Clingendael Magazine voor Internationale Betrekkingen

April Europese Verkiezingen: ‘deze keer anders’ Oekraïne: het begin van een Europese toekomst? 2014 NSA-affaire tast relatie Berlijn-Washington aan Vlamingen en Schotten op weg naar onafhankelijkheid? www.internationalespectator.nl Inhoud

Redactioneel Over scheiden, stemmen en scannen 1

Actueel Euromajdan: het begin van een Europese toekomst voor Oekraïne? | Nienke de Deugd 2

De verkiezingen voor het Europees Parlement

Artikelen Vijf jaar versterkt EP: Straatsburg maakt vandaag het verschil, maar Nederlands gewicht daar nabij nihil | Jan Werts 6

Welke toekomst voor (Nederland in ) Europa?: Verkiezingsprogramma’s doorgelicht | Marko Bos & Gera Arts 12

Column Luidt groeiende euroscepsis het einde van de Europese Unie in ? | Hans Vollaard 17

Artikelen De Europese verkiezingen 2014: ‘This time it’s different’ | Judith Hoevenaars, Adriaan Schout & 19

Winst of verlies: invloed eurosceptici in Brussel blijft miniem | Wouter Wolfs 24

Kloof tussen Europese parlementen praktisch overbrugbaar door persoonlijk contact | Mendeltje van Keulen 29

Artikelen Yes We Scan!: de NSA-affaire en de Duitse buitenlandse politiek | Thomas Gijswijt 33

Vlaanderen en Schotland op weg naar onafhankelijkheid | Mohamed El Khalfioui 37

Boekbesprekingen Harry S. Truman, president van Amerika in bewogen tijden | Sabrina Otterloo 43

Mondiale rechtvaardigheid | Hester Holtland 44

Nieuw Verschenen | Joris Kreutzer 46

Film The Monuments Men | Tim Masselink (op achtercover)

II April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Redactioneel Over scheiden, stemmen en scannen

e Zwarte-Zeekust heeft nog nooit zo in de mondiale aandacht gestaan als deze maanden. Nog maar net waren de Winterspelen in Sotsji feestelijk afgesloten en was daarmee de angst voor D een terroristische aanslag door de met gastheer Rusland in onmin levende bevolkingen van de Noord-Kaukasus geweken, of iets verder in noordwestelijke richting begon een schiereiland in diezelfde Zwarte Zee zich af te scheiden van Oekraïne om zich bij Rusland te voegen (althans zo kunnen we de uitslag van het in allerijl belegde ‘referendum’ interpreteren).

Poetin lijkt met de ‘annexatie’ van de Krim zijn tweede overwinning in zo korte tijd te behalen. Maar Oekraïne zal zich niet zomaar gewonnen geven. De demonstraties die op het centrale plein (Majdan) van Kiev vreedzaam begonnen, maar snel bloedig uiteen werden geslagen, hebben president Janoekovitsj de kop gekost. De nieuwe (interim)regering kreeg echter direct met de afscheiding van de Krim te maken. Hoe ziet Oekraïnes toekomst eruit? Komt het land zonder Krim in Europese armen of gaan de Russen verder met annexatie van hun nabije buitenland? Lees het openingsartikel van deze maand.

En over afscheiding gesproken – hoe staat het dichter bij huis met de ambities in die richting van bij- voorbeeld de Vlamingen en de Schotten. De N-VA in België en de SNP in Groot-Brittannië hebben hun streven naar een vorm van onafhankelijkheid gemeen, maar als het om de inrichting van de nieuwe sa- menleving gaat, verschillen ze dag en nacht, aldus het slothoofdstuk in dit aprilnummer.

Verder richt dit nummer zich op de verkiezingen voor het Europees Parlement (EP), die voor 22 mei op het programma staan. Het EP heeft met de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon meer bevoegdhe- den gekregen, maar echt populair bij de Europese burger is ‘Straatsburg’ niet. Terwijl er toch veel bereikt is de afgelopen legislatuur, zoals u in het eerste artikel van dit cluster kunt lezen. Er wordt niettemin veel verwacht van de komende verkiezingen; ‘deze keer is het anders’, zo werd veelvuldig in Brussel verno- men. De diverse Europese partijfamilies hebben voor deze verkiezingen namelijk een lijstaanvoerder ge- kozen: een Spitzenkandidat (ook in het Eurojargon klinkt het toenemend gewicht van Duitsland in Europa door, zo lijkt het). Er valt dus echt wat te kiezen in mei.

Of de Europese Unie na 22 mei weer wat zal opfleuren, is nog de vraag. Alle peilingen wijzen immers op flinke winst voor de partijen die juist ‘minder Europa’, of zelfs ‘helemaal geen Europa’ willen. De euros- ceptici zullen vanaf deze zomer ongetwijfeld in grotere getale de Brusselse/Straatsburgse bankjes gaan vullen. Maar van veel homogeniteit tussen de eurosceptische partijen is geen sprake, zo valt in dit num- mer te lezen. De traditionele partijen EVP, ALDE en de sociaal-democraten zullen genoeg invloed in het EP behouden. Wat het Nederlandse smaldeel in het EP (26 man/vrouw sterk) van na 22 mei betreft, zou het fijn zijn, zo verzucht althans de griffier Europese zaken van de Tweede Kamer in dit nummer, als zij wat vaker Den Haag aandoen.

Verder in dit nummer: welke schade hebben de uitlatingen van Edward Snowden over de afluister- praktijken van de NSA (waaraan ook het mobieltje van Angela Merkel ten prooi viel) aangericht in de Amerikaans-Duitse betrekkingen? Is de kou wel uit de lucht? Op de onlangs gehouden 50ste Munich Security Conference bleef een echte knieval van de Amerikanen, waarop Berlijn zo had gehoopt, in ieder geval uit.

Met besprekingen en aankondigingen van een zestal boeken c.q. rapporten en een recensie van de film The Monuments Men sluit dit aprilnummer af. Wij wensen u veel leesplezier toe.

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 1 Nienke de Deugd Euromajdan: het begin van een Europese toekomst voor Oekraïne?

De rook trekt op bij majdan, het centrale plein van Kiev, waar de protesten in Oekraïne begonnen.

De dreiging verplaatst zich inmiddels naar andere delen van Oekraïne en deze zal niet snel uit de

lucht zijn. De verdeeldheid tussen West en Oost, waar Oekraïne toe gedoemd lijkt, is de reden van

de onlusten: de protesten barstten los toen president Janoekovitsj, onder druk van het Kremlin,

aankondigde geen handelsakkoord te sluiten met de Europese Unie in Vilnius. Nu de president is

vertrokken, kijkt de wereld gespannen naar het land op de grens van Europa en Rusland: welke

kant kiest Oekraïne?

ekraïne ontleent zijn naam aan het woord ontmoeting was het sluiten van een zogeheten oekrajna, dat ‘grensgebied’ of ‘gebieden associatieakkoord tussen de Europese Unie en O die er tussenin liggen’ betekent. Deze Oekraïne. Dit associatieakkoord zou de handel naam is voor Oekraïne meer dan toepasselijk: tussen de beide partners moeten vergemakke- het land ligt ingeklemd tussen de Europese Unie lijken en was bovendien een belangrijke stap op aan de ene en Rusland aan de andere kant. Sinds weg naar meer economische samenwerking. Op het uitroepen van de onafhankelijkheid in 1991 21 november deelde Janoekovitsj de president heeft Kyiv geprobeerd de gulden middenweg te van Litouwen, Dalia Grybauskaite, echter mede bewandelen en met zowel Brussel als Moskou dat hij het akkoord niet zou ondertekenen. Als re- goede betrekkingen te onderhouden. Recentelijk den voor deze beslissing gaf Janoekovitsj aan dat besloot president Viktor Janoekovitsj echter om hij door Rusland onder druk was gezet. Volgens de relaties met de EU op een laag pitje te zet- een adviseur van Grybauskaite was Janoekovitsj ten, ten gunste van nauwere samenwerking met te verstaan gegeven dat het aanhalen van de Rusland. Een aanzienlijk deel van de Oekraïense banden met de EU zou leiden tot een importbe- bevolking was het niet eens met deze koerswij- perking van Oekraïense producten door Rusland, ziging en ging de straat op. De protestbeweging met alle nadelige gevolgen van dien.1 Een derge- Euromajdan was geboren. lijke vorm van chantage was in overeenstemming met eerdere signalen van het Kremlin aan Kyiv dat Nienke de Deugd is Dit artikel doet een poging om Euromajdan te dui- een keuze voor Brussel negatieve consequenties universitair docent bij de den en te plaatsen in de context van de betrek- zou hebben voor de mogelijkheden tot economi- afdeling Internationale kingen van Oekraïne met enerzijds de EU en an- sche integratie met Moskou.2 Betrekkingen en derzijds Rusland. Internationale Organisatie Tijdens de Oostelijke-Partnerschapstop deden van de Rijksuniversiteit diverse Europese leiders, waaronder de Duitse . Haar proefschrift De Oostelijke-Partnerschapstop bondskanselier Angela Merkel en de voorzitter uit 2005 handelde over poli- in Vilnius van de Europese Commissie José Barroso, nog tiek-militaire hervormingen Op 28 en 29 november 2013 vond in de Litouwse een dringend beroep op Janoekovitsj om zijn be- in Oekraïne in de periode hoofdstad Vilnius de Oostelijke Partnerschapstop slissing te herzien, maar deze hield voet bij stuk. 1991-2004. plaats. Een belangrijk onderdeel van deze top-

2 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Euromajdan, Kiev. Foto Sasha Maksymenko

Krachtiger nog dan het appèl dat in Vilnius De eisen van Euromajdan op hem werd gedaan, was de reactie waar Met de groei van Euromajdan namen er telkens Janoekovitsj in eigen land mee te maken kreeg. meer Oekraïense burgers deel aan de protesten De protesten op het centrale plein (majdan in het – zeker op zondagen waren er bij gelegenheid Oekraïens) in Kyiv begonnen nog op dezelfde dag honderdduizenden mensen op de been in Kyiv, dat het nieuws over de beslissing tot het niet- alsook andere steden, vooral in het westen van ondertekenen van het associatieakkoord bekend het land. Daarnaast raakte ook de politieke oppo- werd gemaakt en werden in de aanloop naar de sitie steeds uitdrukkelijker bij de protestbeweging Door Euromajdan Oostelijke-Partnerschapstop alleen nog maar he- betrokken. Arseni Jatsenjoek van de Batkivshina viger. Een dag nadat de topontmoeting was afge- (Vaderland) Partij, Vitali Klitsjko van de Ukrainian gaven de lopen grepen ordetroepen hardhandig in, in een Democratic Alliance for Reform (UDAR, het- poging Euromajdan uiteen te slaan. Dit geweld- geen ‘klap’ of ‘slag’ betekent in het Oekraïens; Oekraïners dadige optreden had echter een averechts effect. een verwijzing naar de zeer succesvolle carrière Toen beelden van de oproerpolitie die met de wa- van Klitsjko als professioneel bokser) en Oleg uiting aan hun penstok vreedzame – en veelal jonge – demon- Tiagnibok van de Svoboda (Vrijheid) Partij raakten stranten afranselde, naar buiten kwamen, namen verenigd in hun strijd tegen Janoekovitsj en gaven diepgewortelde de demonstraties alleen maar in kracht en om- uiting aan de eisen van de demonstranten. vang toe. behoefte zelf Deze eisen omvatten veel meer dan alleen een Intussen maakte Rusland bekend dat het bereid streven naar economische samenwerking met de vorm te kunnen was tot een investering van 15 miljard dollar in Europese Unie in de vorm van het alsnog onder- de noodlijdende Oekraïense economie (voorna- tekenen van het associatieakkoord. De afgelopen geven aan hun melijk in de vorm van de aankoop van staatsobli- weken en maanden ging het bij Euromajdan ook gaties) en tot het verlagen van de energieprijzen. om het organiseren van vervroegde presidents- toekomst, zonder Hoewel deze buitengewoon substantiële finan- verkiezingen, om een wijziging in de samenstel- ciële injectie zeker welkom was om de situatie ling van het kabinet, om de herziening van een dwang van de in Oekraïne te stabiliseren, werd het hulppakket aantal wetten dat op 16 januari 2014 was aange- toch vooral beschouwd als een beloning van de nomen en dat ernstige beperkingen oplegde ten kant van Rusland Russische president Vladimir Poetin voor de in- aanzien van de vrijheid van meningsuiting en het schikkelijkheid van Janoekovitsj. Het verzet tegen recht om te demonstreren, om de vrijlating van de Russische inmenging in de interne aangele- politieke gevangenen (van wie Julia Timoesjenko genheden van Oekraïne nam dan ook alleen maar de bekendste is) en om een algehele amnestie verder toe. voor iedereen die ten gevolge van zijn of haar deelname aan de protestbeweging was gearres- teerd.

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 3 Anders gezegd, het ging niet zozeer om de wens Toen duidelijk werd dat Euromajdan noch met te leven in een EU-lidstaat, alswel om de kans op geweld kon worden beëindigd noch door middel een leven in een Europees land. Door middel van van onderhandelingen zou worden ontmanteld, Euromajdan gaven de Oekraïners koos Janoekovitsj het hazenpad. In de vroege uiting aan de diepgewor- ochtend van 22 februari vertrok hij uit Kyiv om, telde behoefte om zelf na enige omzwervingen, in Moskou te belanden. vorm te kunnen geven Inmiddels is duidelijk dat hij – hoewel hij daar zelf aan hun toekomst, zon- anders over denkt – niet langer de president van der druk of dwang van Oekraïne is, dat er op 25 mei a.s. presidentsver- De economische de kant van Rusland. kiezingen gehouden zullen worden, dat er een hervormingen die De demonstranten geheel vernieuwd (interim-)kabinet is aangetre- streden voor een land den onder leiding van oppositieleider Jatsenjoek, Oekraïne voor de waarin de overheid eer- dat de draconische wetten van januari zijn her- lijk is in plaats van door roepen, dat Julia Timoesjenko is vrijgelaten en boeg heeft, zullen en door corrupt, waar de dat de vervolging van Euromajdan-activisten is rechtsstaat wordt geres- gestaakt. Daarnaast wordt er gesproken over de ronduit pijnlijk zijn pecteerd in plaats van met wenselijkheid van lustratie5 van het politieke sys- voeten getreden en waar de teem, over de noodzaak tot transformatie van het politie de burgers beschermt economisch bestel, over de strijd tegen corruptie in plaats van aanvalt. Een jonge en het terughalen van de vele miljoenen die door Oekraïense legde de hoop en het Janoekovitsj en zijn clique zijn verduisterd en over verlangen van Euromajdan op krach- de mogelijkheid het associatieakkoord met de EU tige en emotionele wijze uit in een filmpje alsnog te ondertekenen (wellicht al tijdens de EU- dat een hit werd op YouTube en dat de moeite Oekraïne top). Oekraïne, zo lijkt het, staat aan het van het bekijken meer dan waard is: “[W]e want begin van een periode van diepgaande verande- to be free from dictatorship, we want to be free ringen. from politicians who work only for themselves.”3

Een nieuw tijdperk, met nieuwe Na het vertrek van Janoekovitsj problemen? Op het moment van schrijven lijkt het erop dat Hoewel de eisen van de demonstranten zijn inge- er inderdaad een einde is gekomen aan het dic- willigd, is Euromajdan echter geenszins als een tatoriale regime van Janoekovitsj. Zonder slag of onverdeeld succes te betitelen. Het is bijvoor- stoot ging dit echter niet. In de week van 17 febru- beeld de vraag hoe lang de oppositie de een- ari 2014 braken er in Kyiv grootscheepse geweld- heid kan bewaren. In de aanloop naar de presi- dadigheden uit, waarbij bijna 100 demonstranten dentsverkiezingen van mei heeft zowel Klitsjko het leven lieten. In een poging een einde te ma- als Timoesjenko al aangekondigd zich kandidaat ken aan het bloedvergieten, bemiddelde de EU te stellen. Verder is het twijfelachtig in hoeverre – en meer in het bijzonder de Franse, Duitse en de nieuwe machthebbers in Kyiv echt ‘nieuw’ zijn Poolse ministers van Buitenlandse Zaken – tus- en of zij dus wel in staat zullen zijn om werke- sen Janoekovitsj en de oppositie. Op 21 februari lijk schoon schip te maken. En dan is daar nog leidden deze onderhandelingen tot de onderteke- het feit dat de economische hervormingen die ning van een akkoord over het doorvoeren van Oekraïne voor de boeg heeft, ronduit pijnlijk zul- constitutionele hervormingen, het uitroepen van len zijn. De nieuwe premier heeft daar in één van vervroegde presidentsverkiezingen en het instel- zijn eerste toespraken al voor gewaarschuwd, len van een onafhankelijk onderzoek naar de re- toen hij sprak over zijn kabinet als een ‘kamika- cente gewelddadigheden.4 Deze overeenkomst ze-kabinet’.6 Financiële hulp, bijvoorbeeld van de ging de betogers echter niet ver genoeg. Juist kant van de EU, is hard nodig; in de Kyiv Post is gezien de vele doden die Euromajdan te betreu- zelfs al gesproken over de noodzaak om te ko- ren had, was de vastberadenheid om voor een men tot een nieuw soort Marshall-hulp in de vorm fundamentele politieke omwenteling te zorgen al- van een Recovery Programme.7 Maar leen maar verder toegenomen, terwijl tegelijker- concrete toezeggingen vanuit Brussel zijn er tot tijd de ruimte om tot een compromis te komen nu toe niet gedaan. vrijwel geheel was verdwenen. De demonstranten namen alleen nog genoegen met het onmiddel- Los van de interne verwikkelingen in Kyiv en de lijke vertrek van Janoekovitsj. toekomst van de betrekkingen tussen Oekraïne en het Westen, is de relatie met oostelijke buur

4 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Rusland een bron van grote zorg. Moskou biedt troepen in te zetten ter bescherming van de be- niet alleen onderdak aan Janoekovitsj, maar er- volking. Russische troepen zijn inmiddels actief kent hem ook nog steeds als president en heeft op de Krim en hebben strategische posities in- grote twijfel over de legitimiteit van de nieuwe re- genomen bij het parlement, bij scheeps- en lucht- gering. Daarnaast bemoeit het Kremlin zich ac- havens. tief met de situatie op de Krim, het schiereiland dat in 1954 door Sovjet-leider Nikita Chroesjtsjov Wellicht dat op het moment van verschijnen van aan Oekraïne werd geschonken. De in meerder- dit artikel de oorlogsdreiging uit de lucht is, de ter- heid Russische inwoners van wat een autonome ritoriale integriteit van Oekraïne intact is gebleven republiek is binnen het Oekraïense staatsbestel en de relaties met Rusland op een nieuwe, meer volgen de ontwikkelingen in Kyiv met argusogen gelijkwaardige, leest geschoeid kunnen worden. en Poetin heeft aangekondigd dat een verzoek Maar mocht de situatie verder verslechteren, dan om hulp niet aan dovemansoren gericht zal zijn. is het niet denkbeeldig dat het land zijn naam eer Hij heeft toestemming gevraagd en gekregen om aandoet en verdeelder zal zijn dan ooit.

Discussieer mee over dit onderwerp: www.internationalespectator.nl/discussies

Noten

1 ‘Yanukovych tells Grybauskaite Kyiv cannot sign agreement with EU die verantwoordelijk was voor of slachtoffer was van misdrijven van het because of Russian pressure’, Interfax-Ukraine, 22 november 2013. voormalige communistische regime wordt opgehelderd. In 1990 werd de 2 Agata Wierzbowska-Miazga, ‘Russia goes on the offensive ahead of the term ‘lustrace’ voor het eerst gebruikt, en wel in Tsjechië. Lustratie houdt Eastern Partnership summit in Vilnius’, OSW Commentary, 10 januari in dat de archieven van de voormalige geheime dienst geheel of gedeel- 2013. telijk openbaar worden gemaakt (noot eindred.). 3 ‘I am a Ukrainian’ (10 februari 2014): http://www.youtube.com/ 6 Daryna Krasnolutska, Milda Seputyte & Aaron Eglitis, ‘Ukraine premier watch?V=Hvds2AIiWLA starts “Kamikaze” Mission as Crimea erupts’, Bloomberg News, 28 4 ‘Agreement on the settlement of crisis in Ukraine - full text’, The februari 2014. Guardian, 21 februari 2014. 7 Daniel Bilak, ‘A “Marshall Plan” for Ukraine: a Strategic Imperative’, Kyiv 5 Lustratie betekent `opheldering’, d.w.z. de aanduiding voor een politiek Post,11 februari 2014. proces, vooral in Midden- en Oost-Europa, waardoor de rol van iedereen

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 5 Jan Werts Vijf jaar versterkt EP Straatsburg maakt vandaag het verschil, maar Nederlands gewicht daar nabij nihil

Het Europees Parlement is na de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon niet langer de

tandeloze tijger van voorheen. Toch wil het ‘Straatsburg’ maar niet lukken bij het publiek door te

breken? Hoe komt dat? Heeft het EP de afgelopen legislatuur het verschil gemaakt? Hieronder

een evaluatie, waaruit ook blijkt dat ons land in Straatsburg echt onder zijn gewicht heeft gebokst.

et is geen gezicht als je het Europees Europarlementariërs naar hun mening gevraagd Parlement binnenkomt en ziet hoe de over de afgelopen legislatuur. H zakenwereld zich daar onbeschaamd in restaurants en vergaderzalen manifesteert.1 De osmose tussen de lobby’s en het EP is enorm. Volwaardig medewetgever Onlangs lekte uit dat een parlementsmedewerker Nu sedert ‘Lissabon’ de Raad van Ministers en 229 wetgevende teksten had ingediend, zonder het Europees Parlement voortaan meestal op dat zijn chef, een vooraanstaand Belgisch par- gelijke hoogte staan, kwamen immigratie, justi- lementslid, daarvan wist. Bedrijven als Amazon, tie, binnenlandse kwesties, het landbouwbeleid, eBay en The American Chamber of Commerce de belangrijke structuurfondsen, de buitenland- weten volgens een insider zo hun amendementen se handel en de Europese verdragen onder de in EU-wetgeving te copy-pasten. (mede)zeggenschap van het EP, betoogt (CDA). Bij zijn afscheid eind 2011 als De lobby’s hebben gelijk. Niet langer is het parlementsvoorzitter concludeerde Jerzy Buzek: Europees Parlement de tandeloze tijger van voor- “[H]et parlement is nu wat het altijd wilde zijn, een heen. Het Verdrag van Lissabon (2009)2 maakte volwaardige medewetgever in een tweekamer- het EP de voorbije legislatuur machtiger dan ooit. systeem….” Naast voortaan een volledige wetgevende taak,3 staan de begrotingstaak en de taak de Europese Alle Nederlandse Europarlementariërs zijn van Commissie te benoemen, continu te controleren mening dat ‘Lissabon’ hun macht flink heeft ver- en zo nodig te ontslaan. ruimd. Het is echter bekend dat zodra in de EU een machtsverschuiving optreedt, de ‘verliezer’ Waarom wil het het Europees Parlement dan compensatie zoekt. (GroenLinks): toch maar niet lukken bij het publiek door te “Er bestaat frustratie bij het EP dat het weinig breken? Dit artikel probeert bovendien te schet- greep heeft op de Europese Raad. Zo is bij de sen of ‘Straatsburg’ deze legislatuur het verschil aanpak van de bank- en schuldencrisis het EP Dr Jan Werts is EU- maakte. En wat lukte minder goed? Voelen de grotendeels gepasseerd.”4 Mediacorrespondent Nederlandse Europarlementariërs zich nu volop te Brussel en lid van bevoegd? En waarom al dat geruzie daar? Wat is Jammer genoeg is het parlementaire meebeslis- de Wetenschappelijke eigenlijk de Nederlandse invloed in Straatsburg? sen (de codecisie) voor de buitenwereld vaak on- Adviesraad van het En hoe word je een succesvol Europees po- zichtbaar. Dat komt door de gevoelige, geheime, Montesquieu Instituut. liticus? Voor dit artikel is de 26 Nederlandse gecompliceerde onderhandelingen (‘trilogen’)

