• Nieporęcak jestem • Pałac w Dębem Postacie: szlachetnego rodu..., • Najstarsze źródła • Maciej Józef czyli o lokalnych pisane z nazwami Radziwiłł pieśniach miejscowości gminy i przyśpiewkach • Stanisław • Muzeum w Jabłonnie Szelowski NASZA HISTORIA Miesięcznik historyczny powiatu legionowskiego Czerwiec 2020 nr 6 (6)

Wojenne adresy Legionowa: Huta szkła Partner wydawnictwa:

Więcej o historii lokalnej przeczytasz na: www.gazetapowiatowa.pl Serock Mirosław Pakuła Pałac w Dębem Osiemnastowieczny pałac w Dębem wybudowany jeszcze za Poniatowskich już nie istnieje. Piękny budynek położony na malowniczej skarpie zapisał się w ludzkiej pamięci. Pamiątkami po założeniu pałacowo-parkowym jest dziś sześcioboczna wieża, prawdopodobnie stróżówka przy wjeździe oraz eliptyczny dojazd do miejsca w którym stał pałac. i dwa alkierze. Pomieszczenia posia- dały drewniane stropy. Ogrzewano je piecami kaflowymi w kolorze białym. Budynek był podpiwni- czony (trzy pomieszczenia). Nieda- leko znajdowały się zabudowania gospodarcze (folwarczne): stodoła z filarami wymurowanymi z ka- mienia, kryta słomą oraz drew- niana stajnia. W pobliżu pałacu położona była brukowana droga wiodąca w jedną stronę nad do promu, a w drugą stronę do Na- sielska. Jeszcze na początku XIX w. pa- łac i duży majątek ziemski (kilka- set hektarów) był w rękach spad- kobierców prymasa Polski biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego. W późniejszym okresie kilkukrot- Dębe – z prawej strony mapy widać miejsce pałacu i folwarku nie zmieniał właścicieli. W II po- (1:25 000, „Wieliszew”, PAS38-SŁUP 32-A, WIG 1937 [fragment], łowie XIX w. właścicielami zostali maps.mapywig.org) Weronika i Konstanty Zgleniccy, Klasycystyczny, piętrowy budy- Narwią, co zapewniało piękny rodzice słynnego inżyniera Witol- nek o wymiarach 10x14 m, kuba- widok, w dodatku był otoczony da Zglenickiego. To właśnie w tym turze 1060 m3 i powierzchni użyt- sporym parkiem o powierzchni pałacu w 1904 r. odbyło się jego kowej 167 m2 został zbudowany 8 ha. Obok znajdował się budy- ostatnie pożegnanie po sprowa- z cegieł. Elewację frontową wykona- nek, prawdopodobnie późniejszy, dzeniu zwłok z Baku, tuż przed po- no pierwotnie z kamieni polnych, o wymiarach 9x3 m, stykający się grzebem w Woli Kiełpińskiej. a dach pokryto gontem. Pałac był z pałacem jednym rogiem. Łącznie W majątku w Dębem małżonko- położony na wysokiej skarpie nad w obiekcie było jedenaście pokoi wie Zgleniccy gospodarzyli wspól- nie niedługo. Pierwsza odeszła

Postacie: Maciej Józef Radziwiłł (1842-1907) W 1899 r. był jed- – książę, właściciel dóbr , budow- nym z założycieli niczy pałacu w Jadwisinie, społecznik Towarzystwa Rol- i filantrop. niczego w Rado- Urodził się 17 września 1842 r. w Połonecz- miu. Od 1900 r. ce w guberni mińskiej jako członek linii rodu pełnił funkcję pre- wywodzącej się od Mikołaja „Czarnego”, stry- zesa Towarzystwa jecznego brata królowej Barbary Radziwił- Rolniczego Guber- łówny. Jego rodzicami byli Konstanty i Adela ni Warszawskiej. z Karnickich. W latach 1900-1903 W 1867 r. ożenił się z właścicielką Zegrza kierował Towarzy- Jadwigą Krasińską, z którą miał ośmioro