PROF. DR. E. H. KAMPELMACHER DR. A. FONDS MEJ. L. M. VAN NOORLE JANSEN Hoofd, Laboratorium voor Zoönosen en Wetenschappelijk Hoofdambtenaar, Laboratoriumhoofdassistente, Laboratorium Levensmidde'enmicrobiologie. Laboratorium Bodem, Water, Lucht, voor Zoönosen en Levensmiddelen- Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, microbiologie, Rijks Instituut voor de Biithoven Biithoven Volksgezondheid, Biithoven Thermotolerante E. coli in zeewater langs de Nederlandse kust, 197D

1. Inleiding cm) waren gespannen) die door middel Deze swab bemonstering vond plaats in Gedurende de maanden april tot en mst van een loden gewicht aan de onderkant de regio's Noordzee Noord en Noordzee september 1971 werden langs de Neder­ waren verzwaard, aan een houten balk Zuid. landse kust monsters zeewater verza­ gehaakt en over een afstand van circa meld, teneinde deze kwalitatief en kwan­ 500 tot 1000 meter door het water ge­ 2.2 Bacteriologische methoden titatief op het voorkomen van faecale trokken en wel in hetzelfde gebied, waar 2.2.1 Onderzoek op faecale coli coli te onderzoeken. Bovendien werd ook de watermonsters werden genomen. Onder de benaming faecale coli wordt door middel van swabs een onderzoek ingesteld naar de eventuele aanwezig­ heid van salmonellae. Een deel van het Regio 1 17. Castricum onderzoek in Cadzand werd verricht 1. Den Hoorn 18. Wijk aan Zee 2. De Koog 19. Umuiden door het laboratorium van de NV Wa­ 3. Cocksdorp 20. Zandvoort termaatschappij „Zeeland". 4. Vlieland west 21. Noordwijk 5. Vlieland oost 22. Katwijk 6. Paal 8 23. Scheveningen 2. Materiaal en methoden 7. Formerum 24. Kijkduin 8. Oosterend 25. Hoek van Holland 2.1 Herkomst der monsters 9. Hollum 10. Ballum Regio 3 De bemonstering vond plaats in drie 11. Nes 12. Schiermonnikoog west 26. Rockanje regio's en wel: 27. Ouddorp 13. Schiermonnikoog oost 28. Renesse 1. Waddeneilanden, omvattende zeewa­ Regio 2 29. Westerschouwen ter bij de kustplaatsen Den Hoorn, 30. Domburg 14. Huisduinen 31. Zoutelande De Koog en Cocksdorp op Texel; 15. Petten 32. Vlissingen Vlieland West en Oost; Paal 8, For- 16. Bergen 33. Cadzand merum en Oosterend op Terschelling; Hollum, Ballum en Nes op Ameland o 91011 en Schiermonnikoog West en Oost; 2. Noordzee Noord, omvattende zeewa­ ter bij de kustplaatsen Huisduinen, Petten, Bergen, Castricum, Wijk aan Zee, Umuiden, Zandvoort, Noord- wijk, Katwijk, Scheveningen, Kijk­ duin en Hoek van Holland; 3. Noordzee Zuid, omvattende zeewa­ ter bij de kustplaatsen Rockanje, Ouddorp, Renesse, Westerschouwen, Domburg, Zoutelande, Vlissingen en Cadzand.

Per bemonsteringsdag werden in één regio monsters genomen en wel enkele meters uit de kust op een diepte van 20 tot 60 cm in gebieden waar veel wordt gebaad. Per bemonsteringspunt werd 250 ml verzameld en in steriele flessen in een koeltas nog dezelfde dag naar het laboratorium gebracht. De monsters in de regio Waddeneilanden werden genomen met behulp van heli­ kopters en konden nog dezelfde dag in het laboratorium worden onderzocht. De overige monsters, per auto gehaald, wer­ den gedurende de nacht bewaard bij 4 °C en direct de volgende dag ingezet voor onderzoekingen. Voor het onderzoek op Salmonella werden Moore swabs (acht lagen steriel hydrofiel gaas, die in de vorm van een uitgespreide hand op kippegaas (30 x 30

*) Dit onderzoek werd verricht in opdracht van de Hoofdinspectie belast met het toe­ zicht op de hygiëne van het milieu.

