, picknickmogelijkheden van de Biesbosch aan de speciale gevelbordjes. en wandelpaden. Het fonds werkt nauw samen De cursus ‘Gastheer van de Biesbosch’ wordt met Staatsbosbeheer en Parkschap Nationaal jaarlijks georganiseerd door IVN en Parkschap Park De Biesbosch. Het Parkschap ontving Nationaal Park De Biesbosch. Een aantal gast- subsidie van de Provincies Noord-Brabant en heren heeft het duurzaamheidskeurmerk Green Zuid-Holland om daarmee een impuls aan het Key. Daarmee laten zij zien actief mee te werken fonds te geven. In de afgelopen jaren zijn diverse aan het verduurzamen van de Biesbosch. De projecten met geld uit het Beleef en Geeffonds doorontwikkeling van het gastherennetwerk kon ondersteund. Zoals de schoonmaak van strand- plaatsvinden binnen het Europese project STEP. jes, de bewegwijzering van kanoroutes, het plaatsen van bankjes en het aanleggen van bruggetjes om wandelroutes over water mogelijk te maken. Deelnemende ondernemers bepalen zelf wel- De Biesbosch Verdient Het ke projecten zij met de door hen ingezamelde gelden willen steunen. In 2016 heeft het fonds Het programma De Biesbosch Verdient Het zich aangesloten bij het Biesbosch Streekfonds. bestaat uit vijf projecten die in onderlinge samenhang worden uitgevoerd om de beleefbaarheid van 3. Verder wordt een loyaliteitspas ontwikkeld Biesbosch te waarborgen en te vergroten. voor bewoners uit de omgeving, eventueel te combineren met een natuurbijdrage door 1. Voor het project Recreatievaart is een project- automobilisten. Met deze zogenaamde Biespas groep gevormd waarin de Biesboschfederatie, steunen omwonenden de Biesbosch en kunnen watersportverenigingen, kanoverenigingen zij gebruik maken van exclusieve voordelen. en andere gebruikers vertegenwoordigd zijn. Samen werken zij aan een plan waarin wordt 4. Verder wordt onderzocht hoe er opbrengsten afgesproken welke voorzieningen gewenst zijn, kunnen worden verkregen met het verstrekken wat er opgeknapt moeten worden en wat niet van concessies aan ondernemers en andere meer nodig is. De kosten zijn in beeld gebracht, organisaties die gebruik maken van het gebied. zodat duidelijk wordt welke ambities waar- gemaakt kunnen worden en welke bijdrage de 5. Tevens wordt verkend hoe Biesboschcentrum recreatievaart daarin moet leveren. Dat kan Dordrecht, een van de hoofdentreepoorten van in de vorm van een jaarlijks te betalen bedrag, de Biesbosch, vernieuwd kan worden, passend maar er is ook ruimte voor vrijwilligerswerk bij een gebied met internationale aantrekkings- om de kosten van recreatieve voorzieningen te kracht, waarbij zowel binnen in het centrum verlagen. Het project wordt uitgevoerd in op- als in het buitengebied eromheen ruimte voor dracht van Parkschap Nationaal Park De Bies- innovatieve ondernemers wordt gecreëerd. bosch en Staatsbosbeheer, met subsidie van de provincies Noord-Brabant en Zuid-Holland. Het 6. Tenslotte wordt onderzocht op welke wijze een project moet in 2017 zijn afgerond. ‘bedrijfsvriendenfonds’ / gebiedsontwikkelings fonds, mede in vervolg op het rapport van de 2. Een ander project is de doorontwikkeling van Commissie van Vollenhoven, kan worden het door ondernemers opgezette fonds ‘Beleef gerealiseerd.

60 61 dit is onze natuur

Groen doet goed STEP

Groen doet goed is een samenwerkingsverband Parkschap Nationaal Park De Biesbosch was tussen IVN, twaalf Zuid-Hollandse gemeenten van 2009 tot 2013 lead partner in het Europese en alle terreinbeherende organisaties in Zuid- project STEP (Sustainable Tourism in Estuary Holland. Het heeft tot doel kinderen in de leeftijd Parks). Samen met The Broads in Engeland en De van 4 t/m 12 jaar, die in de stad leven en opgroeien, Polders van Kruibeke in Vlaanderen is gewerkt meer met de natuur in aanraking te laten komen aan het bevorderen van duurzaam toerisme in deze en meer te laten bewegen. Vanuit Parkschap gebieden. Uit het Interregprogramma IVa 2 Zeeën Nationaal Park De Biesbosch is Biesbosch Programma is hiervoor een subsidie van 2,5 miljoen centrum Dordrecht betrokken bij de organisatie euro toegekend aan de Biesbosch. en uitvoering van de activiteiten. Op speelse en Met dit geld zijn grote resultaten geboekt op het leerzame wijze maken zij kennis met de natuur gebied van duurzaam toerisme. Er werden onder door middel van deelname aan gratis sportieve en meer de Ecolodge, een futuristisch drijvend over- educatieve activiteiten in de Biesbosch. nachtingsverblijf, een tentoonstelling van luis- terstoelen, een zonnepont, een overkoepelende Biesboschhuisstijl, en elektrische oplaadpunten De Biesbosch herstelt gerealiseerd. Het netwerk van gastheren werd door- ontwikkeld en ondernemers richtten met steun uit De Biesbosch is een mooie plek is voor rust en STEP het Beleef & Geef de Biesbosch Fonds op. ontspanning. Maar natuurbeleving is ook goed voor de preventie en behandeling van veel voor komende welvaartsziekten. Bij een burn-out, over- Nieuwe Dordtse Biesbosch gewicht, hoge bloeddruk, diabetes of toenemende ziekten als dementie bij ouderen loont het om De Nieuwe Dordtse Biesbosch is een gebied van ca. de natuur in te gaan. Met deze gedachte zoeken 530 hectare aan de zuidkant van Dordrecht, gren- IVN, Parkschap, GGD West-Brabant, Dienst zend aan de rivier de Nieuwe Merwede. Hier wordt Gezondheid & Jeugd Zuid-Holland-zuid samen met een investering van € 33 miljoen een aantrek- naar mogelijkheden om natuur en gezondheid te kelijk natuur- en recreatiegebied ontwikkeld op combineren. Het project De Biesbosch Herstelt loop- en fietsafstand van de stad: een gevarieerd is hiervan een voorbeeld van en positioneert het Biesboschachtig landschap, deels zoetwaterge- Nationaal Park als gezondheidsregio. Voor de tijdennatuur, met een duurzaam, robuust water- toekomstige financiering om dit programma te systeem als basis. Door het project wordt de Bies- kunnen blijven aanbieden wordt samenwerking boschnatuur uitgebreid en bestaande delen met gezocht met zorgverzekeraars. elkaar verbonden. Hierdoor wordt het leefgebied van planten en dieren vergroot. Lepelaar, Bruine kiekendief, nachtegaal, Noordse woelmuis en bever hebben er al hun plek gevonden. Op de Tongplaat, een voormalige landbouwpolder, broedt sinds enkele jaren een zeearendenpaar. Het eerste stuk recreatiegebied werd opgeleverd in 2009. Er zijn volop fiets-, wandelen ruiter paden, er is een speelbos, een herdenkingsbos en een dagrecreatieterrein. In de komende jaren worden er nog eens 60 km fietsen wandel paden, een ontsluitingsweg voor de landbouw en natuurvriendelijke oevers aangelegd. Er wordt geïnvesteerd in verbetering van de verkavelings structuur van de landbouwgronden en in de verbetering van de waterkwaliteit en de water- huishouding. De Nieuwe Dordtse Biesbosch wordt beheerd door Staatsbosbeheer en Parkschap Nationaal Park de Biesbosch.

60 61 dit is onze natuur

Sun-Bi Noordwaard

In het project Sun-Bi (2013 – 2016) hebben De Noordwaard vormt een belangrijke schakel in drie toeristisch-recreatieve ondernemers in het programma Ruimte voor de Rivier. Het is een samenwerking met Parkschap Nationaal Park De gebied van 4.450 hectare dat grenst aan de Nieuwe Biesbosch gezamenlijk onderzoek gedaan naar de Merwede, ten westen van Werkendam, grenzend meest duurzame wijze van varen met rondvaart aan Nationaal Park De Biesbosch. In vijf jaar tijd boten en kleine huurboten. Het gaat om de bouw werd de polder opnieuw ingedeeld en gewijzigd van duurzame boten, om her-motorisering en van een binnendijks naar een buitendijks gebied om monitoring. Er is niet alleen gekeken naar (2010-2015). Door de ontpoldering van de Noord- voortstuwing en type motoren, maar ook naar waard krijgt de rivier de Nieuwe Merwede meer vaargedrag, vormgeving, materiaalgebruik en ruimte. De dijk langs de Nieuwe Merwede is ICT-middelen. De resultaten zijn en worden verlaagd tot een hoogte van 2m boven NAP. Stijgt tijdens en aan het eind van het project (november het rivierwater tot boven die hoogte, dan stroomt 2016) in voorlichtingsacties gedeeld met het water over in de polder. Dit komt voornamelijk collega-bedrijven, overheden en particuliere boot- in de winter voor, als de waterstand hoog is door bezitters en vertaald naar acties voor duurzame regen en smeltwater. Door deze herinrichting ontwikkeling van hun bedrijf. Hiermee willen de heeft de natuur zich ontwikkeld tot uitgestrekt ondernemers de biodiversiteit bevorderen en de wetland waar duizenden ganzen en andere negatieve impact van de waterrecreatie op de Bies- watervogels verblijven. Daarmee is het tevens een bosch verminderen. Dit is mogelijk door het terug- uitstekend jachtgebied voor de in de Biesbosch dringen van emissies in lucht en water. Hiertoe broedende zeearenden. hebben zij ook elk een lange termijn duurzaam- Voor recreanten zijn diverse wandelen fiets heidsstrategie opgesteld. Deze plannen kunnen paden, bankjes en informatiepanelen aangebracht als voorbeeld dienen voor andere bedrijven in de in de Noordwaard. De recreatiemogelijkheden in Biesbosch. het gebied zullen de komende jaren verder worden Inmiddels zijn fluisterbootjes voor de verhuur uitgebreid. (met een speciale rompvorm met minder weerstand, 2015) en een nieuwe elektrische rondvaartboot (Z8, 2016) gerealiseerd. River Art

‘RiverArt laat het bijzondere zien van wat wij gewend zijn: de rivier, onze levensader en alle geschiedenis, innovatie en bedrijvigheid die er uit voort komt. Een prachtig staaltje kunstzinnige techniek, dat verleden, heden en toekomst met elkaar verbindt.’ Ahmed Aboutaleb | Burgemeester Rotterdam

Met kunstprojecten langs de oevers van de rivier vestigt RiverArt de internationale aandacht op de regio Rotterdam – Drechtsteden. Aan de oevers van de rivier zijn industrie, natuur, recreatie en stad met elkaar vervlochten tot een bijzonder ‘werkend landschap’. RiverArt wil de kracht en de schoonheid van het gebied zichtbaar maken; de natuur, het cultureel, industrieel en wereld erfgoed, de innovatieve wereldspelers op het gebied van maritieme techniek en waterveiligheid en haar unieke geschiedenis. Met RiverArt ontstaan een nieuwe, tot de verbeelding sprekende route en worden Dordrecht, Kinderdijk, de Drechtsteden en Rotterdam op en langs de rivier met elkaar verbonden.

62 63 dit is onze natuur

Droomfondsproject onderzoek, kweek en uitzet van jonge steuren. Haringvliet Ook is het streven om één keer per jaar een groep gezenderde jonge steuren uit te zetten. De vissen Met de voltooiing van de Haringvlietdam in 1970 worden gemonitord. Met een BuitenExpo en kwam het rijke deltaleven - met zijn overgangen Oceanium in Diergaarde Blijdorp kan het publiek van zoet naar brak en zout water - tot stilstand. kennis maken met de steur en de delta beleven. Trekvissen konden de rivieren niet meer bereiken en unieke planten- en diersoorten verdwenen. Het Haringvliet verloor haar betekenis als kweek Duurzame visserij kamer en monding van twee grote West-Europese rivieren. Zes natuurorganisaties slaan de handen Niet alleen de steur, ook andere trekvissen, zoals ineen om met het Droomfondsproject Haringvliet zalm, paling en zeeforel kunnen profiteren van de delta ecologisch én economisch een impuls te de opening van de Haringvlietsluizen in 2018. geven. De financiële bijdrage uit het Droomfonds Om die kansen ten volle te benutten, werken van de Nationale Postcode Loterij is daarbij een we aan herstel van de trekvisstand in en om het onmisbare impuls. Met gerichte maatregelen voor Haringvliet (meer diversiteit in soorten en de natuurherstel en toerismeontwikkeling sorteren aanwezigheid van meer oudere/grotere vissen). we voor op de opening van de Haringvlietsluizen in Daarom willen we de visserij (economie) in balans 2018. Het Haringvliet wordt weer het belangrijke brengen en/of houden met de draagkracht van het internationale knooppunt voor trekvogels en systeem (ecologie). We stellen een Masterplan -vissen. En we zorgen ervoor dat mensen de unieke op waarin staat wat er moet gebeuren om trek- natuur die ontstaat kunnen beleven. We laten vissen nu en in de toekomst beter te beschermen. Nederlanders kennismaken met de delta in al zijn Op basis daarvan zoeken we samenwerking met natuurlijke rijkdom en grilligheid en laten zien hoe de overheid en de visserijsector gericht op het ze mede onze culturele en economische roots heeft realiseren van een gezonde trekvisstand in en om gevormd. De nieuwe natuur vormt bovendien een het Haringvliet. effectieve veiligheidsbuffer tegen overstromingen. Daarmee zetten we Nederland nog steviger op de wereldkaart als expert op het gebied van innovatief en duurzaam watermanagement. Door Herstel schelpdierbanken in te investeren in natuur en landschap dragen we de voordelta bij aan de leefbaarheid en lokale economie op de Zuid-Hollandse eilanden. Met zes deelprojecten Bij een gezonde delta horen schelpdierbanken. zorgen we ervoor dat het Haringvliet weer een Het zijn de biodiversiteitshotspots van het natuurparel wordt waar we trots op mogen zijn en waterleven. Ze zijn in de vorige eeuw vrijwel waar de toerismesector op in kan spelen. geheel uit onze delta verdwenen, terwijl ze een belangrijke rol vervullen. Schelpdierbanken bieden een rustgebied en kraamkamer voor veel Herintroductie van de steur waterdieren. Schelpdieren filteren het water en vormen bovendien voedsel voor veel soorten Ooit was de Rijn een van de belangrijkste vissen en vogels. De ervaring leert echter dat leefgebieden van de Europese Atlantische steur. schelpdierbanken niet uit zichzelf terugkeren en De vis had zijn geboortegrond 800 kilometer een zetje nodig hebben. Wij onderzoeken welke stroomopwaarts in Duitsland, zakte in zijn ondergrond er nodig is om een schelpdierbank jeugd de Rijn af om in de brakke delta en vervol- te kunnen vormen, welke locaties gunstig zijn en gens de Noordzee op te groeien en later terug te hoe we overleving, groei en voortplanting kunnen keren naar de rivier om zich voort te planten. bevorderen. Daarvoor leggen we in de voordelta Vervuiling, overbevissing, riviercorrecties, stuwen proefvelden met platte oesters en mossels aan. en sluizen zorgden ervoor dat de steur hier rond Daar monitoren we of de schelpdieren in leven 1950 verdween. De waterkwaliteit op de rivier is blijven, groeien en zich voortplanten. inmiddels verbeterd en de opening van de Haring- vlietsluizen in 2018 maakt migratie mogelijk. Er wordt een Rijn-opkweekcentrum opgezet voor

62 63 dit is onze natuur

Herstel van getijdennatuur Ontwikkeling recreatie Haringvliet Rondom de oevers van het Haringvliet werkt het Droomfondsproject Haringvliet aan het Het Haringvliet - gelegen op steenworp afstand herstel van getijdennatuur, een ware trekpleister van de regio Rotterdam - is een natuurparel voor dieren (trekvogels en -vissen) en mensen met unieke recreatieve mogelijkheden. Droom- (recreanten). Stap voor stap maken we de oevers fondsproject Haringvliet zorgt ervoor dat meer van het Haringvliet gereed voor terugkeer van de bezoekers de nieuwe deltanatuur kunnen ervaren. deltanatuur als de sluizen van de Haringvlietdam We werken aan de aanleg van vaarverbindingen, in 2018 opengaan. We creëren aan beide zijden fiets-, wandelen ruige struinroutes, langs en een groene zoom met natuurlijke oevers waar door de deltanatuur. Een uitkijktoren en een oorspronkelijke dieren plantensoorten zich spiekkoepel bieden daarbij een uniek kijkje in thuis voelen en mensen van de unieke getijden de bijzondere wereld van vogels. We stimuleren natuur kunnen genieten. We verbeteren bestaan- (lokale) ondernemers om op onze plannen aan te de natuurgebieden en kopen nieuwe gebieden haken. Denk aan de ontwikkeling van toeristische aan die we vervolgens herinrichten. Denk bij trekpleisters en horecamogelijkheden, waar- verbeterings- en herinrichtingsmaatregelen mee het Haringvliet een populaire toeristische bijvoorbeeld aan het verflauwen van oevers, zodat bestemming kan worden. Uiteraard op duurzame er weer een geleidelijke overgang tussen land en wijze en met oog voor de rust en ruimte die de water ontstaat waar riet en waterplanten kunnen natuur nodig heeft. groeien en het beperkte getij op het Haringvliet zichtbaar wordt. Herstel kustnatuur Monitoring (o.a. Voornes Duin) Natuurmonumenten geeft de komende jaren het Met het deelproject Monitoring volgen we de herstel van de typische kustnatuur een impuls. duurzame ontwikkeling van de vis- en vogelstand Met de toegekende Europese LIFE-subsidie in het Haringvlietgebied. Met monitoring zorgen worden delen van het duingebied van Voorne weer we voor een nulmeting, meten we het effect van opengemaakt. Ook Provincie Zuid-Holland en onze ingrepen en kunnen we de natuurwinst voor Natuurmonumenten betalen mee aan de herstel- het gebied voorspellen als de Haringvlietsluizen werkzaamheden. in 2018 open gaan. De trekvissen en vogels zijn De herstelde delen zullen overwegend open de iconen van het project en vormen een goede zijn en plaatselijk wordt het zand hier weer graadmeter voor de kwaliteit van de natuur. Dit zichtbaar. In de proefgebieden in Voornes Duin werk doen we in nauwe samenwerking met de kwamen de zandhagedis, boomleeuwerik en Nederlandse overheid, diverse wetenschappers en karakteristieke duinplanten al dankbaar terug we betrekken honderden sportvissers en vogellief- naar de open duinvalleien. Ook kunnen er weer hebbers bij ons werk. Zij zijn de ogen en oren van natuurlijke duinverstuivingen plaatsvinden. Zo het gebied én belangrijke ambassadeurs. keert de kenmerkende dynamiek deels terug in het duin gebied.

64 65 dit is onze natuur

INVESTERINGSBEGROTING

Totaal benodigd voor gebiedsdeal € 6.700.000

Toegezegde middelen: Provincie Zuid-Holland € 2.500.000 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed € 225.000

€ 2.725.000

23. Nog te financieren € 3.975.000

Samenwerking Nieuw entreegebied Projecten Staatsbosbeheer Spiekkoepel Staatbosbeheer – Evides Kinderdijk Staatsbosbeheer werkt in het gebied samen met De Spiekkoepel is een vogel- en natuur een groot aantal partners in de realisatie van een observatorium met internationale uitstraling Evides en Staatsbosbeheer werken aan een Toen de financiële noodklokken gingen luiden groot aantal projecten. Daarnaast is Staatsbos waar de soortenrijkdom, rust en dynamiek van partnership voor samenwerking op een aantal bij de Stichting Werelderfgoed Kinderdijk, in beheer trekker van o.a. de volgende projecten: het Haringvliet voelen zichtbaar is. Bezoekers overkoepelende, publieke functies van het gebied, 2012, is er op voortvarende manier gewerkt • In het kader van Natura2000 zullen de beleven de natuur op een bijzondere manier waaronder het bevorderen van natuur en recreatie, aan sanering, nieuwe plannen en toekomst Ventjagersplaat, de Slijkplaat en de Westplaat en worden verleid de natuur in te trekken. Met herstel en optimalisatie van waterkwaliteit en bestendige governance. Er zijn nu plannen (meer) geschikt worden gemaakt voor kust- slimme architectuur en moderne technologie -kwantiteit in natuurgebieden, het ontwikkelen voor een heel nieuw entreegebied, hoognodig broedvogels. onderscheidt het observatorium zich van een van ruimtelijke en landschappelijke kwaliteiten, om de groeiende bezoekersstromen te kunnen • in de oeverlanden van het Hollandse Diep zullen reguliere vogelkijkhut. cultuur, educatie, duurzame energie en verlagen ontvangen (nu al 250.000 betalende bezoekers habitatverbeteringen plaatsvinden voor vissen. van de CO2-uitstoot. Ook gaan Evides en Staats- per jaar) en meer ruimte te kunnen bieden aan (o.a. in de APL-polder). bosbeheer samen op zoek naar andere partners die educatie en vrijwilligers, maar ook om meer • In de Otterpolder (Biesbosch) wordt gewerkt aan kunnen helpen in de vorming van één Nationaal inkomsten te genereren uit betalende bezoekers, een keuze-uitwerking voor inrichting van een Park Biesbosch/Zuid-Westelijke Delta. horeca, arrangementen en evenementen. Aan de voormalig landbouwgebied van ca. 80 ha. financiering wordt gewerkt, in samenwerking met • Ook wordt nagedacht over een pontverbinding / bestuurders, marktpartijen en anderen stake transportmogelijkheden voor landbouw-/werk- holders in het gebied. verkeer. Dit om de continuïteit van het beheer van terreinen die alleen over water bereikbaar zijn te kunnen garanderen.

Majeure programma’s als de Groene Metropool, de Zuidwestelijke Delta en Deltanatuur en daarmee ook het programma Nationale Parken van Wereldklasse zijn belangrijke kaders waarbinnen nieuwe projecten worden geagendeerd en/of tot uitvoering zullen komen.

64 65 dit is onze natuur

Thea en Bob Arendshorst Bed & Breakfast Quackgors, Hellevoetsluis “Om ons heen wordt steeds

Thea: ‘Wij kochten deze woning vanwege de We zien eksters, ganzen, lepelaars en witte reigers. locatie. Vlakbij het strand aan de Haringvliet en Bevers hebben we nog niet in levende lijve gezien, meer terrein naast het vogelreservaat Quackgors. Wij vinden wel hun sporen. In het duingebied wonen veel de natuur hier prachtig. Dat is de reden dat we reeën. In de winter is daar niet voldoende voedsel, een Bed & Breakfast zijn gestart. We delen deze dan trekken ze meer naar het bewoonde gebied. omgeving graag met onze gasten. Op 10 meter afstand van het huis hebben wij een aan de natuur paardenbak. Op een zonnige winterdag gebruiken Eén Nationaal Park is een goed plan. Gezamenlijk de reeën die als zonneweide. Daar sta ik dan met bereiken we meer en kunnen we een heel mooi plezier naar te kijken. stuk Nederland aanbevelen. Dit stuk is namelijk teruggegeven. zowel in Nederland als het buitenland nog te Ook onze klanten worden door de reeën verwend. onbekend, volgens mij. Ik hoop echt dat er meer De gastenkamers liggen op de 1e verdieping, op mensen gaan zien hoeveel moois we hier te bieden dezelfde hoogte als de dijk. Daar kun je vanuit het Dat vind ik hebben, dat meer mensen de deltanatuur gaan raam reeën spotten. Al onze bezoekers vinden dat waarderen. een bijzondere ervaring. Om ons heen wordt steeds meer terrein aan de Ik vind elk seizoen mooi. In de zomer is het fijn prachtig.” natuur teruggegeven. Dat vind ik prachtig; de om met gasten de dag af te sluiten met een kamp- natuur ontwikkelt zich heel mooi. Toch vind ik het vuurtje, samen kijken hoe de zon ondergaat na prettig als daar wel gecontroleerd wordt. De weg een warme dag. Dat is een bijzonder moment. die naar de dam voert, brokkelt bijvoorbeeld af. Toch is de herfst voor mij het meest speciaal. De Nu liggen er dus losse stukken steen in de natuur. invloed van de wind en het getij op de natuur is dan Dat vind ik jammer. Ik zie ook jongeren gebruik het grootst. Om me heen kan het er dan elke dag maken van de natuur. Niets leuker natuurlijk dan anders uitzien; een simpele strandwandeling is een feestje bij een kampvuur. Maar ze ruimen niet dan al een genot.’ altijd netjes op, met los vuil in de natuur tot gevolg.

66 67

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

66 67 dit is onze natuur 6

68 69 dit is onze natuur

hoofdstuk 6 Blauwe draad groene motor

In ons National Park NLDelta gaan economie, natuur en cultuur al 600 jaar hand in hand. Water heeft ons regio ‘rijk’ gemaakt 6 en welvaart gebracht: de handel, de baggerindustrie, de havens, de maritieme sector, onze kennis en kunde op het gebied van watermanagement. Het water leverde de klei voor vruchtbare landbouw en ruimte voor recreatie en natuur. Een positieve sociaal-economische impuls is het gevolg, maar ook het vertrekpunt van NLDelta. Natuur en mens zijn elkaars aanjagers en vliegwiel.

68 69 dit is onze natuur

De sectoren recreatie en toerisme groeien hard, Samen benutten, samen betalen in Nederland, maar onevenwichtig. Er ligt een enorme druk op de grote steden, de kust, Actieve betrokkenheid van stakeholders wordt de Wadden en andere bekende iconen. Het geborgd door het samenbrengen van overheden, SINGLE HOP uitgestrekte gebied van NLDelta biedt - mits goed bewoners, ondernemers, belangengroepen, UK Bramling Cross georganiseerd - uitstekende kansen voor een even- eigenaars, beheerders - en dus ook middelen - in Deze hop geeft een frisse bramen toets. Vlak voor het bottelen is wichtiger spreiding van de groeiende bezoekers- concrete projecten en thema’s. Een positieve extra aroma hop toegevoegd. aantallen in Nederland, door het beter op de kaart sociaaleconomische impuls is gevolg én Willem Bever is een kastanjebruine dubbel met zetten van dit grootse, Nederlandse icoon. vertrekpunt van NLDelta. De werderzijdse een volmoutige geur en smaak. afhankelijkheid schept niet alleen kansen, maar Beleef en Geef

We kunnen een sociaal-economische impuls in ook verplichtingen naar elkaar: waar we samen voor een Beleefbare Biesbosch en donker bewaard. De Biesbosch heeft steeds min- deze regio ook goed gebruiken. Een sterk NLDelta delen, moeten we logischerwijs samen investeren der geld om de natuur en de voorzieningen te onderhouden.

leidt tot meer arbeidsplaatsen in toerisme en en financieren, ook in het behoud en beheer van Ramses Bier helpt daarom mee liter recreatie (in de Biesbosch nu al 3.000). Ook het wat er al is. de Biesbosch in stand te hou- | 20

den. Een deel van de opbrengst | sociale netwerk wordt versterkt (nu al ruim 1.000 van dit bier komt rechtstreeks ten goede aan projecten in de 0,75

vrijwilligers in het gebied). Door (cross-sectorale) Robuuste, veerkrachtige en goed beleefbare Biesbosch. | cocreatie en samenwerking ontstaan meer succes- natuur is een gezamenlijk, regiobreed belang - en Biologisch en duurzaam 0,33

Bevat alleen natuurlijke en bio- | volle initiatieven, zoals BrabantNacht, RiverArt en dus ook een gezamenlijke verantwoordelijkheid. ingrediënten, is niet gefilterd en ongepasteuriseerd. Bevat gluten. de Ridderdagen op Loevestein. Gemeentes, ondernemers, natuurorganisaties Niet geschikt voor chauffeurs, nhoud: en ngo’s beslissen en financieren mee op basis jongeren en zwangere vrouwen. Brouwnummer: 20141002 1400 liter Alc. OSG 1056 FSG 1010 7% Vol. Plato 14,9 Cat I bier, Houdbaarheid 1,5 jaar mits koel Hooge Zwaluwe Nederland w ww.ramsesbier.nl biologische mouten, (EBC 86) Ingrediënten: brabants grondwater, Bramling Cross hopbloemen (EBU 46) en gist. I van gedeeld belang, win-win (dus ook winst voor Meer bezoekers (over water) de natuur), gedeelde verantwoordelijkheid en mede-eigenaarschap. Goed samenwerken leidt, Bier voor de Biesbosch Eén van de speerpunten van NLDelta (Programma tenslotte, niet alleen tot meer investeringen en 2016-2018) is het tot stand brengen van meer meer inkomsten, maar ook tot meer mentale (bijzondere) verbindingen over water en verbinding en cohesie in het gebied: we doen het het maken van gezamenlijke (meerdaagse) samen, dit is ONZE natuur en levert daarmee ‘van- arrangementen voor bezoekers. Daarmee maken zelf’ een bijdrage aan de (verbindende) kracht van we het programma van de hele delta interessanter het merk NLDelta. - en lucratiever. Dat kan al op korte termijn, Ondernemers in recreatie bijvoorbeeld door uitbreiding van het bestaande en toerisme en producenten gastherennetwerk van De Biesbosch. Daarmee verhogen we de inkomsten, maar zorgen we van (lokale) streekproducten ook voor een betere spreiding ervan over meer profiteren van het groeiend plaatsen in het gebied. aantal bezoekers. Ook het onderzoeken van de mogelijkheden voor een nieuwe terminal voor grote riviercruiseschepen vanuit heel Europa staat op het programma: zo kunnen we onze ‘blauwe snelweg’ veel beter benutten en de druk op wegen en dijken verminderen. Het realiseren van meer Entrees van Wereldklasse en grote transferia zorgt dat bezoekers beter en makkelijker van A naar B en C kunnen komen in het gebied, zonder dat ze daarbij elke keer opnieuw de auto moeten nemen. Vervoer over water zorgt bovendien voor een veel mooiere beleving (en begrip) van onze NLDelta - als één gebied.

70 71 dit is onze natuur

Door cross-sectorale samenwerking en c ocreatie ontstaan nieuwe ideeën voor routes, evenementen, gezamenlijke thema’s.

Het verbinden van routes en bestemmingen in (meerdaagse) arrangementen leidt tot meer overnachtingen, meer ruimte voor ondernemers in horeca, gastvrijheid.

70 71 dit is onze natuur

De koppeling van het uitgebreide fietsen wandelpadennetwerk - gecombineerd met meer routes over het water - maken het gebied aantrekkelijker voor jong en oud en allerlei (gecombineerde) Herstel van zoet-zout vormen van vervoer en overgangen biedt ruimte recreatie. voor nieuwe (zilte) teelten. Meer entrees van Wereld- klasse maken het gebied toegankelijker.

PLANNING Meer (bijzondere) verbindingen over water - pontjes, boten, waterbus - Realisatie ontwikkeling entreegebied maken het hoppen van de 2014 Voorbereiding plannen naar aanleiding van gebiedsvisie en ontwerpwedstrijd ene bestemming naar de

Opstellen PvE 2015 Q1 andere makkelijker Geldwervingsplan en leuker. Opstellen visitor management met betrokken Q1-2 gemeenten

Q1-4 Bestemmingsplannen opstellen

Gehele jaar geld werven

Mei tot en met november opstellen voorlopig ontwerp en definitief ontwerp

Informeren en consulteren UNESCO voor Q2-3 goedkeuring van plannen 24.

Bestekken schrijven Q4 Definitief doorgangsbesluit

2016 Q1 Aanbesteding

Q2 Contractafspraken maken en start realisatie

Realisatie eerste helft 2017

72 73 dit is onze natuur

Ontwikkeling van de

A12

A12 natuur(beleving) leidt tot A12

een aangenaam vestigings A20 Entreepoort A13 pont- en/of waterbusverbinding A4 toekomstige pontverbinding e e A20 z A27 klimaat voor bewoners, r d o N o A20 A2

Voorne ondernemingen. Voornes Duin A15 Rotterdam Kinderdijk N o o rd Alblasserdam N57 Putten A15 Kwade Hoek A15 Carnisse Grienden Rhoonse grienden Sophiapolder Hellevoetsluis Spijkenisse Hendrik-Ido-Ambacht Hardinxveld- A15 Papendrecht Giessendam Oud aas Gorinchem e M Beneden - Merw ede Sliedrecht Boven - Me Scheelhoek rwede al Ouddorp e Wa A29 Zwijndrecht N3 ed Sleeuwijk Slot Loevestein Spiekkoepel Nationaal Park rw Stellendam Puttershoek e Werkendam Woudrichem - M Munnikenland Biesboschcentrum e Fort Altena Noordrand Goeree H Hoekse Dordrecht Nieuw ar Dordrecht in g Autoveer v l Eiland Noordwaard Goeree ie Korendijkse Slikken Meneerseplaat t Oudeland van Strijen van Biesbosch Nieuwe DordtseDordrecht Biesbosch MuseumEiland Land van

Nieuwendijk l

N215 Middelharnis i

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

A16

Spaarbekkens

k r a Volke A59 A4 A59 Oosterhout Oost Zevenbergen ersche Dintelse Gorzen lde Dinteloord Benedensas duurzame vormen van A27 Breda

A58 A17 mobiliteit/recreatie maken A58 A58

A16 A4

A58 behoud en beleving van de A58 A58 natuur tot elkaars natuurlijke A58 bondgenoten. Zonering kan leiden tot meer (goede) voorzieningen op handige, bereikbare plaatsen.

72 73 dit is onze natuur

Arno A.M. Brok “Handel, Burgemeester van Dordrecht economie, arbeid, natuur, ‘De vorming van een Nationaal Park van In Nederland onderschatten wij (soms) onze Wereldklasse zorgt voor een economische impuls. waardevolle natuur en onze expertise om al Direct, vanuit de vrijetijdseconomie (natuur, eeuwen met natuur en water te strijden, maar ook cultuur en recreatie, cultuur èn cultuurhistorie) en indirect, om ons ermee te verbinden, ermee te handelen. in de betekenis van een aangenaam woon- en Water zit in onze genen. De strijd, maar ook de werkklimaat. In beide gevallen levert het meer trots. In Dordrecht heeft het water een belangrijke werkgelegenheid op in onze stad en regio. Wonen plaats in ons toeristisch aanbod. De delta heeft toerisme en werken in de stad kunnen combineren met een schaal die te overzien is en bereikbaar met onthaasten, ontmoeten en ontstressen in een een grote variatie aan vervoersmogelijkheden. natuurlijke omgeving: dat is van toenemend Met deze nieuwe samenwerking zal dit nog behoren belang in alle hectiek van onze samenleving. Ook sterker worden en ben je - zeer overtuigend - een maatschappelijke organisaties en het private bijzondere parel in Nederland en Europa. Eentje bedrijfsleven erkennen het belang van topnatuur die je gezien moet hebben. Er ligt daarnaast zeker steeds meer. Het NLDelta programma - met duur- ook een opgave in het overdragen van onze kennis samen tot de zaamheid en kwaliteit voorop - zal ondernemers, en kunde aan andere deltagebieden, samen met bewoners en maatschappelijke organisaties bedrijven en onderwijsorganisaties. Ook andere inspireren en hun betrokkenheid vergroten. gebieden hebben recht op een veilige, mooie delta. kenmerken van Water en de stad zijn al eeuwen een prachtig Ik verwacht dat de prachtige ambities met ons paar, met liefde en met strijd, met voorspoed en aller inzet worden gerealiseerd. Ik ben zeker rampen en dat ademt de stad, zoals C. Buddingh voorstander van het gebruik van krachten die in zijn ode aan de stad prachtig heeft beschreven. er al zijn en juist die te benutten. Meedoen is een maritieme Dit is zichtbaar in de historische binnenstad verantwoordelijkheid nemen en geen free-riders- met 1000 monumenten, aan de oevers van de gedrag accepteren. Zeker in de Drechtsteden zijn grote rivieren, maar zeker ook in onze musea met we succesvol in onze samenwerking en voor veel hun topcollecties, die de relatie water-stad door regio’s een voorbeeld. topregio.” de eeuwen heen hebben vastgelegd. Juist deze De schoonheid van Dordrecht in zijn natuurlijke, samenhang en variatie versterkt het beeld van waterrijke omgeving is onderwerp voor zo’n tafel. een bijzondere stad aan het water en bij de Bies- Dordrecht heeft als oudste stad van Holland veel bosch en daarmee een uitnodiging om stad en onze te bieden aan de regio, de NLDelta en daarmee natuur te bezoeken. aan nationale en internationale bezoekers. We willen ook de verbinding tot stand brengen met de maritieme topregio. Handel, economie, arbeid, natuur cultuur en toerisme zijn de kenmerken van zo’n regio.’

74 75

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

74 75 dit is onze natuur 7

76 77 dit is onze natuur

hoofdstuk 7 Initiatiefnemers en stakeholders

Initiatiefnemers van NLDelta zijn Nationaal Park De Biesbosch, Droomfondsproject Haringvliet en Staatsbosbeheer. De zes 7 grote netwerken die actief zijn in dit gebied, hebben zich daarbij aangesloten. Zo realiseren we met elkaar een gebiedsbreed draagvlak. De provincies Zuid-Holland en Brabant ondersteunen het initiatief. Door samen resultaat te boeken voor het gebied, de branding gezamenlijk op te pakken (als NLDelta, maar ook in samenwerking met de andere Nationale Parken) èn door het actief ‘ophalen’ van initiatieven van bewoners, ondernemers en andere stakeholders vergroten we het wij-gevoel: ons merk, ONZE natuur, ONZE delta.

76 77 dit is onze natuur

Nationaal Park De Biesbosch

Parkschap Nationaal Park de Biesbosch is ontstaan in 2011 uit een fusie van twee natuur- en recreatieschappen. Het bestuur van de Gemeenschappelijke Regeling wordt gevormd door de wethouders van de vier deelnemende gemeenten en gedeputeerden van de twee provincies. Staatsbosbeheer neemt deel in het samenwerkingsverband in een bestuurlijke commissie onder een onafhankelijk voorzitter. Het Parkschap streeft - in samenwerking met onder- nemende partners - de volgende ambities na: • in 2021 maakt de Biesbosch deel uit van de top 3 van nationale parken en landschappen; • in 2021 is de Biesbosch hét voorbeeld van duurzame recreatie en toerisme, waarbij natuur en belangen van bewoners, bezoekers en ondernemers/bedrijven blijvend in balans zijn; • in 2021 zijn inwoners, ondernemers, overheden en maatschappelijke organisaties trotse ambassadeurs van de Biesbosch; • in 2021 functioneert de organisatie professioneel en zijn voldoende middelen beschikbaar om de ambities te realiseren.

De visie van Staatsbosbeheer ‘Ziel en Zakelijkheid’ bevestigt de lijnen uit de Toekomstvisie van het Parkschap. Beide provincies hebben aangegeven uit het Parkschap te willen treden met het oog op veranderende financiële stromen en governance. Over de voorwaarden voor uittreding zijn partijen in gesprek.

“Met 600 jaar ervaring in de relatie mens en water in de Biesboschregio, verrijken wij Nederland met een nieuw nationaal park van wereldklasse: NLDelta Biesbosch-Haringvliet. Groter, sterker, nog interessanter en met de dynamiek van het water meer kansen voor natuur en mensen om zich te ontwikkelen, het te ervaren en ervan te leren. NLDelta schept mogelijkheden en ruimte voor innovatieve ideeën, vanuit ondernemers, steden en overheden, vanuit maatschappelijke organisaties en bewoners. Met al deze betrokken partijen samen zijn we de nieuwe ‘eigenaren’ van het gebied en nemen graag de verantwoordelijkheid voor de versterking en ontwikkeling van meer beleefbare natuur. Voor onszelf en voor bezoekers uit alle windrichtingen en landen.”

Dick Verheijen, directeur Parkschap Nationaal Park De Biesbosch

78 79 dit is onze natuur

Staatsbosbeheer

Beschermen beleven en benutten. Dat is de missie van Staatsbosbeheer. Samen met diverse marktpartijen ontwikkelt Staatsbosbeheer duurzame initiatieven om deze missie te verwezenlijken. Ook in NLDelta Biesbsoch-Haringvliet. De identiteit van de Nederlandse natuur en het landschap wordt gekenmerkt door de delta van Rijn, Maas en Schelde met de Noordzee. Natuur en water ontmoeten elkaar hier voortdurend. Staats bosbeheer beheert een deel van de natuurgebieden langs de grote wateren. Als gevolg van de kli- maatverandering hebben vele ontwikkelingen de komende decennia invloed op de natuurwaarden. Daarom levert Staatsbosbeheer – in samenwerking met Rijkswaterstaat, provincies en vele anderen – op duurzame wijze een bijdrage aan de vergroting van de biodiversiteit en het mede inhoud geven aan de ambitie van de overheid.

“Een bijzonder en erkend wetland met topnatuur, waar honderdduizenden mensen van genieten. En dat allemaal onder de rook van Rotterdam. De kwaliteiten die de Biesbosch & Haringvliet hebben, willen we versterken en verbeteren. En dat kan ook. Zeker met de inzet van alle enthousiaste partners. Daardoor kunnen projecten sneller worden gerealiseerd en kunnen we meer natuurprojecten agenderen. Staatsbosbeheer is er van overtuigd dat (de verkiezing tot) Nationaal Park van Wereldklasse ertoe leidt dat nog meer mensen het gebied kunnen beleven - en zullen omarmen.”

Arjan van der Zee - gebiedsmanager Biesbosch en Zuid-Hollandse Delta

78 79 dit is onze natuur

Droomfondsproject Haringvliet

Met de voltooiing van de Haringvlietdam in 1971 kwam het rijke deltaleven - met zijn overgangen van zoet naar brak en zout water - tot stilstand. Trekvissen konden de rivieren niet meer bereiken en unieke planten- en diersoorten verdwenen. Het Haringvliet verloor haar betekenis als kweek kamer en monding van twee grote West-Europese rivieren. In het Droomfondsproject Haringvliet werken zes natuurorganisaties, gesteund door een financiële bijdrage uit het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij, samen om de delta ecologisch én economisch een impuls te geven. Met gerichte maatregelen voor natuurherstel en toerismeontwikkeling sorteert het samenwerkingsverband voor op de opening van de Haringvlietsluizen in 2018. Het Haring vliet wordt weer het belangrijke internationale knooppunt voor trekvogels en -vissen. Het Droomfondsproject zorgt ervoor dat mensen de unieke natuur die ontstaat kunnen beleven. Het laat Nederlanders kennismaken met de delta natuur en onze culturele en economische roots. De nieuwe natuur vormt bovendien een effectieve veiligheidsbuffer tegen overstromingen. Daarmee wordt Nederland nog steviger op de wereldkaart gezet als expert op het gebied van innovatief en duurzaam watermanagement. Door te investeren in natuur en landschap dragen de partners bij aan de leefbaarheid en lokale economie op de Zuid- Hollandse eilanden. Met zes deelprojecten zorgen ze ervoor dat het Haringvliet weer een natuurparel wordt waar we trots op mogen zijn en waar de toerismesector op in kan spelen.

“Met het Droomfondsproject Haringvliet streven we naar een dynamische delta. Een delta waar zoet en zout water samenkomen, er ruimte is voor getij en de bijbehorende unieke deltanatuur. Dat kunnen we niet alleen. Daarvoor zijn samenwerking, schaalgrootte en denken vanuit het gehele ecosysteem cruciaal. Het NP NLDelta Biesbosch-Haringvliet en de ambities die we samen met elkaar geformuleerd hebben, zorgen voor de gewenste schaalgrootte. Daarmee krijgt onze delta de internationale betekenis die het kàn hebben, die het verdient. Niet alleen voor (trek-)vogels en –vissen, maar ook voor mensen die van de robuuste natuur en een uniek stukje Nederlands DNA willen genieten.”

Marius Brants - voorzitter Droomfondsproject Haringvliet

80 81 dit is onze natuur

Partners Droomfondsproject veilig voor de toekomst. In het Droomfondsproject Vogelbescherming Nederland zet zich in voor in De Nationale Postcode Loterij is in 1989 opgericht Haringvliet Haringvliet coördineren wij het deelproject het wild levende vogels in Nederland en daarom goede doelen te steunen die werken aan Natuurontwikkeling. buiten. We zijn breed actief in de Nederlandse een rechtvaardige en groene wereld. Sinds de ARK verlegt grenzen voor wilde natuur met als samenleving, van achtertuin tot Waddenzee, oprichting van de Postcode Loterij is ruim 4,7 resultaat robuuste natuurgebieden Sportvisserij Nederland is de landelijke van landelijke overheid tot lokale werkgroepen. miljard euro aan mens en natuur gegeven. De waar de natuur haar eigen gang mag gaan en organisatie voor vis én sportvisser. Wij zetten Onze prioriteit ligt bij het in stand houden van loterij heeft het Droomfonds in het leven geroepen mensen welkom zijn. Dat levert een grote rijk- ons in voor een gezonde visstand in gezond water. gezonde vogelpopulaties. Voor het Droomfonds- om nieuwe, moedige en baanbrekende initiatieven dom aan landschappen, planten en dieren op. Daarbij hoort ook een duurzaam watergebruik. project Haringvliet staan wij aan het roer van het mogelijk te maken. Aan het Droomfondsproject Bovendien genereert die natuur inkomsten We bevorderen de sportvisserijmogelijkheden deelproject Recreatie. Haringvliet heeft de loterij 13,5 miljoen euro voor bijvoorbeeld recreatie, delfstofwinning en en zetten onze kennis en expertise in voor het geschonken. gezondheid. Vrij toegankelijke natuur is spannend behoud en herstel van de visstand. Binnen het Het Wereld Natuur Fonds (WNF) streeft ernaar en voorwaarde voor de betrokkenheid van Droomfondsproject Haringvliet staan wij aan het de prachtige rijkdom aan dieren- en planten mensen. Voor het Droomfondsproject Haringvliet roer van het deelproject Monitoring. soorten op aarde te beschermen. We weten al meer coördineren wij de deelprojecten Schelpdier dan 50 jaar mensen te inspireren en te mobiliseren banken en Steur. Natuur waarmee je je verbonden voelt. Daar maakt voor het behoud en herstel van natuur wereld- Staatsbosbeheer zich sterk voor. Wij zetten ons in wijd. Samen met anderen willen we een wereld tot Natuurmonumenten is een beweging van mensen voor een Nederland waar we natuur en landschap stand brengen waarin mens en natuur in harmonie met hart voor de natuur. We delen onze passie koesteren, maar waar ook plaats is voor beleven leven. Voor het Droomfondsproject Haringvliet en fascinatie voor de natuur en activeren men- en benutten. Als een van de terreinbeheerders in zijn wij coördinator van het deelproject Visserij en sen om naar buiten te gaan. Samen met onze het Haringvliet zijn wij voor het Droomfondspro- hosten we het secretariaat. achterban van vrienden, leden, vrijwilligers en ject Haringvliet aangehaakt bij de deelprojecten bedrijven kopen we gebieden aan en stellen die Natuurontwikkeling, Recreatie en Communicatie.

80 81 dit is onze natuur

Deelnemers: de zes gebiedsnetwerken Waterpoort Waterpoort is het samenwerkingsverband van partners uit bedrijfsleven, (semi-)overheid en onderwijs op de grens van West-Brabant, Zeeland en Zuid-Holland. Gezamenlijk werken zij aan projecten die bijdragen aan meer bedrijvigheid in de regio. De drie leidende thema’s zijn Water, Deltanatuur/Landschap en Erfgoed, waarbij verbinding gezocht wordt met landbouw, energie en leefbaarheid.

De samenwerking, in een overeenkomst voor Biesbosch Streeknetwerk 4 jaar vastgelegd, creëert kansen die partijen In het Biesbosch Streeknetwerk werken zes afzonderlijk niet kunnen realiseren. De nadruk Brabantse gemeenten, twee waterschappen, ligt op investeren en samen zaken doen. De provincie Noord-Brabant, Parkschap NP de Aan Parkschap Nationaal Park De Biesbosch eerste ‘business cases’ die zijn uitgewerkt, zijn T.a.v. de voorzitter van de bestuurscommissie, de heer M. Hoefeijzers Biesbosch, NHTV, Rabobanken en ondernemers Postbus 8 Waternetwerk en de Zuiderwaterlinie: nieuwe met maatschappelijke organisaties en inwoners 3300 AA Dordrecht toeristische producten om het Waterpoort-gebied aan een mooie en sterke regio. Kruisland, 23 augustus 2016 te beleven. Verder wordt gedacht aan delta natuursafari’s, eilandhoppen, innovatief agrofood, Het versterken van de duurzame vrijetijds

Onderwerp: reactie gebiedsontwikkeling Waterpoort ten aanzien van voorgenomen inzending bidbooks voor nomi- nieuwe verblijfsaccommodaties en duurzame economie (o.a. het vergroten van het natie als Nationaal Park van Wereldklasse energie. toeristisch-recreatieve aanbod en meerdaags bezoek aan de regio) is het centrale thema van die Geachte heer Hoefeijzers, samenwerking. Het Nationaal Park De Biesbosch

Met belangstelling volgen wij de ontwikkelingen rond het programma Naar Nationale Parken van Wereldklasse. Wij is daarvoor natuurlijk een belangrijke motor, zijn verheugd dat in de Zuidwestelijke Delta twee gebieden meedingen naar de titel ‘Mooiste Natuurgebied van Waterdriehoek maar ook de Waterlinies (Zuiderwaterlinie en Nederland’. De Waterdriehoek is het gebied tussen Dordrecht, Nieuwe Hollandse Waterlinie) met onder meer de En terecht! De Zuidwestelijke Delta is een buitengewoon interessant gebied juist vanwege de veelsoortige oude en Kinderdijk en de Biesbosch. Hier werken sinds vestingsteden Woudrichem en Geertruidenberg, nieuwe waternatuur. De grote rivieren monden uit in dit gebied. Maar ook de zee en de strijd tegen die zee heeft dit gebied gevormd tot wat het nu is. Landschappelijk is dit goed zichtbaar: schorren en slikken in de zoute bekkens, begin 2013 tien publieke en private partners de rivieren en het landschap zijn krachtige onder- eilanden en nieuwe natuur in de zoete bekkens. samen aan de aantrekkelijkheid, toegankelijkheid delen. De strijd tegen het water heeft tot opmerkelijke iconen in dit gebied geleid: vele kunstwerken, zoals de Oosterschel- en bekendheid van het gebied. Het programma dekering, de Oesterdam, de Haringvlietdam (met kier),de Grevelingen en Philipsdam hebben van de Zuidwestelijke Waterdriehoek richt zich op de versterking van Het Biesbosch Streekfonds is onderdeel Delta een Nieuwe Delta gemaakt met nieuwe natuur en bewaren van oude natuur. Karakteristieke vestingsteden als Willemstad en Bergen op Zoom, verdedigingsforten uit de 16e eeuw en uit de tijd van Napoleon, en karakteristieke het toeristische product van de iconen Kinder- van het streeknetwerk. Het fonds werft en oude havens getuigen van een rijk, maar ook enerverend verleden.. dijk, Biesbosch en Dordrecht en de versterking beheert middelen voor de doelen van het De twee grote natuurgebieden, NP Biesbosch/Haringvliet en het NP Oosterschelde vormen in de Zuidwestelijke van de verbinding en samenhang daartussen Biesboschstreeknetwerk. Bijdragen komen vanuit Delta heel bijzondere natuurgebieden. Waterpoort is geografisch gezien zowel gelegen in het NP NL-Delta Biesbosch en in de regio waarin ze liggen. Het doel is deze de partners en van ondernemers en donateurs – Haringvliet als het NP Oosterschelde. Daarom pleiten wij voor een – op termijn – één Nationaal Park van Wereld- klasse: de Zuidwestelijke Delta. Dat is dan een Nationaal Park van wereldklasse met een betekenis op wereldschaal. watericonen toegankelijker, aantrekkelijker en (burgers). bekender te maken. De motor voor het program- De samenwerking heeft al mooie resultaten Laten we dan nu alvast beide parken Delta Biesbosch-Haringvliet en NP Oosterschelde het predicaat Wereldklasse ma is de realisatie van een snelle verbinding opgeleverd: bijzondere wandelen fietsroutes, geven, als opmaat voor het toekomstige Nationaal Park Zuidwestelijke Delta. van de Waterbus die Rotterdam, Kinderdijk, zichtbaarheid en beleving van de Waterlinies, Dordrecht en de Biesbosch verbindt en meer gebundelde marketing en promotie met veel Namens de voorzitter van de bestuurlijke Initiatiefgroep Waterpoort, bezoekers via het water naar de regio brengt. (inter)nationale aandacht voor de Biesboschstreek Daarnaast is er onder meer geïnvesteerd in een of het vernieuwde Biesbosch MuseumEiland. nieuw bezoekerscentrum voor Werelderfgoed Jan Hoogendoorn Kinderdijk, de restauratie van molens en andere erfgoedelementen, recreatieve voorzieningen in de Biesbosch en Dordrecht en betere fietsen wandelroutes. De komende jaren wordt verder geïnvesteerd in gebieds-, product- én marktont- wikkeling.

82 83 dit is onze natuur

Landschapstafel Haringvliet Landschapstafel Haringvliet investeert de komende jaren € 30 miljoen in natuur en beleving. De Kier van de Haringvlietsluizen in 2018, waardoor er weer een brakke zone in het Haringvliet ontstaat, vormde de aanleiding voor het Droom- fondsproject Haringvliet* en leidt tot een impuls voor natuur en recreatie rondom het Haringvliet. Een impuls die inmiddels verder omarmd is door de regio: gemeenten, recreatieschap, Haven bedrijf Rotterdam en provincie Zuid-Holland en diverse andere organisaties en ondernemers. Samen hebben zij de Landschapstafel Haringvliet opgericht. Het doel van de landschapstafel is een langjarige visie tot stand brengen voor ‘groen Steun vanuit de twee beleving’ rondom het Haringvliet én zorgdragen voor de uitvoering ervan. Er is een ambitieus provincies programma opgesteld gericht op (1) een natuur Beide provincies zien de kandidatuur van impuls en (2) het versterken van recreatie die Nationaal Park NLDelta Biesbosch-Haringvliet gebaseerd is op natuur en cultuur in de regio. Er als een uitgelezen kans voor verbetering van de wordt € 30 miljoen geïnvesteerd in biodiversiteit, toeristisch-recreatieve beleving van de regio èn bereikbaarheid & beleefbaarheid, iconen en versterking van de unieke deltanatuur. gebiedsmarketing. De eerste resultaten zijn al zichtbaar in het gebied: de waterbus bracht deze zomer duizenden nieuwe recreanten naar Gedeputeerde Weber (Zuid-Holland) het gebied, de eerste schelpdierbank versterkt is enthousiast “Bezoekers zijn de beste de onderwaterbiodiversiteit en de afspraak ambassadeurs voor behoud van natuur. De titel over gebiedsontwikkeling Noordrand Goeree is Nationaal Park van Wereldklasse zorgt voor rond. Het Nationaal Park NLDelta Biesbosch – bredere bekendheid en meer bezoekers.” Haringvliet stond ook als primaire ambitie in het programma. De realisatie ervan is een volgende Gedeputeerden Pauli en Van den Hout mijlpaal. (Noord-Brabant): “De natuur en cultuur in dit gebied presenteren Nederland Waterland in al zijn facetten: de waternatuur, de waterrecreatie, maar, via de dijken, de waterlinies en de nieuwe Noordwaard, ook de strijd met het water. Het heeft dan ook alles in zich om één van de Nationaal Parken van Wereldklasse te worden. De ambitie om natuur, cultuur en recreatie in samenhang te ontwikkelen én het gebied internationaal Vestingdriehoek ‘op de kaart’ te zetten leidt bovendien tot een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat en een De Vestingdriehoek is een toeristisch samen sociaal-economische impuls. werkingsverband tussen de vestingsteden Gorinchem en Woudrichem, Slot Loevestein Beide provincies prijzen het eigen initiatief en en Fort Vuren. Deze bijzondere plekken met een de trekkracht vanuit de gebiedspartners voor rijke historie liggen op een bijzonder knooppunt deze titel. ”Dat past ook helemaal bij de nieuwe van waterwegen. De fysieke verbindende factor is manier waarop we tegen gebiedsontwikkeling en dan ook de veerdienst. Er is een rijk aanbod aan de rol van natuur, erfgoed, water en (vrijetijds-) fietsroutes, activiteiten, horeca en overnachtings- economie in de maatschappij aankijken. Daarom mogelijkheden, die een meerdaags bezoek aan de steunen we deze kandidatuur van harte” aldus de Vestingdriehoek mogelijk maken. drie gedeputeerden.

82 83 dit is onze natuur

Wij ondersteunen de kandidatuur van NL Delta Biesbosch-Haringvliet voor Nationaal Park van Wereldklasse. Met onze ambities geven wij mede uitwerking aan de ontwikkeling van dit nationale park.

84 85 dit is onze natuur

Wij ondersteunen de kandidatuur van NL Delta Biesbosch-Haringvliet voor Nationaal Park van Wereldklasse. Met onze ambities geven wij mede uitwerking aan de ontwikkeling van dit nationale park.

84 85 dit is onze natuur

Ien Stijns

Directeur Slot Loevestein

‘Ik krijg een royaal gevoel als ik op de dijken wandel. van de bewoners. Meer besef bij zowel binnen- Mooie vergezichten, boeiende uiterwaarden als buitenlandse bezoekers over hoe wij ons en heel veel verschillende luchten. Water dat beschermen tegen het water. Onze kennis daar- oneindig zijn weg gaat. Dit is een sterk en uniek over delen met landen die net als wij dichtbij het gebied: de rijkste Nederlandse delta met zeer water leven. interessante cultuuriconen. In een Nationaal De afgelopen vier jaar is er in het Munnikenland Park door alle verbanden heen samenwerken ruimte gemaakt voor de rivier. Ik hoop vanaf om onze uniciteit naar buiten te brengen; dat is volgend jaar te kunnen zien dat de flora en fauna waar ik graag aan mee wil werken. Er is zoveel te zich herstelt. De bever is gelukkig al terug, maar ik ontdekken in dit gebied! hoop meer nieuwe planten en dieren te gaan zien. Het zou mooi zijn als de visarend ook dit gebied Ik zie graag dat mensen op meer creatieve manieren goed genoeg vindt om te broeden. verblijven en dat ze zich makkelijker kunnen verplaatsen tussen de natuurgebieden en cultuur In de herfst en winter vind ik dit gebied op zijn “Er zijn zo veel iconen. Te voet, op de fiets of via het water. Er mooist. De natuur komt tot rust. Er hangt stilte in zijn zoveel mooie verhalen te vertellen over dit de lucht en op het land. Dieren bereiden zich voor gebied. Over het water als vriend en als vijand, op hun winterslaap en als er dan in de winter een over het leven onder de zeespiegel en over de rol dun laagje rijp ligt, zijn alle kleuren heel intens.’ verhalen te vertellen over onze delta.”

86 87

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

86 87 dit is onze natuur 8

88 89 dit is onze natuur

hoofdstuk 8 Gezamenlijke branding

Als Nationaal Park van Wereldklasse kunnen we het grootse verhaal van NLDelta beter zichtbaar maken en vertellen. De koppeling van 8 de marketing- en communicatieteams van Droomfonds Haringvliet, Biesbosch en Staatsbosbeheer is een krachtig begin. Het verbinden van bestaande websites en sociale media biedt een enorm en bovendien snel aan te boren potentieel aan ‘vertelkracht’.

88 89 dit is onze natuur

Nieuwe Dordtse Biesbosch Land van

Middelharnis i Dordrecht

Waard

De Biesbosch

Heusden en Altena

Spaarbekkens

k ke r a Vol Oosterhout Oosters Zevenbergen chel Dintelse Gorzen de Dinteloord Benedensas

Breda

Zichtbaar, herkenbaar Participatie en community Bijdrage aan De Grote Vier We focussen op het zichtbaar maken van NLDelta: building Het transitieteam Merk en Beleving is bezig bij de bestaande en toekomstige entrees en met de ontwikkeling van een nieuw Nationaal Betrokkenheid en cofinanciering zoeken we ook parels, bij verbindingen (pontjes, waterbus) en Parken merk: we sluiten graag aan. Best practices in de branding. De zes samenwerkingsverbanden knooppunten in het gebied. Vindbaarheid van delen we graag met andere parken en gebieden. zorgen voor ondersteuning van het merk in de entrees van NLDelta wordt bewerkstelligd De Nationale Parken van Wereldklasse (De eigen achterban. Dit is onze, dus ook JOUW via ANWB-borden, VVV’s en digitale portals Grote Vier) trekken samen op in marketing/ delta: participatie en mede-eigenaarschap onder voor natuurbeleving, toerisme en recreatie. In branding van Nederlandse (bestemmings)natuur bewoners, ondernemers en bezoekers stimuleren samenwerking met stakeholders, marktpartijen in het buitenland. Met stevige ambassadeurs we door initiatieven en ideeën actief uit ‘de markt’ en collega Nationale Parken van Wereldklasse representeren we onze Wereldklasse-parken en te halen met sociale media en community building. verkennen we nieuwe (belevings)instrumenten en nemen we deel aan belangrijke internationale Een jaarlijks NLDelta event vergroot het draagvlak -technieken zoals apps, games en virtual reality. bijeenkomsten. Nationale Parken van voor - en de beleving van - onze delta. Wereldklasse verwijzen naar elkaar in (digitale en fysieke) entrees/portals: zo dragen we samen bij aan de spreiding van bezoekers over grote gebieden in Nederland en het uitdragen van ‘s lands iconen op het gebied van natuur en landschap.

90 91 dit is onze natuur

De Community of Practice Het delen van kennis en ervaring - en resultaat- gericht samenwerken - is verankerd in het DNA van NLDelta. In de huidige zes samenwerkingsverbanden delen vele partijen nu al hun kennis en ervaring om tot meer te komen dan zij afzonderlijk zouden kunnen bewerkstelligen. We brengen dit nu naar NLDelta niveau.

Door sterke netwerken (uit) te bouwen hebben we de afgelopen jaren grote stappen gemaakt op het gebied van mede-eigenaarschap en cofinanciering, verduurzaming van recreatiemogelijkheden en het ontwikkelen van natuur en natuurbeleving als motor voor sociaaleconomische groei. De Community of Practice zien we als een belangrijke bron van inspiratie voor onszelf en voor andere parken en gebieden. Gezamenlijk onderzoek en verdieping op thema’s kan leiden tot betere, snellere oplossingen en het signaleren van nieuwe kansen. Onze ervaring met de succesvolle doorontwikkeling van het merk Nationaal Park De Biesbosch delen wij graag ten behoeve van de ontwikkeling van een krachtig merk Nationaal Park van Wereldklasse en van NLDelta. Ook onze ervaring op het gebied van ontwikkeling en implementatie van verdienmodellen kan veel opleveren voor andere gebieden. Wij zijn graag bereid hierin het voortouw te nemen.

90 91 dit is onze natuur

Chiel van Winden

Beheerder Ida-hoeve, Tiengemeten “Dit is een fantastische ‘De ruimte, de rust, de vergezichten naar alle Een tijdje geleden vloog er een visarend hoog kanten, het water, het land en de prachtige boven ons erf van de Ida-hoeve. Een spectaculair Hollandse wolkenpartijen. Elke dag opnieuw gezicht. Dat ontging ook de kauwtjes niet, die hun plek om en elke dag, soms zelfs meerdere keren per dag, nesten hadden gebouwd rondom de boerderij. Zij net weer anders. Dat maakt het werken op de vlogen meteen in formatie uit om hun eieren te Ida-hoeve, waar we psychiatrische bewoners beschermen. Dat met eigen ogen zien... dat is heel begeleiden naar een meer zelfstandige leefwijze, wat anders dan een film op tv. Je staat er letterlijk mensen te zo bijzonder. midden in, maakt er deel van uit. Het was een prachtig en spannend schouwspel, dat ik nooit Het zou prachtig zijn als we onderdeel uitmaken meer vergeet. van één Nationaal Park. Ambitieus! Ik kan niet begeleiden in de toekomst kijken, maar vind het wel boeiend Augustus en september, het laatste stuk zomer en om mee te gaan maken hoe zich dat ontwikkelt. Ik het begin van de herfst, zijn mijn favoriete maanden. verwacht sowieso dat er meer variatie gaat komen Het warme geel van de guldenroede en het diepe naar een meer in de flora en fauna in dit gebied. En het zou goed paars van de kattenstaarten geven tussen water en zijn als het wat meer toegankelijk wordt, met land een overdaad aan kleur en rust. Voldoening, dat wat meer overnachtingsmogelijkheden op kleine is de sfeer die er dan ligt over het landschap.’ schaal, passend bij de natuur. zelfstandige leefwijze.”

92 93

Dordrecht dit is onze natuur water | transport water

92 93 dit is onze natuur 9

94 95 dit is onze natuur

hoofdstuk 9 Blauwe draad, blauw bloed

Water regeert als een vorst in de Nederlandse van wereldformaat die als toegangspoort voor het hek omheen te zetten, maar door ruimte te bieden Delta. Het stroomt als blauw bloed door de aderen Europese bedrijfsleven fungeert. Hier wonen en aan ontwikkelingen en initiatieven die passen van de Maas en de Rijn. Tot diep landinwaarts werken 3 miljoen mensen. bij dit gebied. Zo gaat het vergroten van natuur- is de invloed van de zee nog merkbaar. Hier waarden hand in hand met het verbeteren van de 9 bouwt de mens al eeuwenlang aan zijn relatie De Nederlandse Delta is een internationaal kruis- verbindingen over water en land, zodat het gebied met het water. Op zoete en zoute grond. In goede punt voor mens en dier. Op deze plek verblijven nog beter beleefbaar wordt. maar ook barre en brakke tijden. Toen de dijken miljoenen trekvogels tegelijk met even zoveel doorbraken in 1421 tijdens de Sint Elisabeths- toeristen. Waar de vogels van noord naar zuid en Dat kan dankzij de betrokkenheid en vloed, maar ook tijdens de Watersnoodramp in omgekeerd vliegen, zwemmen onder hen trek- verbondenheid van bestuurders, bedrijven, 1953. Hier hebben opgestroopte mouwen dijken vissen als zalm en haring van oost naar west en bewoners en buren. Hun collectieve en en kastelen gebouwd, molens laten draaien en andersom ver West Europa in . In de vruchtbare en stelselmatige inbreng is kenmerkend voor het bagger uitgegraven. Hier is afgebroken en weer dynamische delta hebben de bever, de zeearend en gebied; het vòrmt de Nederlandse Delta. Alle opgebouwd. de steur hun plek veroverd. Heroverd. Ze zijn terug partijen zijn zich er voortdurend van bewust dat van weggeweest. Dankzij het water, maar ook mens, dier, en natuur elkaar hier nodig hebben. Het samenspel tussen mens en water is overal in dankzij de mens. Ook bij het ontwikkelen van toeristische trek de Nederlandse Delta zichtbaar. Van de sluizen pleisters en nieuwe verdienmodellen. En alleen in het Haringvliet tot de Zuiderwaterlinie en Slot Hier zijn natuurbescherming, waterveiligheid, met de instemming van het water. Loevestein. Van Tiengemeten en de Biesbosch cultuurhistorie en economische voorspoed elkaars tot aan de molens van Kinderdijk . De natuur is er bondgenoten. Op een schaal en met een variëteit ruig en wijds. Oer-Hollandse deltanatuur. En wie die voor Europese begrippen ongekend zijn. Het is even de andere kant opkijkt, ziet ook een haven onze ambitie om dat zo te houden. Niet door er een

94 95 dit is onze natuur

Colofon

Redactie Parkschap Nationaal Park De Biesbosch, Droomfondsproject Haringvliet, Staatsbosbeheer, ’tIdee!

Foto’s: Marianne den Braven Marion van Buren Dirk Dekker Rob Dolaard Mark Dorleijn Pauline Joosten Jacques van der Neut Johan Vogel

Ontwerp & Art direction ’tIdee!, Amsterdam i.s.m. Overburen

Dit ambitieboek is een uitgave van Parkschap Nationaal Park De Biesbosch, Droomfondsproject Haringvliet en Staatsbosbeheer. De informatie in dit boek is met de grootst mogelijk zorg samengesteld in samenwerking met partners en betrokkenen. Desondanks verstrekt de redactie geen garantie dat de inhoud volledig is. Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend. De teksten zijn onder voorbehoud van typefouten en omissies.

Copyright Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of gedupliceerd zonder schriftelijke toestemming van de redactie. www.np-debiesbosch.nl www.haringvliet.nu www.staatsbosbeheer.nl

biesbosch haringvliet

een initiatief van: parkschap nationaal park De Biesbosch - Droomfondsproject Haringvliet - Staatsbosbeheer