6 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Raad-EP-Commissie. Als na wekenlang beraad Successen eindelijk (vaak nachtelijke) witte rook naar boven Maakte het Europees Parlement de afgelopen vijf kringelt, blijft de sleutelrol van het EP in het vage. jaar nu echt het verschil? Dat is moeilijk te dui- “Dan gaan de Raad en de Commissie bij daglicht den, omdat het EP belangrijke kenmerken mist via de media met de eer van het compromis strij- van een nationaal parlement. Zo bestaat er geen ken,” aldus een insider. Die meent bovendien dat Europees volk dat zich vertegenwoordigd voelt het EP er nog niet in is geslaagd als onderhande- in het EP. Er bestaat zelfs geen Europese rege- laar op gelijk niveau te komen met de Raad van ring om te controleren. Verder mist het EP het Ministers. recht om wetgeving te initiëren. Sedert ‘Lissabon’ maakt het EP vooral het verschil doordat het meer Een ander accent legt Ria Oomen-Ruijten (CDA): dan tevoren de Raad (de 28 regeringen) dwingt “Tegelijk met ‘Lissabon’ is hier een verlammen- tot concessies. In dat opzicht hebben wij nu een de bureaucratie aan het binnensluipen. Dat komt echt Europees Parlement. ons werk niet ten goede.” Zij merkt verder op dat vroeger Commissie en EP twee handen op een De zittingsperiode 2009-2014 loopt parallel met buik waren. “Maar vandaag kiest de Commissie de bancaire-, de staatsschulden-, de economi- de kant van de Raad van Ministers. Dat geldt be- sche- en de euro-crises. De Europarlementsleden halve voor voorzitter Barroso c.s. eveneens voor prijzen hun rol bij de introductie van de omvangrij- zijn ambtenaren.” ke wetgeving ter controle van de financiële wereld en van de landen met de euro (t.w. het Six-pack en aansluitend het Two-pack). Dit dus ondanks Nieuwigheden genoemde overvleugeling van het EP in de cri- Met de komst van een vaste voorzitter van de ses door de Europese Raad. Mede dank zij het Europese Raad verandert vanaf 2009 de relatie EP is het klassieke taboe op European Economic met het Europees Parlement. Niet langer mag de Governance verdwenen. Dat is het grootste resul- president of de premier van het land dat de Raad taat van deze legislatuur. Meer daarover hierna. voorzit verslag doen in het EP, maar Herman Van Rompuy. Daarmee kreeg de status van de natio- Hieronder tien andere voorbeelden uit een mand nale politieke leiders in de EU een flinke knauw. vol besluiten waar het EP de Raad van Ministers De eerste die dat voelde (en daarmee geen raad of de Commissie deze legislatuur een andere wist), was in 2009 de Spaanse premier José L. koers afdwong: Zapatero. • Voorzitter Barroso moest begin 2010 Bulgarije vragen zijn kandidaat-commissaris terug te ‘Lissabon’ veranderde de Comitologie, de be- trekken en een andere te sturen; ruchte besluitvorming door Europese ambtenaren • Een gewijzigde overdracht van financiële ge- over talloze doorslaggevende kwesties achter ge- gevens aan de Verenigde Staten zodat de pri- sloten deuren. Gaat het om quasi-wetgeving dan vacy van de burger beter beschermd is. VVD- controleert voortaan het EP samen met de Raad coryfee Jeanine Hennis-Plasschaert had een dit systeem. hoofdrol in dit Swift-akkoord; • Verbeterde overeenkomst tussen de EU en de Nieuw is verder dat het EP als machtsmiddel zijn Verenigde Staten over doorgifte persoonsge- standpunt over cruciale kwesties pas vastlegt gevens van de passagiers. Initiatiefonderzoek zodra daarover met de Raad van Ministers een naar hun afluisterpraktijken en spionage. Hier compromis ontstaat. Het EP legt dan in een vroeg schitterde Sophie in ’t Veld (D66); stadium plenair over een breekpunt zijn ‘mini- • Het Parlement drukte zijn stempel op de rege- mum’ vast. De Raad van Ministers moet vervol- ling ‘Afgedankte Elektronische en Elektrische gens buigen, willen zij tot overeenstemming ko- Apparaten en Biociden’, en op de voedsel- men. Dat verliep zo met het befaamd geworden etikettering; Six-pack voor Europees economisch bestuur. • Afwijzing van de overeenkomst ter bestrijding van namaak (ACTA) wegens schending van Nieuw is verder de verschijning van Commissie- de privacy en de vrijheid van internetgebruik; voorzitter Barroso meteen na de zomervakantie • Afwijzing van de wetgeving voor nieuwe voe- met een ‘State of the Union’. Diens suggestie dingsmiddelen (Novel Foods); daar gedaan, dat de politieke fracties voor de • Een verbeterde asielregeling afgedwongen; verkiezingen hun kandidaat-Commissievoorzitter • Afgedwongen dat geld dat op de jaarlijkse be- aanwijzen, is inmiddels overgenomen. groting overblijft, niet meer naar de nationa-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 7 le schatkisten terug hoeft. Dat mag besteed Het lukte het EP niet greep te krijgen op de sa- worden voor tegenvallers. nering in Griekenland en de andere zwakke eu- • Afgedwongen dat de EU-uitgaven afgelopen robroederlanden, noch op het tot stand brengen jaren bleven stijgen, hoewel in alle 28 EU- van de beoogde Bankenunie. “Het Europees landen bezuinigen het motto was. Parlement kijkt naar dat gebeuren als koeien naar • Ongekend sterke bemoeienis met de interne een passerende trein”, aldus een Franse expert. keuken van EU-landen. In 2011 over de “zorg- Tevergeefs eiste het Parlement meermalen “een wekkende ontwikkelingen” in Hongarije (me- systeem dat democratisch gecontroleerd wordt”.5 diawet, nieuwe grondwet). Vervolgens o.a. de Parlementsvoorzitter Martin Schulz steekt in ie- discriminatie in Litouwen, de afvalbergen rond dere Europese Raad agressief een filippica af te- Napels, de politiek in Roemenië en het PVV gen de eigengereide staatshoofden en regerings- Polenmeldpunt in Nederland. leiders, soms op het beledigende af. Het effect is nul. Premier Marc Rutte zei na afloop van zo’n vergadering: “wij horen dat aan.” Mislukkingen Uiteraard is ook het een en ander niet gelukt. Enkele voorbeelden. Het genoemde streven naar Constanten meer Europa via opgedreven EU-uitgaven is to- Alle hervormingen en activiteiten ten spijt, blijft het taal vastgelopen. De Europese Raad besloot tot Europees Parlement een grote onbekende bij het 2020 de uitgaven zelfs iets te verlagen. Hevig pro- publiek.6 Inmiddels heeft de financiële crisis een test van het EP heeft dit niet veranderd. ongekend Europees politiek debat ontketend. De “burgers hebben het gevoel de greep op de in-

Haagse politici schil- deren Europa af als een “onaangename onvermijdelijkheid”. Dit dedain is volgens EP- voorzitter Martin Schulz “typisch Nederlands”. Foto Mettmann

Een regelmatig vragenuurtje om de Commissie­ richting van de eigen economie en maatschap- voorzitter aan de tand te voelen, kwam niet van pij te zijn verloren”.7 Velen voelen dat hun baan de grond. Gekapseisd is het besluit om minder in en hun portemonnee in het geding zijn. Het helpt het afgelegen Straatsburg te vergaderen. Het Hof niet dat in die discussie de Haagse politici Europa van Justitie verbood dit. Mislukt is het bovendien afschilderen als een “onaangename onvermijde- het EP te laten bepalen welke ‘nette’ nationale lijkheid” en als “zondebok voor impopulaire nati- politieke partijen overheidssteun krijgen. Mislukt onale maatregelen”.8 Dit dedain is volgens voor- is eveneens het project om burgerij en bedrijfsle- zitter Schulz “typisch Nederlands”. Premier Rutte ven Europese belastingen te gaan opleggen. die deelname aan de stemmingen in Straatsburg “niet belangrijk” vindt (stel je voor dat hij dat over de Tweede Kamer zou zeggen!). “Nederlandse

8 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 politici moeten er mee stoppen Brussel van alles neemt. “Voor de Commissie blijft dan een taak de schuld te geven,” zegt over als onafhankelijk toezichthouder op de nale- (CDA). “De Tweede Kamer blijft inzake Europa ving van de Europese afspraken.” De Jong: “Die een relatief geïsoleerde club. Het is opvallend dat Commissie heeft allerlei techniekjes bedacht om ‘Lissabon’ weinig gevolgen heeft voor de agenda haar talloze projecten door te drukken, terwijl het van de nationale parlementen,” aldus Dirk Gotink, publiek daar anders over denkt. Zie bijvoorbeeld die namens het CDA als verbindingsman tussen de aandrang om een groot Europees Openbaar het EP en zijn Kamerfractie functioneert. Ministerie, dus een EU-strafrechtsysteem, te cre- ëren.” Het Europees Parlement was altijd een paradijs voor lobbygroepen. Dat verschijnsel is de afgelo- “Zolang de Europese Unie zich niet beperkt tot pen jaren nog verergerd. De lobby’s variëren van kerntaken, zullen de burgers haar blijven wan- talloze idealistische NGO’s – vaak onzichtbaar fi- trouwen. De mensen zien Europa als ’n elitepro- nancieel fors gesponsord door de Commissie – ject,” zegt SGP’er Belder. Van Dalen (CU) spreekt tot multinationale bedrijven en zelfs invloedrijke van “onnodige adviesclubs zoals het omvang- (vaak Amerikaanse) religieuze groeperingen. De rijke Comité van de Regio’s en het Economisch grote bedrijven sluipen binnen via extraparlemen- en Sociaal Comité”. Hij hekelt het onno- taire clubs, zoals de Kangaroo Group, die een dig luxe wagenpark van het EP en de Het complete interne markt nastreeft. enorme uitgaven voor presenta- tie en voorlichting. De PVV EP was Onveranderd bleef verder de veelbesproken ho- klaagt met een onafge- norering van de leden. Ruim 6.000 euro netto broken stroom persbe- altijd al een paradijs salaris valt nog te verdedigen voor zo’n zware richten dergelijke geld- functie. Maar die plus van 4.300 euro maande- verspilling aan. voor lobbygroepen, maar lijks voor kantoorkosten, plus 304 euro per dag voor het tekenen van de aanwezigheidslijst, plus dit verschijnsel is de formidabele reiskosten (0,50 cent per km.), plus Méér Europa afstandsvergoeding, plus treinkorting, plus prima De andere partijen – de meer- afgelopen jaren nog wachtgeld, plus gunstig pensioen? “Dat in een derheid dus – ziet dat anders. Zij tijd van elders alom bezuinigen. Elk jaar dienen mikken op méér EU en meer EP. “Onze verergerd wij wijzigingsvoorstellen in. Maar tevergeefs,” zo mogelijkheden om het Europese proces te klagen (CU), (SGP) en stimuleren en te beïnvloeden, zijn nog lang niet (SP). uitgeput. Vergeet niet dat dit parlement nog piep- jong is. Onze Staten-Generaal werkt al bijna twee eeuwen en wij nog pas 35 jaar. Het vergt meer tijd Minder Europa en politieke know how om een parlement van 28 Tussen de Nederlanders groeide de afgelo- landen en 24 verschillende talen en culturen te pen legislatuur een tweedeling, tussen degenen smeden tot een invloedrijk orgaan,” zegt Wim van die meer Europa willen (D66, GroenLinks, CDA, de Camp (CDA). PvdA) en zij die minder Europa nastreven (PVV, SP, SGP, CU). De koers van de VVD is ondefini- Onze actieradius neemt alsmaar toe. “Ik geef eerbaar. Dan eurokritisch, dan weer fan van Guy maar een voorbeeld. Privacy, mensenrechten, Verhofstadt, die de natiestaat wil uithollen en de gegevensbescherming, homorechten, abortus megagrote schulden van de zwakke landen over en gelijke rechten m/v staan vandaag hoog op de hele eurozone wil uitsmeren. de Europese agenda. Tien jaar geleden werd ik meewarig aangekeken, toen ik zei daarop te gaan De PVV’ers in Straatsburg onderstrepen dat de focussen,” aldus Sophie in ’t Veld (D66). eurocrises de burger hebben wakker geschud. “Dat is goed omdat het Europees Parlement geen Dit was de laatste legislatuur van de parlementai- zelfkritiek kent. Wij verzetten ons dagelijks tegen re iconen Ria Oomen-Ruijten en , bei- meer Europees Parlement.” De PVV wil het EP den pro méér Europa. De eerste zat de afgelopen opheffen en het overblijvende werk overhevelen 33 jaar eerst in de Tweede Kamer (1981-1989) naar de nationale parlementen. en daarna in het EP. En dat terwijl het CDA haar maar twee keer een verkiesbare plaats gunde. Even ingrijpend is het idee van SP’er De Jong Oomen kwam steeds met voorkeurstemmen te- om de Commissie grotendeels af te schaffen. De rug, soms meer dan 100.000, vooral uit Limburg. SP wil dat de Raad van Ministers dat werk over- Deed veel aan de problematiek van de grensar-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 9 beid. Was tien jaar lang vice-fractievoorzitter van dan wel verrassend dat de bevolking het EP niet de Europese Volkspartij en recent rapporteur9 ziet staan? “De meeste mensen kénnen hele- over belangrijke items: Turkije en de pensioenen. maal geen Nederlandse Europarlementariër, dat Landbouwingenieur (en voormalig Commissie- is tamelijk ernstig,” aldus voormalig minister van expert Ontwikkelingssamenwerking) Jan Mulder Buitenlandse Zaken Bernard Bot.11 arriveerde in 1994. Keerde eveneens op basis van voorkeurstemmen terug. Wordt gezien als dé begrotingsexpert van het parlement. De CV’s van Ruziemakend Nederland Oomen en Mulder leren dat wie herkozen wil wor- Frans Boogaard van het AD is een scherpzinnig den een eigen achterban moet hebben. Toen de waarnemer, die regelmatig in Straatsburg rond- VVD van Mulder af wilde, zette die met succes loopt. “Wat mij van deze legislatuur zal bijblijven, zijn noordelijke liberale (deels agrarische) kiezers- is het gedonder binnen álle Nederlandse delega- volk in. ties. De SP, al kort na de start in tweeën gesplitst, Liotard weg en De Jong alleen door. De PvdA, die vijf jaar lang alleen met zichzelf bezig was, met Nederland ná Estland als dieptepunt het gedwongen vertrek van Judith Weinig bekend is het dat de Nederlandse invloed Merkies. Daniël van der Stoep bij de PVV eruit. in het Europees Parlement nagenoeg nihil is. Leiderschapswissels, ook na onderling gedonder, Hebben de Nederlanders bij de zetelverdeling zit- bij GroenLinks (Eickhout volgde Sargentini op) en ten slapen? Met z’n vieren in de commissies bur- bij het CDA (De Lange stootte Van de Camp van gerlijke vrijheden, in milieu en volksgezondheid de troon). En dan was er niet één VVD-delegatie, en in buitenlandse zaken. Dat laatste klinkt pres- maar gewoon drie afzonderlijke VVD’ers. Met elk tigieus. Het levert buitenlandse reizen op. Maar hun eigen woordvoerder en uiteenlopend stem- het Europees Parlement heeft over buitenlandse gedrag. Twee lijsttrekkerskandidaten bij D66 zaken niets te vertellen. Slechts één (op de 26!) duidt ook niet op samenhang. Belder en Van Nederlander(s) in de wél belangrijke commissies Dalen ten slotte gingen in het begin al uiteen. Zij regionale ontwikkeling, economische en mone- hadden niemand meer om ruzie te maken.” Stel taire zaken, vervoer, begroting en interne markt. je voor dat de Tweede Kamer of de Bundestag zo Geen enkele Nederlander in de commissie inter- ging functioneren! nationale handel, niet in landbouw noch in juridi- sche zaken, waar het Parlement aan de touwtjes trekt en handelsnatie Nederland enorme belan- Van Baalen of Wortmann? gen heeft. Dat er geen Nederlandse fractievoor- “Zorgwekkend is het wel dat de beste zitter is, valt gezien de omvang van ons land te Parlementsleden vandaag het risico lopen niet begrijpen. Maar waarom geen enkele vice-voor- terug te mogen keren. Sedert ‘Lissabon’ hebben zitter van het EP? Er is zelfs geen Nederlandse deze super ijverige rapporteurs zich gespeciali- commissievoorzitter10 of quaestor (medebeheer- seerd in de omvangrijke wetgevende arbeid van der EP). Nederland scoorde nul keer, terwijl er in het Parlement. Zij gaan daarbij echt de diepte in. het EP, alles opgeteld, totaal zelfs 53 van die func- Hun werk krijgt zodoende status en het verdiende ties te verdelen zijn. Daar komt bij dat in de amb- applaus van de Commissie, van de ministers en telijke top van het EP op de strategische posten van de lobbygroepen. Maar die heldenrol heeft Nederland eveneens ontbreekt. Het Algemeen zijn schaduwkant. Deze in het EP overbelaste le- Dagblad schreef destijds spottend dat ons land den lopen het risico het contact te verliezen met bij de verdeling van de posten was geëindigd ná hun achterban thuis. Het zijn jammer genoeg deze Estland. talentvolle ‘lawmakers’ die ondanks hun excel- lent functioneren soms niet terugkeren. Daarvoor Geen enkele Nederlander lukt het om in komt hun monnikenwerk namelijk niet voldoende Straatsburg de trom te roeren én de media thuis in de openbaarheid,” zegt Anthony Teasdale. Na volop te bespelen. (CDA) en een loopbaan van 33 jaar in het parlement werd de al genoemde Hennis-Plasschaert (VVD) wa- deze insider onlangs Directeur-Generaal bij het ren de laatsten. Beiden vertrokken echter al E P. snel. Andere landen sturen wel toppolitici. Vijf Belgische minister-presidenten van de afgelopen Zet bijvoorbeeld (VVD) naast veertig jaar waren vervolgens volop actief in het Corien Wortmann (CDA). De eerste ziet het EP. Hun grote politieke ervaring was daar soms Europese werk als “corvee” (onaanzienlijk lastig voelbaar. In Nederland heeft nooit een voorma- werk). “Want het Europees Parlement kun je niet lig minister-president zoiets overwogen. Is het echt een volksvertegenwoordiging noemen.” Van

10 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Baalen concentreert zich op Den Haag. Doet in maakt het EP bij essentiële kwesties het ver- Straatsburg weinig mee aan de stemmingen, laat schil. Dat is een belangrijk novum in de ont- staan dat hij als rapporteur de Europese wetge- wikkeling van de Unie. ving mede vorm gaf. • “Het EP ziet zijn positie als key player in de EU nu bevestigd. Maar niet alle politici en Corien Wortmann, vice-voorzitter van de beleidsmakers in de nationale hoofdsteden Europese Volks Partij en van de EVP-fractie, staan daarover te juichen. Het is frustrerend daarentegen had vanaf 2004 wél beslissende dat het EP zijn toegenomen rol niet kan over- invloed als rapporteur en toponderhandelaar bij brengen bij de politici elders, noch bij het pu- de economische crisis, op transportgebied en bij bliek,” erkent de hierboven genoemde insider de behandeling van de rechten van de vrouw. “In EP-DG Teasdale. 2009 waren de verhoudingen tussen de dames • De Nederlandse Europarlementariërs staan Wortmann, Oomen en De Lange echter zodanig er traditioneel om bekend hun taak ernstig te dat de CDA-top Wortmann niet durfde aan te dui- nemen. Maar de afgelopen legislatuur waren den als lijsttrekker. Wij parachuteerden Kamerlid zij tegelijk wel erg veel met elkaar bezig. Het Van de Camp dan als lijsttrekker,” aldus een bron PvdA-smaldeel ging zelfs kopje onder. binnen het CDA. Daarna scoort Wortmann van- • Nederland bokst in Straatsburg echt onder af 2009 hoger dan iedere andere Nederlandse zijn gewicht. Met wat onderling overleg tus- Voor de meeste Europarlementariër. Zij speelt een sleutelrol bij sen de 26 EP’ers kan dat volgende keer beter. de totstandkoming van het veelomvattende Six- • Deze legislatuur bracht een splitsing tussen kiezers ligt het EP pack en bij de wetgeving die de financiële wereld de voor- en tegenstanders van méér Europa saneert. “Ik ben er vooral trots op dat het EP on- aan het licht. Dit fenomeen stimuleert wel de nog steeds op de der mijn leiding de rol van de commissaris voor mediabelangstelling voor Europa. de euro heeft versterkt. De Commissie kan daar- • Belangenbehartiging van buitenaf is prima. maan door tegenover onwillige regeringen optreden als Maar de zó brutaal alsmaar oprukkende lob- begrotingsautoriteit. Zelfs Frankrijk en Duitsland by’s versterken het imago van het EP niet. hebben dat moeten slikken,” zegt Wortmann. Vijfendertig jaar na de eerste Europese verkie- Conclusie: het werk van het Europees Parlement zingen (1979) blijft het onzeker of het Europees zit vol vrijblijvendheid. Wie in Haagse ogen schit- Parlement wel ooit de hoofden en harten van de tert, maakt promotie. Zo werd Van Baalen weer burgerij bereikt. Het beruchte ‘democratisch defi- moeiteloos lijsttrekker. Maar het excellent func- cit’, de kloof tussen Europa en de burgerij, is van- tioneren van Wortmann viel in Nederland jaren- uit Straatsburg afgelopen jaren niet overbrugd. lang niet op. Zelfs niet bij haar partijtop, zodat het Jarenlang was de mantra: als het Parlement nu lijsttrekkerschap naar mindere goden ging. Van maar eens echte bevoegdheden zou krijgen. Dán Baalen heeft als raspoliticus dus gelijk met zijn breekt het als volksvertegenwoordiging door. Dat permanente focus op Den Haag. existentiële probleem heeft ‘Lissabon’ niet opge- lost. Voor de meeste kiezers ligt het EP nog steeds op de maan. Daarom maakt het zelfs niet veel uit Conclusies of een parlementariër het goed doet of niet. Dat is • Het Verdrag van Lissabon bracht de parle- ernstig. “Als je er niet in slaagt de bevolking ach- mentarisering van de Europese Unie. Het ter je te krijgen, dan gaat het vroeg of laat hart- Europees Parlement heeft zich ontwikkeld tot stikke mis,” aldus minister Frans Timmermans12 een politiek machtscentrum. Het wetgeven- van Buitenlandse Zaken. de werk staat voortaan centraal. Regelmatig Noten

1 Volgens het Corporate Europe Observatory, dat de lobby’s kritisch 5 Zie bijv. de nogal heftige brief hierover van de zes EP-onderhandelaars bekijkt, gaat het inmiddels om 25.000 lobbyisten (ofwel 33 per aan het EU-voorzitterschap van 15 januari 2014. Europarlementslid). Daarvan is een kwart ingeschreven in het EP-register, 6 AIV, a.w. noot 4, blz. 13. de rest opereert achter het behang. 7 Ibid. 2 Hierna aangeduid als ‘Lissabon’. 8 Ibid., blz. 20. 3 Bij de gewone wetgevingsprocedure krachtens Artikel 294 VWEU heeft 9 De rapporteur analyseert namens het Parlement het Commissievoorstel het EP voortaan een even zware stem als de 28 nationale regeringen en schrijft de ontwerp-reactie van het EP. Dit is een veeleisende, tijdro- samen via de Raad van Ministers. vende en invloedrijke functie. Om de rapporteurschappen wordt touwge- 4 Voor een helder overzicht van het huidige functioneren van het EP, met trokken. dezelfde opinie over de Europese Raad, zie Adviesraad Internationale 10 Van Dalen (commissie vervoer), Gerbrandy (milieu en volksgezondheid) Vraagstukken (AIV), Nederland en het Europees Parlement. Investeren en In ’t Veld (burgerlijke vrijheden en justitie) zijn ondervoorzitter. Manders in nieuwe verhoudingen, november 2012 (41 blz.), op blz. 10; en ‘The (ex-VVD, nu 50PLUS) wordt gezien als expert Interne Markt-kwesties. “Lisbonisation” of the ’¸ European Parliament, Study 11 Financieel Dagblad, 15 december 2012. PE 493.012 (51 blz.). 12 Ibid.

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 11 Marko Bos & Gera Arts Welke toekomst voor (Nederland in) Europa? Verkiezingsprogramma’s doorgelicht

Op 22 mei mogen wij weer stemmen op kandidaten voor het Europees Parlement. Hoeveel ruimte

om te kiezen bieden de verkiezingsprogramma’s van de Nederlandse partijen nu feitelijk? Welke

ambities voor Europa (en voor Nederland in Europa) leggen zij de kiezers voor? Een rondgang.

e verkiezingen voor het Europees tus zoals Zwitserland. Daarbij wordt overigens Parlement (EP) introduceren dit jaar een nadrukkelijk gerekend op het voortbestaan van D transnationaal element. De diverse ‘poli- de EU. Afgaande op het door de PVV bestelde tieke families’ schuiven elk een eigen kandidaat onderzoeksrapport van Capital Economics4 is de voor de positie van voorzitter van de Europese exit-strategie erop gericht te profiteren van de Commissie naar voren. Het staat te bezien of Europese integratie, zonder daarvan de lasten te dit de opkomst bij de verkiezingen kan bevor- hoeven dragen. Oftewel de typische positie van deren, de stem van de kiezers zal beïnvloeden een free rider die graag van twee walletjes wil en uiteindelijk ook de keuze van de komende eten – en daarmee wel belang houdt bij de solidi- Commissievoorzitter gaat bepalen. In deze bij- teit van het Europese integratieproces! drage concentreren wij ons op de programma’s waarmee Nederlandse partijen die nu al in het EP De overige partijen verklaren zich nog wel steeds zijn vertegenwoordigd, deze verkiezingen ingaan.1 voorstander van Europese samenwerking. Wie is er tegen samenwerking? Niemand toch? – tot- Bijna een halve eeuw kon de Nederlandse dat de verplichtingen zich aandienen. De meeste Europapolitiek op een brede consensus rekenen. partijen gaan de aanduiding ‘Europese integra- Diverse partijen voelden zich vrij om federale ide- tie’ – die de werkelijkheid beter weergeeft, maar alen zonder reserve uit te dragen. Die consensus minder vrijblijvend klinkt – uit de weg.5 D66 vormt is verbroken door het referendum over het grond- daarop de grote uitzondering.6 Al in de eerste ali- wettelijk verdrag (juni 2005). Door het massale ‘nee’ nea spreekt het D66-verkiezingsprogramma over voelden politieke partijen zich gedwongen tot een de “Europese integratie” die “het fundament on- heroriëntatie. Hoe pakt die hergroepering nu uit? der onze individuele vrijheid” vormt. D66 bekent zich – na een onderbreking in 2009 – opnieuw tot het federale ideaal. ChristenUnie en SGP blijven De integratietoets zich daarentegen principieel verzetten “tegen een Uit een analyse van de programma’s voor de vo- proces van integratie dat zou moeten of kunnen rige verkiezingen van het EP (juni 2009) kwam leiden tot een federaal Europa”. Deze partijen naar voren dat “alle Nederlandse politieke par- vinden dan ook dat in de preambule van het EU- tijen uitdrukkelijk dan wel stilzwijgend hun steun Verdrag de doelstelling van de totstandbrenging Marko Bos is directeur uitspreken voor het proces van Europese samen- van een steeds hechter verband tussen de volke- Economische Zaken van werking”.2 Dat is nu niet langer het geval. De eu- ren van Europa beter kan worden geschrapt. de Sociaal-Economische rocepsis van de PVV heeft zich verder ontwikkeld Raad; Gera Arts is Senior tot afwijzing van de EU. Die afwijzing kwam al tot Adviseur Strategie en uitdrukking bij de Tweede-Kamerverkiezingen van Keuze tussen strategische Externe Ontwikkeling bij 2010. Toen wilde de PVV terug naar de ‘Europese opties de Rijksdienst voor het Economische Gemeenschap’;3 nu streeft de Met de PVV en D66 zijn de uitersten van het poli- Wegverkeer. PVV naar uittreding uit de EU, en naar een sta- tieke spectrum benoemd. Hoe groeperen de an-

12 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Veel Nederlandse partij- en die meedoen aan de Europese verkiezingen zijn zeer kritisch over de euro en de eurozone. Foto blu-news.org

dere partijen zich? Om daartoe meer inzicht te 4. Een sprong naar voren: een economische verschaffen, maken wij gebruik van de strategi- en politieke unie is het enige antwoord. sche opties voor de toekomst van Europa die in Overdracht van bevoegdheden aan de EU het kader van het project New Pact for Europe op gebieden als belastingen, energie, ar- zijn ontwikkeld. Het desbetreffende rapport beid en sociaal beleid. Belastingheffing door schetst diverse uitdagingen voor Europa – soci- de EU. De EU kan nationale budgetten die aal-economische, politiek-institutionele, maat- niet aan de verplichtingen voldoen, vetoën. schappelijke en externe – en onderscheidt vervol- Verkiezingen voor een politiek gekleurde uit- gens vijf strategische opties om deze uitdagingen voerende macht (‘Europese regering’) en het tegemoet te treden.7 Deze laten zich als volgt kort toekennen van het initiatiefrecht voor wetge- kenschetsen: ving aan het EP. Verkiezing van leden van het EP op Europa-brede lijsten. 1. ‘Back to the basics’: stappen terugzetten om eerdere fouten ongedaan te maken. Concreet: 5. Een fundamentele heroverweging, om aan de opheffing of splitsing van de eurozone; wel ‘meer/minder Europa’-logica te ontkomen. voltooiing van de interne markt. De EU dient de burgers. EU-uitgaven worden beter gecontroleerd. Burgers worden nauwer 2. De verworvenheden consolideren: ‘if it ain’t betrokken bij besluitvorming (bijv. via ‘regio- broke, don’t fix it’. Geen belangrijke nieuwe nale referenda’ over de inzet van EU-fondsen). bevoegdheden voor de EU; wél vernieuwen- Meer nadruk op zaken die direct burgers ten de inzet van structuurfondsen en een brede goede komen, zoals het waarborgen van een strategie voor groei en banen, alsmede een minimum aan sociale rechten, toegang tot ‘minimale’ bankenunie. Het EP krijgt een gro- onderwijs en gezondheidszorg. Opstellen van tere rol in het bestuur van de eurozone; natio- een ‘Handvest van Europees Burgerschap’. nale parlementen worden meer betrokken bij Opzetten van nieuwe consultatiegroepen. de beleidsvoering in de EU.

3. Ambitieus verder gaan: ‘doing more and do- Globale indeling van de partijen ing it better’. Versterking van de macro-eco- Hoe verhouden de programma’s van de politie- nomische coördinatie en verhoging van het ke partijen zich tot bovengenoemde strategische EU-budget, het instellen van een bankenunie, opties? Voor de exit-strategie van de PVV is in dit een vorm van voorwaardelijke mutualisering schema geen plaats ingeruimd; deze partij kiest van schulden in de eurozone, toevoeging aan voor de 0-optie. het EP van een aantal leden die worden ver- kozen via een transnationale Europese lijst. De SP, ChristenUnie en SGP waren destijds tegen invoering van de euro en willen nu stap- pen terug zetten, conform optie 1. De SP gaat

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 13 daarbij het verst. Deze partij neemt afstand van nen van humanitaire noodhulp en de handha- de huidige EU, want die loopt aan de leiband ving van de democratische rechtsstaat – maar van grote bedrijven en grote landen. “Het doel niet de monetaire unie. “De VVD wil een sterke van Europese samenwerking is mooi: de vrede muntunie bestaande uit landen die investeren in bewaren, de welvaart bevorderen en democra- innovatie, een flexibele arbeidsmarkt hebben, tische en sociale rechten beschermen. Juist eu- een gezond begrotingsbeleid voeren en macro- rofielen bedreigen deze mooie doelen.” De SP economische onevenwichtigheden corrigeren.” vindt dat Nederland steeds meer een provincie Lidstaten die daaraan niet kunnen voldoen zul- van ‘Superstaat Europa’ wordt en wil dat we len de eurozone moeten verlaten. baas worden in eigen land. De partij is tegen een bankenunie, wil de vrijmaking van het werkne- Optie 2 (de verworvenheden consolideren) sluit mersverkeer met Roemenië en Bulgarije terug- het nauwst aan bij de programma’s van PvdA draaien en vindt dat sociale rechten voorrang en CDA. Het CDA is voorstander van de vol- moeten hebben boven economische vrijheden. tooiing van de Economische en Monetaire Unie (EMU), de invoering van een bankenunie Ook ChristenUnie en SGP waren fel tegen de in- en het behoud van de euro en wil de EU “snel voering van de euro en vinden de muntunie een voldoende bevoegdheden [geven] om zo dwin- teken van “politieke hoogmoed”. Zij zien zich nu gend eurolanden aan te pakken die zich niet gedwongen bij te dragen aan het oplossen van aan de afspraken houden”. Verder willen de de financiële crisis, maar wijzen verdere over- christen-democraten “dat de EU veel meer werk dracht van bevoegdheden af en zijn voorstander maakt van de interne markt, waarbij de EU pro- van vertrek uit de eurozone van lidstaten die niet tectionisme aan de kaak stelt. Telkens moet de in staat zijn concurrerend te worden. Ook willen mens centraal staan en moeten overal dezelfde deze partijen het automatisme dat nieuwe lid- regels gelden.” “Mensenhandel, malafide uit- staten op termijn de euro zullen invoeren, uit het zendbureaus, sociaal toerisme, criminaliteit en Verdrag laten schrappen. oneerlijke concurrentie moeten harder worden aangepakt.” De EU kan worden benut om deze De VVD was en is voorstander van de euro, aanpassingen van de verzorgingsstaat in goede maar ook in het programma van deze partij is banen te leiden, conform het Rijnlands model. veel van de ‘back to basics’-benadering van Daarnaast heeft het CDA ruime aandacht voor optie 1 terug te vinden. De VVD wil een EU grensregio’s als “proeftuinen voor de Europese die zich concentreert op haar kerntaken: meer integratie, dichtbij de burger”. Europa op economisch terrein, maar “minder Europese Een Europa dat werkt bemoeizucht op het leven van alledag”. De PvdA streeft naar een sterker en socialer De weerzin tegen Europa, maar vooral ook een Europa dat werkt. bemoeienis van de Er ligt een sterke nadruk op de creatie van werk- VVD en, in wat EU met “onze pensi- gelegenheid en de borging van sociale zeker- oenen, het zorgstel- heid voor werknemers. De sociaal-democraten mindere mate, CDA sel, de woningmarkt, vinden de economische vrijheden in Europa een het belastingbeleid en groot goed, maar menen dat deze niet langer en PvdA vertonen een de sociale zekerheid” sociale rechten in de lidstaten mogen ondermij- spagaat tussen hun wordt overigens door nen. Daarom wil de PvdA ook op Europees ni- diverse andere partijen veau werken aan de bescherming en versterking opstelling in Den Haag gedeeld. van werknemersrechten en nationale verzor- gingsstaten. Daarbij moet elke lidstaat bepaal- en die in Brussel/ De liberalen vinden dat ver- de sociale doelstellingen nastreven. De PvdA breding en verdieping van wil het mandaat van de ECB uitbreiden met een Straatsburg de EU niet goed samengaan, werkgelegenheidsdoelstelling. Vrij verkeer van en bepleiten een ‘Europa van werknemers wordt gezien als “een van de pijlers meerdere snelheden en bestem- van het Europese ideaal”. Maar dat moet wor- mingen’, met als gemeenschappelij- den beperkt, “zolang lidstaten onvoldoende in ke kern de interne markt, het gemeen- staat zijn om in onderlinge samenwerking gelijk schappelijk landbouw- en visserijbeleid, loon voor gelijk werk te garanderen”. De dien- de handelspolitiek, het mededingingsbeleid, stenrichtlijn en de detacheringsrichtlijn moeten het structuurbeleid, het milieubeleid, het verle- worden aangepast zodat voor werknemers altijd

14 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 de arbeidsvoorwaarden van het gastland (werk- streven naar een politieke unie in de vorm van land) gelden. een Europese federatie. Daartoe doet D66 di- verse institutionele voorstellen, zoals Europese D66 en GroenLinks willen de integratie duidelijk kieslijsten, de gehele Commissie die een afspie- verder voeren. In hun programma’s zijn veel van geling vormt van de uitslag van de Europese de elementen van optie 3 herkenbaar, en daar- Parlementsverkiezingen en naast enige elementen van optie 4. een democratische ver- tegenwoordiging van Het programma van GroenLinks de lidstaten in bijvoor- toont een vergelijkbare aan- D66 streeft beeld de vorm van een dacht voor ‘het sociale Europese senaat. Europa’ als de PvdA, naar een maar legt daarbij geen hypotheek op het vrij politieke unie in Subsidiariteit verkeer van werkne- Dit overzicht van strategi- mers. Integendeel: het de vorm van een sche opties geeft al aan dat verkiezingsprogramma politieke smaken over wat bepleit dat werknemers Europese Europees moet, flink kunnen uit nieuwe EU-landen di- verschillen. Enkele typerende rect toegang krijgen tot de federatie voorbeelden uit verschillende Europese arbeidsmarkt, “om verkiezingsprogramma’s kunnen een vlucht in niet-reguliere ar- dat illustreren. De VVD (‘Europa beidsconstructies te voorkomen”. Wél waar nodig’) vindt het de hoogste tijd wil GroenLinks de detacheringsrichtlijn (en dat het Europees burgerschapsbeleid zich daarmee het vrij verkeer van diensten) herzien. ontdoet van de pretentie de kloof tussen bur- De partij wil een “volwaardig sociaalecono- ger en Europa te willen dichten. Dat past bij een misch bestuur voor de eurozone, met volwaar- partij die de EU kenschetst als “een verband dige democratische controle”. Daarbij moeten van soevereine staten”. GroenLinks staat aan houdbare financiën, werkgelegenheid en duur- de andere kant van het spectrum. Deze partij zame ontwikkeling op gelijke voet komen staan. hanteert een brede taakopvatting voor de EU en Voor het dempen van verschillen in conjunctuur wil zelfs dat de EU een verbod op megastallen tussen lidstaten schept de EU een stabilise- gaat invoeren. En ook het pleidooi voor invoe- ringsfonds. Griekenland wordt een deel van de ring van meerderheidsbesluitvorming in het bui- leningen kwijtgescholden. GroenLinks wil be- tenlandbeleid van de EU komt van deze partij. lastingontduiking, -ontwijking en -concurrentie Het CDA kiest een eigen positie door het recht tegengaan en daartoe het vetorecht van lidsta- van initiatief van de Europese Commissie te wil- ten afschaffen voor belastingen met een sterk len beperken door middel van een competentie- grensoverschrijdend karakter, zoals de winstbe- catalogus. lasting. Europa-brede kieslijsten gaan de basis vormen van een nieuw kiesstelsel. De vorming van een bankenunie houdt een sub- stantiële verdieping van de interne markt in, D66 zet in op de vervolmaking van de interne vergt een beduidende overdracht van (toezicht- markt, met speciale aandacht voor verdere vrij- houdende) bevoegdheden aan de EU en gaat making van het dienstenverkeer, het scheppen gepaard met een belangrijke vorm van risico- van één Europese energiemarkt en één markt deling.8 De meeste partijen steunen de banken- voor betalingsverkeer, een ‘Schengenzone’ unie; ChristenUnie en SGP willen echter niet voor afval en één digitale markt, het wegnemen verder gaan dan een Europees bankentoezicht van barrières voor grensoverschrijdend vervoer en wijzen een gemeenschappelijk afwikkelings- en het instellen van een gemeenschappelijk mechanisme af. De vraag of er (op termijn) een Europees luchtruim. De euro is het fundament vorm van gemeenschappelijke financiering van onder de groei en welvaart van de Europese nationale schulden zou moeten worden inge- Unie. De EU moet het recht krijgen om lidsta- voerd, leidt tot een duidelijke tweedeling. VVD, ten te dwingen nationale onevenwichtigheden CDA, ChristenUnie/SGP en SP zijn tegen; D66, aan te pakken wanneer deze een gevaar vor- GroenLinks en PvdA zijn voorstander van de in- men voor de economie van andere lidstaten. De voering van eurobonds. GroenLinks wil daaraan partij wil de EU slagvaardiger, beter bestuurbaar ook nog een schuldaflossingsfonds toevoegen. en democratischer maken. Dat verklaart haar

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 15 Een andere kwestie die tot een heldere twee- Tot slot deling leidt, is de vraag naar een gemeenschap- De verschillende partijen gaan de campagne in pelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. D66, met nationale programma’s en nationale kandi- GroenLinks en de PvdA spreken zich uit voor daten. De gekozenen zullen zich vervolgens bin- het poolen van soevereiniteit in Europees ver- nen het EP gaan voegen in Europese politieke band. GroenLinks pleit voor een Europese de- fracties. Ondanks de flinke verschillen tussen fensiemacht. “Op termijn worden de verschil- de lidstaten blijken de meeste fracties in hoge lende nationale legers geïntegreerd tot een mate als eenheid op te treden.9 De aanwijzing Europese defensiemacht die zich specialiseert van eigen kandidaten voor het voorzitterschap in vredesmissies en onder volledige democrati- van de Commissie kan die grensoverschrijden- sche controle van het EP staat.” de cohesie nog verder verstevigen. Dat bete- kent dat niet alle punten die partijen nu in de Aan de nationale parlementen wordt door alle Nederlandse arena naar voren brengen om zich partijen een belangrijke rol toegekend om de te profileren, ook in het EP effectief tot gelding subsidiariteit te bewaken. Het CDA gaat daar zullen worden gebracht. De grootste politieke ver in, door te stellen dat de nationale parle- fracties in het EP positioneren zich over het al- menten bij meerderheid zouden mogen beslis- gemeen rond optie 3. Vooral de VVD, en in wat sen over intrekking van bestaande richtlijnen (en mindere mate het CDA en de PvdA, hebben te dus niet alleen van richtlijnvoorstellen). De SP maken met een spagaat tussen hun opstelling gaat het verst door overdracht van bevoegdhe- in Den Haag en die in Brussel/Straatsburg. Bij den aan het EP – dat geen parlement is in de zin ‘politiek Den Haag’ blijft een belangrijke taak en van een nationaal parlement – af te wijzen. Het uitdaging liggen om bruggen te slaan en zo de zwaartepunt van de Europese democratie ligt bij band tussen Nederlanders en Europa te verster- de nationale parlementen. ken.

Noten

1 Daarbij hebben wij ons gebaseerd op de (ontwerp-)programma’s die herfst 2009, blz. 16-24. In de Staat van de Europese Unie 2014 spreekt medio februari voorhanden waren. (Van de PVV waren toen nog geen het kabinet ook consequent over Europese samenwerking, ook als het teksten beschikbaar; voor de positionering van deze partij hebben we feitelijk om integratie gaat. als leidraad genomen het rapport van Capital Economics dat in opdracht 6 In het CDA-programma valt de term integratie overigens tweemaal, in de van de PVV is opgesteld.) combinatie ‘defensie-integratie’, waarmee een bundeling van krachten 2 Mendeltje van Keulen, ‘Europa? Kiest u maar! Nederlandse politieke par- ‘van onderop’ tussen buurlanden wordt bedoeld, en de grensoverschrij- tijen over de Europese Parlementsverkiezingen, Internationale Spectator, dende samenwerking in de grensregio’s die als “proeftuinen voor de jrg. 63, nr 5, mei 2009, blz. 243-247, i.h.b. blz. 243. Europese integratie” worden aangeduid. 3 Gera Arts & Marko Bos, ‘Het Europa-gehalte van de Nederlandse ver- 7 Janis A. Emmanouilidis (rapporteur), ‘Strategic Options for Europe’s kiezingsprogramma’s’, Internationale Spectator, jrg. 64, nr 6, juni 2010, Future’, New Pact for Europe: First Report, december 2013 (www.new- blz. 328-331, i.h.b. blz. 328. pactforeurope.eu). 4 Justin Chaloner, Andrew Evans, Mark Pragnell, NExit – Assessing the 8 Zie: Marko Bos & Bart van Riel, ‘Verder investeren in de EMU’, economic impact of the leaving the , Internationale Spectator, jrg. 68, nr. 2, februari 2014, blz. 36-41. Londen: Capital Economics Ltd., 6 februari 2014. 9 Zie: VoteWatch Europe, 20 years of co-decision, december 2013, blz. 4 5 Vgl. Theo Brinkel, Hans-Martien ten Napel & Jan Prij, ‘Opnieuw verder (www.votewatcheurope.eu). kijken dan de eigen neus lang is’, Christen Democratische Verkenningen,

16 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Column Hans Vollaard Luidt groeiende euro­ scepsis het einde van de Europese Unie in?

Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in mei wordt flinke winst verwacht voor de eu-

rosceptische partijen. En dat lijkt slechts nieuws voor de Europese Unie. Toch kan de groei van

het eurosceptisch aandeel van het EP juist gunstig uitpakken voor de EU. Het versterkt de zicht-

baarheid en daarmee de erkenning van het EP onder eurosceptische kiezers en het daagt het pro-

Europese kamp uit zijn standpunten helderder en beter onderbouwd over het voetlicht te brengen.

arine Le Pen hoopt en verwacht dat de Europese Unie net als de Sovjetunie uit elkaar zal vallen. De “bevrijding” van de EU-lidstaten is volgens haar aanstaande. Nu heeft de voorvrouw van het M Franse Front National (FN) de vrijheid het einde van de Unie te bepleiten in de campagne voor de verkiezingen van het Europees Parlement in mei. Dat zou in de Sovjetunie zeker niet gekund hebben. Dat neemt niet weg dat het FN in de Europese verkiezingen op een stevige winst afstevent met een eu- rosceptisch pleidooi. Is dat een teken dat ook de Europese Unie haar einde nadert?

Europese verkiezingen zijn vanouds tweederangs. Ze krijgen minder aandacht van partijen, media en kiezers, omdat regeringsvorming op het als belangrijkst ervaren nationale niveau er niet van afhangt. Bij gebrek aan aandacht is de opkomst laag en bepalen meer bekende nationale kwesties de verkiezingen. Dat lijkt ook nu weer het geval. In januari 2014 weet maar vier op de tien Nederlanders dat er überhaupt Europese verkiezin- gen plaatsvinden.1 In onder meer Slowakije, België en Hongarije krijgen verkiezingen van president, nationaal of regionaal parlement meer aandacht.

Dat laat onverlet dat niet alleen het FN, maar ook de UK Independence Party van Nigel Farage op winst staat voor de Europese verkiezingen, en in eigen land kan de PVV nog groeien van 5 naar 6 van de 751 zetels in het Europees Parlement. Naast dergelijke hard-eurosceptische partijen die zich ronduit verzetten tegen het delen van soevereiniteit in de Europese Unie, lijkt ook het Alternative für Deutschland zetels te gaan winnen met een zacht-eurosceptische oppositie tegen de euro. Deze partijen zullen hun euroscepsis luider kunnen laten klinken in het parlementaire hart van de Europese Unie.

Nu zijn eurosceptische partijen, hard of zacht, in het Europees Parlement niets nieuws. Zo wilde begin jaren ’80 de Britse Labour Party nog uit de Europese Economische Gemeenschap stappen. PASOK, de Griekse socialistische partij, deed in euroscepsis toen weinig voor Labour onder. Toch is Europese integratie tot op de dag van vandaag doorgegaan. Dat is op zich zelf niet verwonderlijk, omdat het EP geen beslissende stem heeft over de bevoegdhedenverdeling in de Europese Unie en de uittreding van een lidstaat. Wat dat betreft horen pleidooien voor minder Europese integratie en uittreding vooral thuis bij verkiezingen voor nationale Hans Vollaard is als uni- parlementen. Die beslissen immers over meer of minder Europese bevoegdheden en uittreding. Een groei- versitair docent verbonden end eurosceptisch aandeel in het EP maakt dus niet direct iets uit voor het voortbestaan van de EU. aan het Instituut Politieke Wetenschap, Faculteit Bovendien zal de groei van eurosceptische partijen maar beperkt zijn, ook al geven het FN en UKIP een Sociale Wetenschappen van andere indruk. Zelfs in de afgelopen crisisjaren hebben lang niet alle eurosceptische partijen in nationale de Universiteit Leiden. verkiezingen gewonnen. Waar bijvoorbeeld het Hongaarse extreem-rechtse Jobbik, de Finnen en de Vijf-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 17 sterrenbeweging van Beppe Grillo winst boekten in nationale verkiezingen, leverden de PVV, die Linke uit Duitsland en de Deense Volkspartij aan stemmen en zetels in.2 Voor de Europese verkiezingen in mei staan eurosceptische partijen als de Britse Conservative Party, Die Linke, de Tsjechische Democratische Burgerpartij (ODS), het Italiaanse Lega Nord, het Vlaams Belang en de Slowaaks Nationale Partij op verlies.3 Naar schatting zullen eurosceptische partijen van allerlei pluimage uiteindelijk uitkomen op maximaal 25% van de zetels in het Europees Parlement. Dat mag dan meer zijn dan nu, er blijft een ruime meerderheid met een pro-Europese positie bestaan. De mogelijkheid voor eurosceptische partijen de Europese wetgevings- De Europese Unie machine lam te leggen, als ze al door hun verschillende sociaal-economische en culturele oriëntaties tot samenwerking komen, is daarom beperkt. zou een ‘Brixit’ De groei van het eurosceptisch aandeel van het EP kan zelfs gunstig uitpakken voor de Europese Unie. wel kunnen Het versterkt de zichtbaarheid en daarmee erkenning van het EP onder eurosceptische kiezers, zeker als de eurosceptische partijen zich meer blijven richten op het publiek thuis dan op de dagelijkse wetgevings- overleven, machine. Verder daagt de eurosceptische inbreng in het EP het pro-Europese kamp uit zijn standpunten helderder en beter onderbouwd over het voetlicht te brengen. Dat bevordert de kwaliteit van besluiten alleen juist omdat die maar. Kortom, van de te verwachten groei van eurosceptische partijen in het Europees Parlement gaat geen directe bedreiging voor het voortbestaan van de Europese Unie uit. uittreding vitale Daarmee is de kous niet af. Al zouden de nodige kiezers vooral op het FN en de PVV stemmen uit onvrede onderdelen als de over hun nationale regeringen, dan maakt dat de euroscepsis onder het kiezerspubliek er nog niet minder om. Circa één derde van de Fransen, Duitsers en Nederlanders zou voor uittreding van hun land uit de euro niet aantast Europese Unie zijn, terwijl de helft van het Britse publiek een ‘Brixit’ wenst.4 Daarnaast is in Zuid-Europa het aantal mensen dat EU-lidmaatschap een goede zaak vinden, fors afgenomen.5 In nationale verkiezingen zou dat een beslissende impact kunnen hebben op het voortbestaan van de EU.6

In veel oostelijke en zuidelijke lidstaten blijkt het vertrouwen in nationale instellingen echter lager dan in Europese instellingen. Daar is een keuze voor uittreding niet direct te verwachten. Dat ligt anders in rijkere, beter georganiseerde lidstaten. Zeker in het Verenigd Koninkrijk zijn veel kiezers ervan overtuigd dat een uittreding voordelig is, terwijl zij minder cultureel op de rest van Europa zijn georiënteerd.7 De gewenste ‘Brixit’ is bovendien gemakkelijker te verwezenlijken, omdat het Verenigd Koninkrijk niet deelneemt aan de Eurozone en Schengen. Hoe heftig Britse uittreding ook zou zijn, de Europese Unie zou dat kunnen over- leven, juist omdat zij vitale onderdelen als de euro niet aantast.

Het perspectief op een levensvatbaar bestaan buiten de EU is minder sterk in andere rijkere lidstaten, zoals Nederland, Finland en Oostenrijk. Als gevolg daarvan zal eurosceptische onvrede daar vooral leiden tot de wens de kosten van het EU-lidmaatschap te drukken. Dat komt tot uiting in pleidooien voor bijvoorbeeld het uitsluiten van armere of slecht georganiseerde landen uit de Europese Unie, Eurozone en/of Schengengebied en de inperking van de Europese begroting, Europese afdracht en solidariteit met armere (Euro)landen. De vraag is of de EU op de langere termijn afdoende in staat is de markt effectief te laten functioneren, asymme- trische schokken in het Eurogebied op te vangen en haar belangen te verdedigen op het wereldtoneel. Het ontbreekt de Unie immers aan enig middel om lidstaten te dwingen meer (financiële) steun te verschaffen. In tegenstelling tot de Sovjetunie heeft zij daarvoor geen leger, geheime dienst of politiemacht. De Europese Unie is afhankelijk van de vrijwillige samenwerking van haar lidstaten. De roep om openheid (glasnost) en hervorming (perestrojka) mag dan in beide unies hebben geklonken, de pro-Europese stemmen blijven toch aangewezen op overtuigingskracht. En in het vrije Europa hebben ze daar ook alle ruimte toe, in een open debat met hun eurosceptische tegenhangers.

Noten

1 ‘Bekendheid verkiezingen 2014 groeit’, 13 januari 2014 (http://www. about-us/news/53-eu-scepticism-remains-as-britain-feels-less-qeuro- ipsos-nederland.nl/content.asp?targetid=1232). peanq-than-other-countries.html 2 C. Mudde, ‘A European shutdown? The 2014 European elections and 5 F. Serricchio, M. Tsakatika & L. Quaglia, ‘Euroscepticism and the global the great recession’, The Washington Post, 4 november 2013 (http:// financial crisis’, Journal of Common Market Studies, jrg. 51, nr 1, 2013, www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2013/11/04/a-euro- blz. 51-64. pean-shutdown-the-2014-european-elections-and-the-great-recession); 6 Onderstaande gedachtegang is gebaseerd op H. Vollaard, ‘Explaining en H. Vollaard, ‘Opmars euroscepsis beperkt’, Nederlands Dagblad., 20 European disintegration’, te verschijnen in Journal of Common Market december 2013. Studies. 3 Op basis van de gegevens van www.electionista.com en www.pol- 7 Zie http://www.cambre-associates.com/about-us/news/53-eu-scepti- lwatch2014.eu cism-remains-as-britain-feels-less-qeuropeanq-than-other-countries.html 4 Zie http://www.gallup.com/strategicconsulting/162908/election- 2014-countdown-one-year.aspx en http://www.cambre-associates.com/

18 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Judith Hoevenaars, Adriaan Schout & Jan Marinus Wiersma De Europese verkiezingen 2014: “This time it’s different”

“As times are changing, so are we. Since the last European elections, the rules of the game have

changed”, aldus het Europees Parlement.1 Op 22 mei gaat Nederland naar de stembus om 26

Nederlandse Europarlementariërs te kiezen voor de komende vijf jaar. Het Europees Parlement

hanteert de slogan “This time it’s different” om kiezers te informeren over de door het EP ge-

wenste nieuwe regels voor de verkiezingen en zijn gehoopte versterkte rol. Beide veranderingen

moeten de democratische legitimiteit van het EP en de EU als geheel vergroten. Maar zullen de

hooggespannen verwachtingen ook worden waargemaakt?