108 H20 (5) 1972, nr. 6 hier verstaan E. coli, die glucose en lac­ tose bij bebroeding bij 44,5 °C ± 0,5 °C omzet onder vorming van zuur en gas. Van ieder monster werd 10,1 en 0,1 ml zeewater in 5-voud geënt in respectieve­ lijk 100, 10 en 10 ml Eijkmanse vloeistof (zie voor samenstelling en verdere details „Bacteriologisch Onderzoek van Drink­ water", KIWA N 3043, blz. 17). Van watermonsters afkomstig van be­ kende of te verwachten verontreinigde plaatsen werden eveneens in 5-voud tevens 1 ml 1 : 100 en 1 ml 1 : 1000 verdund water ingezet. Bebroeding vond plaats bij 44,5 °C ± 0,5 °C in een broed- stoof. Na 24 en 48 uur werd de gasvor- ming in de media behalve genoteerd ook verder onderzocht. Daartoe werd mate­ riaal uit flessen, c.q. buizen, waarin gas- vorming was opgetreden, uitgestreken op endoplaten. Metaalglanzende kolonies werden vervolgens onderzocht met be­ hulp van de IMViC-reeks. Op grond van de verkregen resultaten was het moge­ lijk het aantal kiemen door middel van de Most Probable Number (MPN) methode te bepalen. Door deze proce­ dure werd circa 19 % van het aanvan­ kelijke aantal door hun gasvorming posi­ tief beoordeelde buizen naderhand uit­ geschakeld.

2.2.2 Onderzoek op Salmonella Na aankomst in het laboratorium wer­ den de hydrofiele gaasstroken van het kippegaas losgeknipt en overgebracht in zes potten met 150 ml tetrathionaat- DOMBURG briljantgroen-vloeistof volgens Muller- Kauffmann. Bebroeding vond plaats bij ZOUTELANDE 37 °C. Na 18 uur, indien groei werd waargenomen, na 48 uur en eventueel VLISSINGEN als tweede uitstrijk na 72 uur werd van deze ophopingsvloeistof uitgestreken op CADZAND briljantgroen-fenolrood agarplaten met een doorsnede van 14 cm. Verdachte kolonies werden op de gebruikelijke wij­ Afb. 1 - Onderzoek van thermotolerante coli. Geometrisch gemiddelde, hoogste en laagste ze biochemisch en serologisch onder­ log MPN per 100 ml, gevonden in monsters Noordzeewater, april -september 1971. zocht. logarithmen van de MPN, waarbij ook watermonsters, waarbij het aantal ther­ 3. Resultaten het geometrische gemiddelde (het ge­ motolerante coli groter is dan 10 per ml. In de tabellen I en II worden de resul­ middelde der log-waarden) van alle on­ Terwille van een snelle informatie zijn 2 taten weergegeven van het voorkomen derzoekingen is opgenomen. grafieken van de resultaten der onder­ van faecale coli per 100 ml in Noord­ zoekingen samengesteld, waarbij de vol­ zee Noord en Zuid, uitgedrukt in de In tabel III worden samengevat de tien gende criteria zijn aangehouden:

TABEL I - Log MPN per 100 ml thermotolerante coli gevonden in Noordzee Noord van 15- 4 tot 27 -9 1971 datum plaats van *) geometrisch bemonstering 15-4 10-5 24-5 7-6 22-6 5-7 19-7 2-8 16-8 30-8 13-9 27-9 gemiddelde Huisduinen <0,30 < 0,30< 0,30 < 0,30< 0.30 < 0,30< 0,30 <0,30 0,30 <0,30 0,30 0,89 <0,35 Petten <0,30 <0,30 0,30 0,30< 0,30 0,60 0,26 0,30 0,65 <0,30 1,11 0,89 <0,47 Bergen <0,30 <0,30 0,30 <0,30 0,26 1,04 0,26 1,04 1,04 0,65 0,83 1,23 <0,63 Castricum <0,30 <0,30 1,69 0,30 2,23 1,04< 0,30 1,23 1,52 1,36 0,83 1,90 < 1,09 Wijk aan Zee <0,30 1,04 1,85 1,04 2,54 2,85 0,60 1,34 1,69 0,89 1,69 2,54 1,53 IJmuiden 1,66 0,60 1,11 1,34 1,90 1,36 1,33 Zandvoort <0,30 <0,30 0,60 0,89 2,96 2,52 0,60 1,56 0,65 1,90 1,15 1,36 1,26 Noordwijk <0,30 2,89< 1,30 0,89 2,54 1,23 0,26 1,15 1,36 2,38 1,36 2,11 1,48 Katwijk 3,96 1,15 0,89 0,26 2,54 2,15 0,30 2,11 1,69 2,52 0,89 2,23 1,72 Scheveningen 3,11 2,69 3,38 2,69 2,85 1,32 3,11 2,23 1,90 2,23 1,90 2,49 Kijkduin 3,23 3,73 2,11 2,90 2,23 2,85 2,34 2,23 3,11 3,90 2,85 2,86 Hoek van Holland 2,52 2,52 2,90 2,52 2,52 2,04 1,60 1,04 2,11 3,23 2,04 3,54 2,38 *) Indien meer dan 2 maal het < teken bij de bevindingen is vermeld, is dit teken ook voor het geometrisch gemiddelde geplaatst.

H20 (5) 1972, nr. 6 109 TABEL II -Log MPN per 100 ml van de thermololerante coli gevonden in Noordzee Zuid van 19-4 tot 12 -10 1971 datum plaats van *) geometrisch bemonstering 19-4 17-5 2-6 15-6 28-6 12-7 26-7 9-8 23-8 5-9 20-9 12-10 gemiddelde Rockanje 0,30 <0,30 0,65 <0,30 1,32 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30< 0,30 <0,42 Ouddorp < 0,30 < 0,30 0,30 0,89 0,65 0,26< 0,30 0,89 1,11 <0,30 0,30 < 0,51 Renesse <0,30 <0,30<0,30 <0,30<0,30 < 0,30< 0,30 0,89< 0,30 < 0,30< 0,30 <0,35 Westerschouwen < 0,30 < 0,30< 0,30 0,65< 0,30 < 0,30 0,30 <0,30 0,30 0,26 1,69 <0,42 Domburg < 0,30 < 0,30< 0,30 0,26< 0,30 < 0,30 0,26 1,69 1,36 0,30 0,65 <0,55 Zoutelande 0,30 < 0,30< 0,30 0,83< 0,30 < 0,30 1,00 1,69 0,89 0,65 0,30 <0,53 Vlissingen 0,97 0,30 2,69 1,52 1,23 1,23 2,96 2,04 1,52 1,52 1,69 1,61 Cadzand <0,30 1,90 < 0,30 2,96 0,30<0,30 0,30 1,90 < 0,30< 0,30 1,11 < 1,28 *) Indien meer dan 2 maal het < teken bij de bevindingen is vermeld, is dit teken ook voor het geometrisch gemiddelde geplaatst.

Kwaliteit I < 1 k/ml, TABEL III - Samenvatting van de 10 zeewatermonsters met kwaliteit III in MPN per ml geometrisch gemiddelde < 2/100 ml. plaats van datum 1971 Kwaliteit II 1—10 k/ml, bemonstering 16-4 11 -5 25-5 19-7 30-8 13-9 27-9 geometrisch gemiddelde 2—3/100 ml. Katwijk 92 Kwaliteit Til > 10 k/ml, Scheveningen 13 24 13 geometrisch gemiddelde > 3/100 ml. Kijkduin 17 24 13 79 Hoek van Holland 17 35 In afb. 1 is het geometrisch gemiddelde, de hoogste en de laagste MPN op loga­ rithmische schaal weergegeven van de Afb. 2 - Bacteriologische gesteldheid van het zeewater langs de Noordzeekust van 16 april regio's Noordzee Noord en Zuid, waar­ tot 29 september 1971. bij een indeling in de reeds genoemde 3 kategorieén is gemaakt. Ds monsters met minder dan 1 kiem per ml zijn uit de aard der zaak in deze grafiek niet genoteerd. In afb. 2 is per monsterplaats Noordzee Noord en Zuid het percen­ HUISDUINEN tage weergegeven, waarbij kwaliteit I, PETTEN II en III in de getrokken monsters werd gevonden. BERGEN De gegevens van de regio Waddeneilan­ den worden niet in een tabel samengevat CASTRICUM en zijn ook niet in de grafieken opge­ nomen, aangezien in alle monsters WIJK a. ZEE < 1 k/ml en dus geen geometrisch ge­ middelde van < 2/100 ml werd ge­ IJMUIDEN vonden. ZANDVOORT Uit geen der onderzochte monsters kon Salmonella worden geïsoleerd. NOORDWIJK

4. Bespreking der resultaten KATWIJK Bij de bovengenomde onderzoekingen is gebleken, dat de bacteriologische kwa­ SCHEVENINGEN liteit van het zeewater in een groot ge­ bied van onze kust onder kategorie I KIJKDUIN valt, dat wil zeggen, dat per ml minder HOEK v.HOLLAND dan 1 kiem faecale coli aanwezig is. In gebieden waar een slechtere bacteriolo- ROCKANJE sche kwaliteit wordt waargenomen, is deze voornamelijk te wijten aan de lo­ OUDDORP zing van ongezuiverd rioolwater, zoals dat bij Katwijk aan Zee en voor de kust RENESSE van Scheveningen het geval is. In het laatste geval speelt over het algemeen WESTERSCHOUWEN de windrichting tevens een rol, hetgeen uit notities betreffende de weersomstan­ DOMBURG digheden, gemaakt op de dagen van be­ monstering, is te concluderen. ZOUTELANDE Bij wind uit zuid-westelijke richting treedt een duidelijke toename van de VLISSINGEN verontreiniging op. Overigens brengt de CADZAND vrij arbitraire scheiding tussen de 3 kwa- liteitsgroepen met zich mee, dat bepaalde gebieden schijnbaar beter naar voren Q Kwaliteit I 10 kiemen/ml ••

110 H20 (5) 1972, nr. 6 NIEUWSBERICHTEN

geen toppen in kategorie III voorkomen, ring hiervoor moet wellicht worden ge­ zwemwater langs de kust minder alar­ maar waar een grote hoeveelheid faecale zocht in de volgende twee omstandig­ merend is, dan enkele jaren geleden coli (geometrisch gemiddelde van 1,61) heden, waarvan de eerste een meer alge­ voornamelijk in de pers naar voren wordt gevonden. Daar waar verontrei­ meen karakter heeft, terwijl de tweede kwam. Een bijzonder gunstig gebied is nigingen gemeten worden (Scheveningen, meer specifiek en lokaal zijn invloed in dit opzicht de regio Waddeneilanden, Kijkduin, Katwijk, Hoek van Holland) heeft gehad: het noordelijke gedeelte van de regio is dit voornamelijk te wijten aan lozin­ Noordzee Zuid, op het gebied rondom gen van ongezuiverd afvalwater, resp. 1. Het chloridegehalte dat tevens gedu­ Vlissingen na. het uitmonden van sterk met afvalwater rende de onderzoekperiode in de belast rivierwater in zee. regio Noordzee Noord werd gemeten is 5. Samenvatting Overigens is gebleken, dat het aantal in 1971 over het geheel genomen iets Gedurende de maanden april tot en met baders geen invloed heeft op de bacte­ hoger geweest dan in 1970. Dit wijst op september 1971 werden monsters zee­ riologische kwaliteit van het zeewater. een ander gemiddeld weertype met min­ water rond de Waddeneilanden en langs Op bepaalde dagen van bemonstering der opstuwing van „zoetwater-stromen" de Noordzeekust op het voorkomen van waren aan het strand zeer veel baders naar de kust in 1971. thermotolerante E. coli en salmonellae aanwezig, terwijl dit in verband met onderzocht. De gegevens betreffende weersomstandigheden op andere dagen 2. Volgens mededelingen van het Hoog­ E. coli zijn in twee grafieken kortheids­ slechts weinigen waren. Er bestaat de heemraadschap Rijnland heeft het halve samengeval. In geen der monsters indruk, dat zowel in gebieden met ge­ gemaal van de Oude Rijn bij Katwijk in konden salmonellae worden aangetoond. ringe verontreiniging, als met sterke ver­ 1971 volgens een zodanig schema ge­ Er kan op grond van de verkregen resul­ ontreiniging noch een verhoging, noch werkt, dat verontreiniging van het zee­ taten worden geconcludeerd, dat de bac­ een verlaging van het aantal faecale coli water zo gering mogelijk werd gehou­ teriologische kwaliteit van het zeewater kan worden gemeten bij veel of weinig den. Het schema werd in overleg met het langs de Nederlandse kust over het ge­ baders. RIZA vastgesteld en tevens door onder­ heel genomen bevredigend is. Echter op Vergelijkt men dit onderzoek met in zoek begeleid en gemodificeerd. De ge­ plaatsen waar ongezuiverd rioolwater, 1970 verkregen resultaten (niet gepubli­ volgen zijn vooral in Katwijk, Noord- of sterk verontreinigd afvalwater wordt ceerd, maar wel uit rapporten in publi­ wijk en Zandvoort duidelijk te merken. geloosd, laat de kwaliteit nog te wensen citeitsmedia aangehaald) dan valt op dat over. Maatregelen ter verbetering van de MPN's in 1971 over bijna de hele Samenvattend kan worden gezegd, dat deze situatie worden in de discussie naar linie lager zijn dan in 1970. Een verkla­ de bacteriologische kwaliteit van het voren gebracht.

GROEIENDE ZORG VOOR 6e. Het stichten van een Nationaal BELANGRIJK BESLUIT VOOR WADDENZEE Landschapspark voor het gehele WESTDUITSE Waddengebied en het bij een spe­ MILIEUBESCHERMING ciale Waddenwet regelen van een Bonn 2/3 (DPA) — De Westduitse bestuursstructuur welke recht doet Bondsdag heeft donderdag een belang­ wedervaren aan natuur- en cultuur­ rijke stap gezet op de weg naar eenheid behoud. bij het bestrijden van milieuverontreini­ 7e. Een Verdrag dat het internationale ging en lawaai. Regerings- en oppositie­ karakter van het Nederlandse, Duit­ partijen spraken zich uit voor een wijzi­ se en Deense Waddengebied inte­ ging van de grondwet, waarbij de staat graal erkent en de coördinatie van voortaan de volledige bevoegdheden op het beleid der drie regeringen regelt. dit gebied krijgt. Met algemene stemmen aanvaardde de Gezien de veelheid van ministeries die Bondsdag ook een wetsvoorstel, waarbij in Nederland hierbij betrokken zijn, het opruimen van afval wordt geregeld. dient naar onze mening de minister­ Minister van Binnenlandse Zaken Gen­ In zijn jaarrede op de algemene leden­ president onder zijn verantwoordelijk­ scher sprak van een „mijlpaal op het vergadering op 4 maart jl. te Amsterdam heid een orgaan in het leven te roepen stenige pad van de milieubescherming". heeft voorzitter T. F. J. Pronker van de dat: Landelijke Vereniging tot behoud van Ie. Een samenhangende regeringsvisie de Waddenzee een verlanglijstje gepre­ op het beleid t.a.v. het Waddenge­ senteerd waarin hij het volgende vroeg: bied opstelt. Ie. Een bevolkings- en industrialisatie- WATERVERVUILING IN DDR 2e. Bovenbedoelde wetgeving voorbe­ inclusief delfstofwinnings)-politiek, STERK TOEGENOMEN reid. welke rekening houdt met de draag­ Berlijn 23/2 (DPA) — De vervuiling van kracht van het milieu in en rond het 3e. Het overleg met de buurstaten op het oppervlaktewater in Oost-Duitsland Waddengebied. gang brengt en vervolgt. is zodanig toegenomen, dat nog slechts 2e. De delfstofwinning ondergeschikt 4e. Op korte termijn interdepartemen­ zeventien procent van de bijna 3.000 km maken aan de Wet op de Ruimte­ tale afspraken ontwikkelt die, voor­ lange hoofdwaterlopen tegen acceptabele lijke Ordening en aan maatregelen uitlopende op bovenbedoelde wet­ kosten voor de drinkwatervoorziening ten aanzien van het natuurbehoud. geving, waarborgen dat lopende deze kan worden gebruikt. Dit staat in het jongste nummer van het Oostberlijnse 3e. Een slagvaardige en op de natuur­ ontwikkeling geen éénzijdige inbreu­ ken meer plaatsvinden die tot aan­ tijdschrift „Wissenschaft und Fortschritt" behoud gerichte toepassing van de tasting kunnen leiden en die een Wet op de Ruimtelijke Ordening. stopzetting van aan de gangzijnde Het blad pleit voor strengere straffen 4e. Een aktieve toepassing door het Mi­ aantastingen nastreven. tegen „vervuilers" en een betere wette­ nisterie van Cultuur, Recreatie en lijke milieubescherming, omdat ook het Maatschappelijk Werk van de Na­ De Feestrede werd uitgesproken door dr. grondwater in de DDR „zorgwekkend" tuurbeschermingswet 1967. S. L. Mansholt, vice-voorzitter van de gevaar loopt. In vele rivieren, zoals de 5e. Het onderbrengen van ongerepte na­ Europese Commissie te Brussel. Saaie en de Eister, zijn alle vissen al tuurgebieden in Nationale Parken. De vereniging telt reeds 20.000 leden. vergiftigd.

H20 (5) 1972, nr. 6 111