dzie- stwem Dobroczyn- ci. W dzieciństwie zmarli Krzysztof (1870), ności w Warszawie. Stanisław (1874) i Konstancja (1876). Pozostałe Dla pracowników majątków w Zegrzu dzieci to: Albert (1868), Dorota (1871), Maciej Fotografia i nekrolog Macieja Radziwiłła („Kurjer Warszawski” 1907, nr 132, s. 9) Mikołaj (1873) , Franciszek Pius (1878) i Jadwi- i Zatorach stworzył ga (1885). jedną z pierwszych Radziwiłłów. Jego praprawnukiem jest obec- Pod koniec XIX w., w związku z zaję- fundacji emerytalnych. ny Wojewoda Mazowiecki Konstanty Mikołaj ciem Zegrza pod budowę twierdzy, mał- Zmarł w Konstancji w Niemczech Radziwiłł. żonkowie przenieśli się do pobliskiego 11 maja 1907 r. Został pochowany w kościele Jadwisina, gdzie zbudowali pałac. W okre- w Woli Kiełpińskiej. Majątek ziemski przejął sie Królestwa Polskiego Maciej Radziwiłł po nim syn Maciej Mikołaj, a potem wnuk Mirosław Pakuła był lojalistą, urzędnikiem carskiego dwo- Konstanty Mikołaj, który okazał się ostatnim ru – szambelanem, a potem łowczym. właścicielem dóbr zegrzyńskich w rodzinie 2 Nasza historia czerwiec 2020 Serock

Grenzschutzu (straży granicznej), gdyż Dębe znalazło się przy grani- cy Rzeszy i Generalnego Guberna- torstwa. Po zakończeniu II wojny światowej majątek znacjonalizo- wano i rozparcelowano w ramach reformy rolnej. Pałac ucierpiał najwięcej w cza– sie walk rosyjsko–niemieckich na jesieni 1944 r., jednak został uszkodzony tylko w 35%. Po wojnie niszczał. W 1959 r. zachowało się już tylko 20% obiektu. Rozebrany w lipcu 1967 r. przez właściciela – Zarząd Inwestycji „Bugobudowa”. W latach 80. XX w. w miejscu pa- łacu zbudowano ośrodek szkole- niowy kadr ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Od 2011 r. w obiekcie tym funkcjonuje ośro- dek szkoleniowy Krajowej Rady Sądownictwa i Prokuratury.

Wieża przy wjeździe do parku przypałacowego, widok z 1964 r. i współczesny (fotopolska.eu oraz autor)

Weronika (1876) a potem Konstan- ty (1890). Prawdopodobnie jeszcze za życia Konstantego majątkiem w Dębem zajął się syn Bolesław wraz z żoną Olimpią. Majątek z wolna chylił się ku upadku, ale jego los przesądziła pożyczka nierozważnie zaciągnię- ta przez Stanisława Zglenickie- go, syna Bolesława. Jeszcze przed I wojną światową właścicielem został pożyczkodawca Władysław Smoleński, który potem sprzedał majątek, w tym pałac, finansiście Leonardowi Bobińskiemu. Z ko- lei Bobiński sprzedał potem część majątku (z pałacem) Aleksandro- wi Krzywickiemu (1927 lub 1929). Okres zarządzania majątkiem przez Krzywickich był okresem jego modernizacji i rozwoju. Praw- dopodobnie wtedy gdy byli właści- cielami, przebudowali pałac. Krzywiccy opuścili Dębe w pierwszych dniach września 1939 r. – w związku ze zbliżający- mi się bardzo szybko wojskami niemieckimi. Zaraz po wkro- czeniu Niemcy przejęli majątek w Dębem i wyznaczyli swojego Pałac w Dębem, widok z lat 30. XX w. zarządcę. Już w październiku 1939 r. w pałacu urządzono wartownię (zalewzegrzynski.pl)

Ważniejsze źródła: 1. A. Chodubski, Górnik, geolog Witold Zglenicki (1850–1904). „Polski Nobel”, Płock 2011, 2. Karta ewidencyjna pałacu–ruiny w Dębem, archiwum MWKZ, 3. Dokumenty archiwalne AGAD.

