50 KOMŞU YAKA - İNCELEME

Antroposen Çağında Bir Tematik Zanaat Müzesi: Sakız Mastik Müzesi SAKIZ MASTİK MÜZESİ’NİN MODERN ÇAĞIN MÜZECİLİK ANLAYIŞI İÇERİSİNDE KIRSAL’DA VAROLUŞU İLE İLGİLİ TEMEL SORUNLARIN YANITLARI MÜZE ONTOLOJİSİNE, KORUMA KURAMININ GEÇİRDİĞİ DÖNÜŞÜMLERE, MASTİK MÜZESİ’NİN MEKÂNSAL KURGU VE YAPISINA DEĞİNEN BÜTÜNCÜL BİR BAKIŞLA ARANIYOR

Deniz Güner FOTOĞRAFLAR N. Daniilidis, Deniz Güner

asıl oluyor da sayısı 2000’i yy.dan itibaren biriktirilmeye ve geçen Yunan Adaları içerisinde özel hanelerin içinde sergilenmeye N turizm gelirleri açısından başlanmış olmasına karşın, bu arzunun oldukça geride kalmış Kuzey sistematik bir hal alması ve kamuya Ege Adaları’ndan1 biri olan Sakız açılması için 18.yy’ın sonunu beklemek Adası’nda inşa edilen Mastik Müzesi, gerekmiştir. 18. yy’dan itibaren her açıldığı 2016 yılından itibaren bir yıl türlü nesneyi biriktirmeye, tasnif içerisinde Yunanistan’ın görülmesi etmeye ve sınıflandırmaya duyulan gereken en önemli ilk 10 müzesi içinde aşırı ilginin yanı sıra Encyclopédie yer alabiliyor? Daha da önemlisi, Yunan benzeri taksonomikleştirilmiş bu anakarasından bu kadar uzaktaki bilgiyi sergilemeye yönelik artan Sakız Adası’nda, adanın yerleşimden arzu, Avrupa düşünce dünyasında uzakta “Tepeki” olarak anılan kıraç ulusalcı tarih bilincinin yeşermesine dağ yamacında, her türlü inşaî ve müze tipolojisinin doğuşuna neden malzemenin gemi ve kamyonlar ile olacaktır. 18.yy’dan itibaren başta taşınmasını gerektiren bakir kırsallığın Birleşik Krallık olmak üzere Kraliyet FOTOĞRAF N. Diniilidis orta yerinde bir müze binası neden Koleksiyonları kamusal dolaşıma ve ve nasıl inşa edilebiliyor? Çağdaş görüşe açılmaya başlanmış, 19. yy’dan dünyanın başat varoluşsal krizlerinden itibaren ise Louvre Müzesi ile ilk bir olan kırsal alanda modern olmak kamusal müze tipolojileri oluşmaya sorunsalına nasıl çözüm bulunuyor? başlamıştı. Değerli ve paha biçilemez Varoluşundan itibaren kentsellik bu nadide eserlerin sergilenmesinde, üzerinden tanımlanan müze olgusu başlangıçta sistematik düşünce doğanın içinde nasıl yeniden formüle kategorilerinden yararlanılırken, gelişen ediliyor? Sakız Adası’na ortaçağdan ve derinleşen tarih bilinci ile birlikte beri tanınırlık kazandıran ünlü mastik tarihselci ve kültüralist yepyeni tasnif reçinesi nasıl oluyor da müzelenmeye sistemleri kurgulanmıştı. Geçmişe ve değer bir nitelik kazanıyor? Tüm bu tarihe yönelik ilginin başlamasında sorulara anlamlı birer cevap verebilmek Napolyon’un 1798’deki Mısır Seferi ve Sakız Mastik Müzesi’ni tarihsel ve doğrudan etkili olmuş, 1848’de Pompei kültürel bağlamı içine oturtabilmek için kazıları ile başlayan ve arkeoloji öncelikle zamanda kısa bir yolculuğa disiplininin doğuşuyla yaygınlaşan çıkıp müze ontolojisine ve koruma geçmişi incelemeye yönelik sistematik kuramının geçirdiği dönüşümlere kısaca bakış ve keşifçi ruh tüm dünyaya hızla değinmemiz gerekiyor. yayılmıştır. Öte taraftan, Sanayi Devrimi’nin Müzeleştirme Çılgınlığı ve modern dünyanın her şeyi altüst Her türlü sanat eseri ve değerli olduğu eden yıkıcı türbülansı karşısında bir düşünülen nesne, kişisel tercihlerle reaksiyon olarak yükselen “koruma ve biçimlenmiş yarı-otobiyografik tarih bilinci”nin müzeleştirme çılgınlığını tutkuyla bir araya getirilerek Nadire artırdığı da bilinmektedir2. 19.yy Kabineleri adı altında 14. ve 15. sonundan itibaren ulus-devletlerin

EGE M‹MARLIK AĞUSTOS 2018 kurulması ile birlikte, her bir hayali cemaatin kendi geçmişini zihinsel ve tarihsel olarak inşa etmesini zorunlu kılması müzelerin ideolojik aygıtlara dönüşmelerini de tetiklemiştir3. Bu süreç, izleri günümüzde de süren bir müzecilik anlayışının yaygınlaşmasına, diğer yandan da yarı-otobiyografik Nadire Kabineleri’nden ulus-devletin belleğini kuran ve bekasını tesis eden 4 müze türüne doğru evrimleşilmesine de neden olmuştu: Ulusal Sanat Müzeleri, Arkeoloji Müzeleri, Tarih ve Etnografya Müzeleri, Ulusal kahramanların ve önemli kişilerin yaşadıkları Ev Müzeleri.

