Yeni Osmanlilarin Eğitim Öğretim Görüşleri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ FELSEFE VE D İN B İLİMLER İ (D İN E Ğİ TİMİ) ANAB İLİM DALI YEN İ OSMANLILARIN E Ğİ TİM Ö ĞRET İM GÖRÜ ŞLER İ Yüksek Lisans Tezi Zeynep B İÇER Ankara- 2011 T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ FELSEFE VE D İN B İLİMLER İ (D İN E Ğİ TİMİ) ANAB İLİM DALI YEN İ OSMANLILARIN E Ğİ TİM Ö ĞRET İM GÖRÜ ŞLER İ Yüksek Lisans Tezi Zeynep B İÇER Tez Danı şmanı Prof. Dr. Recai DO ĞAN Ankara- 2011 İÇİNDEK İLER………………………………………………………………………I ÖNSÖZ…………………..………………………………………………………... III GİRİŞ ……………………………………………………………………………….. 1 I-Ara ştırmanın Problemi…………………………………………………………….. 1 II-Ara ştırmanın Amacı……………….……………………………………………… 2 III- Ara ştırmanın Önemi……………………………………………………………...3 IV - Ara ştırmanın Sınırlılıkları ………………………………………………………5 V- Ara ştırmanın Yöntemi…………………………………………………………….5 VII- Ara ştırmanın Temel Kavramları…………...……………………………………6 A. Osmanlılık……………...…………………………………………………...6 B. Yeni Osmanlılar……………..……………………………………………...7 BİRİNC İ BÖLÜM TANZ İMAT DÖNEM İ VE YEN İ OSMANLILAR 1. TANZ İMAT FERMANI……………………………………………………..…9 2. OSMANLILIK İDEOLOJ İSİ………..………………………………………...20 3. YEN İ OSMANLILAR…………………………..…………………….……….21 3.1. YEN İ OSMANLILARIN YET İŞ TİĞİ SOSYAL ORTAM…….…..23 3.2. YEN İ OSMANLILAR DÜ ŞÜNCES İNİN TE ŞEKKÜLÜ…....……..28 3.3. YEN İ OSMANLILARIN GÖRÜ ŞLER İ…..……………..…………..32 3.4. YEN İ OSMANLILAR DÜ ŞÜNCES İNİN TEMS İLC İLER İ…...........43 I 3.4.1. NAMIK KEMAL VE TEMEL DÜ ŞÜNCELER İ…………….42 3.4.2. AL İ SUAV İ VE TEMEL DÜ ŞÜNCELER İ……………………50 3.4.3. ZİYA PA ŞA VE TEMEL DÜ ŞÜNCELER İ …………………..59 İKİNC İ BÖLÜM YEN İ OSMANLILARIN E Ğİ TİM ÖĞRET İM GÖRÜ ŞLER İ 1. TANZ İMAT DÖNEM İ E Ğİ TİM Ö ĞRET İM ANLAYI ŞI…………………..62 2. YEN İ OSMANLILAR VE MAAR İF-İ UMUM İYE N İZAMNAMES İ……...64 2. YEN İ OSMANLILARIN E Ğİ TİM İLE İLG İLİ DÜ ŞÜNCELER İ..…….…..70 2.1. MEKTEPLER………………………………………………………………..80 2.2. MEDRESELER……………………………………………………………...90 3. YEN İ OSMANLILARIN D İN E ĞİTİMİ KONUSUNDAK İ GÖRÜ ŞLER İ...94 SONUÇ…………………………………………………………………..………..103 ÖZET………………………………………………………………...……………109 ABSTRACT…………………………………………………….…………………110 KAYNAKÇA……………………………………………………………………...111 II ÖNSÖZ Osmanlı devleti, 1299 yılında küçük bir beylik olarak kurulmu ş ve Anadolu’da ya şayan di ğer beyliklere zamanla üstünlük sa ğlayarak gerek do ğuda gerekse batıda geni ş topraklara sahip olmu ştur. Fatih Sultan Mehmet’in 1453 yılında İstanbul’u da fethetmesiyle birlikte devletin gücü zirveye ula şmı ştır. Devletin böyle bir süreçte ba şarılı olmasının temel faktörleri arasında ilim ve eğitime verilen önem gösterilebilir. Çünkü henüz beylik durumunda iken beyli ğin ba şında bulunan Osman Bey çocuklu ğundan beri âlimlerin, bilginlerin meclislerinde bulunmayı sever, dönemin mutasavvıflarının meclislerine katılırdı. Ayrıca Osmanlıdaki ilk sultanlar ülkeye di ğer bölgelerden bilgili ve erdemli kimseleri getirmek için çalı şırlardı. Dolayısıyla Osmanlı topraklarında ilim ve e ğitimle u ğra şan insanlar ço ğalmı ş ve birçok önemli medrese kurulmu ş ve geli şmi ştir. Osmanlı devletinin kurulu ş, yükseli ş ve zayıflama dönemleriyle paralel olarak eğitimin kalitesi de de ğişmi ştir. XIX. Yüzyıla gelindi ğinde Osmanlı