Nasza historia czerwiec 2020 3 Jacek Emil Szczepański KALENDARIUM Wojenne adresy Legionowa: 1 czerwca 1869 r. – car Alek- sander II zdecydował o odebra- niu Serockowi praw miejskich; miejscowość odzyskała je do- piero w 1923 r. Huta szkła 3 czerwca 2006 r. – szynobus Na zdjęciu, wykonanym 18 stycznia 1941 r., widzimy „Zegrzyk” rozpoczął rozkłado- pracowników huty szkła w Legionowie. W czasie okupacji we kursy na trasie Warszawa niemieckiej zakład nosił nazwę: Glashütte Legionowo. Gdańska - Legionowo – Radzy- Jego kantor mieścił się przy ówczesnej ul. T. Kościuszki 8. min. 5 czerwca 1841 r. – zmarł ksiądz Współcześnie teren po nieistniejącej już hucie zajmuje Piotr Chotkowski, proboszcz m. in. spółka PWK Legionowo. parafii Wieliszew w latach 1797- 1841, którego zgodnie z prawem prezenty zaproponował na wie- Huta Szklana „Jabłonna”, bo tak dukt – butelkę do wódki z przezroczy- liszewskie probostwo książę Jó- nazywała się pierwotnie, była naj- stego szkła. zef Poniatowski. starszym zakładem przemysłowym Kopalnią informacji o funkcjono- Legionowa, uruchomionym w 1897 r. waniu huty w czasie wojny jest Wła- 6 czerwca 1944 r. – piętnastu Produkowano w niej butelki do piwa, dysław Rusiecki, który w tym roku uzbrojonych mężczyzn znisz- oranżady, szkło apteczne, a nawet skończył sto lat. W pierwszych latach czyło akta i urządzenia w biu- szklane izolatory elektryczne. Prezen- II wojny pracował w warsztacie ślu- rze zarządu gminy Nieporęt. towane zdjęcie otrzymałem od pani sarskim huty. Był także żołnierzem 8 czerwca 1890 r. – w „halli” Heleny Wiernickiej, która pracowa- AK ps. „Szary”. Od niego wiemy, że przy stacji Jabłonna (obecnie ła w hucie w czasie wojny i została dyrektorami huty byli wówczas Wła- Legionowo) w trakcie wyciecz- uwieczniona na fotografii (stoi pierw- dysław Kunce z Saskiej Kępy i inż. ki Warszawskiego Towarzystwa sza z prawej). Obok podstawy komina Frankowski. Początkowo produkcja Wioślarskiego teatr amator- ustawili się pałubkarze i sortownicz- opierała się na paliwie torfowym, gdyż ski przedstawił jednoaktówkę ki, m.in. Dominik Żelazko, Wacław węgiel na skalę przemysłową był trud- z tańcami i śpiewem „Wigilia Wieczorek, Bogdan Mazurkiewicz, no osiągalny. Uruchomiono wówczas św. Andrzeja”. Alicja Grudzińska, Julia Brzozowska tylko jeden piec. Na początku 1941 r. 9 czerwca 1889 r. – car Alek- i wspomniana Helena Wiernicka. huta zatrudniała już 280 robotników. sander III wydał decyzję Pałubkarze zajmowali się obsługą W czasie okupacji wytwarzano w niej o budowie twierdzy w Zegrzu. metalowych skrzyń służących do butelki do wódki, a także ciemnobrą- 10 czerwca 1890 r. – statki Że- hartowania butelek poprzez ich stop- zowe buteleczki do przypraw Maggi. glugi Parowej Maurycego Fajan- niowe schładzanie. Przeciągano je Pewnego rodzaju eksperymentem sa rozpoczęły regularne rejsy przez długi piec tunelowy, w którym były butelki do wermutu Cinzano. panowała coraz niższa temperatura. Początkowo przedstawiciele tej zna- do przystani w Jabłonnie. Natomiast kobiety sortowały gotowe nej firmy nie chcieli odbierać butelek – wyprodu- 12 czerwca 1971 r. wyroby. Sprawdzały, czy butelki nie z Legionowa ze względu na defekt kowane w Legionowe namioty mają skaz, np. pladry, czyli pęcherzy- pierścieni na szyjce. Po poprawieniu zostały dostarczone do Gdyni, ka wypełnionego powietrzem. Jedna żeliwnej formy w warsztacie mecha- gdzie weszły w skład wyposaże- z nich – Julia Brzozowska opiera na nicznym Zakładów Przemysłowych nia polskiej wyprawy na Spits- kolanach ówczesny legionowski pro- „Podkowa” ruszyła już udana produk- bergen. 13 czerwca 1889 r. – Lejzor Bregman, syn Mowszy, stał się właścicielem folwarku w Wieli- szewie. 