Ulusalcı anlatıya sahip müzecilik FOTOĞRAF Deniz Güner anlayışının aşınması ve yeni nesil müzelerin ortaya çıkışı, dünya amacıyla kendi yerel tarihini hararetle adadaki 14. müze olan Sakız Mastik tarihinde yaşanan sosyo-ekonomik araştırmakta, özgün ve otantik olduğu Müzesi AB’nin finansal desteğiyle 2016 ve politik olayların etkisiyle 1960’ların zannedilen nesneleri ve eserleri yılında açılmıştır5. sonunda mümkün olacaktır. 1960’larda sergilenmekte, turizm açısında önemli Guggenheim Effect ve 1970’lerin bir gelir kapısına dönüşen müzeler Kültür-Doğa İkiliğini Aşmak: sonunda Pompidou-Effect ile başlayıp yoluyla geçmişi nakde çevirmenin Kırsalda Müze 1990’ların sonunda Bilbao-Effect ile yollarını aramaktadır. Türkiye’nin Modernleşme sürecinin yok edici, küresel bir salgına dönüşen yıldız her il ve ilçesinde büyük bir hevesle yıpratıcı ve sömürgeleştirici etkilerine yönelik gelişen bir karşı-direnç, reaksiyoner bir kurum olarak meşruluk “‘TEPEKİ’ OLARAK ANILAN KIRAÇ DAĞ kazanan müzeler, yıkım riski karşısında YAMACINDA, HER TÜRLÜ İNŞAÎ MALZEMENİN değerli oldukları atfedilerek “miras” olarak nitelendirilen nesne, mekân, GEMİ VE KAMYONLAR İLE TAŞINMASINI alan ve hatta toplumsal pratiklerin GEREKTİREN BAKİR KIRSALLIĞIN ORTA hayatta kalmaları ve sonraki kuşaklara aktarılmaları gibi ağır bir misyonu YERİNDE BİR MÜZE BİNASI NEDEN VE NASIL daha en başından gönüllü olarak İNŞA EDİLEBİLİYOR? yüklenmişlerdir. Müzelerin giderek ” çoğalmalarını ve içeriklerinin de mimarlara müze sipariş etme çılgınlığı, sürdürülmekte olan Kent Müzesi kurma devamlı genişlemesini sağlayan şey, yeni milenyumun alamet-i harikası olan salgını, “hayali yöresellikler”in inşasını “eski”nin kategorik olarak sürekli kent markası yaratma ve pazarlama zorunlu kılmakta, beklenilen otantiklikte yarışının kaldıracı olarak kullanılmış, bir geçmiş bulunamadığında geçmiş FOTOĞRAF Deniz Güner yeni-liberal ekonomilerin güdümünde parlatılmakta, hikâye baştan yazılmakta sanayi yatırımları yerine kültür veya yeniden-icat edilmek zorunda endüstrisinden medet uman endüstri- kalınmaktadır. Bunlara ek olarak, sonrası kentler veya markalaşmak müzeleştirme çılgınlığı içerik tasarımı isteyen atak yeni metropoller “Yüksek ve konsept geliştirme konularında da Kültür” yatırımlarına bel bağlayarak sınırları zorlayarak, neredeyse yoktan müze-temelli kalkınma çılgınlığını var edilen yeni-kimlikler ve onlara daha da tetiklemişlerdir. Ancak yönelik icat edilmiş yarı-mitik hikâye küreselleşme sarkacının diğer ucu da anlatımları ile müzeleştirme furyasına hikâyeye kendi damgasını vurmakta damgasını vurmuş gözükmektedir4. gecikmemiştir. 1980’lerden itibaren Hikâye anlatıcılığında gelinen akıl almaz artan küreselleşme dinamikleri, her yaratıcılık, her bölgeye özgü tematik türlü merkezi yapılanma karşısında müze yapılmasında da patlayışa neden yerellikleri öne çıkarmış, mikro-tarih olmuştur. Tüm dünyada olduğu gibi anlatılarını görünür kılmanın yanı sıra Sakız Adası’nda da müze-temelli bu mikro-milliyetçilikleri de uyandırmaya kalkınma eğilimi görülmekte olup, 2008 başlamıştır. Günümüzde de yaygınlık yılında müzeleştirilen ve adaya özgü kazandığı biçimiyle her yerellik, turunçgiller üretiminin sergilendiği yöresel birikimlerini sergileyebilmek tematik Citrus Müzesi’nden sonra