devletinin gerek siyasal yapısı gerekse eğitim sistemi bir çökü ş dönemi içerisine girmi ştir. Ancak bu durumun bir çaresinin olaca ğını dü şünen dönemin dü şün ve fikir adamları, Osmanlı devletini yükselme devrindeki durumuna getirmek için birçok gayret sarf etmi şlerdir. Osmanlı devletini içinde bulundu ğu olumsuz durumdan kurtarmaya yönelik çabalardan birisi de devletin bünyesinde ya şayan milletleri tek bir bayrak altında toplamayı amaçlayan “Osmanlılık” ideolojisi ve bu do ğrultuda geli şen “Yeni Osmanlılar” cemiyetidir. Yeni Osmanlılar cemiyeti üyeleri siyasi, sosyal, ekonomik vs. birçok alanda devleti yükselme döneminde oldu ğu hale getirmek için bazı görü şler ileri sürdükleri III gibi devletin ya şadı ğı problemlerin çözümü olarak dü şündükleri eğitim konusu üzerinde de birçok fikir dile getirmi şlerdir. Ara ştırmamız bu do ğrultuda Osmanlının içinde bulunmu ş oldu ğu sıkıntılardan kurtulması için Yeni Osmanlıların e ğitim ö ğretim konusunda sunmu ş oldu ğu çözüm önerileri, ele ştiri ve tavsiyeleri ele almaktadır. Ara ştırmamız iki bölümden olu şmaktadır. Birinci bölümde Yeni Osmanlılar akımı, dönemin siyasi ve sosyal şartları içerisinde de ğerlendirilmi ş, akımın temsilcilerinden Namık Kemal, Ali Suavi ve Ziya Pa şa’nın hayatları ve kısaca görü şleri incelenmi ştir. İkinci bölümde ise Yeni Osmanlılar akımının mezkûr temsilcilerinin dönemin e ğitim sistemi, terbiye anlayı şı vb konulardaki görü şleri ele alınarak dönemin e ğitim anlayı şı içerisindeki yerleri bakımından de ğerlendirilmi ştir. Ayrıca Yeni Osmanlılar akımının temsilcilerinin savunmu ş oldukları görü şlerin, dönemin din e ğitimine (medreselere) nasıl etki etti ği inceleme konusu olarak alınmı ştır. Son olarak da Yeni Osmanlıların günümüz e ğitim anlayı şına etkileri analiz edilmi ştir. Bu çalı şmayla bir kez daha kendisine duymu ş oldu ğum şükranlarımı dile getirme fırsatı buldu ğum; ilim alanında güzelli ğe dair ne varsa yine kendisinden ö ğrendi ğim, kıymetâli hocam Prof. Dr. Recai DO ĞAN’a gerek ara ştırma sürecindeki biricik katkılarından dolayı gerekse hocam olarak beni onurlandırdı ğından dolayı, kelimelerin yetmedi ği ama hissetmi ş oldu ğum en güzel duygularla te şekkürlerimi sunuyorumYüksek Lisans ö ğrenimim boyunca ilmiyle bizleri aydınlatan kıymetli hocam Prof. Dr. Cemal TOSUN’a te şekkürlerimi sunuyorum.Tez jürimde yer alan de ğerli hocam Prof. Dr. Nahide BOZKURT’a te şekkür ediyorum. IV Bilimsel alanda payla şmanın cömertli ğini, yapmı ş oldukları payla şımlarla bizlere sunan saygıde ğer hocalarım; Yrd. Doç. Dr. Yıldız KIZILABDULLAH’a, Dr. Tu ğrul YÜRÜK’e te şekkür ediyorum. Çalı şmalarım sürecinde beni motive eden, tecrübesiyle rehber olan ve kısa zamanda hayatıma ifadesi zor güzellikler kazandıran kıymetli arkada şım F. Zeynep BELEN’e te şekkür ediyorum. Hayatın en sarp yoku şlarında, en keskin dönü şlerde maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman benden esirgemeyen anne-babama ve karde şlerime, çalı şma sürecinde yardımını daima yanımda hissetti ğim e şime kocaman te şekkür ediyorum. Zeynep Biçer Ankara 2011 V GİRİŞ I-Ara ştırmanın Problemi 19. yy.da hız kazanmaya ba şlayan milliyetçilik akımı, çok uluslu devletlerin çehresini de ğiştirmi ştir. Fransız İhtilali’nin