17 czerwca 1862 r. - właściciele klucza dóbr Wieliszew dokona- li ich podziału: Ewaryst Mejer stał się właścicielem folwarku Michałów i wsi Łajski z przyle- głymi do nich lasami oraz fol- warku i wsi Dębe z kolonią do nich należącą. Drugi właściciel Walerian Baczyński otrzymał: folwarki Wieliszew i Ponia- tów, wieś kościelną Wieliszew, Skrzeszew, Kałuszyn, kolonie: , , Kruszyn i Poddębie. Pracownicy huty szkła w Legionowie, 18 stycznia 1941 r. (Muzeum Historyczne w Legionowie, MHwL/Zd 2195) 4 Nasza historia czerwiec 2020 Legionowo cja. Butelki do wódki były „dmuchane” talionu. Zabudowania huty tworzyły (sztabową), prowadzoną przez Wandę obrotowo, dzięki czemu uzyskiwano istotne, a zapomniane dziś zaplecze Tomczyńską przy ul. Jagiellońskiej 40 cienkie szkło. Grube butelki do piwa organizacyjne dla Armii Krajowej. Na i skrzynką „O” (oddziały) zorganizowa- produkowano metodą „cichodmu- jej terenie odbywały się konspiracyjne ną przez akuszerkę Marię Dzienio przy chaną”. Zaciskano je w stalowej formie, zebrania. W zakładzie funkcjonował ul. Piłsudskiego 7. Podczas przenosze- pudrowanej od wewnątrz wiórkami tajny magazyn broni. Rozdzielano ją tu nia jednego z meldunków w 1943 r. z olchowego drewna. Swoistego rodza- do skrytek pod nadzorem oficera bro- „Zosia” została zatrzymana w obła- ju nowinką podczas wojny było uru- ni I Rejonu por. art. Kajetana Gierczyń- wie na skrzyżowaniu ulic Batorego chomienie tzw. luftprasy, urządzenia skiego „Michała”. Nie dziwi więc fakt, i 3 Maja. Niemiecka żandarmeria prze- sprowadzonego z Jasła. Jego skompli- że wielu pracowników huty aktywnie prowadzała wówczas szeroko zakrojo- kowany montaż wykonał wspomnia- działało w AK, m.in. widoczny na zdję- ną łapankę w rynku i jego okolicach. ny W. Rusiecki. Nowa prasa służyła ciu Wacław Wieczorek, ps. „Nagan”. Po przedstawieniu przez S. Konowroc- do produkcji niewielkich flakoników W czasie powstania został on dowódcą ką legitymacji z huty i oświadczeniu, dla perfumerii i aptek. Wyciskano drużyny w 701. plutonie. W hucie pra- zgodnie z konspiracyjną instrukcją, je pod wpływem sprężonego powie- cował Andrzej Paszkowski ps. „Kord” że wraca z nocnej zmiany, puszczono trza. Legionowska huta produkowała – późniejszy Honorowy Obywatel Mia- ją wolno. także szkło do niemieckich szpitali, sta Legionowo. Od połowy 1943 r. do W hucie, tak przed wojną, jak i pod- m.in. armaturę sanitarną dla rannych wybuchu powstania warszawskiego czas niej pracowało kilku działaczy żołnierzy z legionowskiego szpitala był w niej zatrudniony także Janusz przedwojennej Komunistycznej Partii wojennego Reserve Kriegslazarett. Po- Radzimirski „Roch”. 1 sierpnia 1944 r. Polski i konspiracyjnej Polskiej Partii nadto hutnicy wykonywali prywatnie na terenie huty i przyległego tartaku Robotniczej. Wśród nich byli Wacław „fuchy” ze szkła – wazony, ozdoby cho- zmobilizowano do powstania żołnie- Birecki, Wincenty Czubaj, Czesław inkowe, a nawet zabawki dla swoich rzy 2. i 4. kompanii I Batalionu AK. Kozłowski, Antoni Lipert i Czesław dzieci. Dokumenty potwierdzające za- Tobiasz. W październiku 1944 r. ko- Stanowisko kierownika huty pod- trudnienie (Bescheinigung) w hucie miny huty szkła wysadzili niemieccy czas okupacji sprawował Stanisław chroniły przed wywózką na roboty saperzy, co miało utrudnić naciera- Kozłowski ps. „Sambor” (1901–1968). do Niemiec. Niekiedy wydawano je jącej Armii Czerwonej wyznaczenie Przed wojną był on podoficerem za- osobom z konspiracji, które praco- punktów dozoru artyleryjskiego. wodowym w Centrum Wyszkolenia wały tu tylko fikcyjnie. Wśród nich Po wojnie zakład nie został reakty- Broni Pancernych w Modlinie. Póź- była 19-letnia Sabina Konowrocka, wowany. Współcześnie wyroby huty niej wstąpił do AK. W 1943 r. zajmował ps. „Zosia”, łączniczka pomiędzy taj- szkła można oglądać na wystawie stanowisko zastępcy kpt. Bolesława nymi lokalami kontaktowymi. Prze- stałej w legionowskim Muzeum Hi- Szymkiewicza „Znicza”, dowódcy I Ba- nosiła pocztę pomiędzy skrzynką „S” storycznym.

