Universiteit Gent Faculteit Ingenieurswetenschappen Vakgroep Architectuur & Stedenbouw Voorzitter : Prof. Dr. Bart Verschaffel PIRANESI EN DE ROME-GIDS DE CULTURELE CONTEXT VAN DE VEDUTE DI ROMA door Sarah E. J. Schouwers Promotor: Prof. Dr. ing.-arch. Maarten Delbeke Scriptie ingediend tot het behalen van de academische graad van Burgerlijk Ingenieur- Architect Academiejaar 2006-2007 De auteur geeft de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie. 04/06/2007 OVERZICHT Piranesi en de Rome-gids De culturele context van de vedute di Roma Sarah E. J. Schouwers Scriptie ingediend tot het behalen van de academische graad van Burgerlijk Ingenieur- Architect Academiejaar 2006-2007 Promotor: Prof. Dr. ing.-arch. Maarten Delbeke Vakgroep Architectuur en Stedenbouw Voorzitter : Prof. Dr. Bart Verschaffel Faculteit Ingenieurswetenschappen Universiteit Gent SAMENVATTING Giovanni Battista Piranesi, een architect en etser uit de achttiende eeuw, begon reeds vroeg in zijn carrière met het vervaardigen van kleine stadszichten, ook wel vedutine genoemd, die gebruikt werden als illustraties in reisgidsen voor Rome. Hiermee stapte hij in een traditie die was aangevangen in 1588, toen de eerste geïllustreerde Rome-gidsen werden gepubliceerd. Slechts enkele jaren na zijn eerste betrokkenheid bij de productie van deze illustraties, zou hij op eigen initiatief grotere etsen realiseren die eveneens de stad als onderwerp hadden. Deze activiteit gaf aanleiding tot het ontstaan van een van de meest uitgebreide reeksen binnen zijn oeuvre, die bekendheid verwierf onder de titel Le Vedute di Roma. In dit onderzoek wordt getracht om een dieper inzicht te verwerven in de betekenis van deze stadszichten en Piranesi’s benadering van Rome als stad, door de vedute te plaatsten in de achttiende-eeuwse stedelijke culturele context van de Rome-gids en de traditionele inhoud en conventies van de reisgidsen voor de stad. WOORD VOORAF “Piranesi was een etser uit de achttiende eeuw die ondermeer illustraties heeft gemaakt voor vroege reisgidsen van Rome” is wellicht de zin die ik in het afgelopen jaar het meest heb uitgesproken. Het was mijn standaardantwoord op de vraag waarover mijn thesis ging en wie die ‘Piranesi’ dan wel mocht zijn. Ikzelf kreeg een aantal jaren geleden reeds een antwoord - enigzins uitgebreider en meer eloquent geformuleerd - op deze laatste vraag in het kader van het vak Vorm en Kleur. Dit moment markeert dan wellicht ook het prille begin van mijn interesse voor Giovanni Battista Piranesi. Een jaar nadien zou ik me namelijk inschrijven voor het Bijzonder Vraagstuk Labo Piranesi en niet veel later werd mijn aandacht getrokken door het voorstel om in een scriptie de vedute di Roma nader te bestuderen. Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar Prof. Dr. Maarten Delbeke die me de kans gaf om me verder te verdiepen in dit onderwerp. Hij begeleidde en hielp me bij de verschillende stappen in de realisatie van dit werkstuk, gaande van het aanreiken van bronnen en het evalueren van mogelijke invalshoeken op de materie, tot het structureren - en corrigeren - van mijn gedachten. Dankzij hem zal ik altijd met een ‘waakzaam oog’ naar het werk van geschiedschrijvers kijken. Daarnaast wil ook Prof. Dr. Bart Verschaffel bedanken die zo vriendelijk was om zijn kennis over Piranesi met mij te delen en zich te onderwerpen aan mijn vragen. Verder wil zeker ook mijn ouders, Sofie, Vincent,Tom en Lindsey bedanken voor hun gezamenlijke inspanning om me te helpen bij de praktische realisatie van deze scriptie en om me te steunen wanneer het allemaal wat minder vlot ging dan gehoopt. Tot slot een kort bedankje aan mijn collega ‘thesisers’ voor de verlichting brengende woensdagavondetentjes. Inhoudstafel INHOUDSTAFEL VRAAGSTEILING EN METHODE 10 DEEL I: DE AANLOOP NAAR PIRANESI’S VEDUTINE 15 1. Vroege opleiding en Venetiaanse erfenis 17 2. Aankomst in Rome 21 DEEL II: CONTEXT EN BETEKENIS VAN DE VEDUTE IN HET ROME VAN PIRANESI 23 1. Het genre van de vedute 25 1.1 Onderwerp 25 1.2 Oorsprong en conventies 25 1.3 De vedute-traditie in Rome 28 2. Rome in de achttiende eeuw: archeologie, antiquariaat en toerisme 31 2.1 Archeologische opgravingen 31 2.2 Bouwactiviteit en restauratiecampagnes 35 2.3 De archeologische wereld en de vedute 35 3. Piranesi’s intellectuele wereld 37 3.1 Nicola Giobbe 37 3.2 Giovanni Battista Nolli 38 3.3 Giuseppe Vasi 40 3.4 Giovanni Bottari 41 4. Piranesi en de vedute 43 4.1 Totstandkoming van de eerste vedute 43 4.2 Piranesi’s activiteit binnen het genre 45 DEEL III: PIRANESI’S VEDUTINE OF VARIE VEDUTE 47 1. Piranesi’s vedutine en de Rome-gids 4 2. De traditie van de Rome-gids 51 2.1 Het ontstaan van de Rome-gids 51 2.2 De evolutie van de voorstelling van Rome in de gidsliteratuur 53 2.3 Illustraties in de Rome-gids 57 3. Fausto Amidei: productie en distributie van de vedutine 5 3.1 Vedutine en de taakverdeling binnen de achttiende-eeuwse Romeinse uitgeverswereld 5 3.2 Gangbare publicatiepraktijken en de datering van de vedutine 61 3.3 De opdracht tot de vedutine 63 3.4 Het werk van Fausto Amidei 65 Inhoudstafel 3.5 Distributie en circulatie van de vedutine: Amidei, Bouchard en Barbiellini 67 4. Ridolfino Venuti: het archeologische en antiquarische milieu in de achttiende eeuw 73 4.1 Aandachtspunten van de Romeinse archeologische en antiquarische activiteit 76 4.2 Ridolfino Venuti als antiquair 79 4.3 Ridolfino Venuti als auteur van Rome-gidsen 79 4.4 Piranesi en Venuti 81 DEEL IV: PIRANESI’S GRANDE VEDUTE DI ROMA 85 1. Het ontstaan: motivatie en realisatie 87 2. De eerste grande vedute di Roma 8 3. De grande vedute en de Rome-gids 0 4. Aandachtspunten en thema’s binnen de grande vedute 4 4.1 Grote stedelijke ruimten en composities 4 4.2 De Oudheid: grootsheid, technische vernuft en artistieke vaardigheden 7 4.3 Het pauselijke Rome: urbanisme, bouwprojecten en restauraties 101 4.4 Archeologie, toerisme en beweging 105 BESLUIT 109 BIJLAGEN 110 Bijlage Onderschriften 113 Bijlage Index onderwerpen vedute di Roma 115 LITERATUURLIJST 124 10 Vraagstelling en methode VRAAGSTELLING EN METHODE Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) begon reeds vroeg in zijn carrière met het vervaardigen van kleine stadszichten, ook wel vedutine genoemd, die zouden fungeren als illustraties in reisgidsen voor Rome. Hiermee stapte hij in een traditie die was aangevangen in 1588, toen de eerste geïllustreerde Rome-gidsen werden gepubliceerd. Slechts enkele jaren na zijn eerste betrokkenheid bij de productie van deze illustraties, zou hij op eigen initiatief grotere etsen realiseren die eveneens de stad als onderwerp hadden. Deze activiteit gaf aanleiding tot het ontstaan van een van de meest uitgebreide reeksen binnen zijn oeuvre, die bekendheid verwierf onder de titel Le Vedute di Roma. In de meeste literatuur worden deze stadszichten voornamelijk besproken binnen de context van Piranesi’s overige werken. In deze scriptie wordt echter geambieerd om een dieper inzicht te verwerven in de beide reeksen van vedute di Roma door middel van een meer algemene contextualisering. Gezien Piranesi’s activiteit als illustrator van reisgidsen, vormt de traditie van de Rome-gids en achttiende-eeuwse culturele situatie die daarmee samenhing een evidente ingang tot een dergelijk onderzoek. In dit werk zal dan ook getracht worden om de vedutine en vedute enigszins los te maken van het oeuvre van de etser en ze te situeren binnen deze andere context. Er zal onderzocht worden of er vanuit deze benadering een aantal uitspraken kunnen gedaan worden over de betekenis van de prenten en Piranesi’s houding ten opzichte van Rome en het Rome-zicht. Voor dit onderzoek kon ik in hoofdzaak beroep doen op twee groepen van bronnen. Enerzijds bestaat er een grote hoeveelheid aan literatuur over Piranesi’s leven en werk. Hierin wordt echter, ondanks de populariteit van de reeksen en het belangrijke aandeel die ze innemen binnen zijn oeuvre, over het algemeen slechts in beperkte mate informatie verstrekt over de kleine en grote vedute di Roma. Bovendien zijn de gegevens vaak sterk getekend door een soort van totaalvisie op Piranesi’s werk die men tracht over te brengen. Binnen deze literatuur bestaan er eveneens een aantal boeken die zich toespitsen op de grote stadszichten van Piranesi, maar hierin wordt eigenlijk weinig aandacht besteed aan het verband met hun voorlopers van een kleiner formaat. Anderzijds kon ik me beroepen op werken die te omschrijven zijn als bibliofiele literatuur over de reisgidsen van Rome, zoals Alberto Caldana’s Le guide di Roma. 11 Vraagstelling en methode De meeste van dit soort bronnen beperken zich echter vooral tot een methodische beschrijving van de inhoud van de verschillende Rome-gidsen. Slechts in enkele recentere werken, zoals dat van Hart en Hicks over de gidsen van Palladio, worden er ook pogingen ondernomen om een aantal interpretaties te formuleren met betrekking tot dit onderwerp. Bovendien is er in deze literatuur algemeen gezien weinig informatie terug te vinden over de illustraties aangewend binnen de reisgidsen. Deze groepen van bronnen worden dus elk gekenmerkt door een aantal beperkingen met betrekking tot de bespreking van Piranesi’s vedute di Roma binnen de traditie van de Rome-gids. Om een vollediger beeld te krijgen van de situatie waarin deze stadszichten ontstonden, leek het dan ook essentieel om gegevens te verwerven over de culturele en de technische context van zowel de prentenhandel als de productie van gidsliteratuur in het achttiende-eeuwse Rome. In dit kader heb ik bronnen geraadpleegd met betrekking tot het genre van de vedute, de politieke en culturele interesses binnen het Romeinse stedelijke leven, de technieken eigen aan de productie van etsen en de Romeinse uitgeverswereld.