sonucunda hürriyet, e şitlik ve karde şlik gibi kavramların tüm Avrupa’da oldu ğu gibi Osmanlı toplumunun da gündemine girmi ştir. İhtilal sonrasında milliyetçili ğin siyasal bir akıma dönü şmesi, Osmanlı Devleti gibi çok uluslu devletlerin toprak bütünlü ğünü tehlikeye dü şürmü ştür. Osmanlı yönetimi, tüm dünyayı derinden etkileyen milliyetçilik akımının sonucunda olu şan ba ğımsızlık hareketlerine kar şı birtakım tedbirler almı ştır. Yapılan yasal düzenlemeler ile alınan tedbirler uygulamaya konulmu ştur. Özellikle 1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile ba şlayan bu süreç, farklı etnik ve dini grupların yönetimde temsil edilmelerine olanak tanıyan bir Osmanlı Mebusan Meclisi’nin (1876) açılı şıyla devam etmi ştir. Devletin içerisinde ya şayan etnik gruplara Mebusan Meclisinde temsil hakkı verilerek azınlıkların milliyetçilik akımından etkilenmelerini en aza indirmeye çalı şmışlardır. Osmanlı aydınları, milliyetçilik hareketlerinin etkisinden toprak bütünlü ğünü korumak amacıyla Osmanlı devleti içerisinde ya şayan herkesi “Osmanlı” kabul edilmesi gerekti ği anlayı şını savunmu şlardır. Bu do ğrultuda Batıda milliyetçilik hareketleriyle olu şan “e şitlik, ba ğımsızlık, milliyetçilik…” gibi kavramlar Osmanlı aydınları tarafından İslam felsefesine dayandırılmaya çalı şılmı ştır. Osmanlı aydınları Tanzimat’ı İslam felsefesine dayandırmı şlardır. Onlara göre Batıda ortaya çıkan yeni anlayı şı İslam felsefesinde bulmak mümkündü. Dolayısıyla Tanzimat dönemi aydınları ve Yeni Osmanlılar, Batıda olu şan anlayı şı oldu ğu gibi taklit etmek yerine kayna ğını Osmanlı devletinden almı şlardır. Bu do ğrultuda “müsavat, adalet, bi'at (itaat tarzı), icma'-i ümmet (umumi konsensüs), me şveret ( İsti şare)” gibi kelimeleri kullanmı şlardır.1 Bu şekilde milliyetçilik akımının Osmanlı devletinde meydana getirdi ği olumsuz etkinin kayna ğını kendi köklerinden alan “Osmanlılık bilinci ”nin olu şturulması fikriyle ortadan kaldırılması amaçlanmı ştır. Yeni Osmanlılar, Osmanlılık bilinci ni olu şturmak amacıyla bir araya gelen aydınlardan olu şmaktadır. Yeni Osmanlılar, “Osmanlılık bilinc i”nin toplumda yerle şmesi için hukuki, e ğitim ve yönetim alanlarında birtakım düzenlemeler yapılması için çaba göstermi şlerdir. Yeni Osmanlılar hareketinin devleti içinde bulundu ğu durumdan kurtarmak için öngördükleri temel dü şünce, devletin e ğitim faaliyetlerini düzenlenmesi olmu ştur. Ara ştırmamızda 1865–1879 tarihleri arasında yo ğun olarak Osmanlılık bilinci olu şturmak için faaliyet gösteren “Yeni Osmanlılar” hareketinin e ğitim alanında yapmı ş oldukları çalı şmalar ele alınacaktır. Bu ba ğlamda, “Yeni Osmanlılar akımı temsilcilerinin eğitim görü şleri, dönemin e ğitim ve din e ğitimi anlayı şını nasıl etkilemi ştir?” sorusu ara ştırmamızın problem cümlesidir. II-Ara ştırmanın Amacı Türk eğitim sisteminin şekillenmesinde sosyo-kültürel, siyasi, ekonomik ve tarihi olmak üzere pek çok sebep etkili olmu ştur. E ğitim sistemimizin geçirmi ş 1 Detaylı bilgi için bkz: Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, İleti şim Yayınları, İstanbul 2004. 2 oldu ğu merhaleleri ve geçmi şte uygulanan politikaların günümüze yansımalarını görebilmek için Cumhuriyet öncesi dönem oldukça