EGE M‹MARLIK MAYIS 2017 52 KOMŞU YAKA - İNCELEME

FOTOĞRAF Deniz Güner yeniden-inşa ediliyor oluşu ve koruma yeşerdiği metropollerin, büyük Müze Kurmanın Görünmeyen disiplinin “risk” altında görünenlere kent kültürünün önemli uzantıları Arka Planı: Mastik ilişkin giderek artan ve genişleyen olarak alımlanageldiler. Bu bakışın Yetiştiricileri Birliği’nden kabulleri olduğu bilinmektedir6. dönüşmesinde kırsal alandaki önemli Banka Hamiliğine 19.yy’da Sanayi Devrimi kişilerin ev-müzeleri ile “ören yeri” 2016 yılında kapılarını halka açmasına esnasında, modernliğin yıkıcılığı olarak adlandırılan arkeolojik alanlar karşın Sakız Adası Mastik Müzesi’nin karşısında kültürel mirasın kısmen etkili olmuştur. kurulması fikrinin yeşermesi, gerekli korunması gereken bir değer olarak Öte taraftan, alımlanışı radikal sergi materyalinin toplanması, işletme alımlanışı ve kurumsallaşması, 1837 biçimde dönüştüren en önemli modelinin belirlenerek finansmanının yılında Fransa’da Tarihi Anıtlar itki, 1990’ların ikinci yarısından oluşturulması neredeyse 10 yılı aşkın bir Müfettişliği’nin oluşturulması, ülke itibaren koruma kuramında görülen süreyi almıştır. çapında zenginliklerin dökümünün paradigmatik kopuşlar sayesinde Avrupa Konseyi’nde 2005 yılında yapılması ve acilen yenilemelere olmuştur8. “Kültürel peyzaj” ve görüşülerek kabul edilen karar başlamak üzere mimar Eugène “soyut olmayan miras” (intangible doğrultusunda, Avrupa Birliği Uyum Emmanuel Viollet-le-Duc’ün giriştiği heritage) gibi konuların koruma Politikası çerçevesi kapsamında sistematik belgeleme ve kurtarma kapsamı içine alınması sayesinde, 2007-2013 dönemi için Yunanistan’a çalışmaları ile başlatılmaktadır7. 2004 yılı sonrasında Yunanistan’daki verilecek olan Avrupa Birliği fonlarının Müze ve koruma eylemi arasındaki yerel üretim pratiklerini tanıtmayı ve ulusal düzeyde programlanmasını dolayımsız ilişkiyi farklı bir noktaya sergilemeyi hedef alan, AB destekli tanımlamak üzere 2005 yılında NSRF taşıyan ve yeni müze türlerinin bir dizi tematik müze kurulmuştur9. 2007–2013 (Ulusal Stratejik Referans doğmasına neden olan en önemli Endemik sakız ağacını (Pistacia Çerçevesi) hazırlanmıştır. Müzenin gelişmelerden bir diğeri ise, 17. lentiscus) yetiştiren ve bu ağaçtan oluşturulma fikri de bu kapsamda yüzyıldan beri süre gelen doğa-kültür elde edilen mastik (mastíha) gündeme getirilerek, 2007-2013 ikileminin 20. yüzyıl içinde aşılmış reçinesinin üretimini yapan Sakız Yunanistan Ulusal Stratejik Kırsal olmasıdır. Müzeler icat edildikleri Adası’nın güneyindeki bir grup ortaçağ Kalkınma Planı ile de uyumlu olmak dönemden itibaren biriktirici ve köyünü tanımlamak için kullanılan koşuluyla “Rekabetçilik ve Girişimcilik toplayıcı iktidarların kendilerini bölgesinde inşa edilen 2007-2013” (OPCE) Operasyonel sergilemek üzere tercih ettikleri Sakız Mastik Müzesi, AB Projeleri Programı’na dâhil edilmiştir. Bu kentsel konum nedeniyle hep büyük kapsamında “Eğitim ve Hayat Boyu Operasyon Programı’nın bütçesi de kente ve metropole özgü bir olgu Öğrenim” Operasyon Programı’na NSRF 2007-2013 ile finanse edilerek, olarak görüldüler. “Kültür”ün, hatta bağlı olarak geliştirilen “Pausanias 2.0: Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu’ndan “Yüksek Kültür”ün üreticisi ve Okul ve Müze Ağı” ile fonlanmış ve ortak finansman ile sağlanmıştır. Bu kollayıcısı olarak görülen müzeler, Piraeus Bank işbirliğinde Yunanistan’da prosedürel süreçle eşgüdümlü olarak “Doğa” ve “Doğal Durum”un karşıtı inşa edilmiş 9 tematik yerel zanaat 2007 yılında, Piraeus Bank Grubu olan ortamların, yani medeniyetin müzesinden birisidir10. Kültür Vakfı (PIOP) tarafından sakız