Ważniejsze źródła: 1. AAN, ŚZŻAK, zespół 2/2184/616, Archiwum ppłk. Edwarda Dietricha, 2. J. Szczepański, Charakterystyka wybranych eksponatów ZHML – wspomnienie huty, „Rocznik Legionowski”, t. II, Legionowo 2006, 3. Wywiady autora z pracownikami huty w latach 1939–1944: Heleną Wiernicką, Andrzejem Paszkowskim i Władysławem Rusieckim.

Postacie: rozpoczął służbę w I Brygadzie Legio- mała ona sikawkę motorową marki „Lis”, nów Polskich. W 1915 r. został postrzelony a w 1939 r. samochód ciężarowy marki „Pol- w płuco. Po wyjściu ze szpitala w 1916 r. został ski Fiat”. W marcu 1934 r. został wybrany na sekretarzem w Zarządzie Miasta Opoczno. członka zarządu Oddziału Warszawskiego W latach 1917-1922 studiował prawo na Uni- Związku Straży Pożarnych RP. wersytecie Jagiellońskim. W okresie wojny Szelowski pozostawał wójtem gminy polsko-bolszewickiej służył w 1. Pułku Uła- Legionowo do kwietnia 1939 r., kiedy został nów w Dębicy. wybrany pierwszym burmistrzem Rember- W latach 1921-1929 pełnił funkcję sekre- towa. Funkcję tę pełnił również w okresie tarza w starostwach w Miechowie, w Mińsku okupacji. W latach wojny był członkiem Maz. i w Grodzisku. W 1929 r. po odnowieniu ZWZ/AK i współpracował z przeniesionym rany z okresu Legionów został przeniesiony do Rembertowa z Legionowo dr Francisz- w stan spoczynku. Po powrocie do zdrowia kiem Amałowiczem „Tatarem”, który został został wybrany 14 lutego 1932 r. wójtem gmi- dowódcą III Rejonu „Dęby” VII Obwodu ny Legionowo. W tym czasie siedziba gmi- „Obroża”. W 1944 r. zagrożony aresztowa- ny znajdowała się willi przy ul. Mickiewicza niem Szelowski wyjechał do Drewnicy. 23 (obecnie siedziba Muzeum Historyczne- Po zakończeniu wojny podjął pracę go w Legionowie). Okres rządów Szelowskie- w Spółdzielni Rejonowej Rolniczo-Handlo- go przypada na lata intensywnego rozwoju wej i Mleczarskiej w Piasecznie. Następnie gospodarczego oraz rozbudowy gminy. został skierowany na Śląsk i podjął pracę Stanisław Szelowski, 1933 r. (ze zbiorów Muzeum Ważnym wydarzeniem było ujednolicenie w Zarządzie Miejskim w Bytomiu w charak- Historycznego w Legionowie) nazw gminy, stacji kolejowej i koszar, dla terze Naczelnika Wydziału Kontroli. W 1946 r. których przyjęto wspólną nazwę Legio- zawarł małżeństwo, z którego narodził się Stanisław Szelowski (1895-1957) – wójt nowo. Jako wójt gminy Legionowo został syn. W 1950 r. przeniósł się do Choszczówki gminy Legionowo odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi, pod Legionowem. Zmarł w wyniku zawału Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę serca 18 maja 1957 r. Pochowany został na Urodził się 9 maja 1895 roku w Zgłobi- i Krzyżem Niepodległości. cmentarzu w Rembertowie (kw. III A rząd cach, w powiecie tarnowskim, jako siódme W okresie pracy w Legionowie Stani- 9 miejsce 20). dziecko Petroneli i Feliksa Szelowskich. sław Szelowski sprawował funkcję Prezesa Ojciec jego był administratorem majątku Ochotniczej Straży Pożarnej w Legiono- Rafał Degiel w Zbylitowskiej Górze. wie. W okresie prezesury Szelowskiego le- W latach 1905-1914 uczęszczał do gim- gionowska OSP przechodziła intensywny nazjów w Jaśle i Dębicy. 4 sierpnia 1914 r. rozwój. Na przełomie lat 1932 i 1933 otrzy-

Nasza historia czerwiec 2020 5 Wieliszew