Een zoektocht naar legitimiteit gend mandaat van de Europese kiezers om hen te In het begin van de jaren ’70 van de vorige eeuw vertegenwoordigen in Brussel. Intussen groeit de besloten de Europese regeringsleiders tot directe roep om méér democratische legitimiteit in tijden Europese verkiezingen om de EU – destijds nog de van grote ontevredenheid over de Europese aan- Europese Economische Gemeenschap – tot een pak van de economische crisis. De huidige verkie- ware democratische organisatie te maken.2 Dit ide- zingscampagnes zetten in op de impact die de kie- aalbeeld hapert in de praktijk echter nog steeds. zer kan uitoefenen op de Europese besluitvorming Het Europees Parlement is de enig direct verkozen via het Europees Parlement. Ook de nieuwe ver- Europese institutie, maar het heeft niet de volledige dragsregels omtrent de aanstelling van een nieuwe parlementaire bevoegdheden zoals kiezers dat bij Commissievoorzitter na de Europese verkiezingen nationale parlementen gewend zijn. Zo heeft het moeten helpen de kiezer over te halen de gang een beperkt initiatiefrecht3 en het kan geen rege- naar de stembus te maken. ring naar huis sturen. De rode lijn in de geschiede- nis van het EP is daarom een zoektocht naar het Verkiezingsprocedure ingrijpend versterken van de eigen democratische legitimiteit veranderd en het uitbreiden van bevoegdheden om zijn stem te doen gelden.4 Met elke verdragswijziging (van De procedure voor de Europese verkiezingen van ‘Maastricht’ tot ‘Lissabon’) heeft het Parlement zijn volgende maand kent twee ingrijpende vernieu- rol weten te vergroten. Het EP heeft zich zo ontwik- wingen. Ten eerste wordt nu een directere kop- keld van een ‘vijgeblad’ tot een volwaardige mede- peling gelegd tussen de verkiezingen en de aan- Judith Hoevenaars is als wetgever naast de Raad. 5 stelling van de nieuwe Commissievoorzitter via Project Assistent Research ‘Spitzenkandidaten’ uit de Europese politieke verbonden aan Instituut Toch heeft dit het publieke draagvlak van de EU niet partijfamilies. Ten tweede hoopt het Europees Clingendael; Adriaan vergroot en is de kloof met de burger een voort- Parlement daarmee op Europa-brede campagnes, Schout als Senior Research durend punt van zorg. Sinds de eerste Europese om de link tussen nationale en Europese partijen Fellow en Coördinator verkiezingen in 1979 is de opkomst gedaald: van voor de kiezers te verduidelijken. Europa; en Jan Marinus 58,1% naar een magere 36,8% bij de laatste ver- Wiersma als Senior Visiting kiezingsronde in 2009.6 Het is daarom twijfelach- Fellow. tig of het Parlement kan spreken van een overtui-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 19 Wie volgt Barroso op als voorzitter van de Europese Commissie? De fracties binnen het Europees Parlement mogen bij de aanstaan- de verkiezingen een kandidaat beschikbaar stellen voor die functie. is de Europese kopman van ALDE. Foto ALDEGroup

Politieke strijd rond de voorzitter het Parlement, met name door persoonlijk hun pro- van de Commissie gramma in alle lidstaten van de Unie te presente- Het Europees Parlement en de Europese Commissie ren”. Bovendien wenst het EP dat “zoveel mogelijk hebben beide zittingstermijnen van vijf jaar, die leden van de volgende Commissie uit de gelederen sinds het Verdrag van Maastricht aan elkaar ge- van het in 2014 gekozen Europees Parlement ko- koppeld zijn. Wanneer de uitslag van de Europese men als afspiegeling van het evenwicht tussen de verkiezingen – en daarmee de politieke samenstel- twee wetgevende machten”.9 De redenering is dat ling van het EP – bekend is, start een ingewikkeld de democratische legitimiteit van zowel Commissie spel rond de invulling van de hoogste ambten in de als EP wordt vergroot door betere afspiegeling van EU, t.w. de voorzitter van de Europese Commissie, de keuze van de Europese bevolking. de voorzitter van de Europese Raad en de Hoge Vertegenwoordiger van de Unie voor buitenlandse De Commissie steunt deze aanpak. Barroso be- zaken. Voorheen was de Europese Raad als eerste toogde in zijn Staat van de Unie-rede van 2012 aan zet bij de benoeming van de drie posten. Nu dat selecteren van EP-kandidaten voor de functie hoopt het EP de voorzet te kunnen geven voor de van Commissievoorzitter definitief duidelijk zou opvolger van huidig Commissievoorzitter Barroso. maken “dat er bij deze verkiezingen echt iets te In het Verdrag van Lissabon is vastgelegd dat de kiezen valt”.10 Inmiddels hebben de politieke par- Raad op basis van gekwalificeerde meerderheid tijfamilies het initiatief genomen om intern kandi- een kandidaat voordraagt voor het ambt, “rekening daten aan te wijzen voor het voorzittersambt die houdend met de verkiezingen voor het Europees nu in the running zijn om het volgende college Parlement”, waarna deze wordt gekozen in het EP van Commissarissen te gaan leiden. De Europese met een absolute meerderheid.7 In het voorgaande Volkspartij van Christendemocraten is hierin overi- verdrag was nog te lezen dat de Raad de nieuwe gens terughoudend geweest – waarschijnlijk omdat Commissievoorzitter nomineert, waarna deze het de vele EVP-regeringsleiders in de Europese wordt goedgekeurd door het EP.8 Hoewel het een Raad niet voor de voeten wil lopen. subtiele verandering van woordkeuze lijkt, wordt deze nieuwe verdragsbepaling uiteenlopend geïn- Een sterkere politieke link tussen het EP en de terpreteerd door de betrokken Europese instellin- voorzitter van de Commissie zou de greep van gen. de Europarlementariërs op het inhoudelijke werk- programma van de Commissie kunnen vergro- Het Europees Parlement ziet liefst een directe kop- ten, evenals op de samenstelling van het col- peling tussen de uitslag van de Europese verkie- lege van 28 Commissarissen. De Commissie zingen en de aanstelling van Barroso’s opvolger. In krijgt democratische legitimering via het EP en de november 2012 is in het EP een resolutie aange- Commissievoorzitter is voor herverkiezing afhanke- nomen waarin erop wordt aangedrongen dat elke lijk van de Europarlementariërs. Deze invloed van Europese partij een kandidaat naar voren schuift het EP is echter niet absoluut. Het college vormt voor het voorzitterschap van de Commissie. Het tevens een afspiegeling van de regerende par- EP “verwacht van deze kandidaten dat ze een lei- tijen in de lidstaten en de politieke kleur van de dende rol spelen in de verkiezingscampagne van

20 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Commissievoorzitter is niet doorslaggevend voor Europese Sociaaldemocraten (PES), steun krijgen de koers van de EU gedurende de vijf jaar. van een meerderheid van het EP, dan stelt dat zijn nominatie nog niet zeker. De Raad kan er ook voor Wél is zeker dat de nieuwe ambitie van het EP kiezen zelf een kandidaat naar voren te schuiven, vraagtekens oproept over de onafhankelijke rol van met inachtneming van de politieke voorkeur van de Commissie, zoals vastgelegd in de Europese de kiezers. Naast politieke affiniteit, kijkt de Raad verdragen.11 De Commissie mag geen politieke in- ook naar de nationaliteit en de ervaring van de kan- structies aanvaarden van het EP, noch van enige didaat, alsmede naar de verhoudingen tussen de andere instelling, en dient het algemeen belang Europese topfuncties. van de Unie te bevorderen. Wordt dit gewaarborgd Een wanneer het Europees Pasrlement zijn zin krijgt? Het kan een spannende tijd worden in Brussel Daarnaast bestaat de vrees dat een nauwere po- tussen de uitslag van de verkiezingen in mei en interinstitutionele litieke band tussen beide Europese instellingen het oktober, wanneer de installatie van de nieuwe huidige institutionele (en machts-) evenwicht tus- Commissie wordt afgerond. Het aanwijzen van de crisis dit najaar is sen Commissie, Raad en Parlement kan versto- opvolger van Barroso staat al voor juli gepland. ren.12 Nederland, dat altijd bang is voor machtsver- Uiteenlopende interpretaties van de regels kan lei- niet op voorhand storingen,13 ziet versterking van de greep van het den tot lastige onderhandelingen tussen Raad en EP op de Commissie dan ook met lede ogen aan. EP. Vervolgens kan het EP ongunstig gestemd zijn uitgesloten Minister Timmermans heeft daarom voorgesteld en de verdere benoemingen van Commissarissen een ‘European Governance Manifesto’ overeen te en de hoorzittingen frustreren. Een interinstitutio- komen, waarin de vijfjarige doelstellingen van de nele crisis dit najaar is daarmee niet op voorhand Unie worden afgesproken tussen Raad, Commissie uitgesloten. en EP.14 Europeanisering van het De Raad kan zich nog ontpoppen tot stoorzen- verkiezingsdebat der voor de ambitieuze plannen van het Europees Het naar voren schuiven van kandidaten voor het Parlement. Enkele regeringsleiders en ook de voor- Commissievoorzitterschap moet niet alleen een zitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy, bijzonder politiek tintje geven aan de verkiezingen, stellen zich terughoudend op. Van Rompuy ver- maar ook de Europese dimensie van de verkiezin- klaarde dat de nieuwe afspraken rond de verkie- gen en de rol van de Europese partijen benadruk- zingen met voorzitterskandidaten “geen panacee” ken.17 De meeste nationale partijen die meedingen zullen zijn voor de legitimiteitsproblemen van de in de Europese verkiezingen zijn aangesloten bij een EU.15 De Duitse bondskanselier Merkel stelde reso- gelijkgestemde Europese partijfamilie (zie onder- luut dat de volgende Commissievoorzitter niet “au- staande tabel). De Europese Commissie heeft de tomatisch” wordt gekozen uit de kandidaten van nationale politieke partijen opgeroepen hun band de Europese partijfamilies en waarschuwde voor met hun Europese partijfamilies zichtbaar te ma- valse beloften.16 In de verdragen wordt niet expli- ken in de campagne en op de stemformulieren te ciet vastgesteld dat de kandidaat moet worden ge- vermelden.18 De Commissie stelt dat de Europese selecteerd uit de kringen van het EP. Dus, al zou politieke partijen het best in staat zijn om een brug Martin Schulz, de kandidaat voor de Partij van de te slaan tussen EU-politiek en de kiezers.19 Daar

Nederlandse politieke Aantal zetels in Europees Europese partijfamilie Aantal zetels in het Europees partij Parlement 2009 - 2014 Parlement 2009 - 2014 CDA 5 Fractie van de Europese Volkspartij 274 PvdA 3 Fractie Progressieve Alliantie van Socialisten en 194 Democraten VVD 3 Fractie Alliantie van Liberalen en Democraten voor 85 Europa D66 3 Fractie Alliantie van Liberalen en Democraten voor 85 Europa GroenLinks 3 Fractie De Groenen/Vrije Europese Alliantie 58 ChristenUnie 1 Fractie Europese Conservatieven en Hervormers 57 SP 2 Confederale Fractie Europees Unitair Links/Noords 35 Groen Links SGP 1 Europa van vrijheid en democratie 31 PVV 4 Niet-fractiegebonden leden 32 Artikel 50 1 Niet-fractiegebonden leden 32

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 21 zijn wel enkele kanttekeningen bij te plaatsen. Ten regels, in de totstandkoming van de bankenunie en eerste hebben de politieke partijfamilies – bij ont- in het afdwingen van economische dialogen met breken van een Europese kieswet – niet de mo- de onafhankelijke Eurocommissaris. De slogan gelijkheid te opereren als transnationale Europese “this time it’s different” verwijst dan ook naar de partijen met een gemeenschappelijke lijst of overal veranderde rol van het Parlement: “The European dezelfde nummer één. Martin Schulz kan cam- Parliament now has more power, both to set the pagne komen voeren in Nederland om de PvdA political direction of Europe and over the day-to- te steunen, maar hij kan alleen in Duitsland wor- day decisions which affect us all. A more power- den gekozen. In EU-jargon: hij is Spitzenkandidaat, ful European Parliament means more influence for maar geen lijsttrekker. everyone, more ability to deal with our problems.”22

De verschillen binnen de Europese partijfamilies Hoe verhoudt deze grotere ambitie van het EP, zijn groot. VVD en D66 zijn beide lid van de Liberale zowel in de besluitvorming alsook in relatie tot de fractie (ALDE), terwijl zij nationaal een verschillende Commissie, zich tot een kritische publieke opinie koers varen op Europa-thema’s.20 Ook de verwant- en de wens van Nederland en enkele andere lidsta- schap tussen bijvoorbeeld de PvdA en het Griekse ten om juist de nationale parlementaire greep op de PASOK binnen de PES is twijfelachtig, net zoals EU te vergroten? Naar verwachting zal de gegroei- samenwerking tussen het CDA en de Hongaarse de euroscepsis onder de kiezers leiden tot een gro- Fidesz-partij van Victor Orbán of de Italiaanse ter anti-EU-blok in het EP na de verkiezingen. De Forza Italia van Silvio Berlusconi via de EVP moeilijk verwachtingen over de uitslagen lopen uiteen van ligt. De inhoudelijke verschillen binnen de Europese 90 tot 190 (van de in totaal 751 zetels) voor die par- families tasten de slagvaardigheid en de coherentie tijen.23 Bovendien laten de polls van Eurobarometer aan, zeker in verkiezingstijd. Verkiezingsmanifesten zien dat het vertrouwen in het EP de afgelopen 20 hebben daarom het karakter de kleinste geme- jaar sterk is gedaald. Anno 2013 gaf bijna de helft ne deler te zijn van de ingebrachte standpunten. van de EU-burgers aan geen vertrouwen te hebben Daarom zullen veel partijen naast de Europese in het EP (zie figuur 1). Dat belooft niet veel goeds manifesten werken met een eigen, meer gekleurd voor de opkomst bij de Europese verkiezingen dit programma; met een klein aantal Nederlandse jaar. Opvallend is echter dat het wantrouwen in na- Europarlementariërs in grote politieke families is de tionale parlementen significant groter is (zie figuur waarde daarvan echter twijfelachtig.21 2). In Nederland liggen de verhoudingen omge- keerd. Hier bestaat méér vertrouwen in de Tweede Nationale versus Europese Kamer dan in het EP.24 democratische legitimiteit Het Europees Parlement heeft sinds zijn ontstaan Dat verklaart Nederlands inzet op “eerdere en meer de institutionele balans in zijn eigen voordeel weten rechtstreekse betrokkenheid van het nationale par- te verschuiven en dat verwoord gekregen in ver- lement bij de Europese besluitvorming”.25 De wens dragswijzigingen. Sinds het Verdrag van Lissabon democratische controle op nationaal niveau te ver- heeft het EP voor het eerst wetgevende macht op sterken, komt voort uit het idee dat het EP onvol- het gebied van de economische en monetaire unie. doende legitimiteit geniet om de democratische Juist deze macht heeft het prominent gebruikt in controle van Europese integratie te schragen. Het de onderhandelingen over crisismaatregelen, on- contrast tussen de Nederlandse strategie en de der andere in het aanscherpen van de begrotings- ambities van het EP is groot. Bovendien zoekt de

Figuur 1: Vertrouwen in het Europees Parlement in de Figuur 2: Vertrouwen in het nationale parlement in de EU-lidstaten (gemiddeld) EU-lidstaten (gemiddeld)

22 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Tweede Kamer, gesteund door het kabinet, actief nog onduidelijk of het EP zijn plannen volledig kan naar manieren om haar invloed te doen gelden op doorzetten. Naast juridische zijn er ook politieke di- de Europese besluitvorming. Hoewel het Verdrag lemma’s te overbruggen. van Lissabon nieuwe instrumenten heeft gescha- pen voor nationale parlementen, waaronder een Een tweede grote vraag is of de inzet van de subsidiariteitstoets, hebben deze veranderingen Europese partijfamilies de kiezers ook daadwer- volgens minister Timmermans slechts beperkte re- kelijk zal aanspreken en tot een hogere opkomst sultaten opgeleverd.26 leidt. De politieke slagkracht van de partijfamilies was in het verleden beperkt, omdat gezamenlijke Meerdere politieke partijen vinden dat subsidia- electorale manifesten vaak niet meer waren dan riteit, het principe dat bepaalt dat beslissingen zo vage compromissen en de meeste lid-partijen toch dicht mogelijk bij de burger moeten worden geno- vooral ‘nationale’ Europese campagnes voerden. men, leidend moet zijn in de Europese besluitvor- Mogelijk hebben de discussies over het Europees ming.27 Maar, wanneer de trend van verdiepte in- economisch beleid en het groeiend aantal euro- tegratie doorzet en het Europese toezicht op het sceptische partijen ertoe geleid dat de EU een poli- economisch en financieel beleid verder toeneemt, tiek gevoeliger thema is geworden, waardoor meer zal er eerder van het tegendeel sprake zijn. kiezers de gang naar de stembus zullen maken.

Geen legitimiteit zonder resultaat Hoe welkom investeringen in een meer democra- Met meer zichtbaarheid en een verkiezingsdebat tisch functioneren van de EU ook mogen zijn, voor op Europees niveau hoopt het Europees Parlement de kiezers vormen zij niet de essentie. Die kijken zijn eigen democratische legitimiteit te vergroten. vooral naar de resultaten van de Europese samen- Een meer prominente rol voor de Europese partijfa- werking en laten daarvan afhangen of en hoe ze milies, met de voorzitterskandidaten in de spotlight, gaan stemmen. Na de verkiezingen weten we hoe moet kiezers meer bewust maken van het belang ongelukkig de kiezer is met de EU of dat, net als bij van de Europese democratie. Door de uiteenlo- de nationale verkiezingen, hij of zij ook bij het EP pende interpretaties van de nieuwe regels, is het kiest voor stabiliteit en continuïteit.

Noten

1 European Parliament, ‘The power to decide what happens in Europe’, 16 Quote Angela Merkel in EUobserver, ‘Merkel: EU vote not decisive on beschikbaar via http://www.elections2014.eu. commission President’, EUobserver, 25 oktober 2013. 2 S. Hix & S. Hagemann, ‘Could Changing the Electoral Rules Fix 17 B. Donnely & M. Jopp, ‘European political parties and democracy in the European Parliament Elections?’, Politique Européenne, jrg. 28, nr 2, EU’, in: Democracy in the EU and the role of the European Parliament, 2008, blz. 27-41. Instituto Affari Internazionali, maart 2009, blz. 23-42 (i.h.b. blz. 33). 3 Het EP kan de Europese Commissie verzoeken met wetgeving op een 18 European Commission, ‘Preparing for the 2014 European elections: fur- bepaald terrein te komen, maar heeft zelf geen recht van initiatief om ther enhancing their democratic and efficient conduct’, COM (2013) 126 wetgeving voor te stellen. final, Straatsburg, 12 maart 2013, blz. 5. 4 J. Priestley, Six battles that shaped Europe’s Parliament, Londen: John 19 Ibid., blz. 4. Harper Publishing, 2008. 20 Camerons Conservative Party zit in de partij van de Europese 5 R. Corbett, F. Jacobs & M. Shackleton, The European Parliament, Conservatieven en Hervormers (EHC) en dat is tevens de partij waar de Londen: John Harper, 2011. VVD enigszins naar neigt – helemaal toen Rutte nog de politieke even- 6 De opkomstpercentages in een aantal van de nieuwe lidstaten sinds knie leek te worden van Cameron. 2004 heeft sterk bijgedragen aan het dalende gemiddelde. Voor een 21 A. Schout, ‘Europa: Wat wil de PvdA niet?’, S&D, jrg. 70, nr 6, blz. 9-13. overzicht tussen 1979 en 2009, zie: http://www.europarl.europa.eu/ 22 European Parliament, ‘The power to decide what happens in Europe’, aboutparliament/en/000cdcd9d4/Turnout-(1979-2009).html beschikbaar via http://www.elections2014.eu. 7 Artikel 17(7) Verdrag betreffende de Europese Unie. 23 Euractiv, ‘Eurosceptic tug-of-war expected in next EU Parliament’, 6 8 Verdrag van Nice, Artikel 214 (2) Verdrag voor de Europese december 2013. Gemeenschap. 24 Standard Eurobarometer, 2003 – 2013. ALDEGroup. Wie volgt Barroso 9 Europees Parlement, ‘Resolutie van het Europees Parlement van 22 op als voorzitter van de Europese Commissie? De fracties binnen november 2012 over de verkiezingen van het Europees Parlement in het Europees Parlement mogen bij de aanstaande verkiezingen een 2014’, (2012/2829(RSP). kandidaat beschikbaar stellen voor die functie. Guy Verhofstadt is de 10 Europese Commissie, ‘State of the Union 2012’, door José Manuel Europese kopman van ALDE. Durão Barroso, 12 september 2012. 25 Tweede Kamer der Staten Generaal, ‘Staat van de Europese Unie 2013. 11 Artikel 17(3) Verdrag betreffende de Europese Unie. Bruggen slaan in Europa’, nr. 33 551, 15 februari 2013, blz. 7. 12 Het Nederlandse kabinet steunt de ontwikkelingen rond de versterking 26 Timmermans, a.w. noot 14. van de controlerende rol van het EP, maar deze steun is zeker niet 27 VVD concept-verkiezingsprogramma Europese verkiezingen 2014, onvoorwaardelijk. Zie: Staat van de Europese Unie 2013, ‘Bruggen slaan ‘Europa waar nodig’ (http://cdn.vellance.com/usmedia/vvd/uploaded/ in Europa’, Ministerie van Buitenlandse Zaken, MINBUZA-2013.13317, attachment-files/100.pdf); PvdA concept-verkiezingsprogramma 15 februari 2013. Europese verkiezingen 2014, ‘Voor een Europa dat werkt’ (http:// 13 P. Scheffer, Een tevreden natie: Nederland en het wederkerend geloof in www.pvda.nl/data/sitemanagement/media/2013/10/Voor%20een%20 de Europese status quo, Amsterdam: Bert Bakker, 1988. Europa%20dat%20werkt%20-%20ontwerpverkiezingsprogramma.pdf); 14 F. Timmermans, ‘Monnet’s Europe needs reform to fit the 21st century’, CDA concept-verkiezingsprogramma Europese verkiezingen 2014, ‘Naar Financial Times, 15 november 2013. een slagvaardig Europa’ (http://www.pvda.nl/data/sitemanagement/ 15 Euractiv, ‘Van Rompuy scorns direct election of Commission president’, media/2013/10/Voor%20een%20Europa%20dat%20werkt%20-%20 14 oktober 2013. ontwerpverkiezingsprogramma.pdf).

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 23 Wouter Wolfs Winst of verlies: invloed eurosceptici in Brussel blijft miniem

Is er sprake van een groeiend anti-Europa-sentiment? De uitslag van de Europese-Parlementsverkie-

zingen in mei, waarin voor het eerst louter Europese thema’s centraal staan, zal het uitwijzen. Als de

eurosceptici terrein winnen, hoeft dat geen politieke aardverschuiving te betekenen: hun invloed op

de interne werking van het Parlement blijft beperkt. Dat wil echter niet zeggen dat electorale winst

voor eurosceptische fracties geen effect zal hebben op de politiek in Europa.

et resultaat van de eurosceptici kan ‘euroscepticisme’ worden meestal dié groepen volgens vele krantenredacties hét be- aangeduid die zich verzetten tegen een verdere H langrijkste item van de Europese- bevoegdheidsoverdracht naar het Europese ni- Parlementsverkiezingen worden. Sommige opi- veau of die bepaalde bevoegdheden weer willen niemakers waarschuwen zelfs voor een Europese terughalen naar de lidstaten. “shutdown” na de verkiezingen van volgende maand.1 Er zijn echter twee redenen waarom een goed verkiezingsresultaat voor eurosceptische Uiteenlopende redenen van partijen moet worden gerelativeerd. verzet tegen de EU Eurosceptici verschillen ook wat betreft de rede- Allereerst is euroscepticisme geen nieuw feno- nen van hun verzet tegen de Europese Unie. In meen. Al vanaf het begin van het Europese inte- het algemeen zijn er vier grote groepen te onder- gratieproject zijn er kritische stemmen aanwezig; scheiden. Dat zijn allereerst de extreem-rechtse denk maar aan de lege-stoel- en de nationalistische partijen waarvan de eu- politiek van Charles De Gaulle rosceptische houding politiek-cul- in de jaren zestig en de star- tureel geïnspireerd is: zij zien re houding van Margaret de EU als een bedreiging Thatcher in de jaren tach- Van voor de nationale tig. Al sinds de eerste recht- soevereiniteit en streekse verkiezing in 1979 uniformiteit onder identiteit. Vaak ligt maken eurosceptici deel uit het anti-Europe- van het Europees Parlement. eurosceptici is se discours in het verlengde van een De tweede reden heeft te maken geen sprake anti-immigratie- en Wouter Wolfs is weten- met het concept euroscepticisme anti-islam-campagne. schappelijk medewerker zelf. ‘De euroscepticus’ bestaat niet; Bekende voorbeelden zijn aan het Instituut voor de van uniformiteit onder eurosceptici is de Nederlandse Partij voor de Overheid van de Katholieke geen sprake. Kritiek op Europa is erg divers, Vrijheid, het Vlaams Belang en de Universiteit Leuven. Hij doet zowel wat de intensiteit als wat de inhoud betreft. Oostenrijkse Vrijheidspartij. De tweede groep onderzoek naar euroscepti- Het verzet tegen Europa varieert van een prin- bestaat uit extreem-linkse partijen waarvan het sche partijen en naar de rol cipiële oppositie tegen welke Europese samen- euroscepticisme voornamelijk voortkomt uit eco- van nationale parlementen werking dan ook, tot kritiek op bepaalde (deel-)- nomische zorgen. Zij zien de EU in de eerste in de Europese Unie. aspecten van het Europese project. Met de term plaats als een neoliberaal project en vullen hun

24 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Zo’n 20% van de eu- roparlementariërs is euroscepticus. Op de besluitvorming hebben ze amper invloed; het merendeel van de eu- rosceptici concentreert zich op het bereiken van publiciteit. Illustratie door EU Exposed

antikapitalistisch discours aan met een anti-Eu- heden van het Europees Parlement; dat heeft ver- ropese retoriek. Onder meer het Griekse Syriza scheidene redenen. en de Nederlandse Socialistische Partij vallen in deze categorie. Ten eerste zijn de eurosceptici verdeeld over vier verschillende fracties in het Europees Parlement. Ten derde zijn er nieuwe partijen waarbij het eu- De eerste is Europa van de Vrijheid en de rosceptisch discours past in een bredere anti- Democratie (EVD), een uitgesproken euroscepti- systeem-houding. De EU wordt door hen gezien sche fractie onder leiding van Nigel Farage van als een elitair project en als een deel van het de Britse United Kingdom Independence Party establishment waartegen men zich verzet. De (UKIP). Daarnaast – eveneens aan de politieke Italiaanse Vijfsterrenbeweging is hiervan een goed rechterzijde – de fractie Europese Conservatieven voorbeeld. Ten vierde zijn er single issue-partijen en Hervormers (ECH), waarvan de Britse die zich kanten tegen de EU of een bepaald on- Conservatieven de kern vormen. Aan de linker- derdeel van haar beleid, maar er verder weinig of zijde is er de eurosceptische fractie Europees geen andere programmapunten op nahouden, Unitair Links/Noords Groen Links (GUE/NGL), die zoals de Alternative für Deutschland. Ten slotte hoofdzakelijk uit communisten bestaat. zijn er ook eurosceptische stemmen terug te vin- den bij de mainstream-politieke partijen, voorna- Ook zetelt er nog een groep eurosceptische par- melijk aan de rechterzijde van het politieke spec- lementsleden, voornamelijk van extreem-rechtse trum. Denk hierbij aan de Britse Conservatieven signatuur, bij de zogenoemde niet-ingeschreve- en de Tsjechische Democratische Burgerpartij nen. Wegens voornamelijk interne tegenstellin- van Václav Klaus. Net zoals degenen die tot het gen vormen zij geen aparte fractie. In januari 2007 pro-Europese kamp worden gerekend, kennen richtte een aantal van deze partijen de fractie dus ook eurosceptici onderling vele verschillen. ‘Identiteit, Traditie, Soevereiniteit’ op, maar deze samenwerking was geen lang leven beschoren. In november 2007 (dus minder dan een jaar na op- Beperkte invloed in het richting) viel de fractie uit elkaar door aanhouden- Europees Parlement de interne twisten. Hoewel kritiek op Europa een Al deze groepen tezamen tellen momenteel onge- gemeenschappelijk kenmerk is, verschillen eu- veer 150 Europese parlementsleden op een totaal rosceptische partijen over andere zaken blijkbaar van 766, oftwel zo’n 20 procent. Ook dit is geen toch zodanig van mening dat de vorming van verschijnsel van de laatste Europese verkiezin- één grote eurosceptische fractie in het Europees gen. Al sinds de eerste rechtstreekse verkiezing Parlement onmogelijk is. van het Europees Parlement in 1979 schommelt het aantal eurosceptische parlementsleden rond Ten tweede zijn eurosceptici zelfs binnen de- een vijfde van de totale assemblee. Ondanks die zelfde fractie verdeeld over de teksten die in het toch wel significante aanwezigheid, slagen zij er Europees Parlement voorliggen. Zo stemt de eu- niet in hun stempel te drukken op de werkzaam- rosceptische ‘Europa voor Vrijheid en Democratie’ slechts in 48% van de gevallen hetzelfde over een

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 25 Europese wet, en dat staat in schril contrast tot kiezers die geneigd zijn op eurosceptische partij- de score van zo’n 90% die de socialistische, libe- en te stemmen in kleinere getale komen opdagen rale en christen-democratische fracties laten zien. bij de Europese verkiezingen.

Ten derde ontbreekt het bij vele eurosceptische De vraag is of de eurosceptische partijen erin zul- parlementsleden aan werkelijke betrokkenheid len slagen om, zelfs met een toegenomen aantal, om invloed uit te oefenen op de besluitvorming in een stempel te drukken op het volgende Europees het Europees Parlement. De afwezigheidsgraad Parlement. De kans daarop is niet groot. Aan de bij eurosceptische parlementsleden in de com- verdeeldheid komt immers niet meteen een eind. missievergaderingen en plenaire sessies ligt ge- Wel hebben enige extreem-rechtse partijen – het voelig hoger dan bij de andere fracties. Daarnaast Franse Front National, de Partij voor de Vrijheid, dienen eurosceptische parlementsleden ook ge- de Oostenrijkse Vrijheidspartij, het Vlaams Belang middeld minder amendementen en parlementaire en de Zweedse Democraten – zich onder lei- moties in dan hun collega’s van de andere frac- ding van Marine Le Pen verenigd in de ‘Europese ties. Deze passieve houding kan zowel ingegeven Alliantie voor Vrijheid’; dit als voorbereiding op de zijn door een gebrek aan interesse als door een vorming van een extreem-rechtse fractie in het duidelijke afkeer voor de instelling waarin ze zit- volgende EP. Een aantal andere eurosceptische ting hebben. partijen, waaronder het Britse UKIP, heeft zich Het ontbreekt echter al openlijk gedistantieerd van deze samen- Een grote groep van eurosceptische parlements- werking, waardoor de kansen op een verenigd bij veel leden concentreert zich op het geven van spee- eurosceptisch front in het volgende Parlement ches in de plenaire vergadering en het stellen van miniem zijn. eurosceptische parlementaire vragen. Hiermee proberen ze pu- bliciteit te bereiken in de (nationale) media om zo De vorming van een extreem-rechtse fractie in het parlementsleden hun bekendheid in hun kiesdistrict te vergroten. EP zou overigens vooral slecht nieuws zijn voor Daarnaast proberen ze negatieve informatie te de huidige eurosceptische fractie ‘Europa voor aan werkelijke verkrijgen die hen kan helpen in hun campagnes Vrijheid en Democratie’. Als een aantal van hun tegen de EU.2 huidige partijen – zoals het Italiaanse Lega Nord betrokkenheid – toetreedt tot de extreem-rechtse fractie, zullen Slechts een beperkt aantal eurosceptische parle- de resterende partijen er waarschijnlijk niet meer om invloed mentsleden stelt zich pragmatisch op en neemt in slagen een fractie te vormen. Zodoende zou de deel aan de onderhandelingen met de andere po- ene eurosceptische fractie door de andere wor- uit te kunnen litieke fracties. Enerzijds omdat eurosceptici zelf den vervangen. Daarnaast is het niet waarschijn- de dialoog niet willen aangaan, anderzijds omdat lijk dat de eurosceptische parlementsleden hun oefenen op de de andere politieke fracties ze liever buiten de manier van werken in het EP gaan bijsturen. De onderhandelingen houden. Hierdoor maken hun verwachting is dat ze vooral zullen blijven inzetten besluitvorming in bezwaren en voorstellen slechts zelden deel uit op het maximaliseren van hun media-aandacht van het politieke compromis. Vandaar dat ze zich via publieke speeches in de plenaire vergadering het EP bij stemmingen niet vaak aan de winnende zijde en dat ze minder aandacht zullen besteden aan bevinden. Terwijl de christen-democraten, libera- het wetgevende werk. Het blijven dus de pro-Eu- len en socialisten voor 83 tot 89% deel uitmaken ropese partijen die de Europese wetteksten in het van de winnende meerderheid bij stemmingen, Parlement zullen vormgeven. gebeurt dat bij de eurosceptische fractie ‘Europa voor Vrijheid en Democratie’ slechts in 53% van de gevallen. Ook de extreem-linkse en conserva- Europese verkiezingen worden tieve fracties doen het met respectievelijk 52 en Europeser 57% niet beter.3 De Europese verkiezingen zijn altijd gekarakte- riseerd als tweederangsverkiezingen. De inzet van de verkiezingen was voorheen laag vanwe- De Europese verkiezingen ge de beperkte bevoegdheden van het Europees brengen weinig verandering Parlement en zijn beperkte invloed op de Europese Voor de Europese verkiezingen wordt een forse Commissie, en vanwege de campagnes die bijna winst voorspeld voor eurosceptische partijen in uitsluitend over nationale thema’s gingen. Dit re- heel Europa. Recente opiniepeilingen verwachten sulteerde in een dalende opkomst bij de opeen- zo’n 200 zetels voor eurosceptici, al lopen de cij- volgende Europese verkiezingen, met als diepte- fers erg uiteen. De peilingen houden vaak geen punt de verkiezingen van 2009, toen slechts 43% rekening met de opkomst en tot dusver zijn juist

26 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 van de stemgerechtigde Europese burgers naar aan belang gewonnen. Voor het eerst spelen deze de stembus trok. eurofracties een belangrijke rol in de coördinatie van de Europese campagnes van hun nationale Deze keer zullen Europese thema’s wel degelijk partijen. Zoals hierboven reeds gemeld, hebben een belangrijke rol spelen. Sinds het uitbreken van zelfs de extreem-rechtse partijen een Europees de eurocrisis is de aandacht in de lidstaten voor platform opgericht met het oog op de Europese het Europese niveau stelselmatig toegenomen. stembusgang. Het is ironisch dat de Europese Zelfs in die mate dat Europa de afgelopen jaren verkiezingen zelfs verschillende nationalistische een belangrijk onderwerp is geworden bij natio- partijen tot een Europese samenwerking hebben nale verkiezingen – weliswaar met wisselend suc- gebracht. ces voor eurosceptische partijen. Zo boekten de Ware Finnen en de Italiaanse Vijfsterrenbeweging Daarnaast wijzen de Europese partijen een kan- successen bij respectievelijk de Finse verkiezin- didaat aan voor het voorzitterschap van de gen van 2011 en de Italiaanse verkiezingen van Europese Commissie. Deze persoon fungeert te- 2013. Daartegenover staan de verliezen die de vens als ‘Europese kopman’ en zal de campag- Deense Volkspartij bij de verkiezingen in 2011 nes van nationale partijen binnen de fractie in leed en de Partij voor de Vrijheid in 2012. de diverse lidstaten ondersteunen. De Europese Liberalen nomineerden Guy Verhofstadt als Inhoudelijk zullen de campagnes dus hoogst- kandidaat Commissievoorzitter, terwijl de waarschijnlijk over Europese thema’s gaan en Europese Socialisten de huidige Europees dat is een goede zaak. De bevoegdheden van Parlementsvoorzitter Martin Schulz naar voren het Europees Parlement zijn met het Verdrag schoven. De Europese Groenen hebben een tan- van Lissabon immers opnieuw fors toegenomen, dem geselecteerd, Ska Keller en José Bové, en waardoor de instelling in belangrijke mate de de Europese Volkspartij gaat met Jean-Claude koers van het Europese beleid meebepaalt. De Juncker de verkiezingen in. politieke samenstelling van de Europese volks- vertegenwoordiging zal dus een grote invloed Op basis van het verkiezingsresul- hebben op de inhoud van de Europese wetten. taat van de diverse politieke Hoewel in de huidige legislatuur nog steeds bij families, zal één van deze bijna tweederde van de stemmingen de meerder- kandidaten worden aan- heid wordt gevormd door de socialisten en de gewezen als de volgen- ‘Europa’ is een christen-democraten, is er sinds 1979 een dui- de voorzitter van de delijke tendens merkbaar waarbij er steeds vaker Europese Commissie. belangrijk onderwerp links tegen rechts wordt gestemd.4 Het Verdrag van geworden bij nationale Lissabon bepaalt im- De ‘pro-Europese’ centrum-linkse en centrum- mers dat het Europees verkiezingen rechtse partijen hebben wel degelijk een verschil- Parlement de voorzitter van de lende visie met betrekking tot bepaalde Europese Europese Commissie verkiest na- beleidsdomeinen en dit komt in de wetgeving dat een kandidaat is voorgesteld door ook tot uiting. De kans bestaat dat de Europese de Europese Raad, op basis van de uitslag verkiezingscampagnes zich in verscheidene lid- van de Europese verkiezingen. Het is echter niet staten niet zullen ontvouwen als een strijd tus- zeker dat de grootste politieke fractie ook auto- sen politiek links en politiek rechts, maar tussen matisch de Commissievoorzitter mag leveren. pro-Europese en anti-Europese partijen. Dat zal vooral de eurosceptische partijen winst opleve- In de praktijk is deze functie immers onderdeel ren. Hierdoor zullen de twee grootste fracties – van bredere onderhandelingen over de verdeling de centrum-rechtse Europese Volkspartij en de van de verschillende Europese topbanen, waar- centrum-linkse Socialisten en Democraten – op onder de voorzitter van het Europees Parlement elkaar aangewezen zijn, en zal er amper links te- en de Hoge Vertegenwoordiger voor het EU- gen rechts worden gestemd. buitenlandbeleid. Eurosceptici spelen in deze on- derhandelingen geen rol; de posten zullen in de Niet alleen inhoudelijk, maar ook institutioneel eerste plaats verdeeld worden door de twee gro- zijn de verkiezingen Europeser geworden. De te politieke families in het Europees Parlement: Europese politieke fracties – de overkoepelende de socialisten en christen-democraten, eventueel organisaties die de nationale partijen van dezelf- aangevuld met de liberalen. de ideologische achtergrond verenigen – hebben

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 27 Conclusie de eurosceptische partijen niet kunnen of willen Het resultaat van de eurosceptische partijen is deelnemen aan de interne politieke besluitvor- geen belangrijke factor in het bijzondere karakter ming. Een goed resultaat voor de eurosceptici zal van de Europese verkiezingen van 2014. Zelfs bij wel een belangrijke signaal zijn en heeft vooral in- electorale winst zal de invloed van eurosceptici vloed op de nationale politieke arena. Door een op de besluitvorming in het Europees Parlement sterk anti-Europees signaal zullen nationale rege- beperkt blijven, omdat ze in verdeelde slagorde ringen immers minder speelruimte hebben om op zullen optreden en zich zullen blijven richten op Europees niveau te opereren. het trekken van media-aandacht via (provoce- rende) toespraken. Op zich is dit ook niet verras- Wél is het Europese karakter van de stembus- send. Eurosceptische partijen kanten zich tegen gang versterkt. De Europese verkiezingen gaan, de Europese samenwerking en willen dan ook in tegenstelling tot het verleden, wel degelijk geen deel uitmaken van het Europese besluitvor- over Europese thema’s. Ook de campagnes zul- mingsproces. len voor een deel ‘Europa-wijd’ worden gevoerd. De kandidaat-Commissievoorzitters zullen in Het Europees Parlement heeft echter geen in- diverse lidstaten campagne voeren en ook op vloed op de bevoegdheidsverdeling tussen het Europees niveau met elkaar in debat gaan. Een Europese niveau en de lidstaten. De politieke van deze politieke boegbeelden zal uiteindelijk strijd tussen anti- en pro-Europese partijen tij- Commissievoorzitter worden. De kansen om die dens de Europese campagne is daarom tot op post in de wacht te slepen, hangen af van het zekere hoogte een schijngevecht. De tegenstel- aantal stemmen dat zijn of haar politieke familie lingen tussen deze twee kampen komen in het kan verzamelen. Die keuze is aan de Europese Europees Parlement immers niet tot uiting, omdat burgers.

Discussieer mee over dit onderwerp: www.internationalespectator.nl/discussies

Noten

1 Cas Mudde, ‘A European shutdown? The 2014 European elections and 3 Marley Morris, Conflicted Politicians: the populist radical right in the the great recession’, The Washington Post, 4 november 2013. European Parliament, Londen: Counterpoint, 2013. 2 Nathalie Brack, ‘Euroscepticism at the Supranational Level: The Case 4 Simon Hix, ‘Why the 2014 European Elections Matter: Ten Key Votes in of the “Untidy Right” in the European Parliament’, Journal of Common the 2009–2013 European Parliament’, European Policy Analysis, nr. 13, Market Studies, jrg. 51, nr. 1, 2013, blz. 85-104. 2013.

28 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Mendeltje van Keulen Kloof tussen Europese parlementen praktisch overbrugbaar door persoonlijk contact

De verhouding tussen het Europees Parlement en nationale parlementen laat te wensen over. Dit

is jammer, want het contact tussen deze wetgevende organen, die dezelfde kiezers vertegenwoor-

digen, kan een rol van betekenis spelen in het overbruggen van de kloof tussen die kiezers en het

Europese bestuur. Helaas staan institutionele strijd en praktische belemmeringen (agendaproble-

men) samenwerking in de weg. Eind 2013, toen een brede coalitie van nationale parlementen be-

zwaar maakte tegen het Commissievoorstel voor een Europees Openbaar Ministerie, bleef het van

de zijde van het EP opvallend stil. Nationale parlementen geven op hun beurt te weinig aandacht

aan de wetgevingsprocessen binnen het EP, bijv. rapporteurs en trilogen. Een uitdaging voor de

nieuwe generatie Europarlementariërs – en hun nationale collega’s.

e hebben er lang over gesproken, onrealistisch.1 De eerste gele kaart in mei 2012 maar de Europarlementariërs verraste dus velen – anderhalf jaar later was de “Wkwamen niet tot overeenstem- tweede gele kaart een feit. In beide gevallen ming over een gepaste reactie. Vooralsnog kij- was het proces aangezwengeld door een aan- ken we de zaken dus nog even aan.” Zo luidde, tal actieve parlementen in Noordwest-Europa: geparafraseerd, de reactie van een griffier van de Folketing, de Riksdag, de Tweede Kamer en het Europees Parlement die ik onlangs sprak in de House of Commons; ‘trekkers’ die ook een de coulissen van een overleg. Mijn vraag was aantal parlementen die zelden op Brusselse of het EP voornemens was formeel te reage- wetgeving reageren (Finland, Malta), meenamen ren op het behalen van de tweede ‘gele kaart’ in een tastend proces van parlementaire ‘band- – Eurojargon voor een gemotiveerd bezwaar van wagoning’.2 een coalitie van nationale parlementen tegen een nieuw EU-voorstel. Het tweede voorstel dat de gezamenlijke parle- Mendeltje van Keulen is mentaire subsidiariteitstoetsing niet doorstond, werkzaam als griffier en strekt ter oprichting van een Europees Openbaar EU-adviseur in de Tweede ‘Gele kaart’ Ministerie3 en wordt gezien als paradepaard- Kamer. Eerder was zij De ‘gele kaart’ is een innovatie van het Verdrag je uit de stal van scheidend Eurocommissaris werkzaam voor Instituut van Lissabon, die bij de introductie met de no- Viviane Reding. Het plan werd in juli 2013 naar Clingendael, de WRR en in dige scepsis werd begroet. Dat in reactie op een de Raad en het Europees Parlement gezonden. het Europees Parlement. onwelgevallig voorstel binnen acht weken een In tegenstelling tot de gewone wetgevingspro- Zij schreef dit artikel op stapel parlementaire bezwaren bij de Europese cedure, waarbij het EP met amendementsrecht persoonlijke titel. Commissie op de mat zou liggen, leek volstrekt gelijk is aan de Raad, heeft het EP krachtens de

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 29 rechtsbasis van dit voorstel alleen het “botte” ren dat het door het Europese Parlement wordt recht van instemmen of verwerpen. Je zou dus genegeerd? Dit heeft alles te maken met de er- kunnen beargumenteren dat aan de actieve in- varing dat, ook los van deze illustratie aan de menging van de nationale parlementen (nog los hand van de gele kaart, parlementaire proces- van de vraag of het inhoudelijke oordeel op de sen in nationale parlementen en het Europees subsidiariteitstoetsing wordt gedeeld) in de be- Parlement zo lastig aan elkaar zijn te koppelen. handeling van deze tekst in het EP uitgespro- In de Nederlandse Europapolitiek gold lang het ken aandacht zou worden besteed. Maar in het adagium dat het nationale parlement Europees ontwerp-rapport van de Italiaanse rapporteur actief was voor zover het Europees Parlement Iacolino, dat overigens brede steun uitspreekt (nog) geen medewetgever was. Met de uitbrei- voor het voorstel voor een instantie ter bestrij- ding van de codecisiebevoegdheid en de al- ding van grensoverschrijdende corruptie met lengs Eurokritischer houding van vrijwel alle EU-gelden, wordt geen woord gewijd aan de (midden-)partijen, is dit adagium in de loop kritiek die in de weken ervóór vanuit 14 Kamers van de jaren negentig uit het zicht verdwenen. van nationale parlementen was geuit.4 Met de versterkte Europese werkwijze in beide Kamers is echter nog geen vanzelfsprekende Ook de commissie juridische zaken, die de werkverhouding met de Nederlandse leden van subsidiariteitsbezwaren bestudeerde, kwam het Europees Parlement tot stand gekomen. zoals hierboven vermeld, niet tot een forme- le reactie. Opmerkelijk, alleen al omdat de elf lidstaten waarin een parlementaire meerder- De Nederlandse heid in een of beide Kamers besloot tot het Europarlementariërs komen sturen van een gele kaart, bijna de helft van zelden naar de Tweede Kamer de 754 Europarlementariërs vertegenwoordi- Daarvoor zijn veel oorzaken aan te geven. gen.5 Daarbij had het handhaven van het voor- Europarlementariërs, ook diegenen die recht- stel, na de afwijzende reactie van de Europese streeks afkomstig zijn uit de nationale politiek, Commissie,6 vanuit de nationale parlementen stellen na een korte inwerkperiode alras dat hun de nodige verontwaardiging gewekt. In de re- nationale ‘collega’s’ weinig kaas gegeten heb- actie van het Europees Parlement was daarvan ben van Europese wetgeving. Omdat deze niet niets te merken. dagelijks of op een ander moment met dezelfde EU-dossiers bezig zijn, is er weinig zicht op de Hoe belangrijk is zo’n gele kaart nu eigenlijk? behandeling van dossiers, ook als deze volgens Criticasters betogen dat parlementen hiermee de codecisieprocedure in beide parlementen vooral hindermacht in handen hebben, die het op de voet worden gevolgd. In nationale par- Europese proces onnodig zou vertragen. In de lementen wordt de afstand met (soms voorma- praktijk ligt de meerwaarde vooral in het aan- lige) collega’s in Brussel en Straatsburg vaak als scherpen van de Europese werkwijze van natio- groot ervaren. nale parlementen – twee decennia geleden nog gekenschetst als de “losers” van de Europese Soms is de verklaring praktisch: agendaproble- integratie. Philipp Kiiver, een Duitse onderzoe- men verhinderen goede voornemens – die in ker die de subsidiariteitstoetsing in een aantal campagnetijd onveranderlijk van beide zijden parlementen onderzocht, stelt dan ook dat het worden geuit – zoals het regelmatig aanschuiven feit dat van de procedure weinig gebruik wordt bij elkaars fractievergaderingen. In de dagelijkse gemaakt, niet veel zegt over het succes ervan. parlementaire praktijk wordt het contact met ‘de “We zeggen toch ook niet dat de rechterlijke Eurofractie’ al de verantwoordelijkheid van frac- macht niet werkt als het zelden nationale wet- tiemedewerkers (‘liaisons’). Europarlementariërs ten in strijd met het EVRM verklaart?”, stelt hij.7 specialiseren in een bepaald terrein of commis- Kritiek houdt je scherp, dat geldt ook voor de sie; zoals in de bij Nederlandse EP-leden popu- Europese Commissie. En ook al schrijven parle- laire LIBE-commissie, waardoor ze nog met een menten bezwaren in alle soorten, maten en vor- of enkele fractiewoordvoerders contact hebben. men, en is de onderlinge afstemming nog verre Slechts een handvol van de in 2009 verkozen 26 van efficiënt, parlementariërs behandelen zo’n Europarlementariërs maakt regelmatig gebruik voorstel hoe dan ook, en dat is winst. van de werkplek en faciliteiten die hen in het gebouw van de Tweede Kamer ter beschikking Maar als dit instrument leidt tot een grondiger staan. En niet zelden ontstaan door die fysieke parlementaire behandeling van Europese dos- verwijdering in de loop der tijd ook serieuze pro- siers in de hoofdsteden, hoe is dan te verkla- grammatische verschillen tussen de nationale

30 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 lijn en het stemgedrag van Eurofracties waar het In Berlijn zijn gaat om amendementen, of zelfs hele beleids- terreinen. alle Duitse EP-

Dit patroon is niet typisch Nederlands: het is leden formeel lid van de waarneembaar in alle nationale en Euro-fracties, over het hele partijpolitieke spectrum en in alle commissie Europese Zaken lidstaten, ongeacht de afstand tot Brussel. Velen zien daarom het heil in interparlementaire van de Bondsdag coördinatie, maar ook in deze nieuwe praktij- ken kan nog veel worden verbeterd.8 In reguliere Europese parlementaire bijeenkomsten, zoals de COSAC en de Europese Semester-week, in Brussel in januari, wordt maar langzaamaan meer ruimte geboden voor netwerken en debat. In plaats daarvan is er veel institutioneel gehar- rewar. De eerste bijeenkomst van de gezamen- Zoals de AIV in haar advies over Nederland lijke (‘artikel 13’) conferentie over economisch en het Europees Parlement suggereerde, zou bestuur, in oktober 2013 in Vilnius, strandde het beter synchroniseren van EU-debatten door de onoverbrugbare opstelling van nati- aandacht kunnen krijgen.10 Het gaat dan om onale parlementariërs en het EP, dat een gro- de behandeling van EU-voorstellen die in de tere rol en delegatie in het nieuwe forum eiste. Raadskolom (dus met parlementaire controle) Eerder waren gelijksoortige discussies tussen en in het EP in behandeling zijn. Nationale par- ‘Straatsburg’ en de hoofdsteden gevoerd over lementen kunnen daarbij vaker gebruik maken de grootte van de EP-delegatie in de halfjaarlijk- van de inzichten van rapporteurs die in het EP se parlementaire conferentie voor buitenlands een spilfunctie hebben in het verzamelen van en veiligheidsbeleid (GBVB). amendementen van alle kanten en daarom een bron van informatie zijn voor bedrijven, belan- Voor dit soort problemen is er in het Europese gengroepen, regeringen – en ook voor parle- vaak een institutionele reflex, waarin wordt ge- menten. In de Franse Assemblée en Senat zijn pleit voor nieuwe procedures, regels of ver- goede ervaringen opgedaan met trilogen: the- dragen. Zoals de herinvoering van het dub- matische discussiebijeenkomsten van nationale belmandaat, waardoor het Europarlement zou parlementariërs en de (74) Europarlementariërs, functioneren zoals de NAVO-assemblee (een waarbij een (schaduw)rapporteur en nationale onbezoldigde, part-time-, internationale bijbaan woordvoerder de degens kruisen. voor Kamerleden). Of het idee van de oprichting van een nieuw Europarlement voor parlementa- Dan de aanwezigheid. In Berlijn zijn de (99 riërs uit lidstaten die de Euro als valuta hebben, Duitse) Europarlementariërs formeel lid van de zoals door de Raad van State begin 2013 werd commissie Europese Zaken van de Bondsdag. gesuggereerd. Maar hiervoor staan wetten in de Hoewel ze daar vaker niet dan wel aanschuiven, weg, praktische bezwaren en de nodige doses zorgt de ‘standing invitation’ voor een grotere politieke wil. betrokkenheid. In de Tweede Kamer hebben alle 26 Europarlementariërs het recht inlichtingen te verschaffen in commissievergaderingen (waar Hoe de relatie te verbeteren? per jaar een handvol Nederlandse rapporteurs Wat zijn slimme, praktische oplossingen om de aanschuiven) en in het jaarlijkse plenaire debat relatie te verbeteren zonder ingrijpende institu- over de regeringsnota ‘Staat van de Europese tionele wijzigingen? Het was een van de vragen Unie’. waarmee sinds najaar 2013 een speciale rap- porteur van de Tweede Kamer een Europese Belangstelling – voor eigen gewin – voor elkaars verkenning uitvoerde.9 Uit gesprekken met werk is nog zo’n concreet punt. Vorig jaar heeft collega-parlementariërs in Den Haag, andere de regering toegezegd de Kamer, in aanvulling EU-hoofdsteden en in het Europees Parlement op informatie uit de Raadskolom, structureel blijkt telkens weer dat beide zijden weinig weet te informeren over de verhouding van de re- hebben van elkaars betrokkenheid op concrete geringspositie tegenover die van het Europees dossiers – en dat tegelijkertijd ‘de andere kant’ Parlement; in het bijzonder in de ondoorzichtige verwijt. triloog-fase en in de fase van gedelegeerde- en

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 31 uitvoeringsregelgeving. Aandacht in de Kamer Tot slot: een mooie kans ligt er in de aanko- Circa 70% van voor de behandeling in het EP zou bovendien mende campagne voor de politieke partijen een impuls kunnen zijn voor de Haagse minis- zelf. Zij kunnen ‘hun’ kandidaat-Europarlemen- de Europese teries die, volgens de AIV, vaak nog dispropor- tariërs een inwerkprogramma in beide Kamers tioneel veel aandacht besteden aan ‘hun’ Raad. der Staten-Generaal aanbieden. Zo wordt de wetgeving wordt Circa 70% van de Europese wetgeving wordt kiem gelegd om, eenmaal in Brussel verkozen, bezegeld met een akkoord in eerste lezing, wat als nieuwe Eurodelegaties niet alleen de inter- bezegeld met een de kans op invloed vanuit nationale parlemen- ne processen, maar ook de Haagse fractie- en ten aanzienlijk vermindert. Tijdige uitwisseling commissienotities bij het eigen werk te betrek- akkoord in eerste van informatie en standpunten op deze dossiers ken. Niet als ‘instructie’ of ‘inmenging’ van ‘de tussen het EP en de nationale parlementen zou andere kant’, maar als bruikbare input bij de po- lezing kunnen leiden tot grotere transparantie en ster- sitiebepaling op grond van het eigen, pas ver- kere controle op de Raadsinzet. worven kiezersmandaat.

Noten

1 Artikel 7, Protocol 2 bij het verdrag. 7 Ph. Kiiver, The early warning system for the principle of subsidiarity: con- 2 I. Cooper, ‘A Yellow Card for the Striker: How National Parliaments stitutional theory and empirical practice, Londen: Routledge, 2012. Defeated EU Strikes Regulation’, House of Lords, written evidence, The 8 B. Crum & J.E. Fossum, Practices of Interparliamentary coordination in role of national parliaments in the EU, februari 2013. international politics: The European Union and beyond, ECPR Press, 3 EU-voorstel nummer COM(2013)534. 2013. 4 EP-Dossier 2014/0255, conceptrapport 29 november 2013. 9 Tweede Kamer der Staten-Generaal: Democratic legitimacy in the EU 5 Te weten: 73 (VK) + 6 (CYP) + 22 (HU) + 12 (IRL) + 6 (MA) + 26 (NL) + 8 and the role of national parliaments: work in process, Den Haag: 13 (SLOV) + 74 (FR) + 33 (RO) + 22 (CZ) + 20 (SW) = 302. november 2013. Mandaat van de rapporteur democratische legitimiteit. 6 De mededeling van 27 november 2013, waarin de reactie van de 10 AdviesRaad Internationale Vraagstukken, Nederland en het Europees Commissie op de gele kaart is opgenomen, heeft als nummer Parlement: investeren in nieuwe verhoudingen, Den Haag: SDU, 2012. COM(2013)851. Zie o.a. de reactie van Tweede-Kamerlid Van der Steur (VVD) in EU-Observer, 1 november 2013.

32 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Thomas Gijswijt Yes We Scan!: de NSA- affaire en de Duitse buitenlandse politiek

Bondskanselier Merkel bekritiseert in haar regeringsverklaring ongewoon duidelijk de spiona-

geactiviteiten van de Amerikaanse National Security Agency (NSA); president Obama’s popula-

riteitscijfers in Duitsland beginnen op die van zijn voorganger George W. Bush te lijken; en New

York Times-columnist Roger Cohen noemt de NSA-affaire een van de ergste crises in de Duits-

Amerikaanse betrekkingen sinds de oprichting van de Bondsrepubliek.1 Wat is er aan de hand

met de vanouds nauwe band tussen Duitsland en de Verenigde Staten? En welke gevolgen zal de

huidige vertrouwenscrisis hebben voor de Duitse buitenlandse politiek? Het antwoord op deze

vragen is van des te meer belang omdat tijdens de recente 50ste Munich Security Conference een

nieuw debat over Duitslands rol in de wereld is begonnen.

Snowden en Duitsland door de NSA was afgeluisterd. Gezien haar aan- Na de eerste Snowden-onthullingen in juni 2013 vankelijke steun voor Washington was dit niet al- was het vooral links Duitsland dat zich opwond leen een politiek affront, maar ook een vertrou- over de ogenschijnlijk ongelimiteerde verzamel- wensbreuk van de zijde van president Obama, woede van de Amerikaanse National Security die nog tijdens zijn bezoek aan Berlijn in juni uit- Agency (NSA). De Groene parlementariër Hans- voerig met de bondskanselier over de NSA-affaire Christian Ströbele pleitte ervoor Snowden asiel had gesproken. Gekoppeld aan de niet aflatende aan te bieden, terwijl de sociaaldemocratische stroom NSA-onthullingen betekende dit dat nu Kanzlerkandidat Peer Steinbrück de crisis aan- ook overtuigde Atlantici hun ongenoegen openlijk greep om bondskanselier Merkel ervan te be- begonnen te uiten. Merkel noemde het afluiste- schuldigen niets te doen tegen de “grootste ren van bondgenoten onacceptabel en ettelijke schending van grondrechten” in de geschiede- sociaaldemocraten verlangden het stopzetten nis van de Bondsrepubliek. Inderdaad was de van de onderhandelingen over een Transatlantic regering-Merkel aanvankelijk opmerkelijk terug- Trade and Investment Pact (TTIP). Ook de Duitse houdend. Midden augustus verklaarde Merkels publieke opinie sloeg om: in februari 2014 zag Kanzleramt-chef Ronald Pofalla zelfs dat de NSA- nog slechts 39% van de bevolking de Verenigde affaire voorbij was, dat Duitse burgers niet op gro- Staten als betrouwbare partner. Aan het begin te schaal werden bespioneerd en dat over een No van Obama’s presidentschap was dit nog bijna Spy-verdrag met Washington zou worden onder- 80% geweest.2 handeld. Vlak voor de verkiezingen in september was er Merkel duidelijk veel aan gelegen de NSA- Teleurstelling in president Obama speelde hier- Thomas Gijswijt is als affaire uit de wereld te helpen. bij een belangrijke rol. In weinig andere Europese docent Amerikanistiek ver- landen waren de verwachtingen hoger dan in bonden aan de Universiteit Deze houding veranderde door de berichten eind Duitsland nadat Obama in november 2008 de Tübingen. (@thomgijs) oktober 2013 dat ook Merkels mobiele telefoon presidentsverkiezingen had gewonnen. Mede

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 33 Berlijn: Protest voor de Bondsdag naar aanleiding van het NSA-schandaal. Vooral links was in het begin kritisch, tot bleek dat Merkels eigen telefoon ook werd afgeluisterd – en niet alleen de hare. “Es geht nicht nur um Ihr Telefon!” Foto Uwe Steinert / Fraktion DIE LINKE

De parallel tussen door zijn emotionele bezoek aan Berlijn tijdens de De reactie uit Washington verkiezingscampagne, was in de Bondsrepubliek De regering-Obama heeft opvallend weinig on- de beruchte een ware Obama-manie uitgebroken. Dat de kan- dernomen om de vertrouwenscrisis te beëindi- didaat Obama herhaaldelijk te kennen gaf belang- gen. Inmiddels is duidelijk dat het door Duitsland Oost-Duitse rijke aspecten van president George W. Bush’ nagestreefde No Spy-verdrag er niet zal ko- War on Terror voort te willen zetten, werd daarom men. De enige duidelijke tegemoetkoming van inlichtingendienst nauwelijks waargenomen. Obama’s grootschalige Amerikaanse zijde kwam tijdens Obama’s speech inzet van drones en het mislukken van zijn poging van 17 januari 2014 over hervormingen bij de NSA. Stasi en de om de gevangenis op Guantánamo Bay te sluiten, Obama’s belofte dat tijdens zijn presidentschap hadden dan ook al vóór de NSA-affaire het ver- bevriende staatshoofden en regeringsleiders niet NSA was snel trouwen in de president doen afnemen. langer zullen worden afgeluisterd, was een knie- buiging richting Berlijn. Het zal Merkel echter niet getrokken De onthullingen van Snowden kwamen in zijn ontgaan dat Obama geen harde garantie gaf Duitsland daarnaast extra hard aan vanwege de door het caveat “unless there is a compelling na- historische gevoeligheid met betrekking tot het tional security purpose”.5 Verder maakte Obama bespieden van eigen burgers. De parallel tus- duidelijk dat hij alleen de controle over de NSA sen de beruchte Oost-Duitse inlichtingendienst wil versterken, niet de manier waarop de dienst Stasi en de NSA was snel getrokken. Dat de informatie verzamelt. In een exclusief interview Stasi 91.000 medewerkers en 189.000 informan- voor de Duitse ZDF probeerde Obama de Duitse ten (zogenaamde inoffizielle Mitarbeiter) in dienst bevolking gerust te stellen door erop te wijzen dat had om 17 miljoen DDR-burgers in de gaten te het gericht onderscheppen van telecommunicatie houden, terwijl de NSA het met 35.000 mede- alleen is toegestaan als de nationale veiligheid in werkers moet doen en bovendien toestemming het geding is. Ook benadrukte de president dat van een speciale rechtbank nodig heeft om ge- de veiligheid van Amerika’s bondgenoten even- richt personen te bespioneren, werd daarbij ge- eens gebaat was bij de werkzaamheden van de makkelijk vergeten.3 Aan de andere kant bracht NSA.6 Bondspresident Joachim Gauck het ongemak- kelijke gevoel van de gemiddelde Duitser tref- Begin februari, tijdens de Munich Security fend onder woorden: “Auch wenn man den Conference (MSC) – een van de belangrijkste in- Geheimdienst eines demokratischen Staates formele trans-Atlantische fora – bleek dat dit voor nicht mit der Stasi gleichsetzen kann, so ist es de nieuwe Grote Coalitie van Merkel niet vol- doch inakzeptabel, dass Millionen von Bürgern – doende was. Zowel de minister van Binnenlandse darunter auch Familienmitglieder und Freunde – Zaken, Thomas de Maizière (CDU), als de nieuwe anfangen, sich am Telefon ähnlich zu verhalten, minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter wie wir das früher in der DDR getan haben.”4 Steinmeier (SPD), gaf aan dat de politieke scha-

34 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 de veroorzaakt door de NSA-affaire inmiddels heeft de voorzitter van het EP, Martin Schulz, uit- zo groot was geworden dat een duidelijk signaal drukkelijk gewaarschuwd voor de anti-democra- uit Washington nodig was om het verloren ver- tische risico’s die gepaard gaan met de digitale trouwen terug te winnen. In Steinmeiers woor- revolutie en de “hysterische” zoektocht naar ul- den: “Der Vertrauensverlust vieler Deutscher in tieme veiligheid door “paranoïde” overheden.9 die Partnerschaft mit den USA kann uns nicht gleichgültig lassen. Er wird nicht von selbst hei- Op de langere termijn lijkt het gevaar groter dat de len.”7 huidige, sterk Atlantisch gerichte Duitse politieke elite – gevormd door de ervaringen van de Koude Deze boodschap bleek echter bij de Amerikaanse Oorlog en de Duitse eenwording – wordt opge- deelnemers nog niet te zijn aangekomen. Minister volgd door een nieuwe generatie die Amerika van Buitenlandse Zaken John Kerry en zijn ambt- niet meer ziet als een symbool van vrijheid en als genoot van Defensie Chuck Hagel spraken bei- de belangrijkste partner in veiligheidsvraagstuk- den over een trans-Atlantische renaissance, ken. Minister Steinmeier pleitte in München dan maar repten met geen woord over de NSA. En ook voor een trans-Atlantisch forum om nieuwe dit ondanks het feit dat MSC-voorzitter Wolfgang regels voor het beschermen van grondrechten in Ischinger en MSC-adviseur Tobias Bunde vooraf het digitale tijdperk te ontwikkelen. “Wir würden de Amerikanen hadden opgeroepen om het debat uns damit einer der ganz großen Zukunftsfragen over de NSA-affaire niet uit de weg te gaan.8 annehmen, die das Verhältnis der jüngeren Generation zu Amerika prägen wird.” Tekenend voor de manier waarop de Duitse en Amerikaanse deelnemers langs elkaar heen Opvallend was daarnaast hoe Steinmeier, minis- praatten, was het optreden van Mike Rogers, ter van Defensie Ursula von der Leyen en bonds- de Republikeinse voorzitter van het House president Joachim Gauck de veiligheidsconferen- De Duitse Permanent Select Committee on Intelligence. In tie in München gebruikten om voor een actieve plaats van in te gaan op minister De Maizières Duitse buitenlandse politiek te pleiten die zich niet Strategic beschuldiging dat de NSA in Duitsland buiten- langer zou verbergen achter de Duitse geschiede- sporig (“maßlos”) te werk was gegaan, verklaarde nis om verantwoordelijkheid bij buitenlandse in- Community Rogers dat, gezien de bestaande bedreigingen, terventies te ontlopen. De bondspresident heeft niemand verrast zou moeten zijn over de activitei- weliswaar geen directe invloed op het regerings- staat achter een ten van geheime diensten. beleid in Berlijn, zijn rede zal desondanks de ge- schiedenisboeken ingaan. De boodschap van actievere Duitse Het wederzijdse Duits-Amerikaanse onbegrip valt Gauck was helder: in een snel veranderende we- terug te voeren op de fundamentele vraag hoe reld, met Europa in een diepe crisis verwikkeld en buitenlandse de juiste balans tussen veiligheid en vrijheid kan Amerika vooral bezig met zichzelf, kan Duitsland worden gevonden. Gezien de Duitse historische het zich niet veroorloven de terughoudende bui- politiek ervaring – niet alleen in de DDR, maar ook tijdens tenlandse politiek van de afgelopen jaren voort het nazi-regime – en de bestaande Duitse wetge- te zetten. Duitsland moet zich samen met zijn ving, ligt de nadruk in de Bondsrepubliek op het Europese en Noord-Atlantische partners interna- beschermen van privacy. Het Amerikaanse debat tionaal sterker inzetten – zo nodig ook militair – wordt daarentegen nog steeds bepaald door de om voor stabiliteit en veiligheid te zorgen.10 aanslagen van 9/11 en het feit dat de Verenigde Staten nog altijd het belangrijkste doelwit van Deze boodschap was allerminst revolutionair. al-Qaida en aanverwante terroristische orga- Maar na het buitengewoon voorzichtige op- nisaties vormen. Een snelle oplossing van het treden van Merkel en haar liberale minister van Duits-Amerikaanse conflict valt dan ook niet te Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle was het verwachten. een boodschap die zowel in Frankrijk – dat hoopt op meer ondersteuning in onder andere Mali en de Centraal Afrikaanse Republiek – als in de Gevolgen van de NSA-affaire Verenigde Staten met opluchting werd ontvangen. De gevolgen zijn nog niet duidelijk te over- De Duitse onthouding in de VN-Veiligheidsraad zien. Hoewel bijvoorbeeld de affaire de TTIP- tijdens de stemming over de interventie in Libië onderhandelingen geen goed heeft gedaan, is in 2011 was nog niet vergeten en had geleid tot het officiële standpunt van de Duitse regering twijfels of Duitsland wel een betrouwbare partner nog steeds dat het in het Duitse belang is de on- kon zijn. derhandelingen voort te zetten. Het is echter de vraag hoe het Europees Parlement dit ziet. Zo

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 35 Westerwelles opvolger (en voorganger) in het Hoewel de NSA-affaire niet de directe oorzaak Auswärtige Amt, Steinmeier, sloot zich tijdens was voor het nieuwe debat over Duitslands rol zijn eigen optreden in München nadrukkelijk in de wereld, is het duidelijk dat het afgenomen aan bij Gaucks oproep.11 Al snel werd duidelijk vertrouwen in de Verenigde Staten Berlijn een ex- dat Steinmeier en Gauck hun speeches bewust tra impuls heeft gegeven om meer verantwoor- hadden gecoördineerd. Steinmeier herhaalde delijkheid op zich te nemen. De eerste gevolgen letterlijk een sleutelzin uit Gaucks toespraak: zijn reeds zichtbaar. De Bondsrepubliek heeft “Deutschland muss bereit sein, sich außen- und zich bereid verklaard mee te helpen bij het ver- sicherheitspolitisch früher, entschiedener und nietigen van Syrische chemische wapens en de substanzieller einzubringen.” Bovendien kwamen Bundeswehr zal op kleine schaal militairen aan de beide speeches in wezenlijke elementen over- trainingsmissie in Mali bijdragen. Daarnaast heeft een met een recent Think Tank-rapport van de minister Steinmeier een belangrijke rol gespeeld Stiftung Wissenschaft und Politik en het German bij de Europese bemiddeling in Kiev na de escala- Marshall Fund of the (GMF), geti- tie van het geweld in Oekraïne. De Duitse publieke teld ‘Neue Macht. Neue Verantwortung’. Een van opinie blijft echter vooralsnog terughoudend als de initiatiefnemers van dit rapport, GMF-directeur het gaat om meer internationale verantwoordelijk- Thomas Kleine-Brockhoff, is in de zomer van heid, zeker wat betreft militaire interventies.13 En 2013 chef van Gaucks Planungsstab geworden de potentieel belangrijkste deelneemster aan het en was nauw betrokken bij de totstandkoming van nieuwe debat, bondskanselier Merkel, heeft tot de speech van de bondspresident.12 De Duitse nog toe gezwegen. Een ding is echter zeker: de Strategic Community staat met andere woorden NSA zal het debat minutieus volgen. achter een actievere Duitse buitenlandse politiek.

Noten

1 Zie Roger Cohen, ‘An Ally Offended’, New York Times, 13 februari 2014. the-crucial-strategic-debate-that-this-weekend-s-munich-security-con- 2 ARD-DeutschlandTREND, februari 2014 (http://www.infratest-dimap.de/ ference-will-address/dutch). umfragen-analysen/bundesweit/ard-deutschlandtrend/2014/februar/). 9 Martin Schulz, ‘Technologischer Totalitarismus. Warum wir jetzt kämpfen Ter vergelijking: 80% van de bevolking gaf aan Frankrijk als betrouwbare müssen’, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 6 februari 2014. partner te beschouwen. 10 Bondspresident Joachim Gauck, ‘Deutschlands Rolle in der Welt: 3 Zie voor dit punt Joachim Krause, ‘Kritische Anmerkungen zur deut- Anmerkungen zu Verantwortung, Normen und Bündnissen’, 31 januari schen NSA-Debatte’, Internationale Politik, 18 november 2013. 2014 (http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Downloads/DE/ 4 Interview met president Joachim Gauck, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Reden/2014/01/140131-Muenchner-Sicherheitskonferenz.pdf?__ 24 januari 2014 (http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/ blob=publicationFile). DE/Joachim-Gauck/Interviews/2014/140124-faz-Interview.html). 11 In nauwelijks verhulde kritiek aan Westerwelle stelde Steinmeier: “Die 5 Remarks by the President on Review of Signals Intelligence, 17 januari Übernahme außenpolitischer Verantwortung muss immer konkret sein. 2014 (http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2014/01/17/remarks- Sie darf sich nicht in Empörungsrhetorik oder der bloßen Benotung von president-review-signals-intelligence). Bemühungen und Aktivitäten anderer erschöpfen.” 6 De tekst van het interview is te vinden op http://www.heute.de/ZDF/ 12 Zie Jochen Bittner & Matthias Nass, ‘Kurs auf die Welt’, Die Zeit, Nr. 7 zdfportal/blob/31540850/1/data.pdf 2014 (http://www.zeit.de/2014/07/deutsche-aussenpolitik-sicherheits- 7 Rede von Außenminister Frank-Walter Steinmeier anlässlich der 50. konferenz). Münchner Sicherheitskonferenz, 1 februari 2014 (http://www.auswaer- 13 Slechts 22% van de Duitse bevolking gaf direct na de veiligheidscon- tiges-amt.de /DE/Infoservice/Presse/Reden/2014/140201-BM_MüSiKo. ferentie in München aan voorstander te zijn van een sterkere Duitse bij- html). drage aan militaire interventies om internationale crises op te lossen. Aan 8 Zie voor de Nederlandse vertaling: Wolfgang Ischinger & Tobias Bunde, de andere kant sprak 84% zich uit voor een groter diplomatiek engage- ‘De Westerse Alliantie in het digitale tijdperk’ (http://www.project-syn- ment. ARD-DeutschlandTREND, februari 2014 (zie noot 2). dicate.org/commentary/wolfgang-ischinger-and-tobias-bunde-discuss-

36 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Mohamed El Khalfioui Vlaanderen en Schotland op weg naar onafhankelijkheid

Vlaanderen en Schotland zijn de regio’s in Europa waar de onafhankelijkheidspartijen verkiezing

na verkiezing winnen. Maar wat gebeurt er eigenlijk in die regio’s? Zijn er overeenkomsten te

bespeuren tussen het Vlaamse en Schotse nationalisme? En draait hun nationalisme alleen om

onafhankelijkheid?

Vlaams nationalisme gaat Met de opkomst van het Vlaams Blok verloor de voorwaarts Socialistische Partij (thans SP.a) veel van haar België is een federale staat met welgeteld zes kiezers aan die partij. De jaren ’80 waren ook parlementen die gelijkwaardig zijn aan elkaar.1 In in België en Vlaanderen de periode waarin het 1970 werd de eerste staatshervorming door- neoliberalisme zijn opgang maakt in de politieke gevoerd door de traditionele politieke partijen, arena. De Socialistische Partij werd ook meer en daarbij gesteund door Vlaamse en Waalse regio- meer reformistisch en veel kiezers stemden toen nalisten. Er werden drie cultuurgemeenschappen al op lokaal niveau op het Vlaams Blok. Het was opgericht: de Franstalige, Nederlandstalige en de vooral door de achteruitgang van de Belgische Duitstalige gemeenschap. In Vlaanderen bevindt sociaal-democratie in Vlaanderen dat het Vlaams zich ook Brussel, de hoofdstad van België en nationalisme meer en meer ingang vond in de Europa. Dit gebied werd een gewest; het werd samenleving. ook officieel tweetalig (Frans en Nederlands), maar de lingua franca in Brussel is het Frans. Anders dan de meeste nationalistische par- Voor Vlaanderen en Wallonië werd eveneens een tijen in Europa, wordt het Vlaams Blok politiek gewest gecreëerd. Ook de politieke partijen die gemarginaliseerd door de traditionele politieke ideologisch waren georganiseerd, splitsten zich partijen en zelfs door de Volksunie. Maar door op basis van taal. Het betekende het einde van het Vlaams Blok raakt het Vlaamse onafhanke- een unitair land met één regering en één parle- lijkheidsdiscours wel gepopulariseerd. Als er één ment. Intussen heeft België al zes staatshervor- partij is die de geesten van de Vlamingen heeft mingen achter de rug. doen rijpen voor het separatisme, dan is dat wel het Vlaams Blok. In 2001 viel de Volksunie uit Het Vlaams nationalisme is altijd een belang- elkaar en ontstond de Nieuwe Vlaamse Alliantie rijke politieke kracht geweest in België, maar na (N-VA). Die deed aan ieder verkiezing mee, maar de Tweede Wereldoorlog raakte het in diskrediet bleef een kleine partij. Na 2006 veranderde de door collaboratie met nazi-Duitsland. Pas in de partij van tactiek en wierp zich op als een demo- jaren ’60 zou het Vlaamse nationalisme via de cratisch Vlaams-nationalistische partij die een Volksunie weer een electorale factor worden. Eind alternatief is voor het Vlaams Belang. In essentie Mohamed El Khalfioui jaren ’70 splitste de extreemrechtse en fascisti- is de N-VA een klassieke nationalistische partij studeerde Politieke sche stroming zich van de Volksunie af en ging die de Vlaamse identiteit in etnische termen Wetenschappen aan de verder als het Vlaams Blok (thans Vlaams Belang). definieert.3 Universiteit Antwerpen. Zijn Het Vlaams Blok was een anti-migratiepartij die masterthesis had de identi- zich racistisch opstelde en die haar oorsprong Op 13 juni 2010 werd een niet-traditionele partij teitspolitiek in Marokko als kende in het fascisme.2 voor de eerste keer in de Belgische geschiede- onderwerp. nis de grootste fractie in het federaal parlement.

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 37 Het Vlaams nationa- lisme is een klassiek nationalisme dat onaf- hankelijkheid ziet als zelfbeschikkingsrecht. Foto Bram Souffreau

De N-VA behaalde in Vlaanderen 28,2% van de Rechts nationalisme: stemmen; en voor de Belgische senaat zelfs van confederalisme naar 31,6%. Het Vlaams Belang (VB) sleepte 12,6% onafhankelijkheid van de stemmen in de wacht en de Vlaams In België vinden op 25 mei 2014 verkiezingen gezinde libertaire partij Lijst De Decker (LDD) voor de zes parlementen plaats, alsmede voor het nog eens 3,7%. Samen behaalden deze partijen Europees Parlement. En de grote vraag is: wordt bijna de helft van de stemmen in Vlaanderen (de de N-VA nog groter en deze keer onmisbaar voor Vlaams gezinde politici van de CD&V [Christen- een federale regering? En gaat een volgende re- Democratisch & Vlaams] nog niet eens meege- gering de eerste stappen zetten naar het confe- rekend). deralisme?

Na de verkiezingen van 2010 werd geprobeerd In Brussel zijn vier parlementen gevestigd: het een federale regering te vormen en startten de Vlaams, Brussels en federaal parlement, als- onderhandelingen over een zesde staatshervor- mede het Europees Parlement. Daarnaast ze- ming. Die onderhandelingen resulteerden in het telen er enige internationale organisaties, zoals Vlinderakkoord,4 waarbij nieuwe bevoegdheden de NAVO en de Europese Unie. Het Brussels van het federale niveau naar andere (deelstate- Hoofdstedelijk Gewest kent ook sociologisch lijke) niveaus worden overgeheveld. Een federale geen meerderheidsgroep. Het Arabisch is er zelfs regering kwam er pas na een formatieperiode de vierde meest gesproken taal. Ook identifice- van niet minder dan 541 dagen. Een en ander ren de meeste Brusselaars zich met hun gewest. gebeurde evenwel zonder de N-VA. Een recent onderzoek heeft zelfs uitgewezen dat, indien België zou ophouden te bestaan, ze liever Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 een onafhankelijke staat zouden willen zijn.6 weet de N-VA zich lokaal te verankeren. De charismatische voorzitter, Bart De Wever, wordt Het Vlaams nationalisme heeft deze werkelijkheid burgemeester van Antwerpen; in zijn overwin- nooit aanvaard en is voorstander van een onaf- ningsspeech vraagt hij de Belgische (Franstalige) hankelijk Vlaanderen, met als hoofdstad Brussel. premier Elio Di Rupo onmiddellijk werk te maken Dit is en blijft de eis van het Vlaams Belang en de van een confederaal België.5 Alle Vlaamse partij- N-VA probeert zich hiervan te differentiëren door en, behalve de linkse partijen SP.a (Socialistische te stellen dat zij onafhankelijkheid wil door evolu- Partij anders) en Groen, hebben confederalisme tie. Zo lijkt het dat de partij meegaat in de logica of onafhankelijkheid in hun partijprogramma van staatshervormingen. Maar tijdens de cam- staan. pagne voor de federale verkiezingen van 2010 lanceerde de N-VA het concept confederalisme. Al snel schreven de CD&V en Open VLD (Vlaams

38 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Liberaal Democraten) dit in hun partijprogramma. Brussel)”. Wallonië stemt al verscheidene de- De N-VA omschreef dit concept aanvankelijk als cennia op centrum-linkse partijen (PS, Ecolo en volgt: het zwaartepunt moet naar de deelstaten Cdh). En een gemeenschappelijke vijand zorgt (cultuurgemeenschappen) worden verplaatst. ervoor dat de grote verschillen tussen deze Maar in de politieke theorie is het confederalisme stromingen niet zo in de verf worden gezet. Het duidelijk omschreven als een vrijwillig samenwer- Vlaams nationalisme is een klassiek nationalisme kingsverband tussen onafhankelijke staten. dat onafhankelijkheid ziet als zelfbeschikkings- recht: een Vlaamse soevereine staat als einddoel De N-VA weet dat de meerderheid van de in combinatie met een conservatief wereldbeeld. Vlamingen niet gewonnen is voor een onafhanke- lijk Vlaanderen. Zelfs binnen de eigen rangen ge- Het confederaal model dat N-VA wil verwezenlij- looft slechts 29,5% daar in.7 Eind november 2013 ken is gebaseerd op etniciteit, waarvan de basis lanceerde de N-VA uiteindelijk haar confederale de Vlaamse cultuur is. Het hebben van meer- plannen. Een confederaal België zou bestaan uit voudige (politieke/culturele) identiteiten is een twee deelstaten: Wallonië en Vlaanderen. In een visie die bij de N-VA ontbreekt. Ze kiest eerder basisverdrag zouden ze moeten beslissen wat ze voor homogene identiteiten. Een goed voorbeeld nog samen gaan doen. Het Belgisch niveau zal hiervan is de hierboven genoemde keuze die de alleen nog over schuldafbouw, defensie, asiel- Brusselaars moeten maken voor Vlaanderen dan beleid en nationaliteitsverwerving mogen beslis- wel Wallonië. sen. Brussel-Hoofdstad krijgt een apart statuut, maar de Brusselaars moeten kiezen voor een Vlaams dan wel Waals statuut. Er zal ook geen De snelle groei van rechtstreeks verkozen federaal (Belgisch) de SNP parlement meer zijn, maar een Schotland, dat sinds 1707 parlement waarvan de leden besloot om in een unie met worden aangewezen door De N-VA Engeland verder te gaan, het Waals en Vlaams heeft altijd bepaalde ei- Parlement. Aldus de wil via genheden behouden, zoals N-VA in haar con- een eigen rechtssysteem. feraal programma confederalisme De Scottish National Party ‘Verandering voor (SNP) bestaat al sinds 1934 vooruitgang’.8 . naar een en was een fusieproduct van de National Party of Scotland Twee maanden later onafhankelijk en de Scottish Party. De SNP schrijven de Vlaamse koos al heel snel en rechtlijnig Liberalen (Open VLD) het Vlaanderen voor een onafhankelijk Schotland. federalisme ten koste van het Maar de SNP zou pas echt in de kie- confederalisme in hun partijpro- zersgunst stijgen na de achteruitgang gramma. Hierdoor verliest de N-VA van Labour in de jaren ’60. langs Vlaamse kant een bondgenoot voor haar nationalistische eisen. Alleen de CD&V In 1967 wint Winnie Ewing van de SNP in Hamilton heeft het confederalisme dan nog in haar partij- een parlementszetel en verslaat ze de (sociaal- programma staan. democratische) Labour-kandidaat. Dit betekende het eerste succes van het Schotse nationalisme Voor de N-VA is een onafhankelijk Vlaanderen en Groot-Brittannië in zijn algemeenheid werd een doel op zich zelf, te verwezenlijken door politiek geherdefinieerd. De SNP heeft sindsdien middel van een confederaal België. Anders een vaste vertegenwoordiging in Westminster gezegd: zij wil via confederalisme naar een (het Britse parlement te Londen). Het Britse ko- onafhankelijk Vlaanderen. De N-VA, en in een loniale rijk was na de jaren ’60 definitief verleden bredere analyse ook het Vlaamse nationalisme, tijd en ook als geopolitieke macht was de Britse wordt gekenmerkt door rechtse ideologieën staat niet meer zeker van zijn plaats in de wereld. (uitzonderingen daargelaten). Binnen de N-VA Na de Tweede Wereldoorlog namen de Verenigde zijn neoliberalisme, conservatisme en nationa- Staten de fakkel over als de imperialistische we- lisme vertegenwoordigd in één coherente visie. reldmacht. Dit leidde ertoe dat er bij de Schotten In theorie botsen deze verschillende stromingen (maar ook in Wales en Noord-Ierland) andere met elkaar, maar in de Vlaamse politieke ruimte identiteiten opgang maakten, waaronder het trekken ze samen op tegen “links Wallonië (ook Schotse nationalisme. De Britse sociaal-demo-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 39 cratie in de uiting van Labour wist ook niet meer uitgebreid verkiezingsprogramma, waaronder te bekoren zoals voordien. de oprichting van een parlement voor Schotland (alsmede voor Wales en Noord-Ierland). In het In 1979 werd Margaret Thatcher gekozen als de zelfde jaar nog worden in Schotland en Wales Britse premier en met haar kreeg het neolibera- referenda gehouden voor een eigen parlement. lisme voor de eerste keer in Europa een prak- tische uitwerking. Haar beleid zorgde er vooral Dit betekende de definitieve transformatie van de voor dat de Schotse stad Glasgow in snel tempo Schotse politiek en schiep politieke ruimte voor deïndustrialiseerde. Haar Conservatieve partij Schotland. De eerste regionale verkiezingen voor werd dan ook beschouwd als een anti-Schotse het Schotse parlement in 1999 werden gewon- beweging die tot doel had Schotland te vernieti- nen door Labour. Bij de volgende verkiezingen gen. Ironisch genoeg werd in het zelfde jaar een in 2003 won Labour wederom en werd de partij referendum gehouden voor de oprichting van herbevestigd als de leidende (sociaal-democrati- een Schots parlement. Van de kiezers stemde sche) politieke kracht in Schotland. Maar in 2007 51,6% voor en 48,3% tegen. Maar de voorstan- werd de SNP er de grootste politieke partij, al ders vertegenwoordigden 32,9% van het Schots was het verschil maar één zetel. De SNP vormde electoraat, d.w.z. onder het vereiste quotum van een minderheidsregering en slaagde erin haar

De de-industrialisa- tie van Glasgow die Thatcher inzette, be- zorgde haar conserva- tieve partij het predicaat anti-Schotse beweging. Wel werd er onder Thatcher een referen- dum gehouden voor een Schots parlement: ondanks een behaalde meerderheid is de oprichting ervan tot op heden uitgebleven. Foto Strevo

40%, en zo werd de Schotten hun parlement termijn uit te zitten. Ze ging de verkiezingen voor onthouden. het Schotse parlement van 5 mei 2011 in met de belofte dat ze, bij het verkrijgen van een absolute In de jaren ’80 schoof Labour steeds verder naar meerderheid, een referendum zou houden over het politiek centrum op, terwijl de SNP juist meer Schotse onafhankelijkheid. naar links koerste. Om de vijandigheid tussen de SNP en Labour te begrijpen, moeten we de jaren Bij die verkiezingen sleept de SNP 45,4% van de van Thatcher in de analyse meenemen. Zowel stemmen in de wacht en laat daarmee Labour de SNP als Labour wil de sociaal-democratische (31,7%) ver achter zich. Het kiesstelsel van tendens vertegenwoordigen in Schotland. Maar Schotland is een gemengd systeem dat twee mo- Labour werd onder Tony Blair in de jaren ’90 dellen combineert: proportionaliteit en ‘first past ‘New Labour’: dat mengt neoliberalisme met een the post’. Hierdoor krijgt de SNP een meerder- vleugje sociaal-democratie. Terwijl New Labour heid in het Schotse parlement, met 69 van de afstand doet van haar ideologische wortels, 129 zetels, terwijl Labour het met 37 zetels moet vestigt de SNP zich definitief als een sociaal-de- doen.9 De traditionele partijen in Westminster: de mocratische partij. New Labour wint de verkie- Conservatives, Labour en de Liberal Democrats zingen in 1997 in heel Groot-Brittannië met een worden met stomheid geslagen. Wat Labour in

40 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 1999 en 2003 niet lukte, daar slaagt de SNP nu ken over een sociale unie met de rest van Groot- wel in: het behalen van een absolute meerderheid Brittannië (Wales, Noord-Ierland en Engeland) en in het Schotse parlement. zelfs met de Republiek Ierland. In 2011 schreef het SNP-parlementslid Pete Wishart het volgende over de Britse identiteit: “Britishness will exist in Links nationalisme in Schotland: Scotland long after we become independent. In van onafhankelijkheid naar fact I think that it could well be enhanced with confederalisme independence. With independence we will get Op 18 september 2014 wordt er in een referen- the opportunity to define a new Britishness, one dum aan de Schotten gevraagd de volgende based on equality and mutual respect. Britishness vraag te beantwoorden: Should Scotland become will still be all about our shared history and culture an independent country? Diverse opiniepeilingen but it can also be about the new positive relation- wijzen uit dat er in Schotland geen meerderheid ship we will seek to build.”11 bestaat voor een onafhankelijk Schotland (slechts één derde is voor). De meeste Schotten opteren voor devolution maximum, dat wil zeggen meer In een onderzoek naar de opinies van de SNP- fiscale autonomie voor Schotland. Waarom zet leden kwam verrassend naar voren dat 20% zich de SNP zoveel op het spel voor een referendum Brits voelt.12 Het debat rond Schotland is niet al- waarvan de uitslag al op voorhand lijkt vast te leen een debat over identiteit en natievorming, staan? maar ook over ideologie. Binnen de SNP zijn er meerdere ideologische stromingen aanwezig, Opiniepeilingen De SNP ziet nationalisme en onafhankelijkheid maar de sociaal-democratische stroming is het als een middel op weg naar een eerlijker en so- sterkst vertegenwoordigd. Deze verbindt een on- wijzen uit dat ciaal rechtvaardiger Schotland. Ze definieert zich afhankelijk Schotland met sociale rechtvaardig- duidelijk als een sociaal-democratische partij en heid. De romantische nationalisten die Schotland slechts een probeert zich nog linkser dan de Labour-partij op als een eeuwige natie zien, vormen een kleine te stellen. In de politieke cultuur van Schotland minderheid, maar ze blijven wel een stroming bin- derde van de kunnen we duidelijk een centrum-linkse con- nen de SNP (en ook in de rest van Schotland). sensus waarnemen. Samen met Labour en an- Schotten voor dere kleine linkse partijen vertegenwoordigt deze Ook de radicale linkse partijen, bewegingen en or- centrum-linkse consensus 80% van het Schotse ganisaties staan zeer positief tegenover een onaf- een onafhankelijk electoraat. hankelijk Schotland. Deze krachten zijn verenigd in de Radical Independence Campaign (RIC). De Schotland is De SNP leidt de Yes campaign (vóór onafhanke- RIC bestaat o.a uit de Scottish Socialist Party en lijkheid) die geen radicale omwenteling wil, maar de Scottish Green Party. Zij voert campagne voor wel gelooft in een (sociaal) confederaal Groot- een radicale omwenteling in Schotland: voor het Brittannië. Bij de presentatie van de White pa- einde van het neoliberalisme en een meer sociaal per10 voor een onafhankelijk Schotland, door Alex rechtvaardige samenleving. Voor de RIC is onaf- Salmond, partijvoorzitter van de SNP en premier hankelijkheid geen einddoel, maar een middel en van Schotland, ging het meer over het beleid dat moment om grote ideologische veranderingen te- een onafhankelijk Schotland zou moeten voe- weeg te brengen. ren. De SNP zou het Koningshuis willen behou- den in een onafhankelijk Schotland, alsmede het De Better Together Campaign groepeert Labour, Britse pond. Maar iedereen weet dat in dat ge- de Liberal Democrats en de Conservatives van de val de Bank of England de fiscale soevereiniteit Britse premier David Cameron. Ze voeren cam- over Schotland zou bezitten. Alex Salmond en pagne voor Groot-Brittannië en zijn tegen een on- zijn SNP zien een monetaire unie met de rest van afhankelijk Schotland. Ook hier is sprake van een Groot-Brittannië als de enige realistische optie. diversiteit aan opinies en toekomstvisies omtrent Verhoging van de minimumlonen en ook de uit- Schotlands plaats in Groot-Brittannië. De Liberal- breiding van gratis kinderopvang waren zaken die Democrats zijn politiek aan te duiden als federa- meer aandacht kregen dan de onafhankelijkheid listen en willen op korte termijn Groot-Brittannië an sich. hervormen tot een federale staat. Labour daar- entegen meent dat het Schotse parlement meer Het bovenstaande geeft aan dat de SNP onaf- bevoegdheden moet krijgen om zijn eigen sociaal hankelijkheid gebruikt als middel om naar een beleid te voeren. confederaal Groot-Brittannië te evolueren. Binnen de kringen van de SNP wordt er al jaren gespro-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 41 Het referendum voor Schotse onafhankelijk- Vlaming te zijn, de Nederlandse taal eigen ma- heid mag niet onderschat worden. Indien ken. Hier wordt een taalobjectief aan het etnisch Schotland onafhankelijk wordt, zal dit vérstrek- burgerschapsmodel verbonden; dit ontbreekt bij kende gevolgen hebben voor de internatio- de SNP, die gelooft in meervoudige identiteiten. nale betrekkingen. Ten eerste zal Er is binnen de SNP ook een heftige discussie Groot-Brittannië een flink deel gaande over wat de Britse identiteit inhoudt. De van zijn territorium verliezen. N-VA vertrekt vanuit een homogene identiteit (het De N-VA Ten tweede zullen er vraagte- Vlaams zijn) en verbindt dit met andere lokale kens worden geplaatst bij het identiteiten. Een goed voorbeeld hiervan is haar heeft veel vetorecht van Groot-Brittannië houding ten opzichte van de Brusselse identiteit in de VN-Veiligheidsraad. Ten (die ze niet erkent). denkbeelden en derde zal de verplaatsing van de Britse kernwapens van Schotland Het grootste verschil tussen de twee politieke visies waar ze bij naar een andere locatie in Groot- krachten is dat de SNP zich sociaal-democra- Brittannië het kernwapendebat tisch oriënteert en de N-VA rechts conservatief. de SNP de rillin- wereldwijd weer in de kijker zetten. In beide partijen zijn andere stromingen verte- Ten vierde zouden politieke krachten genwoordigd, maar de algemene karakterisering gen van krij- in Baskenland, Vlaanderen, Wales, blijft gelden. In het Europees Parlement zitten de Quebec en Noord-Ierland onafhanke- SNP en N-VA in één fractie, namelijk de Greens/ gen lijkheid als een realistische optie gaan European Free Alliance. Deze politieke fractie beschouwen. Het is voor de Europese Unie bevindt zich op sociaal-economisch terrein op ook heel onduidelijk of Schotland automatisch de linkervleugel. De N-VA is hier de vreemde EU-lid zal worden. Er is ook geen precedent. eend in de bijt, maar ze weet haar conservatieve profiel goed te verbergen.

Verschillen tussen het Schots Ook op strategisch vlak verschillen de N-VA en en Vlaams nationalisme de SNP dag en nacht van elkaar. Alex Salmond, Volgens de marxistische theoreticus Gramsci is die beïnvloed is door de positieve psychologie, nationalisme een neutrale ideologie die volgens benadrukt de potentie van Schotland. Die strate- een bepaald wereldbeeld kan worden gekleurd. gie is van recente datum; ze wordt gebruikt sinds Bart De Wever, voorzitter van de N-VA, heeft 2003. De N-VA daarentegen valt duidelijk het fe- duidelijk beweerd dat hij opkeek naar Margaret deraal niveau aan en omschrijft haar Franstalige Thatcher. Ook is zijn partij sterk beïnvloed premier als iemand die tegen Vlaanderen is. door het denken van de Britse conservatieven Voorts ontbreekt het verhaal wat Vlaanderen wel Edmund Burke en Theodore Dalrymple. Dit zijn kan doen indien het onafhankelijk wordt. Op na- allemaal denkbeelden en visies waar ze bij de tionalistisch vlak verschillen de SNP en de N-VA SNP de rillingen van krijgen. Zoals gezegd com- ook als verder wordt gekeken dan alleen naar de bineert de N-VA nationalisme, conservatisme en partijprogramma’s. Er is sprake van een paradox: neoliberalisme. de N-VA wil door haar confederalisme naar een onafhankelijk Vlaanderen evolueren; en de SNP Ook hanteert de N-VA een klassiek (etnisch) wil door een onafhankelijk Schotland evolueren nationalisme, terwijl de SNP eerder een modern naar een confederaal Groot-Brittannië, waarbij burgerschapsmodel (dat ook nationalistisch is) de positie van Schotland wordt geherdefinieerd. hanteert. Volgens de N-VA is de voorwaarde om Noten

1 Dit zijn de zes parlementen die bevoegd zijn in België: 1) Federaal parle- 7 Enquête bij partijleden van N-VA en OpenVLD: eerste resultaten: http:// ment (Kamer en Senaat); 2) Vlaams parlement; 3) het parlement van de habe.hogent.be/onderzoek/Ledenenqu%C3%AAte%20NVA%20en%20 Duitstalige gemeenschap; 4) het parlement van de Federatie Wallonië- OpenVLD_eerste%20resultaten.pdf Brussel; 5) Waals parlement; en 6) Brussels parlement. 8 ‘Verandering voor vooruitgang’ (confederaal programma N-VA): http:// 2 Louis Vos, ‘De rechts-radicale traditie in het Vlaams-nationalisme’, www.veranderingvoorvooruitgang.be/congresteksten Wetenschappelijke Tijdingen, jrg. 52, nr 3, 1993, blz. 129-149. 9 SPICe Briefing, Election 2011, Edinburgh, Scottish Parliament, 2011. 3 Ico Maly, N-VA:Analyse van een politieke ideologie, EPO, 2012. 10 Scotland’s Future: http://www.scotland.gov.uk/ 4 Het vlinderakkoord: de zesde Belgische staatshervorming (http://www. Publications/2013/11/9348/0 lachambre.be/kvvcr/pdf_sections/home/NLdirupo.pdf). 11 ‘SNP MP says independence could enhance “Britishness”’: http://news. 5 ‘Landslide overwinning voor N-VA: Bart De Wever roept Elio Di Rupo stv.tv/politics/263677-snp-mp-says-independence-could-enhance- op tot confederalisme’ (http://www.knack.be/nieuws/belgie/landslide- britishness/ overwinning-voor-n-va-bart-de-wever-roept-elio-di-rupo-op-tot-confede- 12 James Mitchell, Lynn Bennie & Rob Johns, The Scottish National Party: ralisme/article-normal-68404.html). Transition to Power, Oxford: Oxford University Press, 2011. 6 ‘Brusselaars liever onafhankelijk als België splitst’ (http://www.gva.be/ nieuws/binnenland/aid1355937/brusselaars-liever-onafhankelijk-als- belgie-splitst.aspx).

42 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Boeken

Harry Truman: De herwaardering van een visionair en besluitvaardig leider Sam van Clemen Harry S. Truman: president van Amerika in bewogen tijden. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt B.V., 2013; 206 blz.; € 24,95; ISBN: 978-94-615-3281-7

“De slechtste president in de geschiedenis,” Het grootste risico voor Roosevelt bleek echter zijn stelde Joseph Martin, de Republikeinse voorzit- eigen gezondheid. Al in de verkiezingsnacht zag ter van het Huis van Afgevaardigden. In 1953 ver- Truman FDR als een fragiele man en vermoedde hij liet Harry S. Truman het Witte Huis als “zwakke president te worden nog voor het einde van hun bei- en machteloze leider”, met een populariteit van der ambtstermijn. Helaas gaat Van Clemen niet in op slechts 23% (alleen Richard Nixon verbrak dit de vraag hoe het overlijden van ‘de vader van de record na het Watergate-schandaal), een fiasco New Deal’ nog geen drie maanden later dan toch voor zijn Fair Deal en een frustrerende onbesliste zo onverwacht en plotseling kwam, voor zowel zijn oorlog in Korea. Zestig jaar later wordt de voor- regering als zijn opvolger. Truman was als outsider malig president echter geroemd om zijn rijke behandeld en op geen enkele wijze had de regering nalatenschap en visionair leiderschap. Sam van maatregelen getroffen om hem in te wijden in haar Clemen vat in zijn boek Harry S. Truman: presi- grootse plannen. Zelfs de Britse premier Winston dent van Amerika in bewogen tijden op heldere Churchill uitte zijn ongenoegen hierover en niet zon- en vlotte wijze het levensverhaal samen van de der reden: Truman stond voor de taak samen met “kleine man van Missouri” die via een indrukwek- de Engelsen en Russen de Tweede Wereldoorlog tot kende carrière in de politiek de verpersoonlijking een goed einde te brengen. werd van The American Dream. Vanaf het moment dat Truman het Witte Huis be- Op 12 april 1945, totaal onvoorbereid en overtuigd steeg, besloot hij zichzelf neer te zetten als een dat een miljoen anderen geschikter zouden zijn dan krachtig leider. Zijn belezenheid, efficiëntie en be- hijzelf, nam Harry S. Truman het presidentschap over sluitvaardigheid kwamen hem hierin goed van pas. van Franklin D. Roosevelt. Van Clemen introduceert In twee weken tijd werd hij op de hoogte gebracht Truman als de antithese van het klassieke beeld van van het bestaan van de atoombom en amper vier een grote president. Een bescheiden man, opge- maanden later zou hij zonder enige twijfel het be- groeid op het platteland van Missouri – een staat in sluit nemen deze in te zetten om op de knieën het Zuiden, die sinds de Burgeroorlog weinig invloed te dwingen, nog vóór Rusland zich in het conflict in meer had gehad op de economische en politieke Azië kon mengen. ontwikkelingen van Amerika. Zijn ouders konden hem niet laten studeren, waardoor Truman de eni- Om de vrede te kunnen waarborgen, maakte Truman ge president uit de twintigste eeuw werd zonder di- zich sterk voor de voortgang van de oprichting van ploma van hoger onderwijs. Missouri was “een waar de Verenigde Naties en het herstel van Europa, inclu- bastion” voor de Democratische Partij, maar hij koos sief het verslagen Duitsland. Onder zijn leiding lieten voor een leven als boer en klein ondernemer. Truman de Verenigde Staten het internationale isolationisme was hierin weinig succesvol en een grote carrière voorgoed varen en werd het land een dominante we- leek niet voor hem weggelegd. reldmacht. Het wantrouwen voor Stalin en de vrees voor de agressieve expansie van het communisme Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bracht groeide echter vanaf de conferentie in Potsdam. echter een keerpunt in Trumans leven. Voor de lui- Truman besloot ook hier een harde lijn te volgen tenant van de National Guard was het niet alleen en wist brede steun te verkrijgen voor zijn ‘Truman een oplossing voor zijn financiële tegenvallers; als Doctrine’: de Verenigde Staten zouden ‘de vrije we- bekwame kolonel kwam hij terug uit Frankrijk met reld’ beschermen tegen de agressieve expansie van het aanzien van een gerespecteerde veteraan en het communisme. Truman troefde Stalin af met de een groep trouwe frontkameraden. Het zou de ba- luchtbrug in Berlijn, trad kordaat op in Turkije en sis zijn voor de politieke carrière waarin hij elk ambt, Griekenland en erkende de nieuwe staat Israël - een tot aan het hoogst mogelijke, zou bekleden. Zo half uur na de onafhankelijkheidsverklaring. bracht het hem zijn connectie met de controversiële Democratische partijbons Tom Pendergast, die hem Op het thuisfront kwam de president echter in zwaar aan zijn eerste politieke functies en, in 1934, aan zijn weer; hij had te kampen met de reconversie naar verkiezing tot Senator hielp. een economie in vredestijd, met hoge inflatie en stakingen tot ge- Eenmaal in de politieke arena van Washington volg. Truman moest rekening hou- bleek de naar voren geschoven Truman (alias ‘se- den met de conservatieve meer- nator Pendergast’) allerminst een paradepaard. Van derheid in het Congres en zijn Clemen beschrijft hoe de kleine senator zich be- presidentschap stevende af op scheiden opstelde, maar als harde werker en toe- een absoluut dieptepunt. Geen gankelijk, praktisch en pragmatisch politicus een enkel moment ging hij echter bij enthousiaste achterban ontwikkelde. Ondanks zijn de pakken neerzitten. Zijn ‘finest loyale steun aan de ‘New Deal’ en zijn inzet voor de hour’, de presidentsverkiezingen belangen van de werkende klasse, leverde het hem van 1948, bracht een grandioze weinig aandacht op van Roosevelt. Zelfs toen hij als en roemruchte herverkiezing. Zo “het tweede Missouri compromis” – Truman zou de kansloos en impopulair leek hij president “het minste schade” berokkenen – vice- tijdens de race, dat de Chicago president werd in 1944, ontmoette hij ‘FDR’ slechts Tribune een voorpagina drukte tweemaal. die de overwinning vierde van

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 43 Trumans Republikeinse tegenkandidaat Thomas als een snel te vergeten substituut na de gevierde Dewey. Roosevelt.

Tot ieders verrassing kreeg Truman echter de steun Niets bleek minder waar: nog geen tien jaar later, bij van de kiezers. De trouwe Roosevelt-achterban, het de eerste enquêtes onder historici, bleek Truman imago van geëngageerde ‘doorsnee Amerikaan’, zich te scharen onder de grote presidenten en hij maar vooral zijn krachtige internationale optreden is nooit meer uit de top tien verdwenen. Voor de en de groeiende angst voor een Derde Wereldoorlog Nederlandstalige lezer met weinig voorkennis van bezorgden hem een tweede termijn in het Witte Huis. de bescheiden Truman en zijn zo bewogen jaren is Van Clemen een meesterverteller, die de complexe Het applaus voor Truman nam echter snel en gena- gebeurtenissen van het begin van de Koude Oorlog deloos af. De progressieve hervormingsagenda on- kort en bondig samenrijgt aan de ontwikkelingen der de naam ‘Fair Deal’ werd afgeserveerd en zijn re- in de Amerikaanse politiek. Met een wat slordige gering werd beschuldigd van corruptie. De oprichting schrijfstijl en de schaarste aan primair bronnenmate- van de NAVO in 1949 zorgde voor een sterke verbon- riaal, verschaft Van Clemens boek echter geen nieu- denheid in het Westen, maar stimuleerde de wapen- we kijk op de persoon en praktijk van Truman. De wedloop met Rusland. De val van de Nationalisten auteur toont echter met veel overtuiging aan waarom in China vergrootte de angst voor het oprukkende de besluitvaardige staatsman na de grote deceptie communisme, waarop Truman in eigen land tever- van de jaren vijftig alsnog uitgroeide tot een gewaar- geefs de strijd moest aanbinden tegen de bijna hys- deerd president. terische ‘Red scare’, terwijl de oorlog in Korea op een impasse uitdraaide. Truman schroomde echter Sabrina Otterloo is werkzaam bij de Universiteit Leiden. niet de populaire generaal Douglas MacArthur, die Ze is gespecialiseerd in de relatie tussen de Amerikaanse propageerde tegen een beperkte oorlog, te ontslaan. politiek en de pers. Voor haar proefschrift bestudeerde ze de Dit werd hem door het Amerikaanse publiek niet in dank afgenomen en de pers bestempelde Truman Democratische Partij in Louisiana tijdens de Reconstructie.

Het debat rond mondiale rechtvaardigheid Ronald Tinnevelt & Thomas Mertens Mondiale Rechtvaardigheid. Amsterdam: Boom, 2013; 256 blz.; 24,90 euro; ISBN: 978-94-610-5902-4

Zijn wij moreel verplicht armoede te bestrijden? haald, te weten Marcus Cicero, Martha Nussbaum, Moeten wij ons schuldig voelen wanneer we een Peter Singer, Thomas Pogge, John Rawls, Immanuel T-shirt kopen dat is geproduceerd onder zeer Kant en Michael Walzer. slechte werkomstandigheden in Zuidoost-Azië? Als we dit weten en we schaffen dat T-shirt niette- In de eerste hoofdstukken staan de vragen ‘wat is min aan, handelen we dan onrechtvaardig? Dit zijn rechtvaardigheid?’ en ‘wat is armoede?’ centraal. De vragen die in het boek Mondiale Rechtvaardigheid auteurs weten de lezer soepel aan de hand mee te aan bod komen. De rechtsfilosofen Ronald nemen naar de kern van deze vragen, door simpele Tinnevelt en Thomas Mertens trachten in hun voorbeelden steeds verder uit te werken. Ze weten boek op bondige wijze een inleiding te bieden in de grote aspecten van deze vragen, waarbij men al de veelal filosofische vraagstukken rond morele snel zou kunnen verdwalen omdat ze eigenlijk niet te plichten en rechtvaardigheid met betrekking tot beantwoorden zijn, helder te formuleren. de welvaartsverdeling in de wereld. Daarna bestuderen Tinnevelt en Mertens rechtvaar- Zoals de auteurs het zelf in hun inleiding (blz. 8) stel- digheid versus medemenselijkheid. Het klassieke len: “Mondiale rechtvaardigheid gaat over de vraag onderscheid tussen deze twee is, zoals Cicero het of mensen – ongeacht hun plaats in de wereld – be- stelde, dat rechtvaardigheid strikter nagekomen paalde verantwoordelijkheden of plichten tegenover dient te worden dan medemenselijkheid. De auteurs elkaar hebben.” Deze vraag, zo kan ik meteen al ver- passen dit vervolgens toe op de huidige ongelijk- klappen, wordt door de auteurs in dit boek niet be- heid in de wereld. Wanneer extreme armoede geen antwoord. Nu beloven ze ook niet dit te zullen doen. gevolg is van actief onrechtvaardig handelen, dan Tinnevelt en Mertens geven een kritisch overzicht zou men kunnen stellen dat de rechtvaardigheid niet van de meest gebruikte theorieën omtrent dit onder- wordt geschonden. werp en laten het debat zien, zonder zelf duidelijk stelling te nemen. De timing voor dit boek lijkt per- Toch komt het de auteurs vreemd voor dat zoveel fect. Mondiale rechtvaardigheid is een hot topic. Dat ongelijkheid in de wereld niets te maken zou heb- blijkt alleen al uit het feit dat het tussen 2015 en 2018 ben met rechtvaardigheid. Om het debat hierover als een eindexamenonderwerp voor havisten is ge- duidelijk te maken, halen ze twee denkers aan die selecteerd. in het verdere boek een hoofdrol zullen spelen: Peter Singer en Thomas Pogge. Beide denkers verte- Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel genwoordigen een stroming die aan het klassieke worden in zeven hoofdstukken de theorieën met onderscheid tussen rechtvaardigheid en mede- betrekking tot rechtvaardigheid besproken. Deze menselijkheid tornen. Peter Singer meent dat me- hoofdstukken behandelen vraagstukken rondom demenselijkheid even strikt zou moeten gelden als rechtvaardigheid, armoede, ongelijkheid, de morele rechtvaardigheid. Hij stelt dat een rechtvaardige we- plicht om te helpen en humanitaire interventie. Het reld alleen bereikt kan worden door medemenselijk- tweede deel bevat tekstfragmenten van de filosofen/ heid; wie kan helpen, moet helpen. Daartegenover denkers die in het eerste gedeelte worden aange- staat Pogge, die van mening is dat wereldarmoede

44 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 wel degelijk het gevolg is van onrechtvaardig hande- lossen. Hier lijken de auteurs voor het eerst len. Anderen worden hierdoor geschaad en dus is er enigszins kleur te bekennen en het stand- sprake van verantwoordelijkheid. punt van Singer sterker te vinden, maar ze- ker kunnen we hier niet van zijn, omdat zij Tinnevelt en Mertens leggen vervolgens de achterlig- ook dit hoofdstuk afsluiten met een aantal gende gedachte in het debat over mondiale recht- vragen en een open eind. vaardigheid bloot, namelijk dat alle mensen ‘recht’ hebben op een menswaardig bestaan. De termen Het laatste hoofdstuk gaat in op de ‘rechtvaardigheid’ en ‘medemenselijkheid’ zouden in kwestie van humanitaire interventie. Het dit geval ondergeschikt moeten zijn aan ‘menswaar- eeuwenoude vraagstuk van de recht- digheid’. Ieder mens dient ‘het zijne te krijgen’ en dit vaardige oorlog wordt opgebracht, met houdt een menswaardig bestaan in. als hoeksteen bekende denkers op dit gebied als Michael Walzer. De aloude Speciale aandacht wordt geschonken aan de vraag: discussie van zelfbeschikking van sta- is armoede mijn probleem? Oftewel, heb ik de mo- ten versus individuele zelfbeschikking rele plicht geld te geven of bepaalde producten niet wordt weer opgehaald. te kopen? Als we ervan uitgaan dat diegenen die verantwoordelijk zijn voor armoede het armoedepro- Het einde van het boek is wat teleurstellend. Hier bleem ook moeten oplossen, komen we volgens de hoopt men als lezer dat de auteurs nog een hint van auteurs in een lastige situatie. De verantwoordelij- een eigen visie zullen ventileren, maar dit is niet het ken zijn niet eenvoudig aan te wijzen. Tinnevelt en geval. Zelfs van een overkoepelende conclusie ont- Mertens maken onderscheid tussen twee vormen breekt elk spoor. van verantwoordelijkheid, resultaatsverantwoorde- lijkheid en herstellende verantwoordelijkheid. Bij de Wat in dit werk toch een beetje blijft wringen, is eerste vorm ligt de nadruk op het negatief hande- dat de auteurs de grote theorieën binnen dit debat len van mensen waarbij anderen geschaad worden; steeds sterk bekritiseren en de mankementen feil- bij de tweede vorm op de verantwoordelijkheid die loos weten aan te wijzen, maar niet met een eigen we hebben om anderen te helpen, los van de vraag toevoeging komen. Dit laat de lezer ietwat onbe- of we schuld hebben aan hun situatie. Tinnevelt en vredigd achter. Er worden in dit werk geen gemak- Mertens zetten hierbij de Barmhartige Samaritaan kelijke antwoorden geboden. Toch is het bewonde- (als je kan helpen, moet je helpen) van Singer te- renswaardig dat de auteurs op een dergelijk neutrale genover libertaristen als Robert Nozick en Ayn Rand wijze de lezer door deze zeer ingewikkelde kwesties (ieder mens draagt zijn eigen verantwoordelijkheid heen leiden. Het boek is zeer helder en vaak humo- en dus hoef je niet te helpen als je geen duidelijke ristisch geschreven. In vaak kinderlijk eenvoudig schuld draagt). De auteurs leggen de zwakten en taalgebruik en met zeer simpele voorbeelden wor- sterkten van beide redeneringen bloot, maar nemen den grote vraagstukken behandeld. Het is een enor- geen stelling. me prestatie om dit ingewikkelde debat in een krap- pe 170 pagina’s weer te geven en het boek leest zeer Ook wordt aandacht geschonken aan de vraag of we gemakkelijk weg, maar in deze 170 pagina’s kan niet überhaupt wel zouden moeten helpen, aangezien de echt de diepte worden ingedoken. voorgaande hoofdstukken simpelweg veronderstel- den dat helpen noodzakelijk is. Er moet immers ook Tinnevelt en Mertens hebben een helder overzicht gekeken worden naar de effectiviteit van hulp en niet gegeven van de vragen die binnen het debat rond alleen naar de morele vraag óf we zouden moeten mondiale rechtvaardigheid aan de orde komen, helpen. Die effectiviteit werd de afgelopen jaren sterk maar antwoorden op deze vragen bieden zij niet. Het bekritiseerd in boeken als De Crisiskaravaan, Dead is een mooi en toegankelijk overzichtswerk, ook voor Aid en The White Man’s Burden. In deze boeken de havisten die vanaf 2015 examen in dit onderwerp worden de donkere kanten van ontwikkelingshulp zullen afleggen. aan het licht gebracht. Zo zou structurele hulp ar- moede niet bestrijden, maar juist in de hand werken. Hester Holtland studeert Internationale Betrekkingen in De roep om ontwikkelingshulp af te schaffen (Dead Historisch Perspectief aan de Universiteit Utrecht. In de pe- Aid) zou echter de mogelijkheid van arme Afrikaanse riode april t/m juni 2013 was zij stagiaire bij de eindredactie landen overschatten om hun eigen problemen op te van de Internationale Spectator.

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Internationale Spectator 45 Algemene redactie Internationale Spectator

Prof. dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur, senior onderzoe- Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- ker bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit der Clingendael te Den Haag; bijzonder hoogleraar ‘Europese integratie Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen; docent Conflict Studies in een mondiaal perspectief’ aan de Universiteit Leiden; voorzitter & Post-Conflict Reconstruction aan de Nederlandse Defensie van het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) Academie (NLDA) te Breda

Drs S.J. (Sico) van der Meer, eindredacteur, Instituut Clingendael Prof. dr W. (Wil) Hout, hoogleraar Governance and International Political Economy aan het International Institute of Social Studies Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael (Den Haag) van de Erasmus Universiteit

Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contraterrorisme Dr M. (Mendeltje) van Keulen, griffier Europese Zaken bij de Tweede aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden; directeur Kamer der Staten Generaal van het Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme van Campus Den Haag Mr. dr G. (Gelijn) Molier, universitair hoofddocent bij de afdeling Encyclopedie van de Rechtswetenschap en Rechtsfilosofie van de Prof. dr S. (Sven) Biscop, directeur van het programma ‘Europe in the Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen Egmont te Brussel; hoofdredacteur van Studia Diplomatica; gast- Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Dagblad; hoogleraar EU buitenlands en veiligheidsbeleid aan de Universiteit oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van Volksgezondheid, Gent en aan het Europacollege te Brugge Welzijn & Sport (VWS)

Prof. dr D. (David) Criekemans, gasthoogleraar Belgisch en verge- J.M. (Judith) Nuijens, in de periode 2012-2013 eindredacteur van lijkend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen; docent de Internationale Spectator; vanaf februari 2014 verbonden aan het Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical Studies Instituut voor Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, Campus (ICGS) te Genève Den Haag

Prof. dr A.W.M. (André) Gerrits, hoogleraar Russian History and Prof. dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie aan de Politics aan het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Leiden; voorzitter van de MA-opleidingen European Union Studies Rotterdam en International Studies Drs M.H.M. (Garrie) van Pinxteren, sinoloog, senior research fel- Drs H. (Hans) Hoebeke, directeur van het programma Afrika’ van low bij Instituut Clingendael; universitair docent journalistiek aan de het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen Egmont te Rijksuniversiteit Groningen Brussel Dr S. (Stephan) Slingerland, senior consultant energie, grondstoffen Prof. dr P.R.J. (Paul) Hoebink, bijzonder hoogleraar ontwikkelings- en klimaat bij Triple E Consulting in Rotterdam samenwerking aan de Radboud Universiteit Nijmegen; directeur van het Centre for International Development Studies (CIDIN) aan de Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese Radboud Universiteit Unie en andere internationale organisaties aan de Universiteit Twente

Beoordelingsprocedure

Afhankelijk van vakgebied en thema van de te behandelen artikelen schappelijke en redactionele maatstaven. Criteria zijn daarbij onder beoordelen ten minste vijf in- en externe redactieleden, specialisten meer, oorspronkelijkheid, relevantie, aannemelijkheid, analytische en generalisten, alle aangeboden kopij. De kernredactie en de alge- kwaliteit, alsmede helderheid en aantrekkelijkheid van opzet en stijl. mene redactie toetsen concept-bijdragen volgens gangbare weten-

46 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Nieuw Verschenen Joris Kreutzer

Uncharted Strait: The Future of China-Taiwan Relations Richard C. Bush III Washington DC: Brookings Institution Press, 2014; 450 blz.; € 27,=; ISBN: 978-0-8157-2384-4

De toekomst van de betrekkingen tussen Het conflict tussen China en Taiwan duurt al meer China en Taiwan is de afgelopen decennia nog dan zestig jaar. Bush ziet mogelijkheden om de span- niet zo onzeker geweest als nu. De spanning ning te verminderen en naar een vreedzame oplos- tussen beide landen is dan wel verminderd sing toe te werken. Beide kemphanen moeten dan sinds 2008, maar de relatie blijft zeer fragiel. wel bereid zijn de onderlinge banden aan te halen Of de landen tot een betere verstandhouding en handelsakkoorden te sluiten. Of dat tot een duur- kunnen komen na jaren van wantrouwen en zame oplossing zal leiden en hoe die oplossing eruit angst, blijft zeer onzeker. zal zien, blijft de vraag. Beide landen hebben moeilijk te verenigen wensen. In Beijing vreest men een per- In Uncharted Strait: The Future of China- manente afscheiding van de afvallige provincie door Taiwan Relations onderzoekt de Amerikaanse een officiële onafhankelijkheid of de voortdurende Taiwan-deskundige Richard C. Bush de hui- weigering van Taiwan zich met het moederland te dige betrekkingen tussen China en Taiwan. herenigen. In Taipei vreest men juist de overheer- De auteur analyseert de geschiedenis en ex- sing van het autoritaire China. Samenwerking, en trapoleert op basis daarvan de meest waar- een eventuele hereniging, kan een duurzame oplos- schijnlijke toekomst voor deze relatie. Hij sing opleveren. Dan moet het Oost-Aziatische eiland betrekt in zijn onderzoek ook de belangen er wel op kunnen vertrouwen dat haar oude vijand van de Verenigde Staten in de regio en de China haar als een zelfstandige partner ziet waar invloed van de Chinees-Taiwanese relatie men het beste mee voor heeft. op de Amerikaanse belangen.

The Limits of Partnership: U.S.-Russian Relations in the Twenty-First Century Angela E. Stent Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2014; 384 blz.; € 25,50; ISBN: 978-1-4008-4845-4

Amerikaanse presidenten die na het einde van de lige Sovjetrepublieken en de Midden- Koude Oorlog aan hun ambt begonnen, hebben Oosten-problematiek. meerdere keren geprobeerd een sterke en produc- tieve relatie met Rusland op te bouwen. Door het Sinds de val van de Muur en de in- wantrouwen aan beide zijden als gevolg van vijftig eenstorting van de Sovjetunie heeft jaar vijandschap is dat niet altijd gelukt. Toch heeft elke Amerikaanse president met deze een goede relatie met Rusland nog steeds een hoge kwesties te maken gehad. De auteur prioriteit in het buitenlandbeleid van de Verenigde beschrijft hoe zowel Bill Clinton als Staten. Rusland kan een belangrijke rol spelen in het George W. Bush de betrekkingen pro- bevorderen dan wel tegenwerken van Amerikaanse beerde te verbeteren door in te zetten belangen vanwege het Russische nucleaire arse- op een goede persoonlijke relatie met naal en zijn strategische locatie, grenzend aan zowel achtereenvolgens Boris Jeltsin en Europa als Azië. Vladimir Poetin. Toch verlieten bei- de presidenten het Witte Huis met De Amerikaanse politicologe en Rusland-deskundige een ernstig bekoelde relatie met het Angela E. Stent beschrijft in The Limits of Partnership Kremlin. Ook de huidige president de Amerikaans-Russische betrekkingen sinds het Barack Obama probeerde de ban- einde van de Koude Oorlog. Waarom is het zo las- den aan te halen, maar zag zijn po- tig de betrekkingen tussen de beide grootmachten gingen stranden op Russisch wan- te verbeteren en wat zijn de vooruitzichten? Stent trouwen voor Amerikaanse dominantie en Poetins constateert dat steeds dezelfde bronnen van on- pogingen Rusland weer de supermacht te laten zijn enigheid tussen het Kremlin en Washington terugko- die het ooit was. men, zoals terrorisme, het raketverdedigingsschild, Iran, nucleaire proliferatie, , de voorma-

April 2014 Jaargang 68 nr. 4 47 US-UK Counter-Terrorism after 9/11: A qualitative approach Edgar B. Tembo New York: Routledge, 2014; 176 blz.; £ 80,=; ISBN 978-0-4156-4378-8

Sinds de aanslagen van 11 september 2001 heb- de Verenigde Staten en het Verenigd ben zowel de Verenigde Staten als het Verenigd Koninkrijk, worden ingezet om het inter- Koninkrijk hun antiterreurbeleid significant herzien. nationaal terrorisme te bestrijden: de in- Analisten en beleidsmakers zijn er vervolgens van lichtingendiensten, de politie en het mili- uitgegaan dat dit antiterreurbeleid succesvol is, want taire apparaat. Tembo heeft kritiek op de er zijn – na 11 september 2001 in Amerika en na 7 manier waarop tot nu toe onderzoek is juli 2005 in Groot-Brittannië – geen grote aanslagen gedaan en beschreven. In de huidige lite- meer gepleegd. Het succes of falen van dit beleid ratuur ligt de nadruk volgens hem te veel is volgens de Britse antiterreur-deskundige Edgar B. op een reductionistische methodologie, Tembo echter nooit overtuigend aangetoond. waarbij de effectiviteit van het beleid en bijbehorende beleidsinstrumenten los van Hoe effectief was het Britse en Amerikaanse anti- elkaar geanalyseerd worden. Tembo pleit terreurbeleid in de periode 2001-2011? Bij het be- voor een holistische wijze van onderzoek, antwoorden van die vraag richt Tembot zich op drie d.w.z. onderzoek naar het succes of falen beleidsinstrumenten die, in verschillende mate, door van het geheel aan beleid en instrumenten.

From Stalemate to Settlement: Lessons for Afghanistan from historical insurgencies that have been resolved through negotiations Christopher Paul & Colin P. Clarke RAND Corporation, in opdracht van het Amerikaanse Ministerie van Defensie, 2014; 95 blz.; ISBN: 978-0-8330-8237-4 (Online versie: http://goo.gl/8ng7TG)

In juni 2013 opende de Afghaanse Taliban een poli- antiguerrilla door middel van onderhandelingen be- tiek kantoor in Qatar om van daaruit vredesbespre- ëindigd werd. De auteurs stellen dat deze onder- kingen met de Verenigde Staten en de Afghaanse handelingen in de regel een vergelijkbaar patroon overheid te kunnen voeren. Een opmerkelijke stap, volgden. Het traject verliep in zeven stappen: 1- oor- want enkele jaren geleden was het nog ondenk- logsmoeheid na een langdurige militaire impasse; baar dat een groep die al-Qaida had gesteund, met 2- de bereidheid van de overheid om de guerrilla’s de Verenigde Staten aan de onderhandelingstafel als legitieme onderhandelingspartner te erkennen; zou zitten. Vredesonderhandelingen passen in de 3- er werd één of meerdere keren door de partijen Amerikaanse strategie voor Afghanistan; ze zijn één een staakt-het-vuren afgekondigd; 4- de overheid en van de mogelijke scenario’s om een stabiele toe- de guerrilla’s sloten enkele tussenakkoorden; 5- de komst voor het land te bereiken. overheid was bereid macht te delen met de opstan- delingen; 6- de leiders van de opstandelingen waren Het zal voor de partijen niet gemakkelijk zijn elkaar na bereid compromissen te sluiten met de overheid; en de lange en gewelddadige strijd aan de onderhande- 7- er was bij de onderhandelingen een derde partij lingstafel te treffen. Waarschijnlijk wordt het een lang betrokken die kon toezien op een goed verloop en en moeizaam proces, waarbij de kans reëel is dat op het vredesproces. Het eindresultaat van de on- onderhandelingen worden onderbroken en het ge- derhandelingen was bij al deze dertien voorbeelden weld weer zal oplaaien. Hoe kunnen een vrede waar beide partijen zich in konden vinden. deze onderhandelingen succesvol Geen van beide partijen had de onderhandelingen verlopen? De Amerikaanse socio- gewonnen. loog Christopher Paul en politicoloog Colin P. Clarke willen geen blauwdruk Zo stellen de schrijvers van dit rapport een leidraad schrijven, maar door een analyse van op, die men kan volgen om het onderhandelingspro- dertien historische case studies met ces in Afghanistan vorm te geven. Daarmee laten ze From Stalemate to Settlement waar- zien wat wel en niet werkt. Het rapport geeft inzicht schuwen en handreikingen geven. in de uitdagingen waar de partijen tijdens onderhan- delingen mee te maken kunnen krijgen en beschrijft De door hen geselecteerde voorbeel- welke concessies de Afghaanse overheid, de Taliban den zijn allemaal situaties waarbij ge- en de Verenigde Staten zullen moeten doen om een welddadige strijd tussen guerrilla en levensvatbaar akkoord te sluiten.

48 April 2014 Jaargang 68 nr. 4 Colofon

Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV Abonnementenadministratie Advertenties (Assen) namens het Nederlands Instituut Koninklijke Van Gorcum BV Adverteren? Informeer naar de voor Internationale Betrekkingen ‘Clin- Administratie Internationale Spectator mogelijkheden bij de afdeling gendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Postbus 43, 9400 AA Assen Verkoop Tijdschriften van Koninklijke Haag), dat samenwerkt met het Konink- tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Van Gorcum: [email protected] lijk Instituut voor Internationale Betrekkin- E.mail: internationalespectator@vangor- of 0592 379571. gen, EGMONT, te Brussel. cum.nl www.vangorcum.nl Foto omslag Verschijnt maandelijks en wordt uitge- Rutger van Hamersvelt geven op de grondslag van een redac- Abonnementsprijzen tiestatuut. Nederland en België: Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar Particulier abonnement € 67,75 op het redactie-adres. Redactiebureau Instellingsabonnement € 80,50 Instituut ‘Clingendael’ Studentenabonnement € 52,25 ISSN 0020-9317 Redactie Internationale Spectator SIB Startersabonnement € 25,75 Postbus 93080, 2509 AB Den Haag CLIO Startersabonnement € 25,75 Alle in dit maandblad uitgesproken tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 Buitenland Particulier meningen en inzichten blijven geheel E-mail: [email protected] of abonnement € 97,25 voor verantwoordelijkheid van de schrij- [email protected] Buitenland vers. www.internationalespectator.nl Instellingsabonnement € 110,95 Buitenland Niets uit deze uitgave mag worden ver- Kernredactie Studentenabonnement € 76,50 veelvoudigd en/of openbaar gemaakt Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Buitenland d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op Sico van der Meer (hoofdredacteur) Betaling via Belgisch gironummer is welke wijze dan ook, zonder vooraf- Peter A. Schregardus (eindredacteur) mogelijk. Abonnementen worden auto- gaande schriftelijke toestemming van de matisch verlengd, tenzij voor 1 december uitgever. Algemene redactie schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, ©2014, Koninklijke van Gorcum, Assen A. Gerrits, H. Hoebeke, P. Hoebink, Losse nummers € 7,95 excl. portokosten Alle auteursrechten ten aanzien van de S. de Hoop, W. Hout, M. van Keulen, inhoud van deze uitgave worden uitdruk- G. Molier, J.C. Mulder, J.M. Nuijens, Leest u Internationale Spectator kelijk voorbehouden. C.W.A.M. van Paridon, G. van Pinxteren, liever op uw IPAD? R.A. Wessel Dat kan via: www.tablisto.nl losse nummers: € 7,99 jaarabonnement: € 49,99

Wilt u achtergronden ontdekken van actuele vraagstukken in de wereldpolitiek Al 60 jaar het enige onafhankelijke en zo uw inzicht vergroten in de complexe maandblad in Nederland en wereld van de internationale betrekkingen? Vlaanderen voor iedereen die belangstelling heeft voor actuele Abonneer u dan op www.vangorcum.nl/is ontwikkelingen in de wereldpolitiek.

www.internationalespectator.nl Film Tim Masselink

Titel: The Monuments Men Productie: George Clooney Regie: George Clooney Met onder meer: George Clooney, Bill Murray, John Goodman, Cate Blanchett en Matt Damon Genre: Actie/Drama/Oorlog Jaar: 2014 Speelduur: 118 min. Taal: Engels Nu te zien in de Nederlandse filmtheaters

Ben Affleck speelt de held in zijn eigen film. Foto Warner Bros Saving Private Art

“You can wipe out an entire generation, you can burn their homes to Toch zitten er ook hele goede scènes in deze film. Vooral als deze the ground, and somehow they’ll still find their way back. But if you afstand neemt van de hoofdpersoon Stokes en zich richt op de destroy their history, you destroy their achievements, then it is as if relatie tussen Granger en Simone, die in een vernield maar bevrijd they never existed.” Parijs langzaam aan de wederopbouw beginnen. James Granger (Matt Damon) krijgt hulp van de museumcuratrice Claire Simone Om het dreigende verlies van vijf miljoen kunstwerken te voorkomen, (Cate Blanchett) bij het lokaliseren van plaatsen waar de nazi’s krijgt Lt. Frank Stokes (gespeeld door George Clooney) de opdracht mogelijk gestolen kunstwerken hebben verstopt. Granger vindt een in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog een team van portret van een oude Joodse vrouw tussen de gestolen werken. Hij architecten, kunsthistorici en museumcuratoren samen te stellen. neemt het schilderij terug naar het huis van de verdwenen familie Dit team moet gestolen kunstwerken redden uit de handen van de en hangt het aan de muur. Simone vraagt hem waarom hij dat doet. terugtrekkende nazi’s. Als onderdeel van Hitlers Nerobefehl heb- Granger antwoordt dat hij het portret terughangt, omdat je ergens ben de nazi’s de opdracht gekregen alle kunstwerken die zij niet moet beginnen: soldaten vechten in een oorlog om te winnen, maar mee kunnen nemen, te vernietigen. Onder de acteurs die The burgers vechten voor het behoud van beschaving. Monuments Men vertolken zijn naast Clooney veel Hollywood- sterren als Bill Murray en John Goodman. De film berust op een Ondanks de boeiende momenten blijft het verhaal waarop deze waargebeurd verhaal – opgetekend in het boek The Monuments film gebaseerd is een stuk inspirerender dan de film zelf. De echte Men: Allied Heroes, Nazi Thieves and the Greatest Treasure Hunt Monuments Men vochten niet achter de vijandelijke linies, zoals in History van Robert Edsel uit 2009 – dat door Clooney (hij is ook deze film doet geloven, maar zorgden in de heroverde gebieden regisseur en producent van deze film) op toegankelijke wijze wordt wel voor het behoud van kunst voor toekomstige generaties. Ook geportretteerd voor een nieuw publiek. bestonden de echte Monuments Men uit meer Europeanen dan enkel de Brit en de Fransman in de Clooney-productie. Als kijker ben je je bewust van het feit dat de Tweede Wereldoorlog ellendig was en dat het vernietigen van miljoenen kunstwerken eeu- Aan het eind van de film vraagt de president van de Verenigde wig zonde is. De film weet deze sfeer echter niet goed over te bren- Staten of het redden van kunst de mensenlevens die het heeft gen. De valkuil zit hem in de drievoudige rol die Clooney vervult: gekost, waard is geweest. Stokes antwoordt dat hij denkt van wel. zoals gezegd, als producer, regisseur en hoofdrolspeler. Door geen duidelijke keuze te maken in de stijl van de film, is The Monuments Helaas richt deze film zich te veel op snelle scenes waarin Clooney Men serieus noch geestig, waardoor het niet de impact heeft die in een Jeep-cabriolet door de Alpen rijdt. Dit leidt af van de kern van een film met dit scenario zou kunnen hebben. Dit komt bijvoor- de boodschap, te weten de grote historische en sociale waarde van beeld tot uiting in een scène waarin de ‘Monuments Men’ tonnen het behoud van kunst voor een samenleving. vol gouden vullingen vinden, afkomstig uit de tanden van Joden. Tim Masselink werkt als Training- en Research Fellow bij Instituut Clingendael. Wanneer een van de mannen plots op een landmijn stapt, reageren Hier geeft hij trainingen in interculturele communicatie en internationale onder- zijn kameraden daar in eerste instantie vrij laconiek op, door te handelingen. vragen waarom hij ervoor heeft gekozen op een landmijn te gaan staan. Deze tegenstrijdige situaties in de film maken het voor de kijker onduidelijk of je nu geschokt moet zijn door de ellende van de Tweede Wereldoorlog of moet lachen om de al vaak bewezen droge humor van Bill Murray. Deze rubriek staat onder redactie 50 van Anne Marinussen.April 2014 VoorJaargang ideeën 68 nr. en 4 suggesties: [email protected]