EGE M‹MARLIK AĞUSTOS 2018 53 KOMŞU YAKA - İNCELEME

ağacı ve mastíha reçinesi hakkında Varış Noktası Olarak Müze gömülü iki paralel yapı kütlesinden bir araştırma programı yürütülmüş ve Spekülatif gelir elde etmenin en etkili oluşmaktadır. Her iki yapı bloğu da 2008 yılında Sakız Adası’nda konuyla yollarından bir olarak sanata yatırım panoramik görüntüyü engellemeyecek ilgili üç günlük önemli bir çalıştay ile yapılmaya başlanması, 1980’lerden şekilde, sundurma şeklindeki çinko kaplı sonuçlandırılmıştır. Ertesi sene, 2009 itibaren kültür endüstrisi içerisinde iki büyük ahşap çatıyla kaplanmıştır. yılında Sakız Adası Mastik Müzesi’nin finans sektörünün başat rol oynamaya Müzeye yaklaşım en üst kottan olup, müzecilik çalışmaları onaylanmış ve başlamasını13, bankaların himayesinde binaya giriş çinko çatıda açılmış ve Turizm Bakanlığı, Sakız Adası Mastik birçok müze ve sergi salonunun eğimle birlikte aşağıya doğru inen yarık Yetiştiricileri Birliği ve PIOP arasında açılmasını, sosyal proje başlığı altında benzeri bir geçitten sağlanmaktadır. müzenin oluşturulması amacıyla bir bir dizi kültürel etkinlik, program ve Yukarıdan hiçbir şekilde fark edilmeyen mutabakat anlaşması imzalanmıştır. projenin yürütülmesini tetiklemiştir14. yapı kütlesi ve manzara, ziyaretçi 2011 yılında ise “Sakız Adası Mastik Kültürel alana yönelik bu yatırımlar tarafından aşağıya doğru ilerledikçe Müzesi” projesi “Rekabetçilik, müzelerden olan beklentileri artırarak yavaş yavaş keşfedilmektedir. Girişimcilik ve İnovasyon 2014-2020” tipolojiyi dönüştürmüş ve kültür Tasarımcılarının ifadesi ile “Ahşap (EPAnEK) Operasyonel Programı’na merkezi benzeri karma programlar barınaklar ve yamaçtaki çitlerle çevrili dâhil edilerek yine Avrupa Bölgesel ile donanmalarına neden olmuştur. mastik bahçesi, bu çiftlikte gezinmek Kalkınma Fonu ve Piraeus Bankası Küresel ve kitlesel turizm içerisinde için geçilmesi gereken “geçit”in yeni tarafından ortaklaşa finanse giderek varış noktası olarak parlamaları sınırıdır. Barınaklar, ufka doğru açılan edilmiştir. Buna ek olarak, Sakız nedeniyle müzelerin programatik ve denizden uzanan eşsiz manzarayı Adası Mastik Yetiştiricileri Birliği, içerikleri, kalıcı teşhir salonları, geçici çerçeveleyen ‘gözler’ olarak hizmet Sakız Belediyesi, Yunanistan Kültür sergi mekânları, toplantı ve etkinlik ederler15”. Bakanlığı ve PIOP arasında projenin salonları, kitapçı, kafe, restoran gibi Müze yapısı, mimarların “çiftlik” uygulanması ve müzenin işleyişi yan programlar ve yıl boyunca süren ve “ahşap barınak” metaforlarından hakkında bir program sözleşmesi yoğun etkinlik takvimleri ile giderek daha çok, Yunan adalarının kırsal imzalanmıştır. Bu sözleşmeye daha da zenginleşmektedir. Sakız bölgelerinde sıklıkla rastlanılan ve göre, mülkiyeti Sakız Adası Mastik adasının güneyinde kıraç bir yamaçta müzenin karşı yamaçlarında da görülen, Yetiştiricileri Derneği’ne ait olan Pyrgi konumlanan ve adanın merkez eğime paralel inşa edilmiş, ahşap, kasabası yakınlarındaki Rachi tepesi yerleşimine 25 km uzaklıktaki Mastik çalı ve keçe ile örtülü primitif keçi (Tepeki) proje için tahsis edilmiş, Müzesi, çağdaş müzecilik yaklaşımları ağıllarını andırmaktadır. Öte yandan, işletmek üzere elli yıllık bir süre için doğrultusunda bahsedilen genişletilmiş yapının strüktürü için tutkallı ahşap Piraeus Bank Grubu Kültür Vakfı’na tüm programları bünyesinde çatı konstüksiyonu ve ağaç formlu devredilmiştir. Sürecin başından barındırmaktadır. ahşap taşıyıcı kolonların tercih edilmiş itibaren müze projesinin içinde yer olması sakız ağacı metaforunun bir alan KIZIS STUDIO SA Architecture Peyzaj Deneyimi, Mimari başka mimari uzanımıdır. Tüm bu and Design ekibi ise, 2007 yılında Metafor ve Mekânsal çağrışımsal yorumlamalara ek olarak, başladıkları tasarım sürecini 2012 Koreografi ada mimarisi ve peyzajında baskın bir yılında sonlandırarak müzenin Sakız ağacının endemik bir tür inşaatına başlamışlardır. Müze olarak Akdeniz’de yetiştiği ve mastik FOTOĞRAF Deniz Güner kompleksinin 2016 yılındaki açılışına reçinesinin üretildiği tek yer olan kadar geçen sürede ise mastik ve Sakız Adası’nın güney bölgesinde sakız ağacı 2013 yılında Yunanistan’ın yer alan Mastik Müzesi, sakız ağacı Somut Olmayan Kültürel Mirasının yetiştiriciliğinin üretim tarihini ve Ulusal Envanteri içine alınmış, tekniklerini, mastik reçinesinin işlenme UNESCO’nun geleneksel sakız sürecini ve bu üretim faaliyetinin zaman yetiştiriciliğini 2014 yılında İnsanlığın içinde sanayileşerek nasıl ulus aşırı Somut Olmayan Kültürel Mirasının bir seviyeye ulaştığını ziyaretçilere Temsilcisi Listesi’ne dâhil etmesiyle11, sunarken, somut olmayan miras Sakız Adası’nın güneyindeki niteliğindeki sakız ağacını adanın 24 köy12, mastik üretim know- “kültürel peyzaj”ı bağlamında anlatmayı how’ının sürdürülebilirliğine vurgu amaçlamaktadır. yapmak üzere “Kültürel Peyzaj” Müze, ortaçağ köyü olan Pyrgi’ye kategorisi içinde değerlendirilmeye bakan bir tepenin yamacında, deneysel başlanmıştır. Sakız ağacı ve mastik’in ekim alanı olarak kullanılan sakız 2015 yılında European Medicines ağacı plantasyon arazisi üzerinde yer Agency (EMA) tarafından doğal almaktadır. Ziyaretçiler, kıraç peyzajın bir ilaç olarak kabul edilmesini içinde tepeye doğru yükselen yolu takip eden süreç içerisinde müze, takip ederek, müzeye en yüksek 2016 yılında kapılarını ziyaretçilere noktasından ulaşırlar. Müze, eğime açmıştır. paralel olarak oturan, zemine yarı