Krzysztof Klimaszewski Najstarsze źródła pisane z nazwami miejscowości gminy Wieliszew Spośród wszystkich miejscowości należących administracyjnie do obszaru obecnej gminy Wieliszew najstarszym dokumentem, w którym wymieniana jest jego nazwa może pochwalić się Skrzeszew. Według historyków łaciński zwrot Scriseua cum lacu jest tłuma- czony jako Skrzeszew z jeziorem. Wymieniony został w bulli protek- cyjnej papieża Hadriana IV z 1155 r., która była wystawiona na prośbę Gwidona, opata klasztoru kanoni- ków regularnych w Czerwińsku. Zgodnie z tym aktem papiestwo przyjęło pod opiekę Stolicy Apo- stolskiej klasztor Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku i jego dobra wymienione w akcie, w tym rów- nież Skrzeszew z jeziorem. Jezioro natomiast historycy identyfikują jako starorzecze Narwi. Następnym dokumentem jest akt papieża Innocentego IV z 10 lutego 1254 r. przejęcia klasztoru kanoników czerwińskich i jego dóbr, wśród nich również Wielisze- wa (Wyelyschewo) oraz Skrzeszewa i jego jeziora z bobrowym (Scrisse- wo et lacum eius cum castoribus) pod patronat legata apostolskie- go (papieskiego) Opizona (Opiso, Opizo), opata klasztoru św. Pawła w Mezzano (Mesaniensis). Bobrowe to w średniowieczu rodzaj mono- polu dworskiego, przywileju za- pewniającego feudalnym panom wyłączność w niektórych dziedzi- nach gospodarki wiejskiej i czerpa- nia z tego tytułu dochodów, w tym przypadku z tytułu posiadania i wykorzystywania bobrów do po- zyskiwania z nich m.in. skór, mię- sa, tłuszczu. Kolejnymi dokumentami, w któ– rych wymieniane są nazwy na- szych miejscowości, są dokumenty powołania parafii w Wieliszewie i ufundowania w niej kościoła. W staraniach o zapewnienie jak najlepszej opieki duszpasterskiej w zagospodarowanych dobrach Bulla papieża Hadriana IV dla klasztoru w Czerwińsku, Rzym, 18 maj 1155 r. ówczesny opat czerwińskiego za- konu - Maciej postanowił ufun- (Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 6418) 6 Nasza historia czerwiec 2020 Wieliszew dować nowy kościół parafialny pewnym jest, że następny doku- w Wieliszewie, przy którym po- ment nie budzi już kontrowersji KALENDARIUM wstała nowa prepozytura klasztor- i miejscowość Góra, a dokładnie na czyli parafia. Maciej był opatem jej dziedzic szlachetny Sędziwój klasztoru kanoników regularnych z Góry, zostali wymienieni w doku- w Czerwińsku w latach 1381–1398. mencie z 23 kwietnia 1402 r. dele- 17 czerwca 1890 r. – w Wil- Zwrócił się o przyzwolenie na bu- gata Stolicy Apostolskiej kanclerza dowę kościoła w Wieliszewie do Ścibora, ogłaszającym mieszkań- nie urodził kmdr Stanisław biskupa płockiego Ścibora z Radzy- com Warszawy wykonanie bulli Rymszewicz, dowódca Obo- mina, który w akcie erekcyjnym Bonifacego IX w sprawie przenie- zu Wyszkolenia Oficerów z 20 lipca 1387 r. nakazał jego sienia Kapituły Zamkowej z Czer- Wojsk Łączności w Zegrzu wzniesienie w Wieliszewie w do- ska do Warszawy i jej zreformo- (1920-1922), dowódca obrony brach klasztoru kanoników regu- wania. Ścibor zagroził sankcjami odcinka „Zegrze” w 1920 r. larnych z Czerwińska nad Wisłą. kościelnymi wszystkim wymienio- (do 6 sierpnia). Jednocześnie biskup zobowiązał nym w dokumencie czcigodnym 17 czerwca 1943 r. – podczas opata, aby dokładał starań w spra- w Chrystusie ojcom, arcybisku- potyczki z Niemcami na szo- wowaniu i ubogacaniu służby Bo- powi i biskupom. Ogłoszenie Ści- żej, aby parafianie mieli możność bora odbyło się w obecności wa- sie Strużańskiej w okolicach korzystania z sakramentów świę- lecznych, dzielnych (strenuus), Stanisławowa polegli pod- tych. Nowa parafia powstała z po- szlachetnie urodzonych, znamie- chorążowie AK Stanisław działu parafii Chotomów. W akcie nitych mężów, panów, w tym Sę- Felicki „Skiba” i Mieczysław widnieją nazwy wsi: Wieliszewo dziwoja, dziedzica Góry. Wówczas Stępnowski „Alfa” z II Bata- (obecnie Wieliszew), Skrzyszewo Góra była własnością szlachecką. lionu Jabłonna. (Skrzeszew), Koluszyno (Kałuszyn), W 1432 r. nastąpiło rozgranicze- 19 czerwca 1937 r. – w Cho- Łaziska (Łajski), Truczyno (również nie wsi Wieliszewo i Trutczyno, na- tomowie nuncjusz apostolski Trutczyno – wieś zaginiona już leżących do klasztoru w Czerwiń- abp Filip Cortesi dokonał po- w XVI w., leżała na północ od Wie- sku, na czele którego stał Andrzej, liszewa na lewym brzegu Narwi) opat klasztoru w Czerwińsku, od święcenia Zakładu dla Sierot i Nieporęt, przydzielone jako upo- wsi: Zegrze (Zgerz), (Ny- po Inwalidach Wojennych. sażenie kościoła wieliszewskiego echronka) i (Gystbycza), na- 20 czerwca 1943 r. – w trakcie niezbędne do jego funkcjonowa- leżącymi do Jana Rogali i Jerzego potyczki na Bukowcu zostali nia. Strumiłły. Rozgraniczenie dóbr schwytani przez Niemców, Zdaniem niektórych badaczy zostało poprowadzone przez roz- a następnie zamordowani historii, miejscowość Góra koło jemców stron środkiem koryta podchorążowie AK Stefan Nowego Dworu Mazowieckiego zo- Narwi od miejsca Ustate w Zagro- Majewski „Warta” i Jerzy Dą- stała wymieniona po raz pierwszy bach (dzisiaj Zegrze Południowe) browski „Lato” z I Batalionu w dokumencie z 23 kwietnia 1313 r., aż do granic dziedzictwa Dębe. w którym książę Siemowit za zgo- Wszystkie, nazwijmy je kępy, wy- Legionowo. dą swego ojca Bolesława, księcia spy prawej połowy rzeki przypa- 30 czerwca 1950 r. – powoła- mazowieckiego i wiskiego, nadał dły dziedzicom dóbr Zegrza, ale no do życia Oficerską Szkołę niejakiemu Idźkowi (wg innych kmiecie opata otrzymali prawo Łączności Radiowej w Ze- źródeł Hiczkowi) wieś Radzikowo wypasu bydła na nich. Zdarzenie grzu. koło Błonia wraz z immunitetem o przedstawia dokument podpisany czerwiec 1816 r. – Tomasz sądowym i ekonomicznym. Wśród 20 grudnia 1432 r. w Nowym Mie- Kamieński rozpoczął wielo- świadków nadania w dokumencie ście, w którym ziemski sąd zakro- letnią dzierżawę klucza ma- wymieniany jest - skądinąd nie- czymski potwierdza powyższe roz- jątków ziemskich Wieliszew znany - Mrokota z Góry (Mrocota graniczenie. de Gora). Inni badacze utożsamiają od siostry księcia Józefa Po- wymienioną nazwę miejscowości niatowskiego, księżnej Marii Góra z Górą Kalwarią. Natomiast Teresy Antoniny Poniatow- skiej Tyszkiewiczowej, spad- Ważniejsze źródła: kobierczyni majątku księcia. 1. Codex diplomaticus Poloniae. t. 1, Warszawa 1847, s. 70 – 72, 2. Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 6418, Bulla papieża czerwiec 1946 r. – zniszczo- Hadriana IV dla klasztoru w Czerwińsku, Rzym, 18 maj 1155 r. , ne tereny gminy Nieporęt 3. Archiwum Diecezji Płockiej, Akta wizytacji biskupich z 1719 r. oraz z 1753 r. (nr 276), wizytowała Mosa Anderson, 4. Biblioteka Narodowa, rps BOZ 70: Diversorum privilegiorum monasterii Czervinscensis ab anno 1155 ad annum 1746 copiae, przedstawicielka organizacji 5. W. Kwiatkowski, Powstanie kapituły św. Jana przy zamku xx. mazowieckich w Warszawie, UNRRA. Warszawa 1938. czerwiec 1957 r. – ksiądz pra- łat Feliks Nowak został pro- boszczem parafii w Wielisze- wie.

Nasza historia czerwiec 2020 7 Nieporęt

Konrad Szostek Nieporęcak jestem szlachetnego rodu..., czyli o lokalnych pieśniach i przyśpiewkach Pieśni i przyśpiewki dożynkowe są odbiciem lokalnych zwyczajów, tradycji i świadectwem przeszłości. Budują ponadto więź społeczności z miejscem zamieszkania. Niestety niekultywowane - zamierają. W poniższym artykule zaprezentuję zatem trzy utwory – „Nieporęcaka”, „Nieporęt” i przyśpiewkę dożynkową. Są to cenne elementy niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Do najbardziej znanej pieśni należy nie- Nieporęcak wątpliwie Nieporęcak. Całe pokolenia miesz- kańców uczyły się go w domu, szkole oraz Nieporęcak jestem szlachetnego rodu, w prowadzonym przez p. Krystynę Smoczyń- niedaleko mieszkam warszawskiego grodu. ską zespole ,,Nieporęcak”. Najstarszy zna- Nieporęckie dzwony mnie wykołysały, ny tekst tego utworu wydrukowany został w Gazecie Świątecznej z 17 marca 1918 r. nieporęckie lasy siły mi dodały. Warto zwrócić uwagę na ewolucję, jakiej A ziemia matusia sprawiła żem syty, uległ. Pierwotna wersja jest krótsza i ina- bo każdemu daje kto jest pracowity. czej się rozpoczyna: „Mazur ci ja jestem, W naszym Nieporęcie, tutaj przed wiekami mazurskiego rodu”. Zapis taki jest cał- stał piękny zameczek z trzema wieżyczkami. kowicie uzasadniony. Podwarszawskie Krewny Jagiellonów - Waza Zygmunt III tereny, w tym te obejmujące naszą gmi- kazał go zbudować dla swych małych dzieci. nę, zamieszkane były przez grupę etnicz- A król Jan Kazimierz w wojennym zamęcie ną Mazurów, co dokładnie opisywał Zyg- nie chciał nigdzie mieszkać tylko w Nieporęcie. munt Gloger. W pieśni występuje też wers o ludności żydowskiej, którego próżno szu- Zbudował nam kościół z cegły murowany, kać później. W nowszej odmianie znalazło wstawił trzy ołtarze i piękne organy. się z kolei miejsce dla bohaterskich strzelców Zbudował strażnicę i szkółkę dla dzieci, kaniowskich. Warto zwrócić uwagę na ist- bo był dobrym ojcem ubogich i kmieci. nienie dwóch wariantów wersu 23: „Kawki A że nie chciał mieszkać tak jak za kratami, i Powały wszak to nie nowina” (...) oraz „Wró- kazał zrobić drogę, wysadzić lipami. ble i Powały wszak to nie nowina” (...), które Po tej drodze, potem spod Moskwy bez świty obecnie funkcjonują równocześnie. Ponad- wracał Napoleon świata syn rozbity. to w pierwotnej wersji utwór zbudowany był A gdy w całej Polsce Szwedzi plądrowali, z czternastu dwuwersowych zwrotek, nato- miast bardziej współczesna, prezentowana nieporęckie zuchy bobu im zadały. poniżej wersja, składa się już z dziewiętnastu Kawki i Powały wszak to nie nowina, strof. Tekst opiera się na historii Nieporętu, spijali u króla po lampeