L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 3

Integriteit is het hebben van een ‘‘ moreel karakter waarin diverse deugden zijn ontwikkeld. ,, Patrick Overeem 55 ~ e jaargang, september 2014 (3) september 2014 -:::::---·-----:.--,- - r.,.:__-=--_ Oorzaken van misleiding in de wetenschap

Integriteit als deugd: een begripsverheldering

Liberale voors en tegens van verhoging vermogensbelasting 55e jaargang, september 2014 (3) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Column. Niet verschuiven, maar aanpakken Jan Anthonie Bruijn 117 Redactie dr.ir. R.D. Woittiez (voorzitter) Thema: Integriteit mw.drs. F.D. de Beaufort dr. C.F. van den Berg Ten Geleide. Integriteit prof.dr. J.A. Bruijn Marcel Wissenburg 119 drs. H.H.J. Labohm mw. C.A.M. Maas MA (eindredacteur) dr. P.G.C. van Schie Naar een beter integriteitsbegrip. Van deontologie naar deugdethiek prof.dr.ir. T. de Vries Patrick Overeem 124 prof.dr. M.L.J. Wissenburg Redactieadres Corruptie. Schuldigen en systemen Koninginnegracht 55a Michel van Hulten 129 2514 AE Den Haag telefoon: 070-3631948; fax: 070-3631951 e-mail: [email protected] Governance bij woningcorporaties. Naar een nieuw evenwicht website: www.teldersstichting.nl Rudy de Jong 136 Auteursrechten De auteursrechten liggen bij de uitgever. Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, Integriteit en de kwaliteit van het toezicht in beide domeinen niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. Arthur Rörsch 141 ISSN 0167-0883

Abonnementenadministratie De illusie van totale controle Koninginnegracht 55a Philip Wallage 147 2514 AE Den Haag telefoon: 070-3631948 De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid. Werk in uitvoering fax: 070-3631951 [email protected] Jan Kees Wiebenga 153 Abonnementen Een abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) bedraagt € 35,- per jaar (buitenland € 45,-). Losse nummers kosten € 9,50. Verhoging vermogensbelasting botst met vrijheid Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, inclusief Liberaal Reveil) kost € 35,- in het introductiejaar 2014. Helma Neppérus 158 Druk & Vormgeving Liberale rechtvaardigheid G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Robin Fransman 160 Illustratie omslag Illustratie van Carlo Collodi, Le avventure di Pinocchio. Storia di un burattino. Bemporad & figlio, Firenze Internationale rechtsorde is Nederlands belang 1902. (Tekeningen en gravures van Carlo Chiostri en A. Bongini) Wim van Eekelen 163 Advertentietarieven Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar. Internationale rechtsorde. Belang en begripsverheldering Kenneth Manusama 165

Inhoudsopgave Liberaal Reveil september 2014 (3) Colofon COLUMN LR NIET VERSCHUIVEN, MAAR AANPAKKEN

– Jan Anthonie Bruijn –

Op zijn eerste dag als staatssecretaris begon Eric hogen. Ondanks de lessen uit het verleden ziet men Wiebes aan een analyse van de problemen bij de bij andere partijen echter meteen de oude reflex de Belastingdienst. De Belastingdienst is een van de kop opsteken om verlaging van de ene belasting te grootste werkgevers van Nederland. Per dag komt willen financieren met een verhoging van de andere, gemiddeld 1 miljard euro aan belastinginkomsten teneinde moeilijke maatregelen in de uitgavensfeer binnen. De analyse van Wiebes heeft geleid tot de te omzeilen. Per saldo geen lastenverlaging, maar conclusie dat het stelsel het afgelopen decennium het ouderwetse doorschuiven in plaats van aanpak- voor burgers en bedrijven veel te ingewikkeld is ge- ken. Fiscalisten buitelen over elkaar heen met ideeën worden. Het is bovendien voor de Belastingdienst voor het financieren van de verlaging van de belas- zelf niet meer uitvoerbaar. Dit is het gevolg van al- ting op arbeid. Verhoging van de btw, verdere ver- lerlei politieke wensen die in het systeem verwerkt laging van de hypotheekrenteaftrek en zelfs verho- zijn. Voor elke nieuwe maatregel waren er goede ar- ging van de belasting op winst of vermogen worden gumenten, maar het afgelopen decennium telde het gesuggereerd. Verdere verhoging van de btw treft op tot iets wat niet langer beheersbaar is. ondernemers en kost banen. De VVD heeft er juist Het kabinet bereidt dit najaar dan ook een altijd voor gestreden dat de eerdere btw verhoging ‘brede belastinghervorming’ voor. Die hervorming zou worden gecompenseerd. Verdere verlaging van zal moeten leiden tot vereenvoudiging van het be- de hypotheekrenteaftrek is per saldo ook een belas- lastingsysteem, maar ook tot lagere belastingen. tingverhoging die banen kost. Bovendien treft deze Want naast ingewikkelder, zijn de belastingen ook maatregel vooral jongeren, starters en mensen met steeds hoger geworden. Jarenlang heeft de Belasting- lage inkomens, de groepen die van de hypotheek- dienst geleden onder de politieke obsessie van een renteaftrek het meest profiteren. grote overheid. Stijgende overheidsuitgaven vergden Verdere verhoging van de vermogensbelasting steeds hogere collectieve lasten. De belastingen zijn is een nivellerende en dus ook banen vernietigende op dit moment in Nederland dan ook hoog. maatregel. Dit idee wordt wel verkocht onder het In zijn meest recente verkiezingsprogramma’s voorwendsel dat de vermogensbelasting bij de laatste heeft de VVD concrete maatregelen voorgesteld herziening zou zijn gedaald. Dat is echter maar hele- voor belastingvereenvoudiging en belastingverla- maal afhankelijk van de reële vermogensrendemen- ging, naast investeringen in kennis en infrastruc- ten. Die zijn al jaren zodanig, dat de tarieven met de tuur, te financieren uit een aanpassing van de over- invoering van het boxensysteem per saldo fors ge- heidsuitgaven. Een deel van die plannen is in het stegen zijn.A Op dit moment resteert vaak zelfs een regeerakkoord beland en inmiddels zien we de eerste negatief netto rendement na belasting. Ook het ar- resultaten. Van ‘kapotbezuinigen’ van de economie gument dat vermogens vast zouden zitten bij oude- blijkt geen sprake. Sterker, zoals voorspeld leidt de ren houdt geen stand. Ouderen, althans de spaarza- combinatie van hervormingen en ombuiging van de men onder hen, hebben altijd meer vermogen gehad overheidsuitgaven tot structurele verbetering van de dan jongeren want zij hebben eenvoudigweg meer economie en de werkgelegenheid. Om dat verder te spaartijd achter de rug. Niet dankzij toeval, maar stimuleren overweegt het kabinet de belasting op ar- dankzij oud-Hollandse werklust en spaarzaamheid beid te verlagen. hebben jongeren en ouderen nu meer vermogen en Over de vraag hoe dit gefinancierd moet wor- koopkracht dan ooit. Bovendien is over dit spaar- den lopen de meningen uiteen. Belastingverlaging geld vaak al vele malen belasting betaald, die via de moet volgens de VVD gefinancierd worden uit het aanpassen van de overheidsuitgaven en niet door de A Een rekenvoorbeeld: iemand met een rente van 1% over een staatsschuld extra te laten oplopen, minder te inves- spaarsaldo van €100.000 betaalde in het vorige systeem in het hoogste tarief €700 vermogensbelasting. In het huidige teren in de kerntaken van de overheid (onderwijs, systeem betaalt dezelfde persoon 30% over een fictief rende- infrastructuur), of door andere belastingen te ver- ment van 4%, ofwel €1200 vermogensbelasting.

september 2014 (3) Column 117 inkomstenbelasting al sterk nivellerend is geweest, was: Niet doorschuiven maar aanpakken. Verschuiven ook tussen de generaties. is echter minstens zo onwenselijk als doorschuiven. Dit kabinet is goed bezig met het doorvoeren Niet verschuiven dus, maar aanpakken. van hervormingen. Bij de belastinghervorming moet naast vereenvoudiging worden gekozen voor lasten- Prof. Dr. J.A. Bruijn is lid van de redactie van Libe- verlaging in plaats van lastenverschuiving. De titel raal Reveil. van het meest recente VVD verkiezingsprogramma

118 Column Liberaal Reveil Thema: Integriteit TEN GELEIDE LR INTEGRITEIT

– Marcel Wissenburg –

Politici, ondernemers, bankiers, bestuurders, weten- in deze inleiding wil beschrijven, is dit even genoeg. schappers, kleuterleiders: hun gedrag wordt aan tal- Gedrag beoordelen en afmeten – bijvoorbeeld aan loze standaarden afgemeten, maar aan geen zo fre- de standaard integriteit – doen we met behulp van quent en (in de media) luidruchtig, als integriteit. ethieken, theorieën van het goede. Er bestaat een En er zijn ook weinig standaarden die zo fluïde zijn, heel praktisch onderscheid tussen consequentialis- zo lastig te vertalen in meetbaar gedrag. Eén ding is tische ethieken, die het goede afmeten aan, inder- helder: voor een politieke theorie als het liberalisme, daad, de consequenties van handelingen; deontolo- gebouwd op respect voor het individu, op individu- gische ethieken, die het goede afmeten aan wat onze ele verantwoordelijkheid en op individuele vrijheid, morele plicht is, wat de intrinsiek juiste handeling is integriteit een kernwaarde. Het zou prettig zijn is; en deugdethiek, die het goede ziet als handelen wanneer we niet alleen een intuïtief begrip van die vanuit een moreel juiste motivatie. Vanuit een con- kernwaarde hadden, al was het maar omdat we in- sequentialistisch perspectief is integriteit niet zo in- tegriteit ook graag willen garanderen en stimuleren teressant: voor de consequentialist moeten de baten – niet op de tast maar zorgvuldig, consistent, goed, gewoon de kosten overtreffen, en dat impliceert een zeg maar: integer. zekere flexibiliteit. En de deugdethiek had tot nu toe In dit nummer van Liberaal Reveil komt een weinig te melden over integriteit. aantal experts aan het woord die in zeer diverse con- Traditioneel wordt integriteit dan ook vooral texten met integriteitsvraagstukken in aanraking met deontologie geassocieerd, in het bijzonder met komen. Positief gezegd: in dit nummer verhullen we Immanuel Kants eis dat de regels die we volgen uni- niet hoe divers de interpretaties en toepassingsvel- versaliseerbaar moeten zijn – dat ze voor iedereen den van het begrip integriteit zijn. We gaan de wer- altijd overal gelden. Maar hier raken we volgens kelijkheid niet oversimplificeren. Negatief gezegd, Overeem gelijk ook de wortel van veel van onze we doen ook geen moeite te verhullen dat de vele hedendaagse problemen met integriteit: het wordt verschijningsvormen van integriteit een op het eer- steeds meer verpakt in regels en regulering, het wordt ste gezicht chaotisch speelveld opleveren. daarmee geformaliseerd, geïnstrumentaliseerd. Niet alleen leidt dat tot overmatige controle, belangrij- Integriteit als deugd ker is dat de inhoud verdwijnt, dat integriteit weg Toch valt er orde in de chaos aan te brengen. Patrick wordt gerelativeerd tot enkel het gedachteloos afvin- Overeem biedt ons, in het eerste artikel van deze ken van routines overblijft. Vandaar dat Overeem editie, daartoe een handreiking met een filosofische ervoor pleit toch een deugdethisch perspectief op reflectie op het concept integriteit, dat hij graag in integriteit te ontwikkelen, een perspectief waarin pure vorm, in essentie, los van concrete toepassin- integriteit een individuele attitude wordt, een wel- gen en storende omgevingsfactoren, wil begrijpen. overwogen gedragswijze. Integriteit kan dan worden Integriteit, meldt hij, is altijd en per se consisten- begrepen (bovenop consistentie, betrouwbaarheid tie van, betrouwbaarheid in, gedrag – maar het is en onkreukbaarheid) als een handelen vanuit de ook meer dan dat alleen: een draaideurcrimineel is gecombineerde deugden rechtvaardigheid, moed, consistent en in zekere zin betrouwbaar, maar het gematigdheid en verstandigheid. is lastig hem daarom integer te noemen. Integriteit is ook onkreukbaar zijn en het moreel goede doen. Corruptie en structuren Integriteit is nóg meer dan dit alles – zie verderop en Die Gedanken sind Frei. Attitudes en motieven val- zie Overeems artikel – maar voor het reisplan dat ik len niet zo makkelijk te observeren, laat staan te

september 2014 (3) Ten Geleide 119 Thema: Integriteit

controleren of sturen. Wie integriteit wil, wil dat door een reeks van schandalen die één ding gemeen waarschijnlijk toch aan observeerbaar gedrag koppe- hadden: de betrokken corporaties waren zich gaan len. Zo komen we al snel op de meest bekende in- bezighouden met andere activiteiten dan sociale wo- dicator van het ontbreken van integriteit: corruptie. ningbouw. Sommige belegden in onveilige banken, In het tweede artikel bepleit Michel van Hulten, andere in dubieuze bankproducten, weer andere sinds vele jaren betrokken bij diverse onderzoeks- gingen ‘anders’ en vooral luxer bouwen, enzovoort. groepen en -projecten rond transparantie, corruptie Er werd, zo heet het, publiek geld verspild, over de en integriteit, dat corruptiebestrijding juist vraagt balk gegooid en ondoelmatig besteed. En passant om heel andere instrumenten dan een beroep op werd natuurlijk de integriteit van de leidinggeven- individuele deugd. Heel simpel gezegd: een cor- den in twijfel getrokken, meer nog wanneer bleek rupt individu vervangen door een nog onbedorven dat zij voor de publieke sector exorbitante salarissen ziel zal niets veranderen als de institutionele omge- en vertrekpremies ontvingen of zichzelf ongepast fê- ving nog steeds tot corruptie verleidt, die rationeel teerden via secundaire arbeidsvoorwaarden. maakt, of er zelfs toe dwingt. Het aanpakken van de In het derde artikel van onze special bespreekt structuren waarbinnen individuen moeten werken, Rudy de Jong de zaak van de woningcorporaties en het garanderen dat zij transparant, controleerbaar, ‘het falende toezicht’. Faalde dat toezicht inderdaad eenduidig etc. zijn, is een noodzakelijke voorwaarde en waar lag dat aan? De populaire perceptie is dat de om integriteit mogelijk te maken. corporaties hun werkterrein veel te ver uitbreidden, Van Hulten gunt ons een blik achter de scher- dus terug het hok in moeten (terug naar de kern- men van het wetenschappelijk onderzoek naar in- taak: sociale woningbouw), en dat die uitbreiding tegriteit, corruptie en transparantie. Hij laat zien kon plaatsvinden door geringe en gebrekkige con- dat de sleutel tot corruptie in machtsverhoudingen trole, dus de muilkorf moet om en de lijn strakker. ligt: corruptie gaat uiteindelijk namelijk steeds om De Jong laat echter zien dat de problemen op machtsmisbruik voor particulier profijt. Oplossin- heel andere plaatsen begonnen – zeker niet bij geld- gen, stelt hij, moeten nauwkeurig worden afgestemd zuchtige managers, noch bij corrupte of bijziende op de precieze machtsbronnen die de corrupte/inte- accountants. De problemen worden ten eerste ver- gere organisaties en individuen hebben. oorzaakt door onverstandig overheidsingrijpen: Minstens zo belangrijk als het correct identifice- nadat de woningnood opgelost was, ontstond een ren van de relevante machtsbronnen is het confron- markt met eigenlijk nog maar twee producten: teren en accepteren van de realiteit dat macht overal goedkope sociale huurwoningen en dure koopwo- is en corruptie dus (potentieel) ook. Op dit punt ningen. De steeds diepere kloof tussen beide werd signaleert Van Hulten in Nederland collectieve hy- gevormd door een vraag waar eigenlijk geen aanbod pocrisie. Corruptie is overal, behalve ‘natuurlijk’ in meer voor was: een particuliere huurmarkt. Zo’n Nederland – daar spreken we hooguit over fraude. omgeving verleidt en dwingt corporaties al snel In Nederlandse misdaadmonitors is corruptie niet tot expansie. Een tweede probleem heeft wel met eens een categorie. Corruptie is iets zuidelijks: het controle te maken, maar niet met een tekort daar- beheerst Afrika niet Europa, Zuid-Amerika niet aan. De woningcorporaties behoren tot de meest en Noord-Amerika; binnen Europa infecteert het het breedst gecontroleerde instellingen van Nederland. Katholieke Zuiden niet het Protestantse Noorden; Het probleem is dat die controle via twee wegen en binnen Nederland… Integriteit is echt niet zeld- uitgeoefend kan en moet worden, en dat de balans zaam – 80% van de mensen is goudeerlijk, stelt Van tussen beide zoek was en weer zoek dreigt te raken. Hulten – maar de blindheid voor corruptie was toch Waar de corporaties tot voor kort vooral werden ge- tot voor heel kort wel wijdverspreid; zelfs politieke stuurd via governance, bestuur in overleg met finan- partijen, de VVD niet uitgezonderd, wasten hun ciers, bewoners en stakeholders als partners, dreigt handen in onschuld. de balans nu door te slaan richting een strak dirige- rende overheid. Integriteit en structuren De Jong concludeert dat een flexibeler woning- Een mooie testcase voor het functioneren van con- markt aan de ene kant, en aan de andere kant een trole op en door instituties vormen de woningcorpo- evenwicht tussen input en controle via governance én raties, die aan het begin van de jongste economische hiërarchie, de structurele aanleiding voor wangedrag crisis in een weinig gunstig licht kwamen te staan en gebrek aan integriteit kunnen wegnemen.

120 Ten Geleide Liberaal Reveil Thema: Integriteit

Als er één beroepsgroep is die integriteit boven al- lijke en wetenschappelijke relevantie moesten zor- les stelt, zijn het wetenschappers wel – maar enkele in gen, blijken condities te zijn die niet-integer gedrag de media breed uitgemeten fraudegevallen in recente rationeel of zelfs onvermijdelijk maken. De finan- jaren, en de persoonlijke ervaringen van onderzoekers cieringsstructuur van wetenschappelijk onderzoek met veranderende onderzoeksfinanciering en moni- selecteert op onderzoekers die de financier naar de toring, hebben het zelfvertrouwen en de beroepstrots mond spreken, op de belofte van maatschappelijk van academici een flinke knauw gegeven. In het vierde wenselijke waarheden en wetenschappelijk conser- artikel bespreekt Arthur Rörsch de belangrijkste oor- vatisme (normal science). Het beoordelingssysteem zaken van integriteitsschendingen in de wetenschap. dwingt tot snelle, gegarandeerde resultaten oftewel Traditioneel, stelt Rörsch, heeft de wetenschap een haastwerk, ook in peer review, en het beloont brave, zeer groot zelfreinigend vermogen – goede, integere gestandaardiseerde vormen van verslaglegging. Ge- wetenschap is immers het zo open mogelijk presente- geven deze context blijken wetenschappers vaak op- ren van toetsbare, reproduceerbare, ideeën, en het zo merkelijk naïef te blijven: ze zijn terecht trots wan- intensief en kritisch mogelijk toetsen van die claims. neer hun onderzoek ook maatschappelijke betekenis Integriteit is inderdaad de kern van het ethos van de wordt toegekend (de PR-afdelingen van universi- wetenschapper, en dat vertaalt zich in goed functio- teiten worden steeds professioneler) maar realiseren nerende controlestructuren zoals congressen en het zich niet dat het concept ‘maatschappelijke relevan- reviewproces voor publicaties. tie’ vanuit politieke overtuigingen wordt ingevuld Wetenschappers maken de structuren waarbin- en als politiek instrument wordt gebruikt. nen ze werken echter niet alleen. De laatste decennia hebben enkele externe ontwikkelingen tot structurele Vertrouwen is goed, controle beter? veranderingen geleid die – net als in de woningmarkt In de woningsector en de wetenschap ontmoetten – soms verleiden tot niet-integer gedrag, en er soms we twee maatschappelijke sferen waar structurele zelfs toe dwingen. Ook in de wetenschap draait uit- factoren, de institutionele randvoorwaarden waar- eindelijk alles om geld – in dit geval om de financie- binnen individuen handelen, het schenden of op- ringsstructuur van wetenschappelijk onderzoek. geven van integriteit verleidelijk, rationeel en soms Ik geef nu even mijn eigen draai aan Rörsch’ zelfs de enige optie maken. In beide sectoren wor- tekst – als geëngageerd wetenschapper kan ik niet den integriteitsproblemen bij voorkeur aangepakt anders – maar ik geloof dat ik de geest van zijn be- door nieuwe structuren te ontwerpen die meer, be- toog correct weergeef: de vrijheid van onderzoek, de tere of gewoon andere controle beloven. Lenins ada- motor van integere wetenschapsbeoefening, is ver- gium ‘vertrouwen is goed, controle is beter’ lijkt een der en verder ingeperkt tot er nu vrijwel niets van onbetwistbaar geloofsartikel te zijn geworden. Maar over is. Wetenschappelijk onderzoek moet in toe- helpt al die controle nou echt? nemende mate in een onderzoeksprogramma (soms Onze vijfde bijdrage komt van Philip Wallage, die openlijk een collectief vijfjarenplan genoemd) pas- de nieren van de ‘controle-industrie’ proeft. Om vast sen, het moet in toenemende mate worden gefinan- een van de door hem aangehaalde observaties weg cierd via competities, in die competities zijn steeds te geven: in 2006 was ten minste 14% van de totale vaker niet-wetenschappelijke actoren betrokken, en Nederlandse beroepsbevolking werkzaam in de con- aanvragers worden afgerekend op ‘kwaliteit’ en ‘va- trole-industrie; maar net 1,34% van de bevolking was lorisatie’; om het allemaal nog erger te maken willen ‘bekend bij justitie’. Wallage inventariseert het steeds de meeste wetenschappers zelf ook nog eens oprecht kleurrijker scala aan controlevormen en -mechanis- aan de samenleving bijdragen. men, van de klassieke maar altijd populaire roep om De weg naar de hel is geplaveid met goede voor- ‘strengere straffen’, via zelfreiniging in het bedrijfsle- nemens: elk van deze ontwikkelingen heeft vanuit ven (daartoe aangezet door de steeds frequenter geval- maatschappelijk perspectief absoluut zin en leek len van ernstige reputatieschade in de ogen van het een ontwikkeling ten goede. Maar het eindresultaat publiek) tot het zogeheten ‘horizontaal toezicht’. En is – zoals bij alle utopian engineering, om een term ook Wallage ziet onbedoelde neveneffecten van goed- van Karl Popper te gebruiken – dat onvoorziene bedoelde innovaties: op steeds meer plaatsen zorgt de en ongewenste neveneffecten de positieve effecten controle-industrie voor een verlammende angstcul- ondergraven. Condities die voor intersubjectieve tuur en de wildgroei van controlemechanismen resul- kwaliteitstoetsing en gecombineerde maatschappe- teert in steeds groter willekeur in de aard en zwaarte

september 2014 (3) Ten Geleide 121 Thema: Integriteit

van toezicht én van straffen. pelijk wat greep op het fenomeen te krijgen. Onder de aanbevelingen die Wallage doet valt Drie belangrijke lessen vallen wel veilig te trek- er een op omdat deze niet over weer andere, betere ken. De eerste les is dat integriteit een en-en-bena- instituties gaat: Wallage wijst erop dat, uiteindelijk, dering vraagt: sturings- en controlemechanismen integriteit vooral bloeit waar gedeelde waarden re- zijn onvoldoende, deugd en plichtsbesef ook – bei- geren. ‘Dit vereist opvoeding, training, toezicht de zijn nodig om integriteit mogelijk te maken. Ten en waar nodig sancties aangevuld met leiderschap, tweede: er is geen universele formule of manage- verantwoording en dialoog’, stelt hij – en daarmee menttovertruc om deze twee te mixen – hoe verve- is de cirkel rond, en zijn we terug bij integriteit als lend ook, de woningsector is niet de wetenschap is individuele deugd. Goede structuren vormen een niet de politiek is niet de zorg. Een recept dat werkt noodzakelijke voorwaarde voor integriteit, maar voor de woningsector kan fataal zijn voor de weten- een voldoende voorwaarde zijn ze niet. Uiteindelijk schap, en omgekeerd. Elke sector vraagt een eigen, geeft de goede wil van het individu de doorslag. zorgvuldig ontworpen, oplossing, gevoelig voor het Jan Kees Wiebenga is voorzitter van de recent type macht en machtsmisbruik dat we willen voor- ingestelde Landelijke Commissie Integriteit van de komen. En ten derde, een Popperiaanse les die voor VVD. In een op persoonlijke titel geschreven arti- liberalen niet nieuw zal zijn maar altijd het herhalen kel reflecteert hij allereerst op de context en voor- waard blijft: alle maatschappelijke sturing heeft on- geschiedenis van deze commissie. De Nederlandse gewenste neveneffecten. Hoe intensiever we pogen geschiedenis kent veel voorbeelden van niet-integer een praktijk te controleren, hoe sneller we de con- en dubieus handelen van politici en bestuurders – trole kwijtraken. Wiebenga bespreekt een paar fraaie gevallen – en Het laatste woord over integriteit is dus nog lang van institutionele mechanismen binnen de overheid niet gezegd. Sterker, veel is ongezegd gebleven. Daar die de integriteit moesten helpen bewaken. Politieke is bijvoorbeeld de vraag hoe in een liberale samenle- partijen zijn zich er pas heel recent actief voor gaan ving, die individuele verantwoordelijkheid hoog in interesseren (waarschijnlijk vanwege de door Wal- het vaandel heeft, integriteit geborgd wordt. Geluk- lage ook al bij het bedrijfsleven opgemerkte toene- kig publiceert de TeldersStichting zeer binnenkort mende reputatieschade). Partijen hebben nog veel te een fraaie bundel over verantwoordelijkheid, waarin leren, want nog veel dilemma’s op te lossen. Wat is uitdagende antwoorden op die vraag worden gefor- in integriteitskwesties zwart en wit en wat te doen muleerd. met grijs? Moet één borrel teveel direct einde car- Een tweede vraag die in deze Liberaal Reveil om- rière betekenen? Twee, drie? zeild werd, is hoe om te gaan met integriteit die geen Wiebenga laat verder zien dat partijen, naast de betrekking heeft op individuen maar op instituties controlerende en straffende overheid, een substanti- zelf. Een van de belangrijkste instituties waarvan ële en eigenstandige rol kunnen spelen in de bewa- de integriteit vaak in twijfel wordt getrokken is het king van de integriteit van politici en bestuurders, in verkiezingsproces. Sinds kort buigen politicologen het bijzonder in de preventieve fase. Om Wiebenga’s verenigd in het wereldwijde Electoral Integrity Pro- aanbeveling in Overeems terminologie te gieten: ject zich over dit vraagstuk. In Nederland vestigen de partijen kunnen én moeten hun politici helpen le- activiteiten van de Stichting Bescherming Burger- ren de deugd integriteit optimaal te ontwikkelen. rechten de aandacht op het feit dat ook onze verkie- zingen niet van nature integer verlopen (en ik beken Integriteit en standvastigheid ook mijn steentje te hebben bijgedragen). Justus Lipsius’ De Constantia (1583) is ooit in het En een laatste vraag die we uit de weg zijn ge- Nederlands vertaald onder de onnavolgbaar mooie gaan is een puur ethische: is integriteit wel onver- titel Over standvastigheid bij algemene rampspoed. deeld goed en universeel wenselijk? Met name in de Standvastigheid is precies wat nodig is bij het con- politiek is dat nog geen uitgemaakte zaak – Machi- fronteren van de veelheid aan verschijningsvormen avelli zou aanraden altijd integer te lijken maar het van (non-)integriteit, van domeinen, van methoden nooit te zijn: een politicus moet doen wat nodig is van aanpak, en van academische disciplines die zich op aarde, niet wat wenselijk is in de wolken. Wie ermee bezighouden. De selectie van artikelen die de durft hier antwoord op te geven? redactie van Liberaal Reveil u nu aanbiedt, helpt ho-

122 Ten Geleide Liberaal Reveil Thema: Integriteit

Prof. Dr. M.L.J. Wissenburg is lid van de redactie van aan de Radboud Universiteit te Nijmegen, en voorzit- Liberaal Reveil en van het curatorium van de Telders- ter van de sectie Bestuurskunde en Politicologie inclu- Stichting. Daarnaast is hij hoogleraar Politieke Theorie sief CICAM aldaar.

september 2014 (3) Ten Geleide 123 Thema: Integriteit NAAR EEN BETER INTEGRITEITSBEGRIP LR VAN DEONTOLOGIE NAAR DEUGDETHIEK