EGE M‹MARLIK NİSAN 2018 54 KOMŞU YAKA - İNCELEME

öğe olarak kullanılan kuru taş örgülü set Açıktan başlayarak, yarı-açık, kapalı, bu ekonomik gücü ele geçirmek duvarları bölgedeki materyal kültürünün yarı-açık ve kapalı mekân dizilimi ile için verilen savaşların kasabaların devamlılığını sağlamak ve bağlamsallığı ziyaretçilere yaşatılan şaşırtıcı ve üç morfolojilerini ve köy evi tipolojilerini inşa etmek üzere, müzelerin sergi boyutlu mekânsal koreografi, kalıcı nasıl dönüştürdüğü, Pyrgi köyünün salonlarında rastlanılmayacak bir sergi bloğunun içerisinde anlatısal maketi, köyün zaman içerisindeki biçimde, sıvasız olarak kullanılmıştır. skenografiyle, sonrasında ise dış değişimini anlatan kısa animasyonlar, köy Müzenin en karakteristik özelliği olan alandaki açık-hava sergisi ile devam evlerinin mimari çizimleri ve bilgisayar birbirine paralel iki yatay çatı, EUROCO ettirilmiştir. modellemeleri üzerinden anlatılmaktadır. SA tarafından imal edilen ve çinko Yüksek hacimli ve bir kısmı iki katlı Beşinci ve son bölüm ise üretim levhalarla kaplanmış lamine ahşaptan olan kalıcı sergi binası, iç içe geçen temasına odaklanmaktadır. “Mastíha yapılmıştır. Ana kirişlerinin boyu 21.00 - ve birbirini izleyen beş adet sergi Kooperatiflerinin Kurulması”, “Sakız 25.80 metre arasında değişen sundurma bölümüne ev sahipliği yapmaktadır. Adası Mastik Yetiştiricileri Derneği”, şeklindeki çatı, yapının giriş kısmındaki Yapıya girildiğinde karşılaşılan köşedeki “Derneğin Fabrikası” ve “Kullanımlar” beton temeller üzerinde bulunan çelik ilk giriş bölümünde, Mastichochoria alt başlıklı bölümlerde ise mastik’in ayaklar ile desteklenirken, çatının kuzey bölgesinin karakteristikleri ve mastik’in işlenmesinin modern zamanlarına kısmındaki en yüksek kenarı ise çelik geçmişi, ikinci bölümde ise sakız ağacı odaklanılmış, Sakız Adası’nın üretken takviyeli kompozit ağaç formlu lamine yetiştiriciliğinin ve mastik üretiminin tarihine vurgu yapılarak, bugün mastik’in ahşap kolonlar tarafından taşınmaktadır. geleneksel bilgileri panolarda görseller farklı alanlardaki kullanımlarına ve Ziyaretçilerin yarık benzeri geçitten kullanılarak anlatılmaktadır. Anlatıya dünya çapındaki bilinirliğine özellikle inerek vardıkları yarı-açık alan, iki katlı eşlik etmesi için, sergi panolarının dikkat çekilmiştir. Loş ışıklı veya yapının üst katı olup, geçici sergilere, her iki yanında tavana kadar uzanan tamamen karanlık alanlardan oluşan etkinliklere ve kültürel aktivitelere ev büyük cam pencereler kullanılmış iki kat yüksekliğindeki bu bölümde, ilk sahipliği yapan “Skínos” Salonu’nun ve bu sayede dışarıdaki sakız ağacı fabrikanın etkileyici orijinal makine ve (Çok Amaçlı Salon) yarı-açık fuayesi korusu ile görsel temas kurulmuştur. ekipmanları üzerinden endüstri tarihi niteliğindedir. Bilet gişesi, hediyelik eşya Üçüncü bölümde yer alan yetiştiricilik anlatılmakta, ziyaretçiler tarafından dükkânı, kitapçı ve Mastiha Kafe’nin tarihinde ise “Arazide Çalışma”, etkileşimli olarak çalıştırılan üretim bir arada bulunduğu, yarı-açık geçit “Köyde Çalışma” ve “Mastik: Somut bandı sayesinde Yunanistan’ın üretim niteliğindeki bu seyir terası, ziyaretçilere Olmayan Kültürel Miras” temalı üç alt tarihine ışık tutulmaktadır. Ziyaretçiler Mastichochoria bölgesine yukarıdan başlıkta, üretimin nasıl yönetildiğinin, isterlerse, kalıcı sergi katından koridorla bakma imkânı da sunmaktadır. Bilet tarımın Sakız Adası’nın güneyini ve ulaşabilecekleri giriş bloğunun altındaki aldıktan sonra, kalıcı sergi alanının Mastichochoria yerleşimlerini nasıl “Kentitíri” salonunda gerçekleştirilen bulunduğu diğer yapıya geçmek için şekillendirdiğine odaklanılmaktadır. eğitim programlarına katılabilir veya iki yapı bloğu arasında oluşturulmuş Yönetim temalı dördüncü bölümde müze yapısından dışarıya çıkarak serginin sakız ağacı dikili avludan geçmek ise, “Mastik Kültürel Mirası”, “Köylerin “yaşayan” kısmına, doğal yaşam alanı ile gerekmektedir. İki yapı arasındaki Mimarisi”, “Zorlu Zamanlar”, “Ceneviz temas ettiği, sakız bahçesinin kendine sirkülasyon bağlantısı, ziyaretçiler için Yönetimindeki Sakız Adası”, özgü karakterinin ve yetiştiriciliğinin yarı-açık bir dolaşım ağı ile sağlanırken, “Osmanlı Yönetimindeki Sakız Adası” deneyimlenmesini sağlayan açık-hava çalışanlar için kapalı koridorlar başlıklarını taşıyan alt bölümlerde sergisine geçebilirler. Ziyaretçiler son aracılığıyla yeraltından sağlanmaktadır. tarımsal zenginliğin nasıl yönetildiği, olarak, müze arazisinin en aşağı kotunda bulunan bu sakız ağacı plantasyonunu

FOTOĞRAF N. Diniilidis dolaşarak yavaş yavaş kafeye, müze dükkânına, çıkışa ve park yerine doğru yokuş yukarı tırmanabilir ve önceden belirlenmiş bu patika sayesinde sakız ağaçlarını ve mastik’i içinde bulunduğu doğal yaşam ortamında deneyimleyebilirler.

Anlatısal Skenografi Tüm bu amaç ve niyetleri doğru aktarabilmek, kalıcı serginin daha iyi anlaşılmasını sağlamak üzere birçok anlatısal scenografi’den yararlanılmış, yeni multimedya uygulamalarından belgesellere, orijinal makinelerden mimari modellere kadar çeşitli anlatı materyali ve tekniği kullanılmıştır. Sakız ağacının ekilmesi, bakımı ve sürdürülebilirliği, yeni fotoğrafların ve arşiv malzemelerinin yan

EGE M‹MARLIK AĞUSTOS 2018 55 KOMŞU YAKA - İNCELEME

yana getirilmesiyle vurgulanmaktadır. Kallimasia Folklor Müzesi (D. 1995), Kampochora Üretimin başkahramanları olan emektar Belediyesi Folklor Müzesi (D. 2001), Doğa Tarihi ve İlaç Müzesi (2002), Sakız Bizans Müzesi (Mecidiye sakız ağacı yetiştiricilerini ve mastik’in Cami’den D. 2008), Citrus Müzesi (D. 2008), Sakız Tıp Sakız Adası’ndaki zorlu yolculuğunu Müzesi (2012), Sakız Mastik Müzesi (2016). 6 Halihazırda gezegenin %12’sinin koruma altında anlatmak üzere çeşitli görsel-işitsel olmasını ve giderek daha da büyük bir kısmının prodüksiyonlardan yararlanılmıştır. koruma altına alınacak olmasını büyüyen koruma Sakız yetiştiricilerinin ifadelerinin yanı “imparatorluğu” olarak adlandıran OMA’nın 2010 yılında Venedik Bienali için hazırladığı Cronocaos sıra kalıcı sergide yer alan etnografik Sergisi, içinde yaşadığımız antroposen çağında eserler de (geleneksel kostümler, korumanın geldiği sapkın duruma ve olası semptomlarına vurgu yapmaktadır: http://oma.eu/ aletler ve ekipman) toplumsal belleği projects/venice-biennale-2010-cronocaos Sergi’nin canlı tutmak amacıyla kullanılmıştır. eleştirel okuması için bkz.: J. Otero-Pailos (2014). Açık-hava sergisinin terasları arasına “Supplement to OMA’s Preservation Manifesto”, içinde R. Koolhaas, Preservation Is Overtaking Us, New York: gizlenmiş insan heykelleri ise, yerel Columbia University GSAPP Books, ss. 81-101. üreticilerin Mastihochoria’daki doğa 7 E. E. Viollet-le-Duc (2017). 19. Yüzyılda Gotik ile uzun süredir devam eden sebatkâr Üslup Üzerine, Çev: Alp Tümertekin, İstanbul: Janus Yayıncılık, ss. 8-9. Benzer bir kurumsallaşma süreci ilişkilerine örtük bir biçimde işaret 20.yy başında Avustuya-Macaristan İmparatorluğu’nda etmektedir. da yaşanacak ve 1902 yılında İmparatorluk ve Kraliyet Merkezi Sanat Anıtları ve Tarihi Anıtlar Komisyonu’nun On yılı aşkın bir süre boyunca iyi başına geçen sanat tarihçisi Aloïs Riegl, tarihi düşünülmüş, detaylıca programlanmış anıtların korunmasına yönelik hazırladığı yasa taslağı ve hayranlık verici bir presizyonla için “Avustuya’da Anıtların Bakımına Yönelik Yasal Bir Örgütlenme Taslağı” adlı çalışması ile koruma inşa edilmiş Sakız Mastik Müzesi tüm anlayışının içeriğini günümüzde de geçerli olan modern bu başarısının altında Antoposen anlamı ile yeniden biçimlendirecektir. Bkz. A. Riegl (2015). Modern Anıt Kültü, İstanbul: Daimon Yayınları. çağının en ibretlik hikâyesini de 8 Koruma kuramı ve pratiğinin temel yasaları olarak büyük bir ustalıkla gizlemeyi başarmış görülen tüzükler, zaman içerisinde gelişen ve değişen görünüyor… İnsanoğlunun doğayı içerikleri ile sürekli yeni paradigmalar yaratarak, güncel koruma anlayışına yön vermektedirler. 1972’de biçimlendirme ve bitkileri terbiye etme UNESCO tarafından devreye sokulan Dünya Miras FOTOĞRAF Deniz Güner konusundaki bitimsiz azmini, sakız Listesi Programı’nın yanı sıra ICOMOS’un 1996’da maddi destekle, 2016 yılında açılışı yapılan Mastik yayımladığı Nara Özgünlük Belgesi, “Kültürel Müzesi ise 2007-2013 ve 2014-2020 yılları arasında ağacına uygulamakta olduğu şiddeti Çeşitlilik ve Miras Çeşitliliği”ne vurgu yaparak, alınan Avrupa Bölgesel Gelişim Fonu ve Ulusal Stratejik şık bir estetikle örtüp, görünmezlik “miras” olgusunun sabit ve donmuş olmadığını Kalkınma Planı sayesinde gerçekleştirilebilmiştir. halesiyle sarmalamayı iyi başarıyor. t duyurmuştur. ICOMOS 1996 Nara Özgünlük Belgesi 10 Yunanistan’ın farklı bölgelerindeki zanaat pratiklerini için bkz.: http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ tanıtmayı hedefleyen bu 9 müze Tinos adasındaki ICOMOSTR_0280118001353669454.pdf Mermer Zanaatı Müzesi, Midilli’deki Endüstriyel Zeytin Deniz Güner, Prof. Dr., DEÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bu paradigmatik belge sayesinde, sabit yerine yaşayan Yağı Üretimi Müzesi, Laconia-Messina’daki Zeytin ve Bölümü miras’a, nesne-odaklı koruma anlayışı yerine süreç- Yunan Zeytin Yağı Müzesi, Ioannina’daki Gümüşçüler odaklı bir koruma anlayışına, somut miras yerine Müzesi, Stymphalia Gölü’ndeki Stymphalia Çevre DİPNOTLAR somut olmayan miras’a doğru bir geçiş yaşanmıştır. Müzesi olup, bunların dışındaki 4 tanesi Yannis Kizis 1 Alan Büyüklüğü, Nüfus, Kişi Başına Düşen Gayrisafi M. Glendinning (2013). The Conservation Movement: And Associates Architectural Studies Ltd. tarafından Milli Hâsıla ve Turist Geceleme Sayısı açısından Sakız A History of Architectural Preservation – Antiquity to tasarlanmıştır: Sakız adasındaki Mastik Müzesi, Adası, Yunanistan’daki 13 bölge içerisinde sıralamada Modernity, London: Routledge, s. 403. Soufli’deki İpek Müzesi, Volos kentindeki Çatı Kiremidi sondan dördüncüdür: K. Andriotis (2004). “Problems Belgenin bu radikal etkisi sonrasında, UNESCO ve Tuğla İşleri Müzesi, Dimitsana dağ köyündeki Su of Island Tourism Development: The Greek Insular tarafından yürürlüğe sokulan “Yaşayan İnsan (Değirmen) Gücü Açıkhava Müzesi’dir. Ekibin tasarladığı Regions”, içinde B. Bramwell (Ed). Coastal Mass Hazineleri” Programı (1994) ve “İnsanlığın Sözlü ve ve tümüyle yeni bir tasarım olan Mastik Müzesi dışındaki Tourism: Diversification and Sustainable Development Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı” Programı diğer üç müze, mevcut yapıların müze amaçlı dönüşüm in Southern Europe, Clevedon: Channel View (1998) ile birlikte “somut olmayan miras” güncel ve restorasyon uygulamalarıdır. The Piraeus Bank Group Publications, ss. 114-132. koruma pratiğinin içeriğini ve çerçevesini oldukça Cultural Foundation (PIOP)’ın desteklediği müzeler ve 2 D. Güner (2018). “Eriyen Coğrafyada Kalıcı Kimlik genişletmiştir. R. Kurin (2004). “Safeguarding bu müze ağı hakkında daha detaylı bilgi için bkz. http:// Arayışları”, içinde Deniz Güner (Ed.) Bezirhane’de Intangible Cultural Heritage in the 2003 UNESCO www.piop.gr/en/diktuo-mouseiwn.aspx Birikenler; Tasarımcıların Gözünden Kapadokya: Convention: A Critical Appraisal”, Museum 11 http://www.piop.gr/en/diktuo-mouseiwn/Mouseio- İzlenimler, Hayaller, Eleştiriler, İstanbul: Argos Kültür International 221-222, Vol 56, No 1-2, ss. 66-77. Mastixas/aylh-politistiki-klironomia.aspx Sanat Yayınları, ss. 102-135. Bu değişime paralel olarak, koruma nesnesinin içeriği 12 Adanın güneyine Mastichochoria adının verilmesine 3 Ulus-devletleri var eden “Hayali Cemaatler”in doğayı kapsayacak biçimde genişletilmiş; Dünya neden olan ve 14. yy’dan beri mastik üretimi yapılan kurulmasında geçmiş tahayyülünün önemine dikkat Mirası Konvansiyonu tarafından 1992 yılında “Kültürel 24 Ortaçağ köyü şunlardır: St Georges, Armolia, çeken Benedict Anderson, bu amaç doğrultusunda anıt Peyzaj” kavramı ortaya atılarak içeriği “doğa ile insanın Vavyloi, Vessa, Vouno, , Exo Didyma, Tholopotami, ve müzenin nasıl birer ideolojik aygıta dönüştüklerini el ele vererek oluşturduğu her türlü insani, kültürel, Thymiana, Kalamoti, Kallimasia, Katarrakti, Koini, Lithi gözler önüne sermektedir. B. Anderson (1998). Hayali simgesel boyutlar gösteren ve sosyal, ekonomik, , Mesa Didyma, Mesta, Mirmingi, , Neohori, Cemaatler; Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması Çev.: kültürel güçlerce ve doğal çevre eliyle yaratılan Olympoi, Pagida, Patrika, Pyrgi, Flatsia. Yunanistan’da İskender Savaşır, İstanbul: Metis Yayıncılık. Özellikle 10. fiziksel kısıtların ve olanakların etkisiyle toplumun 2002 yılında kabul edilen Somut Olmayan Kültürel Miras Bölüm: “Nüfus Sayımı, Harita ve Müze”. ve yerleşmenin zaman içerisinde geçirdiği evrimi tanımı ve üretimi için bkz.: http://ayla.culture.gr 4 İcat edilmiş yarı-mitik hikâye anlatımı için açıklayan kültürel nitelikler” olarak tanımlanmıştır. P. J. 13 Rem Koolhaas, Down Jones Borsası’ndaki Kayseri’deki şu yaratıcı örneğe bakılabilir: H. Eldek Fowler (2003). “World Heritage Cultural Landscapes Endüstrinin Ortalama Büyüme Endeksi ile büyük Güner (2017). “Liseden Müzeye, Eğitimden Tüketime; 1992-2002”, World Heritage Papers 6, Paris: UNESCO müzelerdeki ek yapı yapma arasındaki direkt ilişkiye Kayseri Lisesi’nin Milli Mücadele Müzesi’ne Dönüşümü”, World Heritage Centre, s. 19. dikkat çekmektedir; R. Koolhaas (2014). “Paul S. Byard TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Dergisi 16, ss. Kültürel Peyzaj tanımının içeriği ICOMOS’un Memorial Lecture, 20.02.2009, Columbia University 67-87. 2014 yılında yayımladığı “İnsani Değer Olarak GSAPP” içinde R. Koolhaas, Preservation Is Overtaking 5 Sakız Adası’nda bulunan müzeler: Kourounia Dini Miras ve Peyzaj Hakkında Floransa Bildirgesi” Us, New York: Columbia University GSAPP Books, s. 29. Sanatlar Müzesi (1913), Sakız Arkeoloji Müzesi (İnşası sayesinde “Kültürel Habitat Olarak Peyzaj” olarak 14 Türkiye’deki kültür endüstrisine yaptıkları destek 1977), Argenti Folklor Müzesi ve Galerisi (Etnoloji genişlemiştir: http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ ve yatırımlar için Garanti Bankası, Akbank ve Yapı Müzesi olarak 1937, Dönüştürülmesi 1962), ICOMOSTR_0480958001459594024.pdf Kredi Bankası’nın yıllık kültür bütçelerinin büyüklüğüne Denizcilik Müzesi (1965), Nea Moni Kilise Müzesi (D. 9 2012 yılında açılan Sakız Tıp Müzesi, EEA bakmak bile yeterlidir. 1980), Sakız Belediye Sanat Müzesi (Sanat Galeri Finansal Mekanizması aracılığı ve İzlanda-Norveç- 15 https://www.archdaily.com/804411/chios-mastic- olarak 1954, D. 1984), Sakız Denizcilik Müzesi (1991), Liechtenstein’ın 2004-2014 yılları arasında yaptıkları museum-kizis-studio

EGE M‹MARLIK AĞUSTOS 2018