– Patrick Overeem –

1. De integere schurk? in-tangere, wat zoiets betekent als: niet-aanraken. Wie zich verdiept in de literatuur over integriteit, zal Het adjectief integer en ons woord integer betekent verrast zijn daarin een debat aan te treffen over ‘de dus onaangetast, ongeschonden, onberispelijk. Deze integere schurk’.1 Kunnen mensen die door en door oeroude betekenis klinkt nog duidelijk door als we slecht handelen, toch integer worden genoemd? spreken over iemands lichamelijke integriteit. De Deze op het eerste gezicht merkwaardige vraag notie is echter ook onmiskenbaar aanwezig in het wordt begrijpelijk als we kijken naar één van de ba- hedendaagse discours over politieke en ambtelijke sisbetekenissen van integriteit. Integriteit betekent integriteit. Ook daarin wordt integriteit vaak gelijk namelijk voor velen in de eerste plaats consistentie: gesteld aan onkreukbaarheid. Dit heeft twee belang- integer is iemand die consequent bepaalde principes rijke implicaties. volgt.2 Zo iemand doet niet nu eens zus en dan weer Allereerst is integriteit in deze opvatting vooral zo, spreekt niet met een dubbele tong, houdt niets een negatief begrip. Het zegt eerder wat niet dan achter en heeft geen bijbedoelingen, maar is solide wat wel het geval is: integriteit is eerst en vooral de en recht door zee, ‘een man uit één stuk’. Integriteit afwezigheid van kwaad, schuld en smet. Je zou dit is in deze zin ongeveer hetzelfde als betrouwbaar- natuurlijk kunnen omdraaien en zeggen dat integri- heid: op een integer iemand kun je aan. teit dus, positief gesproken, neerkomt op heelheid Tegen deze achtergrond is de discussie over of reinheid. Dat is op zich juist, maar brengt ons ‘de integere schurk’ gemakkelijk te begrijpen. Een niet veel verder. Wat men precies moet zijn of doen schurk kan immers ook zeer consequent zijn. De on- om integer genoemd te mogen worden, maakt het verbeterlijke leugenaar, wreedaard of vreemdganger begrip zelf amper duidelijk. is in zekere zin heel betrouwbaar. Hetzelfde geldt, Ten tweede is integriteit in haar oorspronkelijke wat minder boosaardig, voor personen die continu betekenis een nogal absoluut zwart-wit begrip. On- niets anders nastreven dan genot, populariteit of geschondenheid, smetteloosheid en onkreukbaar- rijkdom: ook zij doen precies wat we van hen ver- heid zijn strenge morele eisen, die niet één kras, wachten.3 Toch gaat het de meeste mensen te ver om vlek of deuk toestaan. Het geeft associaties met een zulke figuren integer te noemen. Het begrip integri- splinternieuwe auto of een ongedragen trouwjurk. teit heeft voor bijna iedereen een meer morele lading Integer zijn is zoiets als zwanger zijn: je bent het of dan loutere consistentie. Integer is iemand pas als hij je bent het niet, maar er is geen tussenweg. In de ge- of zij zich niet alleen consequent volgens bepaalde vleugelde woorden van minister Dales: ‘Een beetje principes gedraagt, maar ook als die principes en ge- integer bestaat niet’.4 Zo opgevat, is zelfs de minste dragingen zelf moreel goed zijn. Zo confronteert het smet op het blazoen voldoende om iemand niet- schijnbaar irrelevante academische debat over ‘de integer te noemen. integere schurk’ ons direct met de kernvraag in ons De twee meest basale opvattingen van integriteit denken over integriteit, namelijk: hoe moreel gela- (consistentie en onkreukbaarheid) zijn dus proble- den is het begrip integriteit eigenlijk? Wat kunnen matisch. Een betere, meer verfijnde invulling van we het beste onder integriteit verstaan om het begrip het begrip is gewenst. Om daartoe te komen, is een geschikt te maken voor morele oordeelsvorming? kleine omweg nodig door het terrein van de ethische theorieën. 2. Integriteit als onkreukbaarheid Zoals al vaak is opgemerkt, ligt de etymologische 3. Ethisch driestromenland herkomst van ons begrip integriteit in het Latijnse De minimale, strenge opvatting van integriteit als

124 Naar een beter integriteitsbegrip Liberaal Reveil Thema: Integriteit consistentie en onkreukbaarheid past goed bij een karakter van de deugdzame mens. Het begrip inte- deontologische denkwijze. Deontologie, ook wel griteit heeft, zoals we dadelijk zullen zien, in hun plichtsethiek, is één van de drie grote ‘scholen’ in denken echter (nog) nauwelijks een plaats. de ethiek. Volgens deontologische denkers zo- als Immanuel Kant hangt de morele kwaliteit van 4. Verbreding van het integriteitsbeleid een handeling af van de mate waarin die handeling De basale invulling van integriteit als consistentie overeenkomt met belangrijke, voorgegeven morele en onkreukbaarheid is in Nederland nadrukkelijk principes. Simpel gezegd: je moet in je handelen je aanwezig geweest sinds minister Dales in 1992 het morele plichten vervullen en je niet bekommeren integriteitsdebat aanzwengelde. Ook in de ontwik- over de vraag wat je daarmee bereikt. Het goede is keling van het integriteitsbeleid heeft de negatieve, wenselijk om zichzelf, niet om wat het oplevert. absolute invulling sinds dat symbolische startmo- En wie bepaalt wat je plichten zijn? Volgens ment lange tijd voorop gestaan. In de afgelopen Kant doe je dat uiteindelijk zelf. Door te doen wat twee decennia is dit echter sterk veranderd.5 je rede zegt, vanuit een zuivere wil en zonder bere- Aanvankelijk ging de Nederlandse (rijks)over- kening, kun je je plichten vervullen. Dit bepaal je heid uit van een smal, deontologisch integriteitsbe- dus zelfstandig, autonoom. Veel andere plichtsethici grip. Integriteitsbeleid bestond vooral uit het opstel- hechten minder dan Kant aan dit aspect van autono- len van normenkaders. Naast de aanscherping van mie. Volgens hen kunnen plichten ook van buitenaf de Ambtenarenwet in 2006 was vooral soft law in komen (heteronomie). Goed handelen wordt dan de vorm van gedragscodes een populair beleidsin- een kwestie van het volgen van vastgestelde morele strument. In de handhaving was de overheid vooral regels. Dit is een opvatting die we ook terugzien in reactief: zodra zich ergens een integriteitsschending veel traditioneel integriteitsbeleid voor bestuurders of een schandaal voordeed, werd corrigerend en en ambtenaren. Integer handelen is dan het volgen sanctionerend opgetreden. In de literatuur wordt van wetten en regels en normen uit een gedragscode. dit ook wel de bad apples-benadering genoemd: rot- De andere twee hoofdstromingen in de ethiek te appels werden opgespoord en verwijderd. Naast heten consequentialisme en deugdethiek. Het con- strafmaatregelen (waaronder ontslag) is in dit type sequentialisme is precies tegenovergesteld aan de beleid vooral ook werving en selectie van belang. deontologie. Volgens consequentialisten (meestal Integriteitsbeleid concentreert zich dan dus op de nutsdenkers in de traditie van Bentham en Mill) ingang en de uitgang van de overheidsorganisatie. hangt de morele kwaliteit van een handeling juist Een heel andere aanpak is de laatste jaren ont- wel af van de mate waarin die handeling beoogde wikkeld. Daarin is het integriteitsbeleid niet al- doelen realiseert en de gewenste resultaten oplevert. leen meer reactief, maar ook proactief. Geprobeerd Als de uitkomst van een handeling positief is in ter- wordt integriteitsschendingen te voorkomen of zelfs men van voordeel, nut of geluk, dan is de hande- onmogelijk te maken door aanpassingen in de struc- ling zelf ook goed. Het begrip integriteit speelt in tuur, werkprocessen en zo mogelijk ook de cultuur deze benadering nauwelijks een rol, maar voor zover van publieke organisaties. Integriteitsproblemen aanwezig komt het neer op het vermogen om met kleven in deze visie niet slechts aan kwaadwillende overleg en inschattingsvermogen voor- en nadelen af individuen, maar aan organisaties in hun geheel. Dit te wegen en positieve resultaten te boeken. is de bad barrel-benadering: behalve naar de rotte De laatste benadering is de deugdethiek. Hier- appels wordt nu ook gekeken naar de kwaliteit van bij staat niet zozeer de morele kwaliteit van hande- de mand waarin ze liggen. Deze benadering hanteert lingen centraal, als wel de morele kwaliteit van de bovendien een veel minder negatief integriteitsbe- persoon die handelt. Deugdethiek benadrukt het grip dan de eerdere. Het gaat nu niet alleen meer om belang van morele karaktervorming. Wie goed wil het sanctioneren van slecht gedrag, maar ook om het handelen, moet niet zozeer morele plichten wil- bevorderen van goed gedrag. Integriteit krijgt zo een len vervullen of goede resultaten willen bereiken, meer positieve en genuanceerde betekenis. maar allereerst leren een beter mens te worden. Een handeling is goed als hij overeenkomt met wat een 5. Drie gevaren echt deugdzaam persoon in een gegeven situatie zou Deze beleidsontwikkeling lijkt me in het algemeen doen. Deugdethici sinds Plato en Aristoteles hebben toe te juichen. Er zijn echter drie gevaren of risico’s een grondige en uitgebreide visie ontwikkeld op het die we erbij onder ogen moeten zien. Ze hangen sa-

september 2014 (3) Naar een beter integriteitsbegrip 125 Thema: Integriteit

men met de drie ethische benaderingen die hiervoor begrip draagt uitdrukkelijk het element van integri- uiteengezet zijn. teit in zich. Een overheid kan niet én rechtsstaat zijn Het eerste gevaar heeft te maken met de deontolo- én niet integer. Een niet-integere overheid kan de gische ethiek en is het blijvende risico van regelzucht. rechtsorde niet handhaven. De overheid is óf wel óf Velen proberen nog altijd integriteitsschendingen te niet integer. Een beetje integer kan niet. En met de bestrijden met een steeds dichter stelsel van wet- en integriteit van de overheid valt of staat het bestuur; regelgeving en gedragscodes. Zeker na geruchtma- aantasting van de integriteit van de overheid betekent kende incidenten en schandalen is regelgeving een ge- niet minder dan dat de overheid het vertrouwen van bruikelijke reflex. Dit is echter geen begaanbare weg. de burgers verliest. En zónder dat vertrouwen van de Met een beperkte set van duidelijke regels is niets burgers kan de democratie niet. Dan is er geen demo- mis, maar omdat integriteit veel meer een morele dan cratie meer. Dat is een beklemmend beeld. (…) Wie een juridische categorie is en integriteitsschendingen de integriteit van het bestuur laat aantasten, tast het steeds nieuwe vormen aannemen, schieten regels al- vertrouwen van de burgers in het bestuur, en daarmee tijd tekort. Gelukkig lijkt regelzucht nu niet meer het de democratie in haar wortels aan’.7 grootste gevaar dat ons bedreigt. Behalve de meeste Dat deze rechtvaardiging van integriteit in ter- wetenschappers zien ook veel bestuurders tegenwoor- men van burgervertrouwen (of in termen van enig dig in dat regelgeving onvoldoende is voor het borgen ander ‘verder liggend’ doel) problematisch is, is en bevorderen van integriteit.6 overtuigend beargumenteerd door de Leidse poli- Kants deontologische variant, waarin een ratio- tiek filosoof Paul Nieuwenburg. Hij schrijft: ‘If one nele, autonome actor vanuit zijn eigen, zuivere wil thing is not in need of justification, it is integrity’.8 De het goede doet, is al een stuk beter dan regelzucht. rechtvaardiging van integriteit in termen van bur- Plichtsbesef, welwillendheid en de verinnerlijking gervertrouwen is overbodig: integriteit is zelf waar- van moraal zijn onmisbare factoren om integriteits- devol en nastrevenswaardig genoeg. Het is boven- beleid te laten slagen. Maar ook hier kleven proble- dien gevaarlijk, want als de doelstelling is om het men aan. Ten eerste is deze benadering al snel naïef. vertrouwen van burgers in de overheid te versterken, Het is niet realistisch om te verwachten dat elke be- dan wordt het al snel belangrijker om integer te lij- stuurder of ambtenaar deze eigenschappen zonder ken dan het echt te zijn. Integriteitsbeleid wordt meer heeft; daar zal aan gewerkt moeten worden. dan reputatiemanagement – een kwalijke vorm van Ten tweede is ze nogal formeel en leeg. De morele doelverschuiving die helaas veel voorkomt. plicht, de zuivere wil, de autonome rede – het zijn Het laatste gevaar, dat nog groter en acuter is aansprekende noties, maar ze zeggen ons nauwelijks dan de andere twee, is het gevaar van relativisme. wat er concreet moet worden gedaan. Gelukkig stel- De betekenis van integriteit dreigt momenteel niet len de meeste overheden zich ook niet tevreden met zozeer te star als wel te breed en te elastisch te wor- zulke abstracties, maar proberen ze aan integriteit den. Ons integriteitsbegrip dreigt ten prooi te vallen een specifiekere inhoud te geven. aan een oeverloosheid waarbij het voor alles staat Het is dus problematisch om integriteitsvraag- wat prijzenswaardig is en geen betekenisvolle eigen stukken deontologisch te benaderen, maar toch ligt inhoud meer heeft. Dit komt, zoals gezegd, ten dele daar niet het grootste gevaar op dit moment. De door de negatieve bijklank van het begrip zelf: als echte gevaren liggen eerder aan de andere kant en integriteit niet meer betekent dan onberispelijk- zijn tweeërlei. heid, dan kan elk willekeurig ideaal er aan verbon- Het ene gevaar is, dat we in ons integriteitsbeleid den worden. ‘Integer bestuur’ betekent dan van alles minder waarde hechten aan integriteit op zich en er (rechtvaardig, duurzaam, genderneutraal, et cetera) steeds instrumenteler mee omgaan – de consequen- en daardoor weer niets. Dit probleem is goed onder tialistische benadering van integriteit. Dit is een veel woorden gebracht door de filosoof John Rawls: voorkomend fenomeen. Hoe vaak rechtvaardigen ‘…in times of social doubt and loss of faith in overheden hun integriteitsbeleid bijvoorbeeld niet long established values, there is a tendency to fall met een verwijzing naar het vertrouwen dat burgers back on the virtues of integrity: truthfulness and in het bestuur moeten kunnen stellen? Die recht- sincerity, lucidity and commitment, or, as some say, vaardiging is al expliciet te vinden in het dramati- authenticity. (…) Now of course the virtues of in- sche slot van de rede van minister Dales: tegrity are virtues, and among the excellences of free ‘Nederland is een democratische rechtsstaat. Dat persons. Yet while necessary, they are not sufficient; for

126 Naar een beter integriteitsbegrip Liberaal Reveil Thema: Integriteit their definition allows for most any content: a tyrant diverse deugden zijn ontwikkeld. might display these attributes to a high degree, and Over welke deugden hebben we het dan? Dat is by doing so exhibit a certain charm, not deceiving een debat op zich en verdient een meer uitgebrei- himself by political pretenses and excuses of for- de behandeling dan ik hier kan bieden. Maar Van tune. It is impossible to construct a moral view from Tongeren doet een goede suggestie door integriteit these virtues alone; being virtues of form they are in te vullen met behulp van de vier deugden die in a sense secondary. But joined to the appropriate traditioneel het belangrijkst worden gevonden, de conception of justice, one that allows for autono- zogenoemde kardinale deugden: rechtvaardigheid, my and objectively correctly understood, they come moed, gematigdheid en verstandigheid. Integriteit is into their own.’9 dan de gecombineerde beoefening van deze deugden Wat kan hier aan worden gedaan? Het is mijn binnen een bepaalde context. Toegepast op ambte- overtuiging dat het begrip integriteit kan worden lijke en bestuurlijke integriteit: ‘…de integriteit van gerevitaliseerd door middel van de deugdethiek. In- een functionaris zou dan bestaan in: moedig, maat- teressant genoeg spreekt Rawls al van ‘the virtues of vol, rechtvaardig en verstandig zijn in de uitvoering integrity’, maar dat element speelt bij hem nauwe- van de desbetreffende functie’.11 De voordelen van lijks een rol. Ik wil tot slot beargumenteren waarom deze benadering vat Van Tongeren helder samen: een deugdethisch begrip van integriteit wenselijk is. ‘Want terwijl we vaak niet weten wat “integri- teit” eigenlijk is, weten we doorgaans wel wat moe- 6. Integriteit als deugdzaamheid dig zou zijn in een bepaalde situatie; en hetzelfde Ik meen, met de filosoof Paul van Tongeren en an- geldt voor maat, rechtvaardigheid en verstandig- deren10, dat ons integriteitsbegrip kan worden ver- heid. Bovendien: in plaats van te focussen op één rijkt door het een deugdethische invulling te geven. begrip, dat bovendien nogal wazig is (“integriteit”), Daarbij heb ik (anders dan Van Tongeren) echter kunnen we met behulp van die kardinale deugden aarzelingen om integriteit zelf als deugd te zien. Zo op vier manieren naar ons handelen kijken. En ie- komt integriteit niet voor in de diverse deugdenca- dereen weet dat je de dingen beter ziet, als je ze van- talogi die in klassieke, christelijke en moderne tra- uit meerdere gezichtshoeken bekijkt.’12 dities zijn ontwikkeld. Integriteit is een recent be- Dit deugdethische begrip van integriteit komt grip dat niet eerder door deugdethici is (h)erkend tegemoet aan de drie eerder geschetste problemen. als belangrijke deugd. Dat is geen onoverkomelijk Allereerst helpt het om het hoofdprobleem van een bezwaar, maar moet ons wel voorzichtig maken. Een deontologische benadering – regelzucht – te voor- tweede probleem is dat integriteit niet, zoals andere komen: niet regels en systemen, maar het morele ka- deugden, een ‘midden’ is tussen een overmatige en rakter van mensen zelf is belangrijk. Daarbij neemt tekortschietende aanwezigheid van een bepaalde ka- het de goede elementen van Kants benadering ge- raktereigenschap. Zoals we sinds Aristoteles weten, makkelijk in zich op (het belang van verinnerlijking is dat bij veel andere deugden wel het geval. Denk van moraal, welwillendheid, plichtsbesef) zonder te aan dapperheid: dat is een midden tussen overmoed vervallen in diens problemen (naïviteit en forma- en lafheid. Maar van integriteit kun je eigenlijk lisme). Ten tweede helpt het om instrumentalisering nooit te veel hebben. Tot slot heeft integriteit veel van integriteit tegen te gaan. Juist bij deugdethici minder dan andere, bekende deugden een heldere staan extrinsieke motieven om goed te handelen morele invulling – het is een tamelijk leeg, kneed- vanouds in een kwade reuk. En ten slotte geeft het, baar begrip. (Maar dat is precies het probleem dat als tegengif tegen relativisme, aan ons integriteits- moet worden opgelost.) begrip een positieve, genuanceerde en specifieke Ik stel daarom voor om integriteit niet zo zeer inhoud, waarin ook aan ‘de integere schurk’ geen op te vatten als één bijzondere deugd, maar als een ruimte meer gelaten wordt. overkoepelend begrip waaronder diverse bekende deugden zijn geschaard. Zulke paraplu-begrippen Dr. P. Overeem is universitair docent bij het Instituut bestaan allang; denk aan ‘rechtschapenheid’ of aan Bestuurskunde van de Universiteit Leiden (Campus ‘deugdzaamheid’ zelf. Het is niet erg om aan die Den Haag), waar hij zich specialiseert in de politieke twee redelijk verouderde begrippen het meer recente filosofie en de bestuursethiek. Hij is mede-oprichter begrip integriteit toe te voegen. Integriteit is, zo op- van het Center for Public Values & Ethics binnen gevat, het hebben van een moreel karakter waarin genoemd Instituut.

september 2014 (3) Naar een beter integriteitsbegrip 127 Thema: Integriteit

Noten: 6) Albert Jan Boer en Niels-Ingvar Stam, Zo doen we dat hier: 1) Marcel Becker, Bestuurlijke ethiek: Een inleiding, 2007, As- Bestuurders over het stimuleren van integriteit, Utrecht, 2013. sen, pp. 120-122. 7) Ien Dales, Om de integriteit van het openbaar bestuur. Cursi- 2) Lynn McFall, Integrity. Ethics, 1987, jaargang 98, nummer vering van de auteur. 1, pp. 5-20. 8) Paul Nieuwenburg, ‘The integrity paradox’, in:Public Integ- 3) Ibidem, pp. 9 en 10. rity, 2007, jaargang 9, nummer 3, pp. 213-224. 4) Ien Dales, Om de integriteit van het openbaar bestuur. Speech 9) John Rawls, A Theory of Justice. Cambridge, MA, 1971, pp. op het VNG-congres, 1992. http://www.integriteitoverheid. 519 en 520. Cursivering van de auteur. nl/fileadmin/BIOS/data/Speeches%20en%20presentaties/ 10) Paul van Tongeren, ‘Integriteit als deugd’, in: J.H.J. van den speechministerdalescongresvngjuni1992.pdf Heuvel, LW.J.C. Huberts en E.R. Muller (red.), Integriteit: 5) Zie voor een heldere schets van de beleidsontwikkeling: Integriteit en integriteitsbeleid in Nederland. Deventer, 2012, Alain Hoekstra en Muel Kaptein, ‘Twee decennia integri- pp. 55-67. teitsbeleid binnen de overheid’, Bestuurswetenschappen, 11) Ibidem, p. 64. 2011, nummer 4, pp. 32-51. 12) Ibidem, p. 65.

128 Naar een beter integriteitsbegrip Liberaal Reveil Thema: Integriteit CORRUPTIE LR SCHULDIGEN EN SYSTEMEN

– Michel van Hulten –

‘Corruptie is een ziektevirus dat onze economieën ‘schuldigen’ weliswaar gevonden moeten worden heeft aangetast. Velen zijn het erover eens dat corrup- (met alle consequenties van dien), maar dat zonder tie moet worden voorkomen, en waar dat niet lukt veranderingen in de systemen, het vrijwel onont- dient te worden bestreden – ook al is het een wanho- koombaar is dat wie dan ook zo’n ‘schuldige’ op- pige strijd met weinig kans op een gunstig resultaat, volgt, toch ook weer corrupt gaat handelen.4 en al helemaal geen kans op absoluut succes.’1 ‘Belangenverstrengeling’ wordt dan een kern- woord. Influence peddling zeggen de Engelstaligen. Aanpak In de ondertitel van mijn tweede corruptieboek Met mijn collegae SAXION- corruptie-onderzoe- werd dat ‘handel in macht en invloed’.5 Zodra ie- kers zochten we in onze eerste jaren (nog tot onge- mand als Bernard Wientjes bij zijn aftreden als voor- veer 2010) vooral naar ‘schuldigen’ en bestreken we zitter van VNO-NCW in een interview benadrukt met ons onderzoek de hele wereld, want ‘corruptie dat het onjuist is dat de media over hem spreken als is overal te vinden, maar toch wel in het bijzonder in de ‘machtigste man’ van Nederland, dan raak ik met andere werelddelen’.2 vele collegae juist des te meer geïnteresseerd in zijn We merkten dat we daar niet veel verder mee handel en wandel. Hij meldde liever te spreken over kwamen en kozen ervoor ons te specialiseren in twee invloed. Voor ons is dat een woordenspel tussen het richtingen: (1) minder zoeken naar schuldige perso- informele ‘invloed’ en de door benoeming (van een nen als wel zoeken naar kenmerken van ‘systemen’ ambtenaar) dan wel door verkiezing (van een politi- waar binnen mensen zich corrupt gedragen3 en (2) cus) formeel vastgelegde ‘macht’. afzien van werk in andere werelddelen dan Europa en juist in het bijzonder werken met een speciale Historisch belangstelling voor corruptie en integriteit in Ne- In De Engel van Amsterdam schreef Geert Mak: ‘Zo derland en verwante landen binnen Europa.A had een van de burgemeesters, Frans Oetgens, om- Het is te simpel om te denken dat corruptie streeks 1609 op grote schaal gronden opgekocht bij vooral iets is van landen als Colombia, Zambia en de Haarlemmerpoort, die hij daarna met een grove de Philippijnen en dat het er vooral om gaat ‘schul- winst weer aan de stad kon doorverkopen’.6 digen’ te vinden en die ‘eruit te werken’. Wij con- Waarom is dit zo’n aardig citaat om dit artikel cludeerden dat we aan Nederlandse en Europese over corruptie te openen? Omdat het ons laat zien corruptie al onze handen vol zouden hebben, en dat dat de publieke macht die Oetgens verkreeg als ge- kozene door de burgers van Amsterdam aan hem juist die voorkennis in zijn publieke functie ver- A Zie voornamelijk bedragen genoemd door EU-commissaris Cecilia Malmström van Interne Zaken, die meldde in decem- schafte, (eeuwen geleden dus al, en dus waarschijn- ber 2011 dat de Europese lidstaten jaarlijks 120 miljard euro lijk ‘altijd’!) die hij ‘vertalen’ kon in privaat profijt. verliezen door corruptie. Ter vergelijking: het jaarbudget van Ook toen al had een vorm van macht (in dit geval de EU bedraagt €142 miljard, ongeveer één procent van het 7 totale Europese Bruto Product. De Wereldbank berekende kennis) verkoopwaarde. (schatte?) dat wereldwijd het totaal aan corrupte betalingen In zijn Geschiedenis van de VOC, opkomst, bloei uitkomt op circa 3 procent van de totale wereldproductie. en ondergang8 beschrijft ook Femme Gaastra hoe Transparency International Nederland (TI-N) meldde in NRC Handelsblad van 26 oktober 2010 een totaal aan Nederland- laag gesalarieerde kooplieden die voor de VOC se corrupte betalingen van €10 miljard. TI-N ging er daarbij naar Oost-Indië voeren, toch in luttele jaren schat- vanuit dat het Nederlandse bedrijfsleven twee keer eerlijker 9 zou zijn dan het Britse. Waarom eigenlijk? http://www.civis- rijk werden. Niet voor niets was het gebruikelijk mundi.nl/?p=artikel&aid=1912&. dat de Heren Zeventien op toerbeurt iemand als

september 2014 (3) Corruptie 129 Thema: Integriteit

onderkoopman op de schepen naar Azië mochten Definiëring aanstellen. Voor een slordige 3.500 gulden kocht je Deze vele herkomstbronnen van macht maken het zo’n functie, soms geholpen door protectie en nepo- mede ook zo moeilijk om ‘corruptie’ te definiëren. tisme. Afkomst en relaties versnelden het carrière- Geen wonder dat dikwijls van definiëring wordt af- verloop – niet bepaald de door oud-premier Balke- gezien, zoals in het VN Anti-Corruptie Verdrag (UN nende gewenste ‘VOC-mentaliteit’. Convention against Corruption – UNCAC).10 Het Corruptie en macht zijn feitelijk en historisch woord ‘corruptie’ komt tientallen malen voor in de onverbrekelijk met elkaar verbonden. Die verbinte- tekst van de Conventie, maar die geeft geen defi- nis kan in elke maatschappij terug worden gevonden. nitie. Nederland heeft die Conventie getekend en geratificeerd. Machtsbronnen In Nederland beschikken we over tien verza- Macht kent vele bronnen waarvan sommige overi- melingen van statistische criminaliteitsgegevens. In gens onderling samenhangen. Machtsbronnen zijn: geen enkel van deze systemen komen de woorden Geld (bezit en/of inkomen). De helft van de se- ‘corruptie’ of ‘omkoping’ voor. Een politieambte- natoren in de VS zijn miljonairs. Denk ook aan de naar kan nergens in documenten, ten behoeve van rol van multinationale bedrijven en van de extreem statistische verwerking, ‘corruptie’ afvinken. Terecht rijken die niet zelf corrupt hoeven te worden, om- heeft GRECO, de anti-corruptie-arm van de Raad dat ze in de wet- en regelgeving al voldoende eigen van Europa, onze regering herhaaldelijk gewezen op belangen kunnen inbouwen. Wetsovertreding in de dit manco. Erg hard wordt hieraan in Den Haag vorm van corrupt gedrag is dan niet meer nodig. niet gewerkt. Waarom eigenlijk niet? Zijn complete Afkomst. Denk ook feodalisme en de er uit over- statistische gegevens over corruptie in Nederland gebleven adeldom en Koninklijke families, maar niet welkom? ook ‘nieuwe’ families: afstammelingen van Kennedy Op de website van het WODC staat als ‘onder- en Bush in de VS, Gandhi, Kadhafi, Assad, Kim werpsgebied’ mede ‘Criminaliteit en delicten’ waarbij (Noord-Korea). Bij ons Heineken, de Brennink- toelichtend wordt aangegeven dat hier staan: meijers, de Donner-familie? ‘alle trefwoorden die betrekking hebben op de- Ethniciteit. Blank ten opzichte van zwart in tijd licten (misdrijven en overtredingen) zoals vermeld van slavernij, Maleiërs in Maleisië ten opzichte van in het Wetboek van Strafrecht en andere wetten Chinezen en Tamil, de Brahmin in India in hun re- en diverse vormen van criminaliteit (bijvoorbeeld laties tot alle andere kasten. Jeugdcriminaliteit, Fraude) en overlast’.11 Ik onder- Opvoeding/Onderwijs. Élites afkomstig van Ivy streep ‘alle’, omdat van ‘alcohol’ en ‘criminaliteit’ tot League universiteiten in de VS, Polytechniques in en met ‘zelfmoord’ 103 trefwoorden worden opge- Frankrijk, Oxford en Cambridge in het Verenigd somd, maar ‘corruptie’ en ‘omkoping’ komen niet Koninkrijk. Militaire academies en politie-acade- voor. mies spelen een speciale rol in dictatoriaal bestuurde Wel is in 1975 een onderzoek gedaan door het landen. Denk ook bij onze politie- en legerofficieren WODC, uitgevoerd en gerapporteerd door W. Buik- aan de samenhang tussen jaargenoten. huisen, naar Geregistreerde en niet-geregistreerde krimi- Kennis. Brain drain, specialistische kennis over naliteit. Een beschouwing naar aanleiding van C.B.S.- raketten, informatietechnologie (computer), nucle- cijfers en aanvullende enquetes.12 Het rapport kan niet air, nano, energie, genetica. meer geleverd worden. Voor herhaling vatbaar? Functie in een organisatie. Paus, Dalai Lama, Kalief, Secretaris-Generaal van de FIFA, of van de Juridisch-strafrechtelijke definiëring Communistische Partij, of van VNO-NCW en Eelke Sikkema schrijft: ‘Corruptie is als zodanig Vakbeweging. geen juridisch begrip; de term komt in het Wetboek Geslacht. Mannelijk, vrouwelijk. van Strafrecht niet voor. In de literatuur worden vele Religie en traditie. Kerken, Cultuur, Geheime verschillende definities van corruptie gehanteerd’.B Genootschappen, Rotary. Aantallen. Bevolking, oppervlakte, kwaliteit, B Eelke Sikkema is als universitair docent verbonden aan de soldaten, arbeiders. Universiteit Utrecht, Willem Pompe Instituut voor Straf- rechtswetenschappen. Hij promoveerde op Ambtelijke corrup- tie in het strafrecht, een studie over omkoping en andere ambtsdelic- ten, Groningen, 2005.

130 Corruptie Liberaal Reveil Thema: Integriteit

Wij zijn in Nederland dus niet anders dan vele bui- Dat hoeft geen ‘persoonlijk’ profijt te zijn. tenlanden. Inmiddels zijn vele publicaties geschreven met ‘In 2001 is de Nederlandse strafrechtelijke cor- definities van corruptie. Kolthoff gaf in zijn oratie ruptiewetgeving ingrijpend herzien. Toen is de straf- op 9 december 2011 uitgesproken als hoogleraar rechtelijke aansprakelijkheid ter zake van ambtelijke Criminologie aan de Open Universiteit zelfs twee corruptie als gevolg van deze wetswijziging aanzien- definities. Een eerste, engere interpretatie: ‘Gedrag lijk uitgebreid. De Nederlandse wetgever is daarbij dat afwijkt van de formele taken van publieke func- veel verder gegaan dan uit hoofde van internationale tionarissen als gevolg van financiële of statusgerela- verdragsverplichtingen noodzakelijk was. De cumula- teerde privébelangen, of gedrag dat in strijd is met tie van verschillende aanpassingen leidde per saldo tot de regels omtrent de uitoefening van bepaalde privé- een zeer ruime regeling. Maar de wettelijke regeling is gerelateerde invloed.’ En een tweede definitie (‘alter- als gevolg van deze herziening zeer complex en ondui- natief en breder gedefinieerd’): ‘elke schending van delijk – en daarmee moeilijk hanteerbaar – geworden. morele normen en waarden, waaronder te verstaan Dat is het gevolg van het grote aantal wettelijke om- integriteitsschendingen.’13 kopingsvarianten en van de wijze waarop sommige van die varianten in de wet zijn omschreven.’ Naar Procesmatige definiëring de mening van Sikkema is het dan ook dringend ge- Wellicht de meest precieze en meest omvattende en wenst de wettelijke regeling te vereenvoudigen. Daar breed aanvaarde definitie stamt van een Nederlands is recent ook wel wat aan gedaan. emeritus hoogleraar, Petrus C. van Duyne, De Ne- derlandstalige versie is mijn vertaling [MvH]. Cor- Sociaal-economische en gedragswetenschappelijke be- ruptie is: naderingen van corruptie - een vervuiling in het beslissingsproces, Nationaal en internationaal wordt veelal gebruik - waarbij een beslisser instemt af te wijken of een gemaakt van een definitie uit 1995 afkomstig van afwijking vraagt, Transparency International (TI), de internationale - van het criterium dat zijn of haar besluitvorming niet-gouvernementele organisatie die zich als taak zou moeten bepalen, heeft gesteld corruptie te bestrijden. Corruptie is - in ruil voor een beloning of de belofte of de ver- ‘misbruik van politieke of ambtelijke (= publieke) wachting van een beloning, macht voor particulier profijt’. - terwijl deze motivatie die zijn of haar beslissing In 1998 kwam TI met een kortere en meer beinvloedt omvattende definitie. Corruptie is ‘misbruik van - geen deel kan uitmaken van de rechtvaardiging van toevertrouwde macht voor particulier profijt’. De de beslissing. bedoeling was duidelijk. TI wilde niet langer het on- derscheid maken tussen publieke en private corrup- De vier corruptie-syndromen van Michael tie. Het gaat nu om macht die wordt ‘toevertrouwd’. Johnston Door wie en aan wie die macht wordt toevertrouwd, De Amerikaanse hoogleraar Michael Johnston pakte en in welk verband, doet er niet meer toe. TI neemt het heel anders aan. Hij concludeerde dat ‘corruptie’ vanaf 1998 ook corrupt handelen tussen personen niet generiek gedefinieerd kan worden. Hij meldt zich en bedrijven mee in de bestrijding van corruptie. met beschrijvingen van vier ‘corruptie-syndromen’.C Als we op onderdelen die definitie nog eens goed In zijn ogen wordt corruptie ten onrechte be- bekijken dan zien we dat schouwd als een verschijnsel dat overal ongeveer (1) het gaat om ‘macht’; hetzelfde is. Hij wijst erop dat uiterst corrupte lan- (2) het gaat om politici én ambtenaren én anderen den op allerlei kenmerken zeer van elkaar kunnen die in autoriteit gesteld zijn (door aanstelling, be- verschillen. Hij gruwt dan ook van een ‘rangorde’ noeming of verkiezing. De politici worden dikwijls die alle landen omvat naar de mate van voorkomen niet genoemd; van corruptie, alsof het slechts om één verschijnsel (3) het gaat om zowel publieke als private corruptie. Daarom werd ‘politieke of ambtelijke macht’ gewij- C Michael Johnston is de Charles A. Dana Professor of Political zigd naar ‘toevertrouwde macht’ die voorkomt in Science van Colgate University in Hamilton, N.Y. Hij doceert Amerikaanse en vergelijkende politiek en beleid, ontwikke- openbaar bestuur en in bedrijven; lingsbeleid, democratisering, en civil society issues. Zijn on- (4) het gaat ten slotte om het ‘particulier profijt’. derzoeksspecialisatie ligt bij corruptie en integriteit.

september 2014 (3) Corruptie 131 Thema: Integriteit

gaat. Ik denk dat hij hiermee een manco aanduidt de wijze waarop hij werkte was die vraag zo vreemd dat van zeer grote invloed is geweest en nog is in vele niet.D Ik zie eigenlijk vooral alleen het bezwaar dat corruptiestudies. in zijn methodiek 70 van de 168 landen waarvan Johnston concludeerde overtuigend dat corrup- hij statistisch materiaal beschikbaar had, niet geru- tie niet eenduidig te definiëren valt.14 Via een statis- briceerd werden. Johnston verzamelde, bestudeerde tische bewerking kwam hij tot een onderverdeling en zifte statistische gegevens over de stand van za- in vier groepen van landen met een eigen kwalifi- ken per land met betrekking tot democratisering, catie van corruptie. Zijn benadering heeft ook nog ontwikkeling, politieke en economische liberalise- het voordeel, dat met gebruikmaking van dezelfde ring en institutionele kwaliteit.E 70 landen die niet statistische gegevens en data-analysemethodiek, het worden gerubriceerd is toch wel veel ‘afval’ dat niet mogelijk is om verder redenerende langs de lijnen bijdraagt aan verdergaand begrip. Hij komt voor die hij reeds trok uit te komen bij nog andere ‘syn- slechts 98 landen tot een ‘vertaling’ in groepen van dromen’ die aan kunnen sluiten bij het rijtje van vier landen die voldoen aan de beschrijving van kwali- dat hij ontwikkelde. teiten zoals hij die vooraf geformuleerd heeft onder Influence marketsvertonen een vervlechting van de vier ‘syndroom-titels’. Met zijn analyse bepaalde particuliere belangen met de geïnstitutionaliseerde hij welke van die 98 tot welke groep behoren. Hij politieke processen. Doel: toegang en invloed te beantwoordde ook niet de vraag of er wellicht meer krijgen, dikwijls met politici als tussenpersonen. dan vier syndromen zijn en liet verdere syndroom- Deze corruptie is karakteristiek voor goed ontwik- constructies over aan anderen. kelde vrijemarktdemocratieën. Dat kleurt ook hun Het voordeel van zijn aanpak is dat hij de dis- agenda voor hervorming wereldwijd, ofschoon el- cussie over de definitie van corruptie open gooide ders corruptie dikwijls totaal anders van karakter is. en liet zien dat je ook heel anders dan gebruikelijk Als voorbeelden noemt hij Nederland, VS en Japan. kunt werken. Ten tweede maakte hij duidelijk dat Elite cartel-landen kennen politieke, economi- het inderdaad onterecht is dat in de bestrijding van sche, militaire, bureaucratische en andere elites, corruptie wel erg de nadruk werd (en nog steeds bijvoorbeeld etnische elites en groepselites, die elk wordt) gelegd op het denken in termen van ‘laat erop uit zijn, ook door betaling van smeergelden en anderen nu maar worden zoals wij, dan worden ze toekenning van andere voordelen of privileges, hun ook corruptie-vrij’. De pretentie die hieruit spreekt, hegemonie te verdedigen in een klimaat van toene- gaat wel erg ver en heeft bijgedragen aan de gedach- mende politieke wedijver en in een sociale omgeving tenvorming dat corruptie vooral iets is van andere met niet al te sterke staatsinstellingen. Als voorbeel- landen en werelddelen, ver van onze eigen schone den noemt hij België, Italië en Zuid-Korea. handelwijzen. Oligarch and clan-corruptie is te vinden in lan- den met zwakke staatsinstellingen en snel groeiende Nederland als corruptie-vrij land economische en politieke kansen. De maatschap- Met mij betwijfelen vele onderzoekers van het cor- pij wordt gedomineerd door politici, ambtenaren ruptieverschijnsel in de wereld of het terecht is dat en ondernemers die tevens sterke persoonlijkheden zijn. Zij schrikken niet terug voor acties die riskant D Voor gegevens en methodiek verwijst hij naar en soms geweldgericht zijn. Hun macht is persoons- http://people.colgate.edu/mjohnston/personal.htm. De gegevens die aan zijn onderzoek en de classificatie van gebonden en attractief voor volgelingen. Als voor- landen ten grondslag liggen dateren uit de jaren 2002-2003. beelden noemt Johnston Albanië, Colombia, en Zijn Syndromes publicatie is van november 2005, inmiddels zijn we wel bijna tien jaar verder. Met jongere gegevens kun- Rusland. nen landen anders uit deze cluster-analyse komen. Dit geldt Official mogulszijn de machthebbers of hun be- vooral voor China en Rusland die nu mogelijk stuivertje zou- schermelingen die ongestraft een (staats)economie den wisselen in hun posities. E Hij gebruikt ‘K-means cluster analysis’: ‘It is a bit like factor leegplunderen. De staatsinstellingen en politieke ri- analysis stood on end: where factor analysis begins with a correla- valiteit zijn zwak en de economische mogelijkheden tion matrix and group variables in terms of their fit on particular di- zijn beperkt en worden bitter bevochten. Als voor- mensions or factors, cluster analysis uses a set of variables to identify groups of cases […] Thus, cluster analysis is simply a way of asking, beelden noemt Johnston Algerije, China, Indonesië, “if we were to define N groups of countries using variables X, Y, Zimbabwe. and Z, what would those groups look like?’ http://people.colgate. edu/mjohnston/personal.htm; en: Michael Johnston, Syn- Uiteraard vroeg iedereen zich af of deze vier dromes of Corruption. Wealth, Power and Democracy, Cambridge, ‘corruptiesyndromen’ wel realistisch zijn. Vanwege 2005, pp. 49-50.

132 Corruptie Liberaal Reveil Thema: Integriteit bestuurders denken dat Nederland, de Nederlandse als enkele andere rijke landen in onze cultuursfeer bevolking en het bedrijfsleven minder corrupt zou- in Noord-Europa, Canada, Australië en Singapore. den zijn dan alle andere landen, bevolkingen en be- De Koning concentreert zijn onderzoek gelukkig drijven op aarde. De gedachte dat corruptie vooral ook op de politici. Die werden en worden gemakke- iets is van Afrika, Azië en Latijns-Amerika, terwijl lijk overgeslagen. De Rijksrecherche duikt vooral op wij hier, samen met de Noord-Europese landen, als het om ambtenaren gaat. Het woordgebruik wil Australië, Nieuw Zeeland, en Canada, integer zijn, dan ook dat het om zogeheten ‘ambtelijke corruptie’ is duidelijk onjuist. Die kennis dringt echter slechts gaat als het politici betreft. Dat helpt niet. langzaam door in ons collectieve bewustzijn. On- De Konings eerste overzicht toont 216 affaires derbouwing van de stelling dat Nederland allesbe- over een periode van dertig jaar tot 2013 waarbij halve corruptie-vrij is, kan geput worden uit tiental- de persoonlijke integriteit van politici in het geding len studies zoals die van Joep Dohmen, Jos Verlaan was.16 Wat blijkt? Politici van VVD en CDA komen en Bart de Koning en uit de titels van VU-studies het vaakst in opspraak. De top 5 bestaat uit: VVD zoals die gemakkelijk gevonden kunnen worden via met 47 affaires, CDA met 43, PvdA met 40, PVV internet, gebruikmakend van de trefwoorden ‘VU met 15 en GroenLinks met 11. Uiteraard speelt de Amsterdam; corruptie’. grootte van een partij en de ontstaansdatum mede In 2003 publiceerden Joep Dohmen en Jos Ver- een rol. laan Kreukbaar Nederland. Van bouwput tot beerput. De affaires variëren van tamelijk onschuldig, zoals En al vijftien jaar geleden schreef Jos Verlaan over porno kijken op het gemeentehuis, tot zeer ernstig, Chaos aan de Amstel, daarmee ook duidelijk makend zoals corruptie. Vooral bij de zwaardere zaken, waar dat binnen Nederland corruptie niet alleen toegere- politie, justitie of de FIOD aan te pas komen, scoren kend moet worden aan Limburg, maar even zo goed VVD en PVV hoog. De VVD heeft negen (ex-)po- in Amsterdam voorkomt. Opvallend aan die peri- litici die strafrechtelijk veroordeeld zijn: René Waas, ode rond en na de eeuwwisseling is dat toen vooral Patricia Remak, Sjoerd Swane, Ton van der Schans, de bedrijven en de ambtenaren in het beklaagden- Stan Klijnhout, Piet Neus, Gé Craenen, Berthold bankje kwamen. Politici bleven nog buiten schot. Ziengs, en Ton Hooijmaijers. Jos van Rey versterkte Dohmen en Verlaan in 2003: ‘de miljoenen fraudes onbedoeld zijn landelijke bekendheid en is nog on- bij het GVB en Parkeerbeheer, waarbij zeker hon- derwerp van een strafrechtelijk onderzoek. Bij de derd ambtenaren betrokken waren, leidden niet tot PVV kregen tien mensen met het strafrecht te maken: enige commotie in de gemeenteraad. Wethouder Dion Graus, Eric Lucassen, Jhim van Bemmel, Hero Ter Horst, nu burgemeester in Nijmegen, hoefde Brinkman, James Sharpe, Marcial Hernandez, Gidi nooit publieke verantwoording af te leggen voor de Markuszower, Martijn Hurks, Aarnoud van Doorn, omvangrijke fraudes die zich in haar portefeuille af- en Daniël van der Stoep. De aanklacht tegen Graus speelden’.15 Het tijdperk ‘Jos van Rey en Ton Hooij- wegens mishandeling werd geseponeerd. maijers’ was nog niet aangebroken. De Koning concludeert ook dat de hoge score van de VVD en PVV opvallend is, omdat bij uitstek Winnaar van sjoemeljaar 2013: de VVD deze partijen zich als crimefighters presenteren. Min- Bart de Koning heeft zich inmiddels ontwikkeld tot stens zo opvallend vindt hij dat juist deze partijen een nauwgezet chroniqueur van integriteitaffaires in niet of nauwelijks tegen integriteitsschendingen de Nederlandse politieke wereld. Op basis van de binnen de eigen gelederen optreden. Bij een partij door hem, samen met de hoogleraren Leo Huberts als de PvdA gebeurt dat wél. VN kopt dit artikel en Muel Kaptein, verzamelde informatie kan feite- met ‘Integriteitsschandalen treffen vooral rechtse lijk ingegaan worden op de omvang en ernst van partijen, die daar vervolgens laconiek mee omgaan. corruptie en integriteit in Nederland. Gelukkig weg Er is geen enkele zelfreflectie’. van alle gebazel over ‘percepties’ waaraan sommigen In 2014 publiceert VN zijn De Politieke Integri- in de corruptie-onderzoekswereld zich rijk aan ken- teits-index 2013, getiteld: Winnaar van sjoemeljaar nis en inzicht rekenen. Resultaat: als we naar de per- 2013: de VVD.17 Een record wordt geboekt met 62 cepties kijken die ‘deskundigen’ hebben verworven, affaires. Dat is een duidelijke stijging ten opzichte dan is Nederland een onschuldig, schoon en integer van de tien jaar ervoor, toen het aantal affaires tus- land. Kijken we naar opsporingen en veroordelin- sen de tien en dertig per jaar schommelde. Bekende gen dan krijgen we toch wel een ander beeld. Net gevallen zijn de VVD’ers Ricardo Offermans, Ton

september 2014 (3) Corruptie 133 Thema: Integriteit

Hooijmaijers en Berthold Ziengs die strafrechtelijk royaal hoger zijn. Met andere woorden: de straffen werden veroordeeld en de PvdA’ers Bert van der doen geen pijn. Roest en Rámon Smits Alvarez die werden betrapt op diefstal. Is 64 veel, één per week in het gehele De Top Tien onder de corporate defendants op de Fo- overheidsapparaat, lokaal, regionaal, nationaal? reign Corrupt Practices Act-lijst. Méér dan in eerdere jaren? Betekent dat een toena- 1. Siemens (Duitsland): 800 miljoen US dollar in me van affaires of betere waakzaamheid, opsporing 2008. en registratie? Meer grote of meer kleine affaires? 2. KBR / Halliburton (Verenigde Staten): 579 mil- De Koning concludeert dat echt harde corruptie in joen US dollar in 2009. de vorm van omkoping relatief weinig voorkomt: 3. BAE (VK): 400 miljoen US dollar in 2010. slechts dertien keer in tien jaar. Nederland heeft wel 4. Total S.A. (Frankrijk) 398 miljoen US dollar in typische polderproblemen rond integriteit. ‘Onver- 2013. enigbare functies en bindingen’ is de meest voor- 5. Snamprogetti Netherlands B.V. / Eni S.p.A. komende schending, bijvoorbeeld een politicus die (Nederland/Italië): 365 miljoen US dollar in zijn eigen stichting subsidieert. Misdragingen in de 2010. vrije tijd (dronken rijden en vechtpartijen) zijn pro- 6. Technip S.A. (Frankrijk): 338 miljoen US dollar bleem nummer twee. Ook (belasting)fraude en te in 2010. hoge declaraties komen relatief veel voor. 7. JGC Corporation (Japan): 218.8 miljoen US De VVD kent de meeste affaires: dertien nieuwe dollar in 2011. zaken, tegen negen voor de nummer twee, de PvdA. 8. Daimler AG (Duitsland): 185 miljoen US dollar Gemeten over de laatste tien jaar scoorde de VVD in 2010. 54 zaken, tegen CDA 50 en PvdA 40. VVD-ers 9. Weatherford International (Zwitserland): 152.6 komen ook het meest met strafrecht in aanraking. miljoen US dollar in 2013. Ricardo Offermans kreeg 120 uur taakstraf wegens 10. Alcatel-Lucent (Frankrijk): 137 miljoen US dol- corruptie, Berthold Ziengs 22 maanden cel wegens lar in 2010. belastingfraude en witwassen en Ton Hooijmaijers Bron http://www.fcpablog.com/ drie jaar cel wegens omkoping, witwassen en vals- blog/2014/1/2/2013-fcpa-enforcement-index.html heid in geschrifte. In de afgelopen tien jaar werden negen VVD’ers veroordeeld tot alles bij elkaar opge- In 2013 betaalden twaalf ondernemingen 731,1 teld 85 maanden celstraf en 680 uur taakstraf. Vier miljoen US dollar ter afsluiting van FCPA-zaken. PvdA’ers kregen in deze periode in totaal 680 uur Ter vergelijking: in 2012 betaalden twaalf onderne- taakstraf. Twee CDA’ers verzamelden 240 uur. mingen in totaal 259,4 miljoen US dollar; in 2011: De door mij zeer gewaardeerde verzamelwoede vijftien ondernemingen 508,6 miljoen US dollar; van De Koning maakt voor mij ook duidelijk dat in 2010: 23 ondernemingen 1,8 miljard US dollar. er iets mis is met onze registratie en waarschijnlijker Ook bekenden dertien ondernemers schuld wegens met onze aanpak van grote misstanden, want alle af- zaken aanhangig in 2013 en nog drie ondernemers faires die hij opsomt zijn toch niet meer dan kleine die uiteindelijk na meer dan een decennium vertra- zaakjes. Als je die vergelijkt met wat de onderzoekers ging veroordeeld werden.18 in de VS aan het licht brengen, dan rijst het ver- Voor ons is mogelijk interessant dat één Neder- moeden dat het ‘echte werk’ door onze speurders en lands bedrijf op deze lijst voorkomt: Koninklijke Phi- Officieren van Justitie niet gedaan wordt. lips Electronics N.V. Het bereikte overeenstemming De VS verschaffen ons al jaar na jaar informatie met de Securities and Exchange Commission over een over de echt grote deals. Alleen al de bedragen van regeling zonder voor de rechter te hoeven verschijnen honderden miljoenen dollars aan boetes en ontne- en aanvaardde 4,5 miljoen US dollar te betalen. mingen die de bedrijven betalen moeten, laten zien tot welke omvang fraudes, corruptie en integriteits- Selectieve opsporing en vervolging? schendingen oplopen. Opvallend is daarbij ook dat Ten tweede valt op dat als grote zaken aan het licht al de bedrijven die hierna als ‘topscorers’ genoemd komen in de VS (maar ook bijvoorbeeld in Duits- worden, met groot gemak de genoemde bedragen land) en bedrijven of ondernemers daar worden kunnen betalen. De gedachte lijkt verdedigbaar dat aangepakt, dit zelden tot nooit gevolgd wordt door de eerder met wangedrag binnengehaalde winsten opsporing en vervolging in Nederland. De veroor-

134 Corruptie Liberaal Reveil Thema: Integriteit deling in de VS van Snamprogetti Netherlands had 7) In mijn boek over Corruptie, handel in macht en invloed ci- geen gevolg in de vorm van onderzoek in Nederland teerde ik Jakob van Klaveren die corruptie definieerde als ‘het door onze opsporingsambtenaren of andere activi- marktgericht gebruik maken van een openbare functie. Mi- teiten door onze justitiële autoriteiten (voor zover chel van Hulten, Corruptie, handel in macht en invloed, p.33. we dat weten kunnen). Wordt Philips vervolgd in 8) Femme Gaastra, Geschiedenis van de VOC, opkomst, bloei en Polen en onderzocht in Duitsland voor corruptie bij ondergang, Zutphen, 2002. Zie voor ‘corruptie’ in het bij- de verkoop van medische apparatuur, dan betekent zonder pp. 94-101. Zie ook Michel van Hulten, Corruptie, dit niet automatisch dat wij bij ons ook eens wat handel in macht en invloed, pp.16-17. nauwkeuriger naar het gedrag van Philipsmedewer- 9) Femme Simon Gaastra (Leeuwarden, 23 juli 1945) is een kers gaan kijken. Dit geldt overigens ook voor za- Nederlands historicus, hij was hoogleraar maritieme geschie- ken die dichterbij spelen. In de procesgang van Ton denis aan de Universiteit Leiden. Hooijmaijers die leidde tot zijn veroordeling, bleven 10) United Nations, United Nations Convention Against Cor- tot nu toe de meer dan vijftig ondernemers c.q. be- ruption, New York/Vienna, 2004. drijven die hem omkochten buiten schot. Hoe kan 11) http://www.wodc.nl/onderwerpen/criminaliteit-en-delic- het dat degene die ontving wel veroordeeld werd, ten/view.ashx. Geraadpleegd op 30 juni 2014. maar degenen die betaalden niet? 12) W. Buikhuisen, Geregistreerde en niet-geregistreerde krimina- liteit: een beschouwing naar aanleiding van C.B.S.-cijfers en Perspectief aanvullende enquêtes, Den Haag, 1975. Voor mijn werk koester ik de geruststellende ge- 13) E.W. Kolthoff, Moedwil, misverstand of onvermogen? De dachte dat met 80 procent van de mensen, organi- queeste naar katalysatoren voor corruptie en ander niet integer saties en bedrijven, zowel hier als elders, niets mis is. gedrag, Oratie, Den Haag, 2012, p. 11. Zij zijn eerlijk. Het gaat om die andere 20 procent. 14) Michael Johnston, Syndromes of Corruption: Wealth, Power, and Democracy, Cambridge, 2005. Zie ook boek- Dr. M.H.M. van Hulten is sociograaf, lector Gover- recensie door M. van Hulten, ‘Syndromen van corruptie’, nance SAXION Academie Bestuur, Recht & Ruimte in: WODC, Ambtelijke corruptie, Justitiële Verkenningen, sinds 2007 en oud-politicus. 2005, nummer 7, pp. 104-112. 15) Joep Dohmen en Jos Verlaan, Kreukbaar Nederland. Van Noten: bouwput tot beerput, Amsterdam, 2003, pp. 317-318). 1) www.corruptie.org 16) Bart de Koning, ‘Sjoemelen in de Polder’, Vrij Nederland, 2) Zie ook het woord ‘alomtegenwoordig’ in de ondertitel van 2013, week 08, pp. 26-46. Zie ook: http://www.vn.nl/Ar- mijn boek Corruptie, onbekend, onbemind, alomtegenwoordig, chief/Politiek/Artikel-Politiek/Sjoemelen-in-de-polder.htm. Amsterdam, 2002. 17) Bart de Koning, ‘De Politieke Integriteitsindex, Winnaar 3) W. Slingerland, ‘Naar een systeemgerichte benadering van van sjoemeljaar 2013: de VVD’, Vrij Nederland, 2014, week integriteit’, in: M. Zweegers en E. Karssing (red.), Jaarboek 11, pp. 34-43, met toegevoegd nog een artikel van Thijs Integriteit 2012, Den Haag, 2012, pp. 22-33. Broer en Harry Lensink over Rob Schröder, VVD-voorman 4) Zie Michel van Hulten, ‘Influence Marketing’,paper for the in Waterland: ‘Het raadslid en zijn belangen’, pp. 44-51. Saxion-TIRI/Pien Conference, Deventer, 8/9 april 2010. http://www.vn.nl/Politieke-Integriteitsindex.htm. 5) Michel van Hulten, Corruptie, handel in macht en invloed, 18) De volledige ‘Enforcement Index’ betreffende 2013 kan Den Haag, 2011. gevonden worden op het internet bij http://www.fcpablog. 6) Geert Mak, De Engel van Amsterdam, Amsterdam / Antwer- com/blog/2014/1/2/2013-fcpa-enforcement-index.html pen, 1996 (vijfde druk), p. 42.

september 2014 (3) Corruptie 135 Thema: Integriteit GOVERNANCE BIJ WONINGCORPORATIES LR NAAR EEN NIEUW EVENWICHT

– Rudy de Jong –

De openbare verhoren van de Parlementaire En- Schaarstebeleid heeft geleid tot een grote corporatiesector quête Woningcorporaties bevestigden wat iedereen Het belangrijkste probleem van de Nederlandse wo- al op z’n klompen aanvoelde: met de integriteit in ningmarkt is de extreem lage aanbod-elasticiteit.3 de sociale huursector is het droevig gesteld en de Dat wil zeggen dat het aanbod nauwelijks reageert toezichthouders hebben zitten slapen. Hoe heeft het op veranderingen in de vraag. De belangrijkste ver- zover kunnen komen, vragen we ons af, dat de ene klaring hiervoor is de schaarste aan (bouw)grond en corporatie een kwart miljard euro verliest bij de ver- de overheidsregulering, die het aanbod beperken. bouw van een cruiseschip en een andere corporatie De lage aanbod-elasticiteit is een belangrijke ver- de sociale huursector opzadelt met een verlies van klaring voor de grote en sterke corporatiesector in twee miljard door speculatie met derivaten? Waarop Nederland.4 dan meteen de vraag volgt hoe dit in de toekomst Na de Tweede Wereldoorlog bestond door de voorkomen kan worden. De politieke reactie is: oorlogsschade en door de sterke groei van de bevol- door verkleining van het werkterrein en de speel- king een groot tekort aan woningen. De koopkracht ruimte van corporaties. En natuurlijk door verster- van de vele startende huishoudens was echter laag en king van het toezicht, zowel intern als extern en niet de markt was onvoldoende in staat om de gewenste alleen achteraf, maar ook preventief. kwantiteit en kwaliteit te realiseren. Corporaties wa- Alhoewel de verontwaardiging over de misstap- ren dan ook een praktisch instrument om – onder pen van woningcorporaties terecht is, is het de vraag strakke regie van het Rijk – grote aantallen wonin- of de genoemde medicijnen de kern van het vraag- gen te bouwen en te verhuren. stuk aanpakken. En of ze niet wat veel bijwerkingen In de jaren ‘80 ging Nederland door een econo- hebben. Ook is het de vraag of niet wordt overschat mische crisis en werd gekozen voor een groot eco- wat toezicht vermag. Structurele weeffouten in be- nomisch stimuleringsplan: de vernieuwing van de leid kunnen immers niet door toezicht worden verloederde oude stadswijken. Omdat ook toen de goedgemaakt.1 Bovendien hebben incidenten in markt onvoldoende bereid en in staat was om in die diverse sectoren geleerd dat extern toezicht maar be- wijken te investeren, waren corporaties opnieuw het perkt in staat is om risico’s te beperken, zeker als dat ideale voertuig voor de overheid om woningen van toezicht beïnvloed wordt door het politieke proces.2 particuliere verhuurders en eigenaren op te kopen Beter is het dan ook om de problemen in de en te renoveren of te vervangen door nieuwbouw. corporatiesector in de bredere context van markt- Na de verzelfstandiging van corporaties in de ja- ontwikkelingen, governance en overheidsbeleid te ren ‘90 en de groei van de financiële middelen door plaatsen en van daaruit te bezien op welke wijze tot de dalende rente en de stijgende woningprijzen, verbetering kan worden gekomen. waren corporaties vanaf 2003 opnieuw een geschikt instrument om de investeringen in de stagnerende 1. Overheidsbeleid in de woningmarkt: middel woningmarkt nog enigszins overeind te houden en erger dan de kwaal? bezuinigingen op het sociale beheer op te vangen. Sociale huisvesting kan gezien worden als één van Het ‘schaarstebeleid’ leidde zo niet alleen tot een de publieke interventies in de vrije werking van de sterke groei van de corporatiesector, maar ook tot woningmarkt. Interventies waarmee wordt gepoogd een grote afhankelijkheid van de overheid van het de ‘tekortkomingen’ van vrije marktwerking te com- corporatiesysteem. penseren. Maar ook interventies, die vaak weer tot nieuwe problemen leiden.

136 Governance bij woningcorporaties Liberaal Reveil Thema: Integriteit

Het overheidsbeleid verdeelt de woningmarkt in eigen de overheid, de markt en de civil society.6 De gover- woningbezit en sociale verhuur nance van de sociale huursector is steeds op deze drie Ook subsidies spelen een grote rol. In een markt pijlers gebaseerd geweest. Corporaties werkten bin- waarin aanbod nauwelijks reageert op de vraag, nen specifieke regelgeving en onder toezicht van de leidt subsidiëring van kopers en huurders (via hy- overheid. Ze bouwden en verhuurden hun wonin- potheekrenteaftrek, hypotheekgarantie en huurtoe- gen in de markt. Als verenigingen met een bepaalde slag) vooral tot hogere prijzen en slechts beperkt tot signatuur was hun interne governance gebaseerd op meer aanbod.5 de gemeenschappen waar ze uit voortkwamen. Daarnaast leiden ‘vraagsubsidies’ niet alleen tot hogere prijzen, maar ook tot herverdeling van koop- De balans verstoord kracht in de woningmarkt. Door de tegengestelde In de jaren ‘80 is een beleid op gang gekomen, dat werking van hypotheekrenteaftrek en huurtoeslag dit systeem uit evenwicht heeft gebracht. Een beleid ondersteunt het bestaande systeem vooral de koop- van verzelfstandiging en marktwerking werd inge- kracht van lage inkomens (in de huursector) en hoge zet, uitmondend in een ingrijpende stelselwijziging inkomens (met een eigen woning) en veel minder in de eerste helft van de jaren ‘90. Het effect hiervan die van (lagere) middeninkomens. was echter dat corporaties wel verder van de over- Dit zet een rem op de doorstroming. Bij een heid kwamen te staan, maar dat de ‘disciplinering’ stijgend inkomen raken huishoudens immers hun door de overheid niet werd vervangen door meer in- subsidie (huurtoeslag) kwijt, waarna het inkomen vloed van bewoners of door de ‘tucht van de markt’. verder moet stijgen voordat ze opnieuw aanspraak De grote beleidsvrijheid, gecombineerd met het col- op subsidie (hypotheekrenteaftrek) kunnen maken. lectieve garantie- en financieringssysteem bracht een Een extra probleem is dat eigen woningbezit aantal perverse prikkels met zich mee. Ambitieuze fiscaal veel sterker wordt gestimuleerd dan het hu- bestuurders konden – aangemoedigd door de over- ren en verhuren van woningen. Het gevolg is dat heid – risico’s nemen die ze zich als individueel be- verhuurders wel worden geconfronteerd met hoge drijf niet hadden kunnen veroorloven.7 vastgoedprijzen, opgejaagd door de lage rente en Na een aantal incidenten en groeiende kritiek de subsidiëring van kopers, maar niet dezelfde fis- trekt de overheid vanaf 2007 de teugels weer strak- cale voordelen hebben. Daarbij kunnen particuliere ker aan. Ze legt de sector beperkingen op, verzwaart verhuurders ook geen gebruik maken van de rente- het toezicht en introduceert financiële heffingen. voordelen door overheidsgaranties van veel kopers Met die ingreep wordt het oude evenwicht in de go- (NHG) en van woningcorporaties (WSW). vernance echter niet hersteld. Integendeel. De grip Ten slotte doet zich het bijzondere probleem van de overheid op de corporatiesector neemt sterk voor dat de woningen van woningcorporaties ooit toe, maar de invloed van markt en gemeenschappen met subsidie zijn gebouwd en daarom een relatief vermindert verder. Corporaties moeten zich beper- hoge kwaliteit hebben ten opzichte van het inko- ken tot het deel van de woningmarkt dat niet inte- men van huurders. Daarmee kunnen particuliere ressant is voor private investeerders. De financiering verhuurders moeilijk concurreren. van corporaties wordt in sterkere mate onder regie Het gevolg van dit alles is dat de woningmarkt van de overheid gebracht. Binnen de interne gover- als het ware wordt verdeeld tussen koopwoningen nance komt geen ruimte voor bestuurlijke invloed en sociale huurwoningen en er weinig ruimte is van bewoners, leden of stakeholders.8 voor particuliere verhuur. Daardoor zijn ook mid- deninkomens in hoge mate op woningcorporaties Extern toezicht en governance als communicerende vaten aangewezen. Dat de overheid heeft ingegrepen in de corporatie- sector is begrijpelijk. Maar gezien het politieke sen- 2. Governance in de sociale huursector: meer timent van dit moment is het risico groot dat die dan overheidsregie ingreep uitmondt in een nieuwe vorm van ‘versta- Zoals uit het voorgaande blijkt, is sociale huisvesting telijking’, waarbij de balans in de governance plaats in Nederland steeds meer geweest dan het verhuren maakt voor centrale sturing en toezicht. De publie- van goedkope woningen aan arme mensen. Het is ke verontwaardiging vraagt immers om ingrijpen en ook een ordenend mechanisme dat de drie domei- gezien de hoge schuldenlast van de overheid heeft zij nen van de moderne samenleving bij elkaar brengt: graag grip op het vermogen dat ligt opgeslagen in de

september 2014 (3) Governance bij woningcorporaties 137 Thema: Integriteit

corporatievoorraad. ders in Nederland. Toch is deze ontwikkeling allerminst vanzelf- Kortom: governance en toezicht zijn communi- sprekend. De geschiedenis heeft geleerd dat sterke cerende vaten waartussen evenwicht moet worden overheidsregie niet bevorderlijk is voor een goede gevonden. Echter, in plaats van versterking van de werking van de woningmarkt. Het is in dit verband positie van financiers, bewoners en stakeholders interessant om te zien hoe in andere, ons omringen- trekt de overheid de corporatiesector naar zich toe. de landen met dit probleem wordt omgegaan. De Governance maakt plaats voor toezicht. verschillen zijn opmerkelijk.9 Nederland blijkt een buitenbeentje in Europa. Niet alleen vanwege de 3. Is er nog behoefte aan volkshuisvestings- omvang van de sociale huurvoorraad, maar ook wat beleid? betreft de interne en externe governance. Nederland Zoals hiervoor is beschreven, zijn corporaties sinds is het enige land waar de stichting de dominante jaar en dag een belangrijk instrument voor het uit- rechtsvorm is. In andere landen is dat meestal NV, voeren van overheidsbeleid. Daarbij speelden cor- BV, vereniging of coöperatie. Dat betekent dat – in poraties twee belangrijke rollen. Ze waren ‘produc- tegenstelling tot de stituatie Nederland – eigenaren tiemachines’ in tijden dat de markt niet deed wat en extern belanghebbenden rechtstreeks bestuur- de overheid wenste en ze zorgden voor distributie lijke invloed hebben en zo het gedrag van de sociale en beheer van een schaars goed: goede, betaalbare verhuurders ‘disciplineren’. Lokale overheden zijn woonruimte. daarbij vaak mede-eigenaar en kunnen op die ma- nier publieke belangen beschermen. De woningnood voorbij Ook blijkt dat de invloed van financiers in an- Maar de tijden zijn veranderd. De verzelfstandiging dere landen groter is dan in Nederland. In Neder- van corporaties was mogelijk omdat begin jaren ‘90 land krijgen corporaties geen subsidie meer; in veel het beeld bestond dat ‘Volksvijand nummer één’, de andere landen wel. Dat geeft de overheid sturing. woningnood, was overwonnen. Corporaties konden In Nederland bestaat bovendien een collectief finan- zich langzamerhand beperken tot verhuren en behe- cieringssysteem met achtervang (garantie) van de ren. Een deel van de voorraad kon worden verkocht overheid. Dat schermt de corporaties af van discipli- aan bewoners. nering door financiers. In bijvoorbeeld Engeland en Op dit moment is het woningtekort inderdaad Duitsland bestaat geen collectieve zekerheidsstruc- historisch laag: ca. 150.000 woningen, 2% van de tuur en gaan sociale verhuurders rechtstreeks de ka- woningvoorraad, terwijl tegelijk 5,5% van de wo- pitaalmarkt op. ningen leeg staat.10 Voldoende huisvesting staat dan Ten slotte blijkt ook de rol van regulering en ook niet meer in de top 10 van grootste zorgpunten toezicht heel verschillend. In Duitsland bestaat geen van de Nederlandse bevolking.11 specifieke regelgeving voor sociale verhuurders en Natuurlijk worden er nog wel grote woningte- dus ook geen specifiek toezicht. Wel kent Duitsland korten voorzien voor gespannen woningmarkten strenge huurregulering en fiscale prikkels die het ne- rond enkele grote steden. Maar ook daar is iets bij- men van marktrisico’s door verhuurders ontmoedi- zonders aan de hand. Ondanks het groeiende aantal gen. Engeland heeft wel specifieke regelgeving voor huishoudens en de stagnerende doorstroming lijkt social landlords, maar die biedt veel ruimte voor ne- de effectieve vraag naar woningen niet toe te ne- venactiviteiten. Ook is in Engeland wel sprake van men.12 Wat is er aan de hand? specifiek toezicht, maar die is directer, meer ‘betrok- ken’, dan in Nederland. De externe toezichthouder Een nieuwe, flexibele schil rond de woningmarkt schuift minimaal eenmaal per jaar aan tafel bij de Het lijkt er sterk op dat zich rond de woningmarkt – gehele board van grote corporaties om lopende za- net als rond de arbeidsmarkt – een flexibele schil aan ken door te nemen. het vormen is, die in de acute vraag van veel starters Interessant tot slot is de positie van het interne voorziet. De corporatievoorraad is voor de insiders: toezicht. Anders dan je zou verwachten is het in- de mensen met een vast contract en met oude rech- terne toezicht in Nederland verder ontwikkeld en ten. De schil is voor de outsiders, de nieuwkomers, professioneler dan in de meeste andere landen. Ook de jongeren, de mensen met wisselende inkomens. dat heeft waarschijnlijk te maken met de relatief De flexibele schil is geen traditionele concurrent zwakke externe invloed van financiers en stakehol- van de bestaande aanbieders op de woningmarkt.

138 Governance bij woningcorporaties Liberaal Reveil Thema: Integriteit

Ze bestaat uit een veelheid van initiatieven. Tijde- met elkaar verkeren, kennen ze een lange geschie- lijke verhuur via online aanbieders, die alleen al in denis van innige verbondenheid en onderlinge af- Amsterdam een kleine 10.000 adressen in de aan- hankelijkheid. De overheid had corporaties nodig bieding hebben. Aanbieders waarbij het niet alleen om haar beleidsdoelen te realiseren in een ‘falende’ gaat om een alternatief voor hotelkamers, maar ook woningmarkt. Woningcorporaties profiteerden van om verblijf voor een paar maanden of langer. Ook het overheidsbeleid met een ‘bijna-monopolie’ op gaat het om antikraak-organisaties en eigenaren de huurwoningmarkt. Doordat er een einde is ge- van vakantiehuisjes, die hun werkterrein verbreden. komen aan de woningnood en veel startende huis- Het gaat om mensen die hun woning – en daarmee houdens zelfredzamer worden in een flexibiliserende de woonlasten – graag willen delen met een ander, woningmarkt is de toegevoegde waarde van corpora- om huurders die hun woning geheel of gedeeltelijk ties voor het overheidsbeleid sterk afgenomen. doorverhuren. En natuurlijk om eigenaren die hun De Nederlandse woningmarkt is verstard en woning niet kunnen verkopen en ontdekken dat ze dient dringend te worden hervormd, sneller dan er zo best een aardige opbrengst uit kunnen halen. nu gebeurt. Subsidies en regulering moeten worden Ook de particuliere huursector lijkt in te spelen afgebouwd en worden gericht op een gelijk speel- op de trend naar flexibilisering. Vanwege de hoge veld voor alle partijen in de huur- en de koopsec- huur, de relatief lage kwaliteit en de snelle beschik- tor. Dat moet prikkels geven voor het ontstaan van baarheid heeft verhuur in de particuliere huursector een volwassen particuliere huursector, zoals die in vaak een tijdelijk karakter. Dat is op zich niet nieuw, Duitsland bestaat. De sociale huursector kan tege- maar de afgelopen jaren lijkt dit sterker te worden. lijk worden verkleind. Als de overheid vermogen Particuliere verhuurders bieden vaker onzelfstandige aan corporaties wil onttrekken, moet dat gebeuren woonruimte aan,13 maar wat nog meer opvalt, is de door het herbestemmen van verkoopopbrengsten en hoge ‘leegstand’, vooral bij (kleine) verhuurders. niet door een heffing op goedkope huurwoningen, In de 4 grote steden staat 15-20% van de wonin- zoals nu gebeurt. Integendeel: het aanbieden van gen van deze verhuurders administratief leeg. Het betaalbare woonruimte voor lagere inkomensgroe- is waarschijnlijk dat die woningen grotendeels wel pen – ook door particuliere verhuurders – moet juist worden bewoond, maar dat de bewoners niet wor- worden gestimuleerd. den geregistreerd.14 Met dezelfde urgentie moet het evenwicht tus- De flexibele schil bevindt zich in een grijs gebied sen governance en toezicht worden hersteld. Als de en blijft voor een belangrijk deel buiten de statistie- invloed van (mede)eigenaren, financiers en stake- ken. Maar ze groeit tegen de verdrukking in. Cor- holders wordt vergroot, kan sturing door de over- poraties en gemeenten bestrijden illegale onderhuur heid worden teruggebracht. Toezicht op de corpora- met hand en tand; een activiteit die zij zien als een ties kan dan worden beperkt tot waar toezicht voor vorm van ‘woonfraude’. Maar een stad als Amster- is bedoeld: de borging van publieke belangen, los dam heeft onlangs al besloten zich bij de werkelijk- van de politieke waan van de dag. heid neer te leggen en het verhuren van woningen Als dat gebeurt, dan kan wellicht de corporatie- via online marktplaatsen te gedogen. sector ontstaan waarvan de – liberale – aartsvaders Het gevolg is dat beide ‘kerntaken’ van woning- van de sociale verhuur in het begin van de 20e eeuw corporaties – productie en distributie – aan erosie hebben gedroomd: maatschappelijke organisaties onderhevig zijn. Onder druk van hogere woon- van en voor de samenleving, die zonder subsidie, lasten, lagere of variabele inkomens en strengere maar met hun woningvoorraad als revolving fund regulering neemt de effectieve vraag naar sociale duurzaam zorg dragen voor fatsoenlijke, betaalbare huurwoningen af. Door de flexibilisering van de wo- huisvesting voor iedereen die dat nodig heeft. ningmarkt vermindert de noodzaak van één van de laatste distributiesystemen in Nederland: de woon- Drs. R.C. de Jong MRE is cultureel antropoloog en ruimteverdeling. master of real estate. Sinds de jaren ’70 is hij werk- zaam in de sociale huursector. Hij vervulde diverse 4. Tot slot bestuurs- en toezichtsfuncties, zowel op nationaal als Alhoewel de overheid en de corporatiesector de laat- internationaal niveau. ste jaren niet bepaald op vriendschappelijke voet

september 2014 (3) Governance bij woningcorporaties 139 Thema: Integriteit

Noten: 5) Besseling, e.a., ‘De Nederlandse woningmarkt en overheids- 1) Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, De staat beleid’. van toezicht, Den Haag, 2013; Wetenschappelijke Raad voor 6) Jan-Kees Helderman, Bringing the market back in? Institu- het Regeringsbeleid, Naar een lerende economie, Den Haag, tional complementarity and hierarchy in Dutch housing and 2013; Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, health care, Rotterdam, 2007. Toezien op publieke belangen, Den Haag, 2013. 7) R. de Jong, De balans verstoord. Een rapport over de corpo- 2) Thierry Tressel and Thierry Verdier, Optimal Prudential Re- ratiesector ten behoeve van de parlementaire enquête woning- gulation Banks and Political Economy of Supervision, IMF corporaties. Working Paper, WP/14/90, 2014; Algemene Rekenkamer, 8) Kamerstukken I, 2011/12, 32 769, (Herziening van de regels Toezicht op presteren van corporaties, Den Haag, 2014. over toegelaten instellingen en instelling van een Financi- 3) Dan Andrews, Aida Caldera Sánchez and Åsa Johansson, ële Autoriteit woningcorporaties (Herzieningswet toegelaten Housing markets and structural policies in OECD countries, instellingen volkshuisvesting)); Novelle consultatieversie 11 OECD Economics Department Working Paper No. 836, februari 2014. 2011; P. Besseling, e.a., ‘De Nederlandse woningmarkt en 9) Rudy de Jong en Jan van der Moolen, Governance sociale overheidsbeleid: over aanbodrestricties en vraagsubsidies’, in: huisvesting in Europa; een vergelijking met Engeland en Duits- F.J.H. Don (red.), Agenda voor de woningmarkt, Koninklijke land. Utrecht, 2014. Vereniging voor de Staathuishoudkunde, 2008, pp. 13-78. 10) Centraal Bureau voor de Statistiek, Leegstand in Nederland 4) J. van der Schaar, A.W. Faber, J.J. Koffijberg en H.Priemus anno 2013, CBS Statline, 2014. (red.), Volkshuisvesting in goud. Verandering en continuiteit 11) Sociaal en Cultureel Planbureau, Burgerperspectieven 2013, in beleid en organisatie van het Directoraat-Generaal van de nr 3, 2013. Volkshuisvesting, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimte- 12) Zie o.a. U10/Bestuur regio Utrecht, Regionale woning- lijke Ordening en Milieubeheer, Den Haag, 1996; Jan van marktmonitor 2013. der Schaar, De ontwikkeling van het corporatiebestel, RIGO, 13) Jeroen Lijzenga, Jeroen Wissink en Pim Teggeloven, De laag- Amsterdam, 2009; R. de Jong, De balans verstoord. Een rap- ste inkomens in de huursector, Arnhem, 2014. port over de corporatiesector ten behoeve van de parlementaire 14) Centraal Bureau voor de Statistiek, Leegstand in Nederland enquête woningcorporaties, Aedes, 2013. anno 2013.

140 Governance bij woningcorporaties Liberaal Reveil Thema: Integriteit POLITIEKE BESLUITVORMING EN DE AARD VAN MISLEIDINGEN IN DE WETENSCHAP LR INTEGRITEIT EN DE KWALITEIT VAN HET TOEZICHT IN BEIDE DOMEINEN

– Arthur Rörsch –

‘I think we live in an unscientific age in which all the zoeksresultaten van anderen als eigen werk te pre- buffeting of communications and television – words, senteren. Enige decennia geleden is bij het melden books and so on – are unscientific. As a result, there van deze misstappen een systematische maatregel ge- is a considerable amount of intellectual tyranny in the nomen om de ernst van deze gevallen te beoordelen. name of science.’ (R. P. Feynman, 1968)1 Protocollen werden opgesteld voor good scientific practice. Er werden disciplinaire organen ingesteld Vanouds is waarheidsvinding een zeer belangrijke voor het handhaven van wetenschappelijke integri- drijfveer in de wetenschap. Een vorm van mislei- teit, die vergelijkbaar zijn met controle-organen in ding betreft het interpreteren van waarnemingen. bijvoorbeeld de medische en veterinaire praktijk en Ook onder knappe wetenschapsbeoefenaren is ver- de advocatuur. Deze laatste worden tuchtcolleges gissen menselijk. Men spreekt van wetenschappelijk genoemd. In de westerse wereld heeft thans vrijwel wangedrag of fraude indien er sprake is van opzet- elke wetenschappelijke instelling wel zo’n toezicht- telijke misleiding. Ten aanzien van het vraagstuk houdend orgaan op het gebied van handhaving van wat integere dan wel verwerpelijke handelwijzen wetenschappelijke integriteit en één op nationaal zijn bij hedendaagse wetenschapsbeoefening komt niveau.2 nadere beschouwing van het beginsel van de waar- De effectiviteit van deze tuchtcolleges om mis- heidsvinding thans aan de orde. Dit is belangrijker stappen te corrigeren wordt in de eerste plaats be- vanuit het oogpunt van de vorderingen die in de we- paald door de bereidheid van klokkenluiders om tenschap kunnen worden gemaakt, dan vanuit het zich te melden, maar daarnaast ook door de kwali- oogpunt van de incidentele fraudeleuze praktijken teit van de beoordelaars – de ‘rechters’ – in deze dis- waarop de media de aandacht vestigen.A ciplinaire organen. Klokkenluiders durven zich vaak niet als zodanig te manifesteren omdat zij zich in Fraude in het wetenschappelijk onderzoek een maatschappelijke positie bevinden waarbij het Via de media wordt het publiek met een zekere re- aan de bel trekken hun carrièremogelijkheden ne- gelmaat op de hoogte gebracht van misstappen die gatief kan beïnvloeden. Kritiek op de kwaliteit van wetenschappers begaan. Het betreft dan meestal in- wetenschappelijke beoordelaars van fraude is geuit cidenten waarbij een klokkenluider – collega, mede- op grond van hun vooralsnog gebrekkige ervaring werker, of journalist – bekend maakt, dat een onder- om als ‘rechters’ in wetenschappelijke controverses zoeker data uit de duim heeft gezogen, met bewijs op te treden.B heeft geknoeid, te selectief gebruik heeft gemaakt van waarnemingen, of plagiaat pleegde door onder- B A. Rörsch et al., ‘On the Opposition against the Book The Sceptical Environmentalists by Lomborg’, Journal of Informa- A Dit betoog is gebaseerd op een manuscript van de auteur tion Ethics, 2005, nummer 1. Op onbeholpen wijze is Lom- getiteld Science Friction, dat een jaar voor commentaar heeft borg door een Deense commissie op aanstichten van mili- gecirculeerd onder wetenschappers van uiteenlopende dis- euactivisten tot wangedrag veroordeeld. Het ministerie van ciplines, wetenschapmanagers en wetenschapsfilosofen. wetenschappen heeft het rapport vervolgens na nadere ana- Binnenkort is beschikbaar online www.mdpi.com/journal/ lyse als onacceptabel aangeduid. Van de oorspronkelijk 40 humanities: A. Rörsch, ‘The progress of science. Past, present and beschuldigingen bleven er uiteindelijk vier over ten aanzien Future’, Humanities 2014, nr. 3. Special issue ‘Humanity’s fu- van onzorgvuldig (selectief) citeren. Voor het toe te kennen ture’. gewicht aan ‘intent to deceive’ zie de bijdrage van M. Hofstede

september 2014 (3) Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap 141 Thema: Integriteit

Beide gebreken aan de huidige handhaving van te maken met de dreigende teloorgang van oude we- de tucht in een wetenschappelijke discipline zijn in- tenschapsidealen, zoals vrijheid van studie, het onbe- middels al wel goed onderkend in het wetenschap- lemmerd streven naar waarheid4 en de wijze waarop pelijk wereldje en men streeft voordurend naar ver- nationaal en wereldwijd prioriteiten voor onderzoek betering. Klokkenluiders worden aangemoedigd en worden gesteld met de allocatie van specifieke geld- hun wordt bescherming geboden. Onervaren ‘rech- stromen. Om met het laatste te beginnen, de on- ters’ worden meer en meer op de kwaliteit van de afhankelijke gentleman wetenschapsbeoefenaar die argumentatie in hun beoordeling aangesproken. uitsluitend door wetenschappelijke nieuwsgierig- Dit klinkt geruststellend. Een ander punt is ech- heid wordt gedreven en daarbij zijn eigen gang kan ter of er momenteel werkelijk frequent zoveel sprake gaan, lijkt uitgestorven. Vrijwel iedere hedendaagse is van wetenschappelijk bedrog, op basis van de ge- onderzoeker moet een competitie aangaan met col- noemde gevallen waarbij met data is gemanipuleerd. lega’s voor het verkrijgen van de financiële middelen Wordt dit niet door de media te sterk uitvergroot voor zijn onderzoek die de maatschappelijke omge- met een neiging tot sensatie? Een belangrijk crite- ving daarvoor beschikbaar wil stellen. Hierbij komt rium om tot de veroordeling van wetenschappelijk een integriteitprobleem naar voren, namelijk in hoe- wangedrag van een onderzoeker te komen is thans verre hij weerstand kan bieden aan het volgen van of hij werkelijk de intentie heeft gehad om te mislei- his masters voice, de financier, die naar de publicatie den (intent to deceive). Met verzonnen data is zulks van bepaalde resultaten van onderzoek uitkijkt en duidelijk, maar bij het selectief gebruik ervan en bij die niet noodzakelijkerwijs het gevolg zijn van het plagiaat kan dit ook worden toegeschreven aan ge- onbelemmerd streven naar waarheid. brek aan kennis en kunde of luiheid en gemakzucht In ons land hebben Köbben en Tromp (1999)5 van de van fraude beschuldigde onderzoeker. Slecht in hun boek De onwelkome boodschap de aandacht onderzoek dus of gebrekkige rapportage daarover, gevestigd op een aantal incidenten waarbij onder- wat niettemin een misstap blijft in een beroepsgroep zoekers in het nauw kwamen omdat hun financiers die het nastreven van kwaliteit hoog in het vaandel niet gelukkig waren met de resultaten van hun on- heeft staan. derzoek, waaronder NKO, het RIVO, de KEMA, Op grond van studies van de ervaringen van het LISWO en de farmaceutische industrie.C disciplinaire organen met beschuldigingen die vaak De vraag kan wederom worden gesteld: gaat het niet gerechtvaardigd bleken, rijst het beeld dat waar om meer dan enkele en zijn het schrijnende inciden- het ronduit fraude betreft, van niet al te belangrijke ten? Het oude wetenschapsideaal van waarheidsvin- incidenten mag worden gesproken – ondanks de op- ding en vrije meningsuiting leeft ongetwijfeld nog hef die er in media van wordt gemaakt. steeds onder wetenschappers zoals onlangs bij de Niettemin, binnen de wetenschappelijke wereld laatste Nobelprijs-uitreiking verwoord door Schek- leeft er wel degelijk verontrusting over het verschijn- man. Hij wees daarbij ook op de verplichting van sel dat de hedendaagse financieringstructuur aanlei- de overheid om dit ideaal overeind te houden. ‘Sci- ding geeft tot onzorgvuldig handelen met als be- entific progress on a broad front results from the free langrijkste oorzaak de uitgeoefende druk om veel en play of free intellects, working on subjects of their own snel te publiceren om een wetenschappelijke carrière choice, in the manner dictated by their curiosity for te kunnen maken. Kortheidshalve wordt hier verwe- exploration of the unknown. Freedom of inquiry must zen naar de actie van een groepering die zich ‘weten- be preserved under any plan for government support of schap in transitie’ noemt om hiervoor aandacht te science.’ 6 vragen.3 Men spreekt van dolgedraaide wetenschap. Het citaat klinkt echter toch als een soort nood- kreet die wijst op een structureel probleem bij het De onwelkome boodschap handhaven van wetenschappelijke integriteit, dat Als het gaat om misleiding in de wetenschap zijn er wil zeggen de onafhankelijkheid die de onderzoeker andere ontwikkelingen die zorgen baren. Zij hebben ten opzichte van zijn financiers – lees: opdrachtge-

in J. Dijkhuis (ed), Leiden in last. De zaak Diekstra nader beke- C NKO: Nationaal kiezersonderzoek; RIVO: Rijksinstituut voor ken, Delft, 1997, pp. 107-158. Voor de media-hype: zie de Visserij Onderzoek; KEMA: Keuring Electrotechnische mate- bijdrage van M. Janssen daarin ‘Schandaal in komkommer- rialen; LISWO: Leids Instituut voor Sociaal Wetenschappelijk tijd’, pp. 81-106. Onderzoek.

142 Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap Liberaal Reveil Thema: Integriteit vers – aan de dag zou moeten kunnen blijven leg- in competitie met anderen financiering voor hun gen. Dit brengt ons dan tot het volgende aspect met projecten te vinden. Die financiering is aan politieke betrekking tot de relatie van de wetenschapper tot besluitvorming onderhevig. Daar zitten voor poli- één van zijn belangrijkste financiers: de gemeen- tici en wetenschappers vragen over integriteit achter schap, in casu de overheid. verscholen met betrekking tot prioriteitstelling in de politiek en in het wetenschappelijk onderzoek. De interactie van politiek en wetenschap Ruim vijftig jaar is reeds de roep te horen het stel- De invloed van de media en PR organen van len van prioriteiten in de wetenschapsbeoefening wetenschappelijke instellingen niet meer alleen over te laten aan het wetenschappe- Vrijwel alle wetenschappelijke instellingen staan lijke wereldje zelf, aan ‘geleerden’ in instituten zoals voor de noodzaak om fondsen die voor specifieke universiteiten en academies en landelijke organen projecten worden geälloceerd aan te trekken om zoals in ons land NWO. Er is een derde invloed hun ambitie als instituut met aanzien waar te ma- en geldstroom op gang gebracht vanuit specifieke ken. Zo wordt de wetenschap heden ten dage door ministeries die vragen om beleidonderbouwend de (derde) geldstroom aangestuurd. Een belangrijk onderzoek voor maatschappelijke problemen. Het instrument bij de fondsverwerving is het voorlich- merendeel daarvan betreft de milieu- en energiepro- tingsorgaan van een instituut – de Public Relation blemen waarvan de oplossing met een hedendaags afdeling – geworden. In principe en van origine gaat modewoord moet worden gevonden in projecten het hier om voorlichting geven aan het grote pu- die bijdragen aan een duurzame ontwikkeling.7 De bliek over de vooruitgang van de wetenschap en over drijfveer daarachter komt niet oorspronkelijk vanuit nieuw verworven inzichten. Deze PR afdelingen lij- de politiek, maar is opgewekt door maatschappelijk ken zich de laatste decennia vooral als marketingaf- bewogen wetenschappers die de gemeenschap van- delingen te hebben ontwikkeld. Geen wonder, want uit hun expertise wezen op het gevaar van een onge- publieke aandacht helpt bij de verwerving van fond- breidelde technologische ontwikkeling, uitsluitend sen via het politieke circuit. Vooral berichtgeving gedreven door een perspectief voor economische over onderzoek inzake alarmistische ontwikkelingen groei. Deze technologische ontwikkeling zou de krijgt de aandacht van de media en daarmee van het continuering van de stabiliteit van onze samenleving publiek.10 De gepleegde voorlichting verwijdert zich ernstig in gevaar brengen8 daarbij echter van een belangrijk beginsel in de wes- Die waarschuwing heeft zeker wijdverbreid ge- terse wetenschapsbeoefening sinds Socrates.11 Lig- hoor gevonden. Er is ook een sterke politieke be- gen de zaken werkelijk zo als ze op het eerste gezicht wogenheid ontwikkeld om de aantasting van de lijken? Slechts zelden maakt een persbericht van een leefomgeving door menselijk handelen ten minste wetenschappelijk instituut melding van een alterna- binnen de perken te houden. Belangrijke instru- tieve kijk op een (maatschappelijk getinte) kwestie, menten daarbij zijn de overheidsinstituten die op als die kwestie een fondsen aantrekkende waarde gespecialiseerde gebieden werden ingesteld. Voor- blijkt te hebben. beelden van deze instituten zijn, op onderzoekge- Het betreft een vraagstuk van wetenschappelijke bied, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en houding van het instituut middels diens PR afdeling. Milieuonderzoek te Bilthoven (RIVM) en de Envi- Eerdergenoemde disciplinaire organen besteden tot ronmental Protection Agency (EPA) in de VS en op op heden slechts aandacht aan maatstaven voor de adviesgebied het Planbureau voor de Leefomgeving kwaliteit van reportages en projectvoorstellen die (PBL). Ook in de wijdere wetenschappelijk wereld door onderzoekers zelf worden geformuleerd. Toch heeft de belangstelling voor het maatschappelijk re- gaat het hier om sluipende vormen van mogelijke levante onderzoek zich als een olievlek uitgebreid.9 misleiding die in de complexe interactie van poli- De grondslag daarvoor is ongetwijfeld een toene- tiek, media en wetenschap is gaan meespelen. mend en integer verantwoordelijkheidsgevoel om wetenschappelijk onderzoek sterker en directer dan De filosofie achter post-normale voorheen dienstbaar te maken aan de samenleving. wetenschapsbeoefening Er gaat echter een bijwerking mee gepaard, zoals bij In deze complexe interactie heeft zich een benade- vrijwel elk ‘medicijn’, die wordt veroorzaakt door de ring van onderzoek ontwikkeld die wordt aangeduid hedendaagse afhankelijkheid van onderzoekers om als post-normale wetenschap. Het gaat in wezen om

september 2014 (3) Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap 143 Thema: Integriteit

de politieke besluitvorming rond te stellen onder- wijsheid in pacht hebben. Zoals de kardinalen van zoeksprioriteiten van maatschappelijk belang. En de Roomse Kerk in de Middeleeuwen plachten te dan in het bijzonder inzake duurzame ontwikkeling. bogen op een doomsday scenario anno de millenni- In The Encyclopedia of Earth12 is in een manifest van umwisseling in het jaar 1000, waarmee zij het einde deze beweging te lezen: ‘Post-normal science is defined van de wereld durfden voorspellen. De filosoof Tho- as an attempt to characterise a methodology of inquiry mas Huxley heeft het bezwaar tegen deze attitude that is appropriate for cases where facts are uncertain, in de moderne wetenschap al bijna een eeuw eerder values in dispute, stakes high and decisions urgent. It verwoord. ‘Authorities’, ‘disciples’, and ‘schools’ are the is primarily applied in the context of long-term issues curse of science; and do more to interfere with the work where there is less information available than ideally of the scientific spirit than all its enemies.’17 desired by stakeholders.’13 De wetenschapsgeschiedenis levert vele voor- Men leze hierin vooral de maatschappelijke zorg beelden hoe op grond van toegekende wetenschap- dat bepaalde politieke besluitvorming urgent is. Het pelijke autoriteit de vooruitgang van de wetenschap onderzoek van ‘onzekerheden’ is uiteraard al gedu- is belemmerd.18 In het voorgaande zijn de twijfel- rende duizenden jaren de drijfveer achter de wes- achtige rechtvaardiging van doomsday voorspellin- terse wetenschapsbeoefening met bovengenoemde gen, met invloed van de media, met wetenschap- Socratische vraag als uitgangspunt: zijn de zaken zo- pelijke autoriteit en het principe van na te streven als zij lijken? De post-normale onderzoekers richten waarheidsvinding met elkaar in verband gebracht. zich echter niet primair op het ophelderen van onze- Leidt dit nu werkelijk tot een conclusie dat in de kerheden. Zij volgen het zogeheten voorzorgsbegin- wetenschappelijke wereld de neiging tot handhaving sel waarmee wordt gesteld: ‘Where there are threats van de integriteit in het algemeen ver is weggezakt? of serious or irreversible damage, lack of full scientific Zoals eerder betoogd: echte fraude is beperkt geble- certainty shall not be used as a reason for postponing ven tot incidenten. In elke beroepsgroep kunnen cost-effective measures to prevent environmental deg- gemakkelijk een klein aantal echte ‘boeven’ worden radation.’14 herkend. Opvallend in genoemd manifest is deze zinsne- De vraag is echter hoe we thans in het weten- de: ‘Invoking truth as the goal of science is a distrac- schappelijke wereldje, met zijn onvermijdelijke in- tion, or even a diversion from real tasks.’15 Dat klinkt teractie met de politiek, vermeend gebrek aan in- voor menig, minder maatschappelijk gemotiveerde tegriteit aan het licht kunnen brengen, met in het wetenschapper welhaast als vloeken in de kerk. De bijzonder aandacht voor de prioriteitstelling van zinsnede in het manifest dat kwaliteit van onder- onderzoek, gestuurd met geldstromen. zoek gehandhaafd dient te worden zal hem meer aanspreken ‘the maintenance of quality depends on Het politiek (maatschappelijk) vermogen tot open dialogue between all those affected. This we call prioriteitstelling in de wetenschap an “extended peer community”, consisting not merely of Hier wordt als uitgangspunt gekozen dat het onver- persons with some form or other of institutional accred- mijdelijk is dat de verdeling van financiële midde- itation, but rather of all those with a desire to partici- len, die beperkt zijn, over onderzoekprojecten niet pate in the resolution of the issue.’ De volgende vragen meer uitsluitend aan wetenschappers zelf wordt blijven echter alsnog open: wie kwalificeren zich, op overgelaten. Per definitie mogen we er vanuit gaan grond waarvan om aan een open, wetenschappelijke dat elke wetenschapsbeoefenaar, meer of minder dialoog deel te kunnen nemen? maatschappelijk bewogen, zijn eigen benadering de beste vindt. De invloed van buitenstaanders, vooral De intellectuele tirannie in naam van de van politici, is onvermijdelijk. Maar aan wie ver- wetenschap trouwen we een uiteindelijk oordeel toe? Het vergt De tirannie waarvan Feynman al in 1968 sprak (zie inzicht in de richtingen waarin de wetenschap kan het motto onder de titel van dit artikel), kan worden en zal voortschrijden en in de vraag wat daarvoor de toegeschreven aan het geloof dat door het grote pu- huidige betrouwbare kennisbasis is. Het vergt wat is bliek wordt gehecht aan de waarde van persoonlijke genoemd wetenschappelijke geletterdheid. uitspraken van gezaghebbende wetenschappers, of Het Amerikaanse tijdschrift Daedalus besteedde collectief gedaan door wetenschappelijke instituties daaraan een uitgebreide studie waaronder een be- zoals bijvoorbeeld de KNAW16, alsof zij de ultieme langrijke bijdrage van de fysicus Arons die kort kan

144 Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap Liberaal Reveil Thema: Integriteit worden aangehaald met: ‘That the public understan- leggen van politieke verantwoording niet mag wor- ding of science, or scientific literacy, is in a lamenta- den beperkt tot het zich verschuilen achter ontvan- ble state is an old story.’19 De opstelling van Arons is gen adviezen van experts. echter aanmerkelijk constructiever in zijn colleges Een tweede voorstel is dat het politieke circuit waarin hij aangeeft hoe ook niet-professionele we- op grond van de antwoorden op de drie bovenge- tenschappers een minimum aan wetenschappelijke noemde vragen het gewicht wegen van adviezen van geletterdheid kunnen verwerven die hen tot respec- zich als gezaghebbend voordoende, autoritaire orga- tabele partners in wetenschappelijke dialogen kan nen als KNAW en PBL. maken. De essentie is dat zij de kwaliteit van ant- Mijn voorspelling is dat menig autoritaire stel- woorden van experts betreffende drie controversiële lingname met een wetenschappelijk tintje als mis- wetenschappelijke vragen met gezond verstand leren leiding zal worden geïdentificeerd. Denk aan drei- beoordelen: gende uitputting van hulpbronnen, vooruitzichten Wat weten we nu precies echt en wat niet? met betrekking tot energievoorziening met wind en Wat geloven we? zonnecellen en dreigende klimaatverandering door En op welke bewijzen en vermoedens baseren we het gebruik van fossiele brandstof.E Dit ten detrimente één en ander? van het aanzien van het huidige wetenschapscircuit Een eerste concreet voorstel is dat alle zittende dat zich in een merkwaardige positie heeft laten ma- politici met Hans Wiegel op herhalingscursus gaan noeuvreren van gehoorzaamheid aan wat ‘politieke bij de TeldersStichting en een les volgens zoals Arons correctheid’ wordt genoemd. die doceerde.D Dit vanuit de overweging, dat het af- Dr. A. Rörsch is oud-vicevoorzitter van het bestuur D A.B. Arons, ‘Marks of Scientific Literacy’,Teaching Introduc- van TNO en van de VVD commissie Wetenschap & tory Physics, 1997. Citaat: Innovatie. ‘I suggest that an individual who has acquired some degree of scien- tific literacy will possess the ability to: 1: Recognize that scientific concepts (e.g., velocity, acceleration, force, energy, electric charge, gravitational and inertial mass) are in- vented (or created) by acts of human imagination and intelligence and are not tangible objects or substances accidentally discovered, like a fossil, or a new plant or mineral. 2: Recognize that to be understood and correctly used, such terms aware of the kinds of questions that are neither asked nor answe- require careful operational definition, rooted in shared experience red; be aware of the endless regression of unanswered questions and in simpler words previously defined; to comprehend, in other that resides behind the answered ones. words, that a scientific concept involves an idea first and a name 9: Develop enough basic knowledge in some area (or areas) of inte- afterwards, and that understanding does not reside in the techni- rest to allow intelligent reading and subsequent learning without cal terms themselves. formal instruction. 3: Comprehend the distinction between observation and inference 10: Be aware of at least a few specific instances in which scientific and discriminate between the two processes in any context under knowledge has had direct impact on intellectual history and on consideration. one’s view of the nature of the universe and the human condi- 4: Distinguish between the occasional role of accidental discovery in tion within it. scientific investigation and the deliberate strategy of forming and 11: Be aware of at least a few specific instances of interaction between testing hypotheses. science and society on moral, ethical, and sociological planes. 5: Understand the meaning of the word “theory” in the scientific 12: Be aware of very close analogies between certain modes of domain, and have some sense, through specific examples, of how thought in natural science and in other disciplines such as his- theories are formed, tested, validated, and accorded provisional tory, economics, sociology, and political science; for example, for- acceptance; recognize, in consequence, that the term does not re- ming concepts, testing hypotheses, discriminating between obser- fer to any and every personal opinion, unsubstantiated notion, or vations and inference (i.e., between information from a primary received article of faith and thus, for example, to see through the source and the interpretations placed on this information), con- creationist locution that describes evolution as “merely a theory”. structing models, and doing hypothetico-deductive reasoning.’ 6: Discriminate, on the one hand, between acceptance of asserted E In 1993 is reeds voor de VVD commissie-Wetenschap een and unverified end results, models, or conclusions, and, on the rapport over deze kernvragen uitgebracht met een behan- other hand, understand their basis and origin; that is, to recog- deling in de geest van de Arons vragen: A. Rörsch en C. de nize when questions such as “How do we know . . . ? Why do we Hart. Keerpunt 2000. Randvoorwaarden en scenario’s voor duur- believe . . . ? What is the evidence for . . . ?” have been addressed, zame ontwikkeling, Delft, 1993. Het boek kreeg de bijnaam answered, and understood, and when something is being taken ‘kleurboek’ op grond van de titels van de opeenvolgende on faith. hoofdstukken: Zwartboek, de pessimistische visie op de toe- 7: Understand, again through specific examples, the sense in which komst; Witboek, de optimistische visie; Groenboek, de speci- scientific concepts and theories are mutable and provisional rather alistische kijk vanuit de ecologie; Roodboek, waarin kritische than final and unalterable, and to perceive the way in which such kanttekeningen werden geplaatst bij voorgaande visies van- structures are continually refined and sharpened by processes of uit een realistische kijk; en tenslotte het Blauwboek, over de successive approximations. mogelijkheden om scenario’s voor duurzame ontwikkeling 8: Comprehend the limitations inherent in scientific inquiry and be te ontwerpen.

september 2014 (3) Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap 145 Thema: Integriteit

Noten: 13) S.O. Funtowicz and J.R. Ravetz. ‘A New Scientific Metho- 1) R.P. Feynman, ‘What is Science?’ The Physics Teacher, 1969, dology for Global Environmental Issues’, in: Robert Costan- nummer 6, pp. 313-320. za (ed.), Ecological Economics: The Science and Management of 2) In Nederland het LOWI. Landelijk Orgaan Wetenschap- Sustainability, New York, 1991, pp. 137–152. pelijke Integriteit van KNAW, NWO en VSNU. https:// 14) R. Pieterman en J.C. Hanekamp, The Cautious Society? An www.knaw.nl/shared/resources/thematisch/bestanden/regle- Essay on the Rise of the Precautionary Principle, HAN 1990; ment_lowi.pdf. J. Willums en U. Golüke, From Ideas to Action. Business and 3) http://www.scienceintransition.nl/over-science-in-transiti- Sustainable Development, ICC publication 504, 1992. on/position-paper. juni 2014. 15) S.O. Funtowicz and J.R. Ravetz, ‘A New Scientific Metho- 4) Multatuli, Verzameld werk, Idee 553, 590. Voordracht voor dology for Global Environmental Issues’, pp. 137-152, voet- het gezelschap Vrije Studie te Delft. noot 18 daarin. 5) A.J.F, Köbben en H. Tromp, De onwelkome boodschap, of hoe 16) Over bijvoorbeeld dreigende klimaatverandering onder in- de vrijheid van wetenschap bedreigd wordt, Amsterdam, 1999. vloed van CO2: Koninklijke Nederlandse Academie van 6) R.W. Schekman in zijn Nobelprijs dinerspeech 2013. Aanha- Wetenschappen, Klimaatverandering, Wetenschap en Debat, ling van Vannevar Bush Science, The Endless Frontier, report Amsterdam, 2011. Voor kritiek ziet ondermeer: http:// to the President of the United States (Roosevelt), July 1945. climategate.nl/2011/10/06/twintig-fouten-in-de-knaw- 7) United Nations, Our Common Future. Report of the World klimaatbrochure/#more-13172. Commission on Environment and Development, Oxford, 1987. 17) Curil Bibby, T. H. Huxley: Scientist, Humanist and Educator, 8) Club van Rome, ‘Grenzen aan de groei’, Aula 500, 1972. New York, 1959. Geciteerd in: B. Barber, ‘Resistance by Sci- 9) Zie bijvoorbeeld het recente manifest van 55 hoogleraren die entists to Scientific Discovery: This Source of Resistance has bij milieuonderzoek zijn betrokken. http://www.trouw.nl/tr/ yet to be Given the Scrutiny accorded Religious and Ideolo- nl/4332/Groen/article/detail/3463474/2013/06/22/Hoog- gical Sources’, Science, 1961, nummer, 3479, pp. 596-602. leraren-Schaliegas-is-voor-Nederland-niet-interessant.dhtml. 18) Hal Hellman, Great Feuds in Science: Ten of the Liveliest Dis- 10) R.S. Lindzen, ‘Science in the Public Square. Global Climate putes Ever, 1998. Alarmism and Historical Precedents’, Journal of American Phy- 19) A.B. Arons, ‘Achieving wider scientific litaracy’, Daedalus, sicians and Surgeons, 2013, jaargang 18, nummer 3, p. 72. 1983, nummer 2, pp. 91-122. Zie ook idem, ‘Marks of Sci- 11) Plato, Euthyphro, http://classics.mit.edu/Plato/euthyfro.html. entific Literacy’, Teaching Introductionary Physics, New York, 12) J.R. Ravetz en S. Funtowicz, ‘Post-normal science’, http:// 1997, pp. 345 en 346. www.eoearth.org/view/article/155319.

146 Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap Liberaal Reveil Thema: Integriteit DE ILLUSIE VAN TOTALE CONTROLE LR – Philip Wallage –

Dagbladen en sociale media staan de laatste tijd vol toezichthouder dan over de oorzaak en veroorzaker van fraudegevallen en mismanagement. Het lijkt er van de calamiteit.B Zo moest DNB zich herhaalde- op dat het aantal incidenten sterk toeneemt. In ieder lijk verantwoorden voor haar rol in de kredietcrisis geval wordt er heftig op gereageerd en klinkt een lui- omdat zakenbanken achteraf bezien te grote risico’s de roep om meer regelgeving, toezicht en zwaardere hebben genomen en de belastingbetaler de financi- straffen. Pogingen om vergelijkbare calamiteiten in de ële gevolgen hiervan moest dragen. In deze bijdrage toekomst te voorkomen zijn natuurlijk noodzakelijk ga ik in op enkele ontwikkelingen in toezicht en de maar tegen welke prijs? Met andere woorden: zijn de gevolgen daarvan. Ik sluit af met enkele conclusies. baten van aanvullend toezicht groter dan de kosten die daar mee gepaard gaan en wat is het optimum Enkele ontwikkelingen in toezicht5 aan toezicht? Een relevante vraag, want organisatie- Nieuwe strengheid wetenschapper Frans van Waarden becijferde in 2006 Incidenten en misstanden schaden het vertrouwen dat ten minste 14% van de totale Nederlandse be- van de samenleving in het bedrijfsleven en in de roepsbevolking reeds in een steeds verder uitdijende overheid. Dat heeft na een lange periode van over- ‘controle-industrie’ werkt1, terwijl slechts 1,34 % van leg (polderen) en gedogen, geleid tot een ‘nieuwe de Nederlandse bevolking bekend is bij justitie2. strengheid’ in het toezicht met het doel om zwaarder Daar komt bij dat het onduidelijk is of het aan- te sanctioneren. tal incidenten daadwerkelijk toeneemt of dat het Zo is recentelijk een voorstel tot wetswijziging bij vooral een maatschappelijke perceptie is. Dit laatste de Eerste Kamer ingediend om de mogelijkheden tot kan worden veroorzaakt door de enorme toename opsporing, vervolging, alsmede het voorkomen van van snelle, korte, platte, digitale communicatie in financieel-economische criminaliteit te vergroten. maximaal 140 tekens waarbij elke nuance verloren Het voorstel omvat verandering in de strafbaarstel- gaat.3 Vanwege het gebrek aan nuance interpreteert ling van misbruik van subsidiegelden, ambtelijke de ontvanger van een dergelijk bericht de boodschap omkoping en niet-ambtelijke omkoping. Geldboetes naar eigen inzicht en trekt al dan niet juiste conclu- voor rechtspersonen kunnen gaan oplopen tot 10% sies. Omdat een derde van de wereldbevolking zich van de jaaromzet en geldboetes en gevangenisstraf- al op internet beweegt zal de verspreidingskring en fen voor individuen worden flink verzwaard.6 Met snelheid van dergelijke berichten alleen nog maar de verhoging van de strafmaxima beoogt de minister verder toenemen.4 Andere mogelijke verklaringen het instrumentarium aan in te zetten opsporingsbe- voor de groeiende aandacht voor incidenten zijn de voegdheden uit te breiden. Een hogere straf zou beter intensivering en uitbreiding van het toezicht waar- aansluiten bij de ernst van gepleegde feiten en moet door meer zaken aan het licht komen, maar ook het voorkomen dat potentiële verdachten in de verleiding verscherpen van wet- en regelgeving waardoor een raken om nieuwe feiten te plegen. voorval eerder een overtreding is.A Ten aanzien van beide doelstellingen kan ech- Dat in geval van incidenten ‘toezicht’ in het ter betwist worden of een verhoging van de straf- centrum van de belangstelling staat blijkt wel uit de fen noodzakelijk is en of het gewenste effect wordt veelvuldig gestelde vraag ‘waar waren de toezicht- bereikt7. Van de beoogde repressieve en preventieve houders’? Het lijkt in het publieke en politieke de- werking is wetenschappelijk niet bewezen dat zwaar- bat soms meer te gaan over het mogelijk falen van de der straffen de criminaliteit doet dalen.C Het is dus

B De politieagent die een dief ten onrechte niet aanhoudt, A In deze bijdrage maak ik geen onderscheid tussen fouten en wordt daarmee niet schuldig aan de diefstal. overtredingen. Fouten worden onbewust gemaakt, overtre- C Zie bijvoorbeeld H. Elffers, ‘Afschrikken en het aanleren van dingen bewust. In publieke debatten ontbreekt dit onder- normen. De theorie van Kelman toegepast op het strafrecht’, scheid dikwijls. Justitiële Verkenningen, 2008 jaargang 34, nummer 2. Elffers

september 2014 (3) De illusie van totale controle 147 Thema: Integriteit

maar de vraag of met de nieuwe strengheid die door groter beroep te doen op maatschappelijke zelfre- het huidige kabinet wordt gepropageerd het beoog- gulering en om in te spelen op meer horizontale de doel wordt bereikt. verhoudingen in de samenleving. Dit gebeurt dan In navolging van internationale regelgeving en onder titels als high trust, high penalty, ‘horizontaal handhaving zoals in de VS en het VK, wordt ook het toezicht’, of ‘vertrouwen tenzij’. Het gaat hierbij Openbaar Ministerie (OM) steeds actiever (denk niet om blind vertrouwen maar om ‘geïnformeerd’ aan Rabobank Libor, Ballast Nedam). In de Ame- vertrouwen dat moet worden verdiend. Deze meer rikaanse handhavingpraktijk, kan een zogenaamde rekkelijke en liberale benadering staat haaks op de korting op de straf worden verkregen indien goed ‘nieuwe strengheid’ van meer sanctionerend toe- wordt meegewerkt aan strafrechtelijk onderzoek zicht, al is het ook in deze filosofie belangrijk om en maatregelen worden genomen om vergelijkbare juist degenen die misbruik maken van het gegeven calamiteiten in de toekomst te voorkomen (een vertrouwen, relatief zwaar te sanctioneren. Zij on- zogenaamde credit voor compliance en self remedia- dergraven immers het systeem. Maar degenen die op tion). In Nederland bestaat op dit moment nog on- juiste wijze zelf verantwoordelijkheid nemen, zullen zekerheid over een dergelijke afdoeningmodaliteit. in principe minder toezicht ervaren. Formalisering van een dergelijke regulatory credit is Een goed voorbeeld van een vorm van maat- wenselijk om de nodige comfort ten aanzien van af- schappelijke zelfregulering is het horizontaal toe- doening via schikking met het OM te scheppen. zicht dat de Belastingdienst in 2005 introduceerde. Naast de zwaardere boetes en straffen wordt de Uitgangspunt hierbij is de belastingplichtige meer impact op de reputatie, bedrijfsvoering en financiële vertrouwen en eigen verantwoordelijkheid te geven. positie van ondernemingen steeds groter. Zo is uit- De Belastingdienst investeert in die vertrouwensre- sluiting van het uitvoeren van overheidsopdrachten latie door het afsluiten van convenanten waarin de een mogelijk (kostbaar) gevolg.D Ook het fenomeen Belastingdienst en belastingplichtigen over en weer van naming and shaming (noemen en verdoemen) uitgangspunten en werkafspraken vastleggen. On- maakt deel uit van het nieuwe sanctioneren. Vaak danks het feit dat de onderliggende ideeën die aan de leidt het met naam noemen van overtreders tot groot toezichtfilosofie ten grondslag liggen breed worden reputatieverlies met alle zakelijke (en privé) gevolgen gesteund, is het succes niet onbesproken. Een com- van dien. Foto, naam en saillante persoonlijke details missie onder voorzitterschap van Leo Stevens con- van betrokkenen zijn in de digitale wereld beschikbaar cludeerde in 2012 dat er nog diverse verbeteringen en het beschermen van de privacy van het individu wenselijk en noodzakelijk zijn die de gesignaleerde wordt meer en meer van secundair belang geacht. De kwetsbaarheden en knelpunten kunnen oplossen of overheid dient daders echter altijd als medeburgers te afzwakken.9 Een van de belangrijkste tekortkomin- blijven beschouwen en bejegenen met inachtneming gen in de projectvoering is het ontbreken van een van fundamentele liberale waarden. Veroordeelden goede effectmeting geweest. Hierbij gaat het zowel mogen nimmer als outlaws, dat wil zeggen misschien om de relatieverbetering, de belastingopbrengsten, niet juridisch, maar dan toch wel moreel als (bijna) evenals efficiencyverbetering van de processen. rechtelozen, worden beschouwd.8 Risicogericht toezicht Horizontale verhoudingen Een andere ontwikkeling die in toezicht valt waar te Een volgende ontwikkeling in toezicht komt voort nemen is het gebruikmaken van informatie over ri- uit de politieke en maatschappelijke wens om een sico’s, prestaties of nalevinggedrag om op basis daar- van gericht onderzoek te doen, een oordeel te vellen en desgewenst te interveniëren. Het idee achter risi- concludeert dat afschrikking een bescheiden rol speelt bij de cogericht toezicht is om niet alles (in gelijke mate) bestrijding van criminaliteit en dat het verzwaren van straf- fen geen bijdrage levert aan het reduceren van criminaliteit. te controleren of te inspecteren maar om het toe- D Verplichte uitsluitingsgronden voor openbare aanbestedin- zicht te intensiveren daar waar de risico’s groter zijn. gen in de EU omvatten omkoping, deelneming aan crimi- Een dergelijke vorm van toezicht vereist wel dat de nele organisatie, fraude, witwassen en financiering van ter- rorisme (artikel 57 Richtlijn 2014/24/EU). Publicatie van de gehele populatie object van toezicht is en blijft. Er nieuwe Richtlijnen in het Publicatieblad van de Europese moet dus een kans blijven bestaan dat ook laag risi- Unie, Richtlijn 2014/24/EU van het Europees Parlement en de Raad van 26 februari 2014 betreffende het plaatsen van cogebieden geïnspecteerd worden. Zodoende wordt overheidsopdrachten (28 maart 2014). ook de kwaliteit van de risico-analyse getoetst en

148 De illusie van totale controle Liberaal Reveil Thema: Integriteit kunnen ongelukken worden voorkomen. Om het zondere onderzoeken uit. Ook wordt samenwerking vertrouwen in dergelijk toezicht zo goed mogelijk te gezocht met ketenpartners met als doel om elkaars borgen is het verstandig om de opzet en de uitkom- informatiepositie te vergroten. Zo hebben de Be- sten van risicotoezicht en selectief toezicht goed te lastingdienst en het Bureau Financieel Toezicht in communiceren. Daarbij moet worden voorkomen 2013 overeenstemming bereikt om de komende ja- dat de bevindingen ten onrechte worden geprojec- ren informatie uit te wisselen. teerd op de gehele populatie waardoor een verkeerd beeld wordt opgeroepen. Effecten van overmatig toezicht Zoals in de inleiding al gesteld reageren moderne Systeemgericht toezicht media en maatschappij – en in het verlengde daar- Deze vorm van toezicht gaat er van uit dat orga- van de politiek – heftig op incidenten en klinkt er nisaties zelf de naleving van regels en voorschriften een luide roep om maatregelen om deze in de toe- bewaken zodat de toezichthouder alleen behoeft te komst te voorkomen en de schuldige te straffen. beoordelen of de systemen op orde zijn. Bij systeem- Complexe zaken worden online teruggebracht tot gericht toezicht worden niet alleen de individuele simpele oneliners.11 Echter, zonder een gedegen overtreders aangesproken, maar ook degenen die root-cause-analysis bestaat een bijzonder groot risico verantwoordelijk zijn voor de naleving. Zodoende dat onjuiste of ontoereikende maatregelen worden achten bestuur en commissarissen intern toezicht genomen en deze ongewenste neveneffecten met (compliance en self remediation) steeds belangrijker zich meebrengen. omdat zij zich niet kunnen veroorloven publiekelijk De geschiedenis leert dat in een maatschappij op de vingers te worden getikt. Organisaties beleg- waar – in het streven naar totale controle – overma- gen deze interne toezichtfunctie veelal in een zoge- tig toezicht is ingevoerd, een angstcultuur ontstaat. naamde compliance afdeling onder leiding van een In een dergelijke setting is iedere burger een potenti- compliance officer. ële toezichthouder waardoor grote angst bestaat om Gegeven de internationale convergentie valt vrij te spreken en te handelen.F Ook dichter bij huis te verwachten dat ook in Nederland meer nadruk valt een toenemende angstcultuur te onderkennen komt te liggen op compliance en self remediation. als gevolg van toezicht.12 Zo wordt in de accoun- Met self remediation wordt bedoeld dat de orga- tantssector momenteel onderzoek gedaan naar de nisatie die onder toezicht staat de overtreding zelf foutencultuur.G Het toezicht door de AFM oefent ontdekt en vervolgens maatregelen neemt om de ge- hier mogelijk invloed op uit. Consequenties van een volgen ongedaan te maken. Ook moeten maatrege- angstcultuur zijn het ontbreken van lef en innovatie len worden genomen om een vergelijkbaar incident en het verschuilen achter regels in plaats van het ne- in de toekomst te voorkomen. Het voorval en de men van eigen verantwoordelijkheid. consequenties moeten tijdig aan de toezichthouder In de literatuur wordt wel onderscheid gemaakt worden gemeld. Deze ontwikkeling beïnvloedt de tussen toezicht op illegaal gedrag en toezicht op le- cultuur van de organisatie en in het bijzonder de gaal maar schadelijk gedrag (zie onderstaande cirkels tone-at-the-top. van Sparrow13). De toezichthouder moet zich rich- Bij metatoezicht wordt gewerkt met toezicht- ten op illegaal en schadelijk gedrag (vereist toezicht) arrangementen. Het doel van een toezichtarrange- maar minder aandacht besteden aan illegaal maar ment is dat een beroepsorganisatieE, op basis van in onschadelijk gedrag (legalistisch toezicht). Een goede het arrangement opgenomen normen, zelf reguliere toezichthouder heeft ook aandacht voor legaal, maar onderzoeken uitvoert bij haar leden. Zo toetst het schadelijk gedrag (reflectief toezicht) door bijvoor- Bureau Financieel Toezicht (BFT) aan de hand van beeld te wijzen op goede voorbeelden en zodoende de uitkomsten van enkele van deze onderzoeken of goed gedrag te stimuleren. In het geval van reflectief kwalitatief is voldaan aan het toezichtarrangement.10 Het BFT voert bij de leden van de aangesloten be- F Das Leben der Anderen is een Duitse film uit 2006 en het de- roepsorganisaties alleen – indien noodzakelijk – bij- buut van regisseur Florian Henckel von Donnersmarck. Het verhaal speelt zich af in 1984 in Oost-Berlijn. De Stasi, de veiligheidsdienst van de DDR, heeft als doel zo veel mogelijk burgers te controleren en zo veel mogelijk over hen te weten E Bijvoorbeeld de Koninklijke Notariële Broederschap (KNB) te komen. en de Nederlandse Beroepsorganisatie voor Accountants G Een onderzoek naar de foutencultuur in de accountantssec- (NBA). tor wordt momenteel in opdracht van de NBA uitgevoerd.

september 2014 (3) De illusie van totale controle 149 Thema: Integriteit

toezicht is sprake van een juridisch schemergebied; teiten met open vizier aan een dergelijk onderzoek het gedrag is immers legaal. Ronald Gerritse stelde in medewerking verlenen. De Raad sluit waar nodig 2012: ‘Je zou ervoor terug kunnen schrikken. Maar is samenwerkingsprotocollen af met instanties zoals een veilige keuze voor het legalistische – regels zijn re- AFM, DNB, OM en BFT en doet geen werk dat gels – wat een verantwoordelijk toezichthouder hoort andere partijen ook kunnen doen.H te doen? Is dat wat de wetgever, de samenleving, hem De Onderzoeksraad is zorgvuldig en terughou- opdraagt? Ik ga maar even naar de Wegenverkeers- dend met het verstrekken van informatieI en draagt wet. Jagen we op oma die de fietsbel gebruikt ook als bij aan goede analyses van incidenten waardoor col- er geen weggebruikers gealarmeerd hoeven worden? lectief leren wordt versterkt. Het is cruciaal dat be- Dat mag namelijk niet… Of letten we op het dozijn trokkenen en getuigen zich tegenover de Raad vrij ronkende Chevrolet Trail Blazers dat ’s ochtends – af kunnen uitspreken. Het onderzoek is daarom alleen en aan – de basisschool onveilig maakt? De wet of de gericht op het opsporen van de oorzaken of vermoe- veiligheid van kinderen…?’14 delijke oorzaken van calamiteiten en incidenten in de financiële sector en het op grond daarvan geven

De cirkels van Sparrow revisited van aanbevelingen om de financiële veiligheid te vergroten.J Net als voor de Onderzoeksraad voor de Veiligheid, moet voor de Onderzoeksraad voor Illegaal Sch1dellJk/k1nsrlJk Financiële Veiligheid wettelijk worden geregeld dat verklaringen afgelegd in het kader van het onder- zoek, evenals openbare rapporten van de Raad, niet als bewijs mogen worden gebruikt in een strafrech- telijke, tuchtrechtelijke of civielrechtelijke proce- Legalistisch Reflectief dure en dat evenmin de oplegging van disciplinaire toezicht toezicht

H In lijn met de Onderzoeksraad voor de Veiligheid vindt een onderzoek alleen plaats in ieder geval één of meer van de volgende vragen positief beantwoord worden: Is er sprake van grote (potentiële) maatschappelijke commo- tie? Zijn burgers of organisaties blootgesteld aan een risico dat door anderen wordt veroorzaakt? Gaat het om een voor- Enkele suggesties val waarbij er signalen zijn dat het systeem waarbinnen de Tot slot doe ik een aantal suggesties om de onge- financiële veiligheid van de burger of organisaties geborgd zou moet worden witte vlekken kent? Kan de Raad een in- wenste neveneffecten van overmatig toezicht te gewikkelde problematiek helpen beslechten of afronden? beperken. Ten eerste pleit ik voor het instellen van Zijn voor het onderzoek de specifieke bevoegdheden van de Onderzoeksraad van duidelijke toegevoegde waarde? Is de een Onderzoeksraad voor Financiële Veiligheid kennis en expertise (inhoudelijk, methodologisch) beschik- om calamiteiten in de financiële sector zorgvuldig, baar om dit onderzoek uit te voeren? onafhankelijk, deskundig en transparant te onder- I De Onderzoeksraad neemt eveneens door hem vergaarde in- formatie niet in het rapport op voor zover het belang daarvan zoeken. Een dergelijke Onderzoeksraad zou zich in niet opweegt tegen (onder meer) de volgende belangen (Arti- navolging van de Onderzoeksraad voor Veiligheid kel 57 lid 2 Rijkswet Onderzoeksraad voor de Veiligheid): moeten richten op het verbeteren van de financiële - de opsporing en vervolging van strafbare feiten; - inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen van de veiligheid in Nederland met als enige doel om te on- landen van het Koninkrijk; derzoeken en vast te stellen wat de oorzaken of ver- - de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer; - het voorkomen van onevenredige bevoordeling of benade- moedelijke oorzaken zijn van individuele of catego- ling van bij de aangelegenheid betrokken natuurlijke per- rieën voorvallen, wat de omvang van hun gevolgen sonen of rechtspersonen dan wel van derden. is en daaraan zo nodig aanbevelingen te verbinden J Het rapport van de Raad bevat in ieder geval een zogenaam- de “root cause analysis” met daarin opgenomen (Rijkswet om toekomstige voorvallen te voorkomen of de ge- voor de Onderzoeksraad, artikel 55 lid 2): volgen daarvan te beperken. a. een analyse van de toedracht van het voorval en het om- In tegenstelling tot de bestaande toezichthou- gaan met de gevolgen alsmede de gegevens waarop deze analyse berust; ders voert de Raad alleen onderzoeken uit en houdt b. de vaststelling van de oorzaken of de vermoedelijke oorza- dus geen toezicht, verstrekt geen vergunningen en ken van het voorval en de omvang van zijn gevolgen; c. indien daartoe aanleiding bestaat, de constatering van legt geen sancties op. Door deze exclusieve onder- structurele veiligheidstekorten en daaraan verbonden zoekstaak zullen marktpartijen in geval van calami- aanbevelingen.

150 De illusie van totale controle Liberaal Reveil Thema: Integriteit maatregelen, een bestuurlijke sanctie of een bestuur- Samenvatting lijke maatregel daarop kan worden gebaseerd. De toenemende aandacht voor calamiteiten in de In de tweede plaats moeten bestaande toezicht- financiële sector heeft geleid tot nieuwe strengheid houders naar mijn mening de gevolgen van de toe- ondanks het feit dat de effectiviteit hiervan (nog) name aan toezicht actief in kaart brengen en evalue- niet is bewezen. Het fenomeen ‘noemen, roemen ren. Alleen dan kan een goede discussie plaatsvinden en verdoemen’ heeft ongetwijfeld een grote pre- over het wenselijke optimum aan toezicht. Dat daar ventieve werking, maar zorgvuldigheid is gewenst gelukkig oog voor bestaat blijkt uit een interview omdat een foutieve verdoemenis niet kan worden met de AFM: ‘Natuurlijk doen wij aan handhaving. goedgemaakt. Een horizontale toezichtbenadering We marchanderen niet, de lat ligt hoog. Maar als we gaat uit van geïnformeerd vertrouwen en vereist een alleen maar tuchtklachten indienen en boetes op- goede effectmeting om de toegevoegde waarde ervan leggen, verliezen we draagvlak binnen de sector en te kunnen duiden. Risicogericht toezicht is onder schieten we ons doel voorbij.’15 Dat is een relevante voorwaarden een effectieve methode. Dat geldt ook constatering gegeven recent onderzoek door NPS voor systeemgericht toezicht, waarbij self remediati- NIPO onder ruim 2.000 onder toezicht staande in- on en compliance centraal staan en waarmee strafver- stellingen. Hieruit blijkt dat van de zakelijke markt- mindering (credits) kunnen worden verdient. Over- partijen accountantsorganisaties het minst positief matig toezicht heeft ongewenste neveneffecten zoals over de effectiviteit van de AFM oordelen16. het ontstaan van een angstcultuur, een afnemend Ten slotte impliceert een eigentijdse benadering leervermogen en een vermindering van creativiteit van toezicht ook het onderkennen van het grote be- en ondernemerschap. lang van gedragsmechanismen om de ongewenste Een Onderzoeksraad voor de Financiële Vei- neveneffecten van toenemend sanctionerend toezicht ligheid zou bij kunnen dragen aan het zorgvuldig te voorkomen. Het uiteindelijke doel van toezicht is analyseren van calamiteiten en het doen van aan- immers het veranderen van het gedrag van actoren in bevelingen om deze in de toekomst te voorkomen. het krachtenveld. Daarmee is inzicht in de factoren Een eigentijdse benadering van toezicht impliceert die dat gedrag bepalen essentieel. Een constructieve ook het stimuleren van goed gedrag als relevant benadering van toezicht, zoals horizontaal toezicht, mechanisme. Het doel van toezicht is immers het veronderstelt verantwoordelijke en loyale mensen die veranderen van het gedrag en daartoe is inzicht in worden geïnspireerd door gedeelde waarden. Regels de factoren die dat gedrag bepalen essentieel. Door en toezicht dienen op deze gedeelde waarden te wor- de effecten van toezicht te meten, kennis te delen en den gebaseerd met het doel om moreel handelen te actief terug te koppelen wordt het lerend vermogen bevorderen en te belonen. Dit vereist opvoeding, trai- vergroot. ning, toezicht en waar nodig sancties aangevuld met Laten we zoeken naar een optimum van toezicht leiderschap, verantwoording en dialoog. Laat de grote waartoe eerst een debat moet worden gevoerd over groep welwillende organisaties en individuen dus niet de gewenste mate van zekerheid die toezicht kan lijden onder een enkele kwaadwillende. De volgende leveren en wat daarvan de financiële en maatschap- Trust Rules kunnen bijdragen aan een constructieve pelijke kosten zijn. Met de realistische verwach- opzet van toezicht.17 ting dat, welke vorm en balans we ook kiezen, in 1. Benut persoonlijk contact als voedingsbodem de toekomst nieuwe schandalen zullen opduiken.18 voor vertrouwen ‘Total control is a fantasy’ en in strijd met de liberale 2. Definieer gezamenlijke doelen die vertrouwen beginselen van individuele vrijheid en verantwoor- geven delijkheid. Laten we streven naar een optimum aan 3. Geef het goede voorbeeld toezicht. 4. Bouw vertrouwen op met goede regels 5. Geef elkaar verantwoordelijkheid en vertrouwen Dr. P. Wallage RA is hoogleraar Accountantscontrole 6. Houd koers en bewaar rust, ook als er iets misgaat aan de Vrije Universiteit en de Universiteit van Am- 7. Zet in op geïnformeerd vertrouwen, niet op sterdam en partner bij KPMG. blind vertrouwen 8. Ga mild om met misverstanden, maak korte metten met misbruik 9. Durf te experimenteren en leer van ervaringen

september 2014 (3) De illusie van totale controle 151 Thema: Integriteit

Noten: 10) Bureau Financieel Toezicht, Jaarverslag Bureau Financieel 1) F. van Waarden, ‘Werk in een wantrouwende wereld: om- Toezicht, Utrecht, 2013. vang en oorzaken van een uitdijende controle-industrie’, 11) ‘Nieuws is de religie van deze tijd. We ontvangen, zenden en Beleid en Maatschappij, jaargang 33, nummer 4, 2006, pp. zijn ons eigen crisiscentrum.’, Henri Beunders, ‘Neem eens 232-252. een Twitter-time-out’, NRC Weekend, 16/17 augustus 2014. 2) ‘Kritiek Ombudsman op “hufterigheid” overheid, De Volks- 12) Ruud de Hollander en Yvo Thijssen , ‘Klantbelang centraal: krant, 19 maart 2008. van angstcultuur naar dialoog’, De Compliance Officer, de- 3) Zie ook: Bart de Koning, De veiligheidsmythe. Over politie, cember 2013. justitie en misdaad in Nederland, Amsterdam, 2012. 13) Overgenomen uit: Wetenschappelijke Raad voor het Rege- 4) Zie bijvoorbeeld: ‘The Future of Everything’, 125 Years Wall ringsbeleid, Toezien op publieke belangen. Street Journal, 8 July 2014. 14) Ronald Gerritse, Toezicht in de schaduw van het recht, 5) Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Toezien VIDE Jaarcongres, 14 juni 2012. op publieke belangen, Den Haag, 2013. 15) ‘AFM wil geen boetemachine zijn. Interview met M. van der 6) Kamerstukken I, 2013/14, 33 685, nr. A. Zijde’, De Accountant, juni 2014. 7) M.E. Rosing, ‘Witteboordencriminelen harder aanpakken?’, 16) TNS NIPO, Hoe stakeholders in 2013 over de AFM den- Strafblad, september 2012, pp. 317-320. ken. Resultaten van een grootschalig onderzoek onder zake- 8) Anne Ruth Mackor, ‘Strafrecht en Liberalisme. Ontwikke- lijke doelgroepen op de financiële markt, Amsterdam, 2014, lingen rond strafrecht waarover liberalen zich zorgen zouden p. 38 e.v.. moeten maken’, Netherlands Journal of Legal Philosophy, af- 17) KPMG, Trust Rules. Negen uitgangspunten voor een betere ba- levering 1, 2012. lans tussen regels en vertrouwen, Amstelveen, 2009. 9) Commissie Horizontaal Toezicht Belastingdienst, Fiscaal 18) Ontleend aan de conclusie van Kees Camfferman: ‘Accoun- toezicht op maat. Soepel waar het kan, streng waar het moet. tants verzeild geraakt in discussie die ze niet kunnen win- Den Haag, juni 2012. nen’, Het Financieele Dagblad, 23 juli 2014.

152 De illusie van totale controle Liberaal Reveil Thema: Integriteit DE VVD EN BESTUURLIJKE ONKREUKBAARHEID LR WERK IN UITVOERING

– Jan Kees Wiebenga –

Inleiding beraal integriteitsbeleid besproken. Daarbij komen Integriteitsbeleid – als het de publieke sector betreft aan de orde het begrip ‘integriteit’ en wordt vervol- – gaat over de inspanningen van overheden, bestuur- gens kort ingegaan op de geschiedenis van het leer- ders en ambtenaren om het overheidsbestuur op een stuk van de onkreukbare overheid. betrouwbare manier uit te voeren. Regels daarvoor In de volgende paragraaf wordt een overzicht ge- zijn neergelegd in wetten en gedragscodes, zoals de geven van het VVD-integriteitsbeleid naar zijn hui- Gemeentewet en de Handreiking integriteit van po- dige stand. Daarna volgen paragrafen over het nor- litieke ambtsdragers bij gemeenten, provincies en menkader – de gedragsregels – die de VVD hanteert waterschappen om maar enkele van de vele rechts- en enige dilemma’s die actueel aan de orde zijn. Al instrumenten op dit terrein te noemen. Onbetwist met al zal het beeld oprijzen van ‘werk in uitvoering’. is de eerste aanzet tot integriteitsbeleid gegeven door de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Ien Liberaal integriteitsbeleid – de context Dales in 1992 in een toespraak op het congres van Integriteit vind ik geen moeilijk begrip. Je bent in- de Vereniging van Nederlandse Gemeenten in Apel- teger als je je betrouwbaar, eerlijk, oprecht, niet om- doorn. Het slot van die toespraak: ‘De overheid is óf koopbaar of in meer klassiek-Nederlandse bewoor- wel óf niet integer. Een beetje integer kan niet. En dingen, rechtschapen en onkreukbaar gedraagt. In de met de integriteit van de overheid valt of staat het ethiek wordt integriteit beschouwd als deugd. Niet bestuur’ is een klassieker geworden.1 de minste denkers en schrijvers hebben zich erover Het bovenstaande roept de vraag op, of er voor uitgelaten. Om er maar een paar uit zeer velen te noe- een politieke partij naast het overheidsbeleid in dit men: de Griekse filosoof Aristoteles in zijnEthica (4e domein nog wel een taak is weggelegd. Verschillende eeuw voor Chr.), de Romeinse keizer Marcus Aurelius politieke partijen beantwoorden deze vraag positief. (2e eeuw na Chr.) in de Overpeinzingen; veel recenter Onlangs bracht een PvdA-werkgroep, waarin onder Max Weber in zijn Politik als Beruf (1919). Van de meer Herman Tjeenk Willink, oud vice-president schrijvers noem ik hier Shakespeare in onder meer van de Raad van State zitting had, het rapport PvdA- Julius Caesar (1599). Het vraagstuk van de integere integriteit en erecode uit (november 2013).2 Ook de bestuurder is zo oud als de mensheid. De Bijbel staat VVD besloot, op haar algemene ledenvergadering er vol van; bijvoorbeeld in het Nieuwe Testament 1 van 25 mei 2013, tot het opzetten van een eigen Corinthen 4:2: ‘Voor zulke beheerders is dit tenslotte integriteitsbeleid. Ik vind dat een begrijpelijke be- het vereiste: betrouwbaar te blijken.’ slissing. Begrijpelijk omdat een aantal VVD-leden In onze vaderlandse geschiedenis had de Repu- recentelijk in opspraak kwam. Maar vooral ook be- bliek der Verenigde Nederlanden geen goede naam grijpelijk omdat een politieke partij, en zeker een li- in dit opzicht. Er was sprake van het vergeven van berale politieke partij, medeverantwoordelijk is voor ambten, rotatie van ambten bij toerbeurt zodat ie- het functioneren van de democratie. Bijvoorbeeld dere regent uiteindelijk aan de beurt zou komen, en door te bepalen welke kandidaten zij voordraagt van patronage. Ook onder de koningen Willem I en bij verkiezingen en door het vormen en scholen Willem II stond het bestuur bekend als slecht functi- van haar leden, waaronder gekozen en benoemde onerend. Beperkte openbaarheid, het omkopen van bestuurders. De VVD is thans, gerekend naar het journalisten en het onder druk zetten van politici en aantal zetels in de Tweede Kamer, een grote partij. rechters ten gunste van de regering waren gemeen- Dat zij hier een taak ziet ligt voor de hand. goed.3 Thorbecke verafschuwde de toenmalige staat In deze bijdrage wordt eerst de context van li- van het bestuur: ‘In de plaats van bekwaamheid en

september 2014 (3) De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid 153 Thema: Integriteit

karakters drongen traditie en zelfzucht zich voor’.4 gezagsverlies. Legio voorbeelden zijn denkbaar; zo- De liberale Grondwet van 1848 bracht recht- als de wethouder milieuzaken die betrapt wordt op streekse verkiezingen van de Tweede Kamer. Maar illegaal storten van afval. Het is in dit licht ook niet aan corruptieschandalen kwam met de rechtstreekse vreemd dat politici, van minister tot gemeenteraads- verkiezingen geen einde, vooral door het ontstaan lid, een ambtseed en een zuiveringseed afleggen. Bij van spanning tussen de plicht van politici om het de ambtseed zweren of beloven zij, dat zij getrouw algemene belang van de staat te dienen enerzijds en zullen zijn aan de Grondwet en de wetten zullen de aandrang om partijpolitieke belangen niet uit het nakomen. Bij de zuiveringseed zweren of verklaren oog te verliezen anderzijds. Een ultiem voorbeeld zij, dat zij om hun ambt te verwerven, noch in de daarvan was de zogeheten lintjesaffaire, waarbij toekomst tijdens de vervulling ervan geschenken of Abraham Kuyper – overigens na afloop van zijn pre- beloften hebben aangenomen of zullen aannemen. mierschap – in 1909 ervan werd beschuldigd zijn Het valselijk afleggen van zo’n eed is meineed. positie van minister te hebben misbruikt door Ko- Vervolgens lijkt mij voor de VVD als liberale ninklijke onderscheidingen te bevorderen voor twee partij de kern van het normenkader te zijn het uit- broers, die de verkiezingskas van zijn Anti-Revoluti- gangspunt van het denken vanuit de burger. Een onaire partij financieel zwaar hadden ondersteund. politicus, bestuurder of ambtsdrager is er niet voor Ook na de Tweede Wereldoorlog bleven de affai- zichzelf. Hij of zij is er om het welbevinden van de res elkaar opvolgen. Een prachtig overzicht daarvan burgers te bevorderen. In het genoemde maatrege- is te vinden in het geschrift van de voormalige Twee- lenpakket is de VVD-Beginselverklaring uit 2008 de Kamervoorzitter dr. Anne Vondeling (PvdA) niet genoemd, maar mijns inziens wel van belang. Schijn des Kwaads (1978).5 Politici van alle partijen Daarin staat onder meer de volgende toepasselijke waren daarbij betrokken. In zijn opsomming komen passage: ‘Vertrouwen vormt het uitgangspunt in de zaken voor als collaboratie in de oorlog, verkeers- omgang van de overheid met burgers. De overheid overtredingen, alcoholgebruik, zedelijkheid, smok- is dienstbaar aan de burgers en aan hun vrijheden’. kel, belangentegenstellingen in verband met neven- Dan zijn te noemen de zogeheten Vuistregels functies enzovoort. integriteit, die van toepassing zijn op ‘iedereen die binnen of namens de VVD een functie vervult’. VVD-integriteitsbeleid – overzicht en Deze Vuistregels zijn gebaseerd op de bestaande normenkader beschikbare codes en bevatten als zodanig weinig Op de algemene ledenvergadering van 25 mei 2013 nieuws. Het handelen van de VVD-politicus moet heeft het VVD-hoofdbestuur de maatregelen gepre- dienstbaar, onafhankelijk, open, betrouwbaar, func- senteerd ten behoeve van de vergroting van het in- tioneel en zorgvuldig zijn, aldus de verschillende tegriteitsbewustzijn in de partij.6 Deze maatregelen onderdelen van dit stuk. Verwacht wordt onder zijn onder te verdelen als volgt: ten eerste is er het meer, dat men geen vriendjespolitiek bedrijft, pru- normenkader, het samenstel van regels waaraan de re- dent omgaat met geschenken en reizen, financiële levante partijorganen en de VVD-leden kunnen toet- belangen en nevenfuncties meldt, terughoudend de- sen. Dan zijn er maatregelen in de preventieve sfeer clareert en over dit alles open is. die betrekking hebben op de fase voorafgaand aan het Naast de Vuistregels behoren vanzelfsprekend functioneren in de publieke sector. Ten derde zijn er ook de Statuten en het Huishoudelijk Reglement de maatregelen die tijdens de ambtstermijn van de van de VVD tot het normenkader waaraan de Com- VVD-politicus van toepassing kunnen zijn. missie Integriteit toetst, evenals de Kandidaatstel- Het normenkader bestaat, ook al is dat niet uit- lingsreglementen. Later, in januari 2014, is daar nog drukkelijk vermeld in de stukken, zonder twijfel al- het Giftenreglement bijgekomen. Dit bevat onder lereerst uit de toepasselijke wetgeving, zoals de Ge- andere regels over de sponsoring van VVD-kandi- meentewet en de Kieswet, maar ook de voor iedere daten. Deze regels bepalen thans bijvoorbeeld dat burger geldende wetten, zoals de strafwetgeving en anonieme bijdragen niet meer worden aanvaard en de verkeerswetgeving. Een politicus wordt geacht dat de kandidaat uiterlijk 14 dagen voor de verkie- zich, net als iedereen, aan de wet te houden. Het zingsdag aan het verantwoordelijke VVD-bestuur verschil met een gewone burger is natuurlijk, dat de een overzicht van alle bijdragen verstrekt. politicus bij wetsovertreding, naast de gebruikelijke mogelijkheid van sanctionering, het risico loopt van

154 De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid Liberaal Reveil Thema: Integriteit

VVD-integriteitsbeleid – organen en fractie in de Eerste Kamer, de Tweede Kamer en het maatregelen VVD-smaldeel in het Europees Parlement zijn even- De Landelijke Commissie Integriteit heeft in het eens onlangs twee landelijke vertrouwenspersonen eerste jaar van haar bestaan tientallen gevallen be- aangesteld, te weten: Sybilla Dekker, voormalig mi- handeld. Deze zijn te verdelen in twee categorieën, nister en Paul de Krom, voormalig staatssecretaris en te weten: 1) verzoeken van VVD-leden over integri- Tweede Kamerlid. De taak van de vertrouwensper- teitsdilemma’s, waarmee zij geconfronteerd worden sonen betreft in hoofdzaak het bieden van een luis- en waarover zij graag bericht en raad ontvangen; 2) terend oor aan betrokken VVD-politici, het advise- meldingen van derden over (vermeende) integri- ren aan hen omtrent te ondernemen stappen en het teitsschendingen van VVD-functionarissen, VVD- bieden van nazorg. Zoals hun functie-aanduiding al afgevaardigden en VVD-bestuurders. De werkwijze aangeeft, speelt hun rol zich in vertrouwelijkheid af. bij de behandeling van verzoeken om bericht en raad In de sfeer van het voorkomen van integriteits- van VVD-leden is adequaat gebleken. Het gaat dan problemen met VVD-politici is de fase van kan- bijvoorbeeld over de vraag of men een bepaalde bij- didaatstelling natuurlijk van groot belang. Hierbij baan wel of niet naast het raadslidmaatschap moet speelt op het terrein van het integriteitsbeleid een (blijven) uitoefenen. Over de meldingen van derden door het Hoofdbestuur vastgestelde vragenlijst een valt wel het een en ander op te merken. Een aantal rol, die op nationaal niveau aan de kandidaten van deze meldingen kwam van buiten de VVD en wordt voorgelegd. Daarbij wordt, naast vragen over had het karakter van een afrekening. Het ging dan nevenfuncties en mogelijke integriteitsproblemen, om een juridisch of beleidsmatig geschil van een in- ook gevraagd of de kandidaat de Vuistregels aan- gezetene met zijn gemeente, waarbij de desbetref- vaardt. Bij decentrale kandidaatstellingen is het aan fende VVD-wethouder werd bestempeld als niet de kandiderende instantie om dezelfde praktijk toe integer, terwijl daarvan in werkelijkheid geen sprake te passen. Dat geldt eveneens voor de mogelijkheid was. Ook anonieme meldingen, soms met forse aan- om een Verklaring Omtrent het Gedrag te eisen. tijgingen, kwamen binnen. Deze worden door de Ten slotte is, ook recent, door de Haya van So- Commissie terzijde gelegd. merenstichting – de scholingsinstelling van de VVD De bevoegdheid van de Commissie is beperkt. – een trainingsmodule ontworpen. Het is de bedoe- Zij mengt zich niet in strafzaken, arbeidsrechte- ling dat integriteit een vast onderdeel van het oplei- lijke geschillen of bestuursrechtelijke beroepen. De dingsprogramma van de partij wordt. Commissie toetst slechts verenigingsrechtelijk. Zij adviseert in het geval van een melding het VVD- VVD-integriteitsbeleid – enkele dilemma’s Hoofdbestuur of een ander VVD-orgaan. Vervol- Integriteitsbeleid, of het nu gevoerd wordt in de gens beslist dat orgaan wat te doen met het advies. publieke sfeer dan wel in het kader van het vereni- Of er een (verenigingsrechtelijke) sanctie moet vol- gingsrecht, gaat altijd gepaard met dilemma’s. Het gen, of – al dan niet – publiciteit moet worden ge- eerste dilemma betreft mijns inziens al direct de zocht en dergelijke. Dit houdt in dat de Commissie vraag: hoe integer is integer? Anders dan destijds zelf niet de openbaarheid zoekt. De adviezen die zij minister Dales durf ik de stelling aan, dat velen die opstelt beschouwt zij als passief openbaar. Dat wil langere tijd in het openbaar bestuur hebben meege- zeggen, openbaar voor het geval een van de betrok- lopen, getuige zullen zijn geweest van grensgevallen kenen ermee naar de pers zou lopen. die zich hebben afgespeeld in hun nabije of wat ver- Bij de voorbereiding van een advies werkt de der verwijderde omgeving. Gevallen, misschien niet Commissie regelmatig met een rapporteur uit haar in strijd met de letter van de betreffende rechtsregel midden die als zodanig door de voorzitter is aan- of gedragsregel, maar wel in strijd met de geest van gewezen. Indien gewenst nodigt de Commissie onkreukbaarheid. In Utopia of in het Koninkrijk betrokken personen uit voor een gesprek met haar. Gods is iedereen onkreukbaar. In het aardse leven Zo’n gesprek heeft overigens geenszins het karakter gaat die stelling minder op. Wezenlijk moet in dit van een verhoor, gelet op het partijrechtelijke kader. verband naar mijn mening zijn het klassiek-liberale Ervaringen over de Vertrouwenspersonen zijn onderscheid tussen het publieke domein en het pri- thans nog niet te melden. Pas recent is een netwerk vate domein. Met andere woorden: wat een politi- van vertrouwenspersonen over het land uitgerold. cus achter zijn of haar voordeur doet is alleen aan Elke Kamercentrale heeft er twee. Voor de VVD- hem of haar ter beoordeling. Kern bij de beoorde-

september 2014 (3) De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid 155 Thema: Integriteit

ling van een individueel geval is, of de gedraging het gen. Ik leg deze gevallen voor aan de lezers met het politiek functioneren van betrokkene ernstig schade verzoek zich bij wijze van gedachtenoefening daar- toebrengt. Indien dat niet zo is, dan past mijns in- over zelf een oordeel te vormen. De VVD-Com- ziens terughoudendheid. Wij moeten oppassen voor missie gaat bij de beoordeling van dit soort gevallen ‘integritisme’. Hoe hoger de lat gelegd wordt, hoe zorgvuldig te werk. Zij toetst aan het normenkader, meer scandal management zich zal voordoen. met oog voor de omstandigheden van het geval. Ten tweede is er de vraag: voldoet het hierboven Een derde dilemma betreft dat van de eventu- weergegeven normenkader? Na een jaar functione- ele sanctionering bij een aantoonbare ernstige in- ren van de Commissie Integriteit kan ik melden dat tegriteitsschending. Bij benoemde ambtsdragers, het antwoord op die vraag positief luidt. Het is ver- zoals ministers en wethouders, heeft de volksver- leidelijk om dit antwoord te illustreren met gevallen, tegenwoordiging de hoofdrol in de beoordeling of die de Commissie het afgelopen jaar zijn voorgelegd. aanblijven van betrokkene opportuun is. Hier is de Aan die verleiding wordt hier weerstand geboden, vertrouwensregel het sanctie-instrument bij uitstek. omdat zulke voorbeelden, zelfs in geanonimiseerde Bij gekozen afgevaardigden ligt het ingewikkel- vorm, te gemakkelijk herkenbaar zijn, terwijl de der. Mocht zo’n integriteitsschending voorafgaand Commissie eraan hecht in een vertrouwelijke sfeer aan de definitieve kandidaatstelling bekend worden, haar werk te doen. Wel kan worden vastgesteld, dat dan is het eenvoudig: er kan worden afgezien van de gevallen van integriteitsschending, waarmee de het kandideren van de betrokkene. Maar bij een zit- Commissie te maken kreeg, gelijkenis vertonen met tend VVD-afgevaardigde ligt het lastiger. Hier doet de gevallen die uit de politieke geschiedenis naar vo- zich een spanning voor tussen het publiekrecht – ren komen. Het gaat altijd weer om categorieën als onder meer de Kieswet en het privaatrecht, meer in moraal, financiën en belangenverstrengeling. Uit de het bijzonder het verenigingsrecht. Wij hebben in lange chronique scandaleuse pak ik een enkel voor- ons land een personenkiesrecht, geen partijenkies- beeld. recht. Er bestaat geen right of recall. Dat betekent Wangedrag in het Parlement? Bekend is de ‘klap dat de VVD wel in voorkomend geval iemand kan van Baas’, in 1966, waarbij tussen het Eerste Kamer- royeren als partijlid, maar een gekozen afgevaardig- lid in de koffiekamer en zijn net verkozen collega de niet kan dwingen om ook zijn of haar zetel op Adams een handgemeen ontstond in verband met te geven. Recent heeft zich dit dilemma meer dan het foute oorlogsverleden van de laatste. eens voorgedaan, zoals bleek bij het royement van Drank en verkeer? In 1975 reed de toenmalige Rita Verdonk als VVD-lid in 2007. Vanuit de par- minister Pronk beneveld zijn auto in de sloot. Hij tij gezien kan dit beschouwd worden als ‘zetelroof’, werd veroordeeld tot een geldboete, maar hoefde maar soms moet het helaas bij die observatie blijven. niet af te treden. Dit voorbeeld laat overigens zien hoe ingewikkeld Belangenverstrengeling? Een bekend geval van de hier genoemde spanning tussen het staatsrecht en een betwistbare, niet openbaar gemaakte neven- het partijrecht in de praktijk kan zijn. Want juist dit functie betreft de onthulling in 1976 van de betaal- Kamerlid had zoveel stemmen vergaard, dat zij haar de adviesfunctie van het toenmalige Tweede Kamer- Kamerzetel bij de daaraan voorafgaande Tweede lid Roolvink bij het Amerikaanse bedrijf Gulf Oil. Kamerverkiezingen op eigen kracht had verworven. Deze onthulling leidde in dat jaar tot het instellen Blijft over de frustratie van een politieke partij, die van een openbaar register van nevenfuncties van de om moverende redenen een sanctie wil toepassen op leden van de Tweede Kamer. een doorgaans niet met voorkeursstemmen verko- Voor de goede orde: de hier genoemde politici zen geestverwant, maar daarbij afhankelijk is van de kwamen uit velerlei partijen. Om precies te zijn: uit medewerking van de betrokkene. de VVD, de Boerenpartij, de PvdA en de ARP. Daar- uit moge blijken dat, anders dan wel wordt gedacht, Slot integriteitsproblemen niet alleen van alle tijden zijn, Mijn conclusie luidt dat er voor een politieke par- maar ook van alle partijen. Geen uitgezonderd. tij naast het overheidsbeleid in dit domein wel een Hoe zouden bovenstaande voorbeelden volgens taak is weggelegd. Een zwaar accent daarbij ligt in de het nu gehanteerde normenkader beoordeeld wor- preventieve fase, zoals bij de kandidaatstelling voor den? Zou er in alle gevallen een zware partijsanctie gekozen functies en bij de scholing van haar leden. gevolgd zijn? Daar valt natuurlijk veel over te zeg- Als het aankomt op sancties wijs ik op de hierboven

156 De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid Liberaal Reveil Thema: Integriteit aangegeven spanning tussen het staatsrecht enerzijds Mr. J.G.C. Wiebenga is lid van de Raad van State en en het partijrecht anderzijds. ‘Zetelroof’, doordat voorzitter van de Landelijke Commissie Integriteit van een geroyeerd partijlid niettemin vasthoudt aan zijn de VVD. Zoals gebruikelijk in Liberaal Reveil is dit of haar zetel, is helaas niet altijd te voorkomen. artikel geschreven op persoonlijke titel. Uit deze bijdrage mag blijken dat een veelom- vattend integriteitsbeleid in de periode van een jaar Noten: inmiddels deels al in werking is en deels op het punt 1) www.integriteitoverheid.nl/speech-minister-ien-dales-1992.html staat te gaan functioneren. Het kan geduid worden 2) www.pvda.nl/12/integriteit. als ‘werk in uitvoering’. 3) M. Hoenderboom e.a., ‘Integriteit in historisch perspectief’, Rest mij te observeren dat wij ons moeten hoe- in: J.H.J. van den Heuvel, L.W.J.C. Huberts en E.R. Muller den voor ‘integritisme’. Anderzijds heeft de VVD (red.), Integriteit. Integriteit en integriteitsbeleid in Nederland, onverkort een naam op te houden als de partij van Deventer, 2012, pp. 69-84. de staatsrechtelijke zuiverheid. Een partij die de 4) R. Aerts e.a., Land van kleine gebaren, Nijmegen, 1999. overheid zeker niet groter wil maken dan nodig. 5) A. Vondeling, Schijn des Kwaads, ’s-Gravenhage, 1978. Maar de overheid, voor zover deze taken op zich 6) www.vvd.nl. heeft genomen, wel deugdelijk bestuur wil zien be- drijven jegens de burgers.

september 2014 (3) De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid 157 VERHOGING VERMOGENSBELASTING BOTST MET VRIJHEID LR – Helma Neppérus –

Het boek Capital in the Twenty-First Century van de Franse econoom Thomas Piketty heeft ook in Ne- derland de discussie over vermogensongelijkheid geprikkeld, juist nu het kabinet zich beraadt op een hervorming van het belastingstelsel. De verschillen tussen PvdA en VVD blijken groot. Hoewel beide partijen voelen voor verlaging van belasting op arbeid, zien de sociaaldemocraten deze hervorming als een nivelleringskans: zij zijn voor verzwaring van de belasting op vermogen. De VVD moet daar weinig van hebben. Tweede Kamerlid Helma Neppérus legt uit waarom. Maar is verhoging van belasting op vermogen per definitie dan onliberaal? ‘Nee, allerminst’, zo be- toogt Robin Fransman in het artikel dat hierop volgt. Juist in een liberale visie en zeker in tijden van vergrijzing is het wenselijk dat over kapitaal dat per toeval is verworven, bijvoorbeeld via een erfenis of dankzij regelgeving die het vergroten van vermogen alleen maar eenvoudiger heeft gemaakt, meer belas- ting geheven gaat worden.

Belastingen zijn voor ons liberalen een noodzaak om sel. Vele (linkse) partijen roepen daarom om lasten- kerntaken van de overheid als defensie, onderwijs, verlaging op arbeid en dan vooral voor lagere inko- veiligheid en zorg te betalen. Die kerntaken kunnen mens. Een liberale partij streeft vanuit haar principes worden uitgevoerd met een kleine overheid, zodat altijd naar lage belastingen en wij zijn de eerste die de belastingdruk zo laag mogelijk kan blijven. Wij de inkomensbelasting omlaag willen brengen. An- als liberalen vinden dat mensen beter naar eigen in- dere partijen willen dat compenseren door middel zicht hun verdiende geld kunnen besteden, dan dat van bijvoorbeeld een hogere vermogensbelasting, de overheid dat verplicht voor u doet. Lage belas- extra milieubelastingen of het eigen huis zwaarder tingen zijn daarom geen doel op zich, maar wel één te gaan belasten. Wij willen bij de volgende belas- van de belangrijkste middelen om de vrijheid van tingherziening per saldo een belastingverlichting en elk individu zo groot mogelijk te maken. Bij die vrij- geen louter verschuiving in de belastingen. Dat kan heid past het niet om de vermogensbelasting te gaan alleen door de overheidsuitgaven in te perken. verhogen, zoals ik hierna uiteen zal zetten. Naast belastingverlichting willen we als libe- Van elke verdiende euro komt bij de overheid ralen ook een ander belastingstelsel. Een liberaal meer dan de helft binnen via de belastingen. Des- stelsel is eenvoudig en begrijpelijk voor haar inwo- ondanks loopt in 2015 de staatsschuld op tot 75% ners, fraudebestendig om de belastingmoraal op van het Bruto Binnenlands Product. Ondanks de peil te houden en vooral een stelsel met veel min- bezuinigingen en hervormingen loopt deze schuld der prikkels om het gedrag van mensen te sturen nog steeds ieder jaar op. Dat leidt ook tot hoge be- via fiscale voordelen of boetes. Ons huidige stelsel lastingen: bij een middeninkomen van meer dan is met honderden regelingen, toeslagen, drempels, 56.000 euro valt je al in het hoogste tarief van 52 aftrekposten en vrijstellingen zo complex geworden procent. Van het overgehouden geld moeten ook dat het voor burgers nauwelijks te begrijpen is en nog andere belastingen als btw over producten en het voor de Belastingdienst moeilijk is uit te voe- diensten worden betaald. En over het geld wat je ren. Dat komt vooral doordat politici denken van- dan nog overhoudt, moet vermogensbelasting wor- uit een maakbaarheidsgedachte. Zij zien belastingen den betaald omdat de fiscus aanneemt dat je daar als een manier om gedrag van burgers te belonen rendement en dus inkomen over verdient. De groot- of te bestraffen. Zo wordt beleggen in ‘groene’ doe- ste uitdaging blijft daarom om verder te snijden in len vrijgesteld van vermogensbelasting en wordt het de overheidsuitgaven. elektrisch rijden beloond met veel belastingkorting. Het kabinet moet na de zomer reageren op het Soms ook worden straffen uitgedeeld, zoals het geval rapport van de Commissie-Van Dijkhuizen waarin was bij de extra vliegbelasting op tickets die bedoeld suggesties staan voor het herzien van het fiscale stel- was om vliegen te ontmoedigen, ingevoerd tijdens

158 Verhoging vermogensbelasting botst met vrijheid Liberaal Reveil het derde kabinet Balkenende. Inmiddels is deze be- zullen ons land zo sneller verlaten. In Frankrijk leidt lasting gelukkig weer afgeschaft. alleen al het gepraat over extra belasting voor rijken Dan de toeslagen. Er wordt eerst belasting ge- van de socialistische president Hollande tot vertrek ïnd, om vervolgens via onnavolgbare verdeelsleutels van vermogen voor de Franse economie. zoals bij de huurtoeslag voor miljarden aan toesla- Een ander argument dat linkse partijen vaak gen weer terug te geven. Dat rondpompen van geld noemen is dat de vermogens in Nederland zo onge- kost veel geld en is niet effectief. In de aankomende lijk verdeeld zijn en dat daarom maar meer belasting belastingherziening zal het terugbrengen van het moet worden geheven bij mensen met meer vermo- aantal toeslagen en de hoeveelheid fiscale stimule- gen. Dat moeten we als liberalen helemaal niet wil- ring drastisch moeten worden ingeperkt. Het geld len. Hard werken moet altijd lonen. Daarbij komt dat daarmee ‘vrij’ komt moet worden besteed aan dat in dergelijke betogen wordt vergeten dat een he- twee zaken; het stimuleren van economische groei leboel mensen hun vermogen hebben zitten in pen- en werken meer lonend maken. Dat kunnen we sioenen of hun eigen huis. Bij de pensioenrechten realiseren door lagere tarieven in de inkomstenbe- gaat dit al om een bedrag van 900 miljard euro. Dit lasting en door de hogere tarieven pas bij een ho- vermogen is fiscaal vrijgesteld, maar hierover wordt ger inkomen te laten beginnen. Het is bizar dat een gewoon inkomstenbelasting betaald als mensen met middeninkomen al gauw 52% aan alleen inkom- pensioen gaan. Deze vermogens zitten letterlijk vast stenbelasting betaalt. in pensioenrechten of in de stenen van je eigen huis, In de media kom ik regelmatig de wens van waardoor het bijna niet mogelijk is om daar belas- linkse partijen tegen om de vermogensbelasting te ting over te betalen. verhogen. Dat is altijd weer een aanslag op mijn Als liberalen zullen we ons bij elke overheidstaak meestal toch goede humeur. Voor mensen die louter moeten afvragen of deze echt noodzakelijk is, want van vermogen leven is deze belasting te verdedigen, bij elke overheidstaak hoort een belastingheffing. Dat omdat zij geen andere belasting betalen. Veel minder raakt direct de individuele vrijheid van mensen. Bij te verdedigen is dat mensen die al belasting over hun elke nieuwe fiscale regeling, hoe goed bedoeld ook, inkomen hebben betaald en een deel van dat geld zullen we ons eerst vooraf moeten afvragen of de niet direct uitgeven, daarover weer belasting moeten overheid dit gedrag wil én kan beïnvloeden. Het zal betalen. Dat is veruit de grootste groep en voor die duidelijk zijn dat ik daar terughoudend mee omga. mensen is dit een dubbele belasting over dezelfde Voor onze partij is het belastingstelsel er vooral om euro’s. Dat is onrechtvaardig. Daarnaast vormt deze belasting te innen voor kerntaken van de overheid, belasting ook een rem om te sparen en zo weer te niet om gedrag van mensen te belonen of te bestraf- kunnen investeren om een eigen bedrijf te starten, fen. Als liberalen willen we wel een kleiner en een- maar ook om aandelen te kopen in bestaande bedrij- voudiger belastingstelsel dat werken lonend maakt en ven en daarmee dus de bedrijvigheid te stimuleren. economische groei stimuleert. Het belasten van extra Ruimte voor bedrijvigheid draagt ook direct bij aan vermogen is dan ook iets waar ik niets voor voel. het stimuleren van economische groei en moet niet worden bestraft met extra belasting. De samenleving Mevr. mr. H. Neppérus is lid van de VVD-fractie in is ook hier niet maakbaar; mensen met vermogen de Tweede Kamer en aldaar woordvoerder Belastingen.

september 2014 (3) Verhoging vermogensbelasting botst met vrijheid 159 LIBERALE RECHTVAARDIGHEID LR – Robin Fransman –

‘Het laisser faire kan de vrijheid bevorderen, maar Maar de Gezegende Generatie kon niet alleen evenzeer belemmeren, wanneer door de onthouding vermogen opbouwen door toeval en ruime fiscale der overheid de heerschappij van het toeval in de faciliteiten, maar ook door lage kosten voor levens- hand wordt gewerkt, de ongelijkheden der bestaan- onderhoud en een hoge graad van inkomensbe- de wetgeving worden bestendigd, en de overmacht scherming. Het onderwijs was gratis, studiebeurzen van enkelen wordt begunstigd, is het laisser faire zonder beperking, huur- en ontslagbescherming, eene valsche leuze. Het bevordert niet de vrijheid, hoge uitkeringen en gratis langdurige zorg voor hun maar belemmert haar.’ Dat schreef de voorganger ouders, zodat ook de erfenis veilig was. van Mark Rutte, de laatste liberale premier Cort van der Linden in 1886 in een brochure over de toe- Ongelijkheden worden bestendigd, en de komst van de liberale partij. overmacht van enkelen wordt begunstigd Het fenomeen dat van der Linden hier beschrijft De zegeningen van de generatie 45-65 duren voort doet zich in toenemende mate ook in Nederland tot op de dag van vandaag. Grote vermogensbe- voor. De herverdelingsmachine loopt niet meer al- standdelen, zoals de overwaarde van de eigen wo- leen van hoge inkomens naar lage inkomens, maar ning, Box 1 vermogen, en ook Box 2 vermogen, zijn steeds meer ook van jong naar oud en van arm naar de jure of de facto vrijgesteld van belasting. Vermo- rijk. We doen daarmee onze kinderen een groot on- gensafhankelijke bijdragen in de zorg zijn makke- recht aan. Het zijn onze eigen kinderen die we opza- lijk vermijdbaar. Wie zijn hypotheek heeft afgelost, delen met de kosten van de crisis en de vergrijzing. betaalt dankzij de Wet Hillen ook geen huurwaar- deforfait meer. De onderste twee inkomensschijven Heerschappij der toeval van de inkomstenbelasting kennen hoge kortingen De generatie Nederlanders die geboren is tussen voor gepensioneerden. Ongeacht inkomen, onge- 1945 en 1965 mogen we met een gerust hart de Ge- acht vermogen. Het Nederlandse belastingstelsel is zegende Generatie noemen. De snelle groei van de daar degressief. Een jong huishouden betaalt meer welvaart en de ontdekking van het aardgas in Sloch- belasting dan een gepensioneerd huishouden bij een teren maakten een forse verzorgingsstaat en een gelijk inkomen. En als het gepensioneerde huishou- ruimhartige fiscus mogelijk. De mogelijkheden voor den beschikt over een hypotheekvrij huis wordt dat die generatie om vermogen op te bouwen waren zeer verschil zelfs groter. uitgebreid. Pensioenen op basis van eindloon, on- De afgelopen jaren zijn de uitgaven aan zorg en beperkte hypotheekrenteaftrek – ook op het tweede AOW sterk gestegen. Dat is bijna volledig gefinan- huis –, aftrek van consumptieve rente, belastingvrij cierd door hogere lasten voor werkenden. Tot 2040 vermogen opbouwen in Box 1, riante ontslagvergoe- stijgt het aantal 65+ers met circa 3,5% per jaar en dingen – al dan niet in stamrecht BV –, onbelaste de beroepsbevolking krimpt met -0,5% per jaar. optiewinsten bij beursgenoteerde ondernemingen: Tegelijkertijd is de ongelijkheid in bruto lonen toe- de mogelijkheden waren legio. Dankzij de lagere genomen. inflatie en lagere rentes vanaf 1982 kwam daar nog Het gevolg is dat de herverdelingsmachine steeds een sterke stijging van huizenprijzen, vastgoed en harder moet gaan lopen, enerzijds om de toegeno- waardepapieren bij. men ongelijkheid in bruto lonen te compenseren en Het is wat de liberaal John Stuart Mill unearned anderzijds om de AOW en zorg te kunnen betalen. wealth zou noemen. Rijkdom die is vergaard, niet De pensioenpremies zijn sinds 2008 met 50% geste- louter door eigen inspanning en verdienste, maar gen, dat zijn lagere netto inkomens voor werkenden, door toeval. En meer dan dat: dankzij de specifieke en een forse aanslag op de belastinginkomsten. De inrichting van politieke instituties en bijbehorende grootste herverdeling is daarmee inmiddels de her- regelgeving. In 1848 schreef hij over de inrichting verdeling van jong naar oud. Dat is een onhoudbaar van een liberaal belastingstelsel: ‘It is not the fortunes pad. Maar het is ook moreel onacceptabel. which are earned, but those which are unearned, that Dat jongeren van nu het pensioen en de zorg it is for the public good to place under limitation’.1 van vermogende ouderen betalen, zorgt er voor dat

160 Liberale rechtvaardigheid Liberaal Reveil kinderen van ouders zonder vermogen, de erfenis Tabel 1: Effectieve tarieven per grondslag2 van kinderen van ouders met vermogen veilig stel- 2002 2012 len. Het kan niet oneerlijker. Het grootste deel van het vermogen van ouderen is immers met hulp van Consumptie 23,3% 24,5% de staat gerealiseerd: de fiscale facilitering van pen- Arbeid 31,5% 38,5% sioen, eigen woningbezit, ontslagsysteem, tweede Vermogen huisbezit, de lagere rentes. Er zijn relatief weinig 23,8% 13,7% mensen die hun vermogen echt louter en alleen aan eigen vlijt en spaarzaamheid te danken hebben. Met als resultaat dat van de totale belastingopbreng- Als je op een rij zet wat de generaties onder de sten het aandeel van vermogen daalt en van arbeid leeftijd van 40 mislopen ten opzichte van hun ou- stijgt, zoals tabel 2 laat zien. ders dan krijg je dit: Beperkte hypotheekrenteaftrek versus volledige hy- Tabel 2: Aandeel per grondslag van de totale belasting- potheekrenteaftrek; opbrengsten3 Lenen voor studie versus volledige studiebeurs; 2002 2012 Geen lijfrenteaftrek versus onbeperkte lijfrenteaftrek; Met pensioen op 72 versus met pensioen op 62; Consumptie 30,2% 28,3% Flexcontract versus vast contract; Arbeid 49,7% 57,5% Hoge pensioenpremie versus lage pensioenpremie; Vermogen Volle pond betalen versus 10.000 euro korting op 20,1% 14,2% eerste schijven na 65+; Totaal 100% 100% Alleen belaste vermogensopbouw versus onbelaste vermogensopbouw in Box 1; Binnen de Europese Unie kent alleen Zweden een Geen ontslagvergoeding versus hoge ontslagvergoe- hogere belasting op arbeid. En ook is bijna nergens ding. in Europa het aandeel van belasting op vermogen zo Met andere woorden, de kosten van de schul- laag. De afgelopen 10 jaar is de belastingdruk ver- dencrisis en de vergrijzing worden vooral gelegd bij plaatst van kapitaal naar arbeid, en daarmee de facto de jongere generaties. Armoede komt nu meer voor van oud naar jong. Omdat tegelijkertijd de lasten onder jongeren dan onder ouderen. En bijna al het voor de AOW en de zorg sterk zijn gestegen, betalen vermogen zit bij de generatie van 50+. de jongeren de kosten van de vergrijzing, terwijl de Dat leidt ertoe dat jongeren in vergelijking tot ouderen en hun vermogen worden ontzien. hun ouders moeilijk zelfstandig vermogen kunnen Natuurlijk, elke generatie moet dealen met de opbouwen. Dus moeten zij het erven van hun ou- kaarten die zij geschud krijgt. Technologie, demo- ders, of als gift ontvangen, bijvoorbeeld om geen grafie, globalisering, de uitputting van Slochteren, studielening of hypotheek aan te hoeven gaan. Pech daar kunnen we niets aan doen. Maar we moeten voor wie geen vermogende ouders heeft. Het erven wel de overgang eerlijk delen. kan op zichzelf, ook voor een liberaal, acceptabel Wat natuurlijk meespeelt is dat de vermogens- zijn. Wat niet acceptabel is, ook niet voor een libe- belasting die we wel kennen, de vermogensrende- raal, is dat werkende jongeren van nu betalen voor mentsheffing, ten diepste onrechtvaardig is. De rijke ouderen en zo de erfenis van hun leeftijdsgeno- belastingvrije voet is veel te laag en bij de huidige ten veilig stellen. Dat is patrimoniaal kapitalisme en rentestanden is het fictieve rendement veel te hoog, niet liberaal, maar feodaal. waardoor ook het belastingtarief te hoog uitvalt. En Het liberalisme staat voor gelijkheid van kansen, natuurlijk is het ook zeker zo dat in zijn algemeen- van individuele verantwoordelijkheid. Voorop staat heid de overheidsuitgaven omlaag moeten en zo ook de ‘productieve deugd’ van het individu en het recht de belastingdruk moet worden verlaagd. om daar zelf de vruchten van te plukken. Jongeren Dat laat echter onverlet dat de verdeling van van nu betalen echter – via de belastingen en dus de belasting die we wel moeten heffen evenwichtig door overheidsinmenging – een steeds grote deel over de samenleving, de draagkracht en de genera- van de zorg en het inkomen voor een grote groep ties moet worden verdeeld. Elke euro waarmee we vermogende ouderen met hoge inkomens. vermogen ontzien, moet immers door arbeid wor- De effectieve tarieven van de belastingen over de den opgebracht. verschillende grondslagen heeft zich de afgelopen Er is ten principale geen verschil in eigendoms- jaren als volgt ontwikkeld. rechten tussen kapitaal en (de opbrengst van) arbeid.

september 2014 (3) Liberale rechtvaardigheid 161 Mensen zijn eigenaar van hun vermogen, maar ook ren, is gedoemd een trage dood te sterven. En dan eigenaar van hun tijd, arbeid en alle opbrengsten zijn ook de vermogens en de pensioenen niet veilig. daarvan. Daarin kan dus ook geen rechtvaardiging worden gevonden voor een verschil in behandeling. Robin Fransman was onder meer Adjunct-Directeur Dat al belasting betaald zou zijn over vermogen is van Holland Financial Centre, Toezichthouder bij de deels onjuist en deels onvolledig. Over de waarde- AFM en Equity Analist bij van Lanschot Bankiers. stijging van het eigen huis of effecten is geen be- Hij werkt momenteel aan de voorbereiding van een lasting betaald. Over schenkingen, erfenissen en de proefschrift over het verband tussen vergrijzing en de waardestijging van de eigen onderneming zijn in kredietcrisis. Robin Fransman is lid van de VVD Par- vergelijking met inkomen uit arbeid lage tarieven tijcommissie Financiën. Hij is bereikbaar op Twitter: betaald. En dat we vermogen fiscaal moeten ontzien @RF_HFC. om investeringen te financieren is aantoonbaar on- juist. Het geld klotst in Nederland overal tegen de Noten: plinten en de rente is juist extreem laag, omdat er 1) John Stuart Mill, Principles of Political Economy with some of te weinig investeringsmogelijkheden zijn om al dat their Applications to Social Philosophy, Book V, Chapter II: vermogen een nuttige en rendabele bestemming te ‘On the General Principles of Taxation’ V2.14. geven. 2) Eurostat, Taxation Trends 2013, http://ec.europa.eu/taxa- De oudere generatie moet zich serieus afvragen tion_customs/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_ wat voor hun kroost het beste is. Een grote erfenis structures/index_en.htm. voor enkelen in een samenleving met een zeer hoge 3) Eurostat, Taxation Trends 2013, http://ec.europa.eu/taxa- belastingdruk voor jongeren, of een wat kleinere erfe- tion_customs/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_ nis in een samenleving waar werken loont en waar structures/index_en.htm. jongeren zelf vermogen kunnen opbouwen. Die laat- ste is liberaler. Een samenleving die niet de prioriteit legt bij de jongere generaties, bij gezinnen en kinde-

162 Liberale rechtvaardigheid Liberaal Reveil INTERNATIONALE RECHTSORDE IS NEDERLANDS BELANG LR – Wim van Eekelen –

In het juninummer van Liberaal Reveil van dit jaar hield Patrick van Schie een betoog om artikel 90 uit onze Grondwet te schrappen. Dat is het artikel waarin bepaalt wordt dat Nederland de internationale rechtsorde bevordert. Een dergelijk beleidsvoorschrift hoort volgens Van Schie niet in de Grondwet thuis. Bij het maken van buitenlands beleid behoren meer afwegingen te worden betrokken dan alleen het stre- ven naar een ‘internationale rechtsorde’. Van Schie’s pleidooi riep de volgende twee reacties op. Wim van Eekelen wijst voornamelijk op het politieke belang van dit grondwetsartikel: het visitekaartje van Nederland en het succes van de internati- onale rechtsorde. Kenneth Manusma voelt zich in het daaropvolgende artikel als jurist geroepen om het begrip ‘internationale rechtsorde’ te verhelderen. Hij meent dat Patrick van Schie zijn betoog op enkele misvattingen heeft gebouwd. ‘De soep wordt niet zo heet gegeten als Van Schie hem opdient’.

In het juninummer van Liberaal Reveil deed Patrick aan af het succes van de internationale rechtsorde. van Schie in zijn artikel Schrap huidig artikel 90 Integendeel, door die rechtsorde wordt ingrijpen le- Grondwet. Schimmige ‘internationale rechtsorde’ ver- gitiem en mogelijk. In 2005 heeft de VN het begin- troebelt Nederlandse blik op de wereld de oproep het sel van Responsibility to Protect aanvaard in gevallen grondwetsartikel ter bevordering van de internati- van genocide, oorlogsmisdaden, ethnic cleansing en onale rechtsorde te schrappen. Dat is in mijn ogen misdaden tegen de menselijkheid, en daarmee de een zeer opmerkelijke oproep waar ik me absoluut rechtsorde iets opgerekt ten aanzien van het VN niet in kan vinden. Als er iets is dat Nederland on- Handvest met zijn nadruk op soevereiniteit van de derscheidt van andere landen is het toch wel onze lidstaten. Maar een resolutie van de Veiligheidsraad aandacht voor internationaal recht en voor de tot- blijft nodig. Met de voortschrijdende globalisering standkoming van verdragen of andere bindende af- worden internationale afspraken op steeds meer ge- spraken. Grensoverschrijdende problemen kunnen bieden essentieel en breidt de rechtsorde zich uit. alleen gezamenlijk worden aangepakt en dat vergt Kijk naar de regelgeving over mensenrechten, maar regels. Nederland als land van het recht en Den ook naar IMF, ICT en andere netwerken. De We- Haag met het International Gerechtshof en Hof van reld Handels Organisatie heeft zijn eigen geschil- Arbitrage is geen slecht visitekaartje. Wat betreft de lenbeslechting. Het zeerecht en het non-proliferatie kwaliteit van ons internationale visitekaartje merk verdrag tegen de opkomst van nieuwe staten met ik op dat Nederland flink zou inboeten aan interna- kernwapens zijn andere voorbeelden. Op milieuge- tionaal gezag als het op afzienbare termijn over zou bied zoeken wij naar een aanpak die klimaatveran- gaan tot heroverweging van wereldwijd breed gedra- dering kan beperken. gen normen, zoals de bevordering van de interna- Merkwaardig genoeg geeft Van Schie meer argu- tionale rechtsorde of toepassing van de doodstraf1. menten voor behoud van artikel 90 Grondwet dan Al sedert Hugo de Groot geldt dat voor kleinere daartegen. Voor hem is doorslaggevend dat het stre- landen met weinig macht het volkenrecht extra be- ven naar een internationale rechtsorde zou kunnen langrijk is. Om die reden is ook het initiatiefrecht botsen met andere nationale belangen, zoals han- van de Europese Commissie essentieel. Die gaat delsbelangen. Dat lijkt onwaarschijnlijk en klinkt zorgvuldig het draagvlak na voor nieuwe regels en behoorlijk immoreel. In ieder geval geeft artikel 90 laat dat niet afhangen van de grootste partners. De Grondwet geen specifieke richtlijn voor optreden in internationale rechtsorde is helemaal niet schimmig, een concrete situatie. Voorts is Van Schie vergeten maar een groot succes. Die wordt door het meren- dat we ook nog artikel 97 hebben dat de taak van deel van de landen erkend als een liberale orde en de krijgsmacht ruimer formuleert dan artikel 90: door hen gesteund. Zelfs de kleinste landen kunnen ‘Ten behoeve van de verdediging en ter bescherming voor hun belangen opkomen. van de belangen van het Koninkrijk, als mede ten Dat soms schendingen plaatsvinden, doet niets behoeve van de handhaving en de bevordering van

september 2014 (3) Internationale rechtsorde is Nederlands belang 163 de internationale rechtsorde, is er een krijgsmacht.’ een rechtsorde, ook in de nationale praktijk, maar Dus niet alleen bevordering, maar ook handhaving, de uitkomst moet wel wederzijds aanvaardbaar zijn. uiteraard binnen de regels die gelden voor de inzet Als dat niet zo is hebben we een frozen conflict– nu van militairen en de rol van het parlement daar- al een groeiend aantal en niet alleen met betrekking bij. Artikel 90 Grondwet is een algemeen beleids- tot Rusland. voorschrift; artikel 97 Grondwet kan tot optreden Van Schie pleit voor een nieuw grondwetsartikel leiden, uiteraard samen met anderen. Maar daar dat de regering in de buitenlandse en EU-politiek spreekt Van Schie niet over. ‘de behartiging van het nationaal belang in strikte Van Schie maakt een sprong van rechtsorde naar zin’ als de primaire taak geeft. Daar kunnen we niets actuele crisissituaties en acht het optreden tegen de mee. Wat is belang in strikte zin? Voer voor juristen, Russische annexatie van de Krim en de destabilisatie maar zonder precisering geen hanteerbaar criterium. van Oekraïne onvoldoende. Dat mag zo zijn, maar Beleid is een mengsel van vele belangen, en een dat maakt ons stelsel van regels, afspraken, normen wereldrechtsorde is daar één van. Ook zijn tweede en waarden niet zinloos. Dankzij de Slotakte van lid deugt niet: Nederland steunt, voor zover in ons Helsinki van 1975 hebben wij, naast het VN Hand- vermogen, de vestiging, versteviging en verdediging vest, een artikel in de Organisatie voor Veiligheid van vrije, democratische rechtstaten. Dat is heel wat, en Samenwerking in Europa (waar Rusland lid van zeker het punt van verdediging. Maar het gaat bij ar- is) dat stelt dat grenswijzigingen alleen in onderling tikel 90 om wat anders, namelijk de manier waarop goedvinden kunnen plaatsvinden. Daarmee is ons wij in de wereld met elkaar omgaan. Dat is het be- protest tegen de Russische schending van afspraken grip rechtsorde dat bevordering verdient. legitiem en hebben wij een handvat voor de verdere behandeling van het conflict. Reeds nu heeft Poetin Dr. W.F. van Eekelen was diplomaat en namens de gezag verloren en kan men zeggen dat hij weinig ple- VVD lid van de Tweede Kamer. Hij was tussen 1978 zier zal beleven van zijn Tsaristisch optreden. Rus- en 1988 staatssecretaris van Defensie en Europese Za- land is in recessie en weinigen willen investeren in ken en minister van Defensie. Tussen 1989 en 1994 Moskou. Maar dat heeft met onze Grondwet weinig was hij secretaris-generaal van de West Europese Unie te maken. en vervolgens acht jaar lid van de Eerste Kamer en de Dat geldt ook voor Van Schie’s opmerking dat Noord Atlantische Assemblee. het streven naar een internationale rechtsorde nauw verbonden zou zijn met de gedachte dat het altijd Noten: beter is tot een akkoord te komen dan het zonder 1) Patrick van Schie, ‘Verwijder het verbod op de doodstraf akkoord te moeten stellen. Dat is een onderlinge (Grondwetsartikel 114)’, Liberaal Reveil, 2005, nummer 1, tegenspraak: geschillenbeslechting is onderdeel van pp. 13-19.

164 Internationale rechtsorde is Nederlands belang Liberaal Reveil INTERNATIONALE RECHTSORDE LR BELANG EN BEGRIPSVERHELDERING

– Kenneth Manusama –

Het recente artikel van Patrick van Schie over de in- pakken. Beide ontwikkelingen hebben wel de klas- ternationale rechtsorde en het schrappen van artikel sieke betekenis van staatssoevereiniteit onder druk 90 Grondwet doet sterk denken aan de tegenstel- gezet. En daar ligt wellicht de angst van Van Schie ling tussen de naïevelingen en de cynici – waaron- voor die enge internationale rechtsorde. der hijzelf – als het gaat om het internationaal recht. Die angst wordt misschien mede veroorzaakt Hij doet dat echter, zoals zowel de naïevelingen als door een aantal misvattingen aan zijn kant. Aller- de cynici, zonder een goed begrip van wat bedoeld eerst overschat Van Schie het juridisch effect van wordt in artikel 90 Grondwet met het ‘bevorderen artikel 90 Grondwet. Op geen enkele wijze is er een van de internationale rechtsorde’, hoe het interna- automatisme, op basis van het beleidsvoorschrift, tionaal recht werkt, of wat de term ‘internationale om Nederlandse belangen terzijde te schuiven ten rechtsorde’ inhoudt. Van Schie poneert valste tegen- faveure van een verdrag. We mogen als burgers er stellingen en hanteert zelf het internationale recht toch vanuit gaan dat een regering onderhandelt over daar waar het nodig is om staten als Rusland en een verdrag in het belang van haar burgers en het China (terecht) de maat te nemen. Ik zal kort een land? En als de onderhandelingen een kant op gaan poging doen aan te duiden waar Van Schie tekort waarvan de regering oordeelt dat het niet in het be- schiet, zonder mij te storen aan zijn opmerking dat lang is van Nederland, staat het de regering vrij om juristen, diplomaten en (ex)politici ‘een goed be- Nederland niet aan het desbetreffende verdrag te legde boterham verdienen aan het streven naar een binden. Mocht de regering toch een handtekening “internationale rechtsorde”.’ zetten onder het verdrag dan is het aan het parle- Op één punt ben ik het eens met Van Schie. ment om de democratische check uit te voeren in De frase over het bevorderen van de internationale de goedkeuringsprocedure. Helaas staat de goedkeu- rechtsorde lijkt op een beleidsvoorschrift en zou in ring van verdragen nog steeds niet hoog op de pri- principe uit de Grondwet kunnen worden gehaald. oriteitenlijst en worden veel verdragen stilzwijgend Juridisch gezien betekent ‘bevorderen’ niet meer dan goedgekeurd. een verplichting aan de kant van de overheid om Het cynisme, of het ‘realisme’, van Van Schie zich in te spannen, en niet om iets te bereiken. Het komt op meerdere plaatsen in zijn stuk tot uiting. ‘bevorderen van de internationale rechtsorde’ heeft Van Schie lijkt in de realism school te zitten omdat dus weinig juridisch dwingende betekenis. Alleen al hij denkt dat het recht probeert ‘macht door recht te gezien de bewoordingen van artikel 90 Grondwet vervangen’ en dat het Nederlands denken los staat hoeft de soep niet zo heet te worden gegeten als Van van de realiteit. Echter, het recht in de internatio- Schie deze wel opdient. nale betrekkingen heeft geen andere rol dan in het Ook heeft Van Schie het steevast over het ‘stre- nationale recht; het recht perkt macht in om be- ven naar een internationale rechtsorde’. Dat is heel paalde fundamentele zaken te waarborgen en de sa- iets anders, alleen al omdat er al een internationale menleving zo soepel mogelijk te laten functioneren. rechtsorde is. Zolang het moderne internationale Het recht is een integraal onderdeel van de politiek. recht bestaat, grofweg sinds 1648, is er een interna- Door recht tegenover macht te zetten zit Van Schie tionale rechtsorde die de relaties tussen staten regu- ironisch genoeg in het kamp van vele linkse juris- leert. De inhoud van die relaties is wel sterk veran- ten en politici die het internationaal recht op een derd sindsdien. Daar waar het internationale recht voetstuk te zetten en boven de politiek willen plaat- eerst tot doel had het zorgen voor een vreedzame sen. De cynici zien slechts de onvolkomenheid en co-existentie, bekommert de post-WOII internati- de vermeende ineffectiviteit van het volkenrecht. In onale rechtsorde zich steeds meer om het individu. de situatie in Oekraïne ziet Van Schie de ondergang Daarnaast proberen staten ook in toenemende mate van de internationale rechtsorde die er toch blijkt te grensoverschrijdende problemen gezamenlijk aan te zijn. Hij doet dat echter op basis van de misvatting

september 2014 (3) Internationale rechtsorde 165 dat de internationale rechtsorde alles doet ‘voor de rechtsorde valt dus samen met de door Van Schie lieve vrede’ of dat het synoniem is met ‘de gedachte geïdentificeerde primaire taak van de regering, de dat het altijd beter is tot een akkoord te komen dan bescherming van eigen burgers. het zonder akkoord te moeten stellen’. Waar Van Het is ironisch om te constateren dat Van Schie Schie dat vandaan haalt is niet duidelijk. Ja, er be- eerst internationaal recht afdoet als ineffectief, te- staat in het volkenrecht een geweldsverbod en een gen het Nederlands belang en ‘recht’ zelfs afdoet als verplichting om geschillen op vreedzame wijzen op een louter abstract en Westers begrip, maar daarna te lossen. Maar staten kunnen juridisch verantwoor- datzelfde recht in stelling brengt tegen Rusland en delijk worden gehouden en het gebruik van geweld China. Hoe is Van Schie in staat om eerst te con- is niet uitgesloten in het geval van zelfverdediging en stateren dat er geen uniformiteit of superioriteit van als de Veiligheidsraad het (vooraf) autoriseert. Of de rechtsnormen bestaat in de wereld en daarna de pro- Veiligheidsraad dat wil doen is een politieke kwestie minente positie in de wereld van die twee landen en daar legt Van Schie terecht de vinger op een zere in twijfel te trekken op grond van (internationaal) plek die ook deel uitmaakt van de internationale recht? Dat kan alleen door een verwarring van na- rechtsorde. Het internationale recht op zelfbeschik- tionaal recht en internationaal recht, en de impli- king van volken staat op gespannen voet met territo- ciete stelling dat Westerse normen wel superieur riale integriteit van staten, maar het laatste kan niet zijn. Onze nationale rechtsnormen, zelfs de begrip- worden ingeroepen om het eerste te ontkennen of te pen van ‘rechtsstaat’, mogen verschillen, maar het blokkeren volgens het Internationaal Gerechtshof. internationale recht is één rechtsstelsel, gebaseerd De belangrijkste misvatting van Van Schie, de op de instemming van staten. De overal aanwezige kern van zijn betoog, is echter dat de staat door het presumptie dat recht en rechtvaardigheid samenval- bevorderen van de internationale rechtsorde ‘de vrij- len is ook een misvatting. Het is de realiteit van elk heid, onafhankelijkheid of andere belangen van de rechtssysteem dat legaliteit en legitimiteit, recht en Nederlandse burgers’ aan die rechtsorde opoffert. rechtvaardigheid verschillende concepten zijn. Dit is een valse tegenstelling. Het tegenovergestelde Het probleem van sommige liberalen met het is waar, zeker voor een klein land als Nederland. Als internationale recht is niet de internationale rechts- geen ander profiteert de Nederlandse burger van de orde als zodanig. Het probleem voor hen is de proli- globalisering en de liberalisering (!) van de wereld- feratie van normen die hen onwelgevallig zijn en on- handel, die mogelijk worden gemaakt door de inter- afhankelijke internationale instituties die voorheen nationale rechtsorde. Denk hierbij aan de WTO en liberale normen ruim interpreteren. De VVD heeft de Europese markt. Het is inmiddels een platitude het Europese Hof voor de Rechten van de Mens al om vast te stellen dat globalisering zeer lange tijd ons langer op de korrel. De internationale rechtsorde welvaart en veiligheid heeft gebracht. De vrijheid en bestaat en functioneert, en is van groot belang voor onafhankelijkheid van burgers wordt door de inter- Nederland. Niettemin mogen liberale bestuurders nationale rechtsorde dus juist bevorderd. Niettemin en volksvertegenwoordigers terecht een kritische moeten we ook oog hebben voor de negatieve ef- houding aannemen ten opzichte van het internati- fecten van globalisering, zoals milieuvervuiling en onale recht, bijvoorbeeld door actiever gebruik te internationaal terrorisme. Samenwerking binnen de maken van het recht tot goedkeuring van verdragen. internationale rechtsorde om die twee symptomen te bestrijden is ook in het belang van Nederland- Dr. mr. K.M. Manusama is universitair docent Vol- se burgers. Het bevorderen van de internationale kenrecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

166 Internationale rechtsorde Liberaal Reveil TeldersLezing

Our Liberal, Individualistic Traditions: Do We Really Understand Them? Larry Siedentop

woensdag 22 oktober 2014 Geertekerk Utrecht

De Britse politiek-filosoof Larry Siedentop spreekt over zijn recente boek Inventing the Indivi- dual. The Origins of Western Liberalism. Daarin stelt hij het idee dat het liberalisme geworteld is in de Verlichting ter discussie. De oorsprong van het liberale denken, het geloof in individuele vrijheid en in de fundamentele morele gelijkwaardigheid van individuen, is al te vinden bij de Christelijke denkers in de Middeleeuwen. Siedentop vestigt de nadruk op de christelijke traditie waarin het liberalisme staat.

U bent van harte welkom om de TeldersLezing bij te wonen, maar aanmelding is wel verplicht. Mailt u daarvoor naar [email protected] en vermeld daarbij uw naam en adresgegevens.

Woensdag 22 oktober 2014 | Geertekerk, Geertekerkhof 23 Utrecht Deuren open 19.30u | Start 20.00u Borrel na afloop

Telders Stichting omdat kennis ertoe doet

september 2014 (3) Internationale rechtsorde 167 Jubileumsymposium

TeldersStichting 60 jaar

vrijdag 12 december 2014

Op 6 april dit jaar was het zestig jaar geleden dat de TeldersStichting werd opgericht. Dit jubi- leum zal op 12 december 2014 met een symposium worden gevierd. Bij deze gelegenheid zullen ook twee nieuwe publicaties worden gepresenteerd. U bent van harte welkom!

Vrijdag 12 december 2014 Industrieele Groote Club, Amsterdam Ontvangst vanaf 10.00u | Einde 17.00u Borrel na afloop

Meer informatie over het programma volgt spoedig op www.teldersstichting.nl

Telders Stichting omdat kennis ertoe doet

168 Internationale rechtsorde Liberaal Reveil INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Column. Niet verschuiven, maar aanpakken Jan Anthonie Bruijn 117 Redactie dr.ir. R.D. Woittiez (voorzitter) Thema: Integriteit mw.drs. F.D. de Beaufort dr. C.F. van den Berg Ten Geleide. Integriteit prof.dr. J.A. Bruijn Marcel Wissenburg 119 drs. H.H.J. Labohm mw. C.A.M. Maas MA (eindredacteur) dr. P.G.C. van Schie Naar een beter integriteitsbegrip. Van deontologie naar deugdethiek prof.dr.ir. T. de Vries Patrick Overeem 124 prof.dr. M.L.J. Wissenburg Redactieadres Corruptie. Schuldigen en systemen Koninginnegracht 55a Michel van Hulten 129 2514 AE Den Haag telefoon: 070-3631948; fax: 070-3631951 e-mail: [email protected] Governance bij woningcorporaties. Naar een nieuw evenwicht website: www.teldersstichting.nl Rudy de Jong 136 Auteursrechten De auteursrechten liggen bij de uitgever. Politieke besluitvorming en de aard van misleidingen in de wetenschap. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, Integriteit en de kwaliteit van het toezicht in beide domeinen niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. Arthur Rörsch 141 ISSN 0167-0883

Abonnementenadministratie De illusie van totale controle Koninginnegracht 55a Philip Wallage 147 2514 AE Den Haag telefoon: 070-3631948 De VVD en bestuurlijke onkreukbaarheid. Werk in uitvoering fax: 070-3631951 [email protected] Jan Kees Wiebenga 153 Abonnementen Een abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) bedraagt € 35,- per jaar (buitenland € 45,-). Losse nummers kosten € 9,50. Verhoging vermogensbelasting botst met vrijheid Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, inclusief Liberaal Reveil) kost € 35,- in het introductiejaar 2014. Helma Neppérus 158 Druk & Vormgeving Liberale rechtvaardigheid G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Robin Fransman 160 Illustratie omslag Illustratie van Carlo Collodi, Le avventure di Pinocchio. Storia di un burattino. Bemporad & figlio, Firenze Internationale rechtsorde is Nederlands belang 1902. (Tekeningen en gravures van Carlo Chiostri en A. Bongini) Wim van Eekelen 163 Advertentietarieven Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar. Internationale rechtsorde. Belang en begripsverheldering Kenneth Manusama 165

Inhoudsopgave Liberaal Reveil september 2014 (3) Colofon L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 3

Integriteit is het hebben van een ‘‘ moreel karakter waarin diverse deugden zijn ontwikkeld. ,, Patrick Overeem 55 e jaargang, september 2014 (3) september 2014

Oorzaken van misleiding in de wetenschap

Integriteit als deugd: een begripsverheldering

Liberale voors en tegens van verhoging vermogensbelasting 55e jaargang, september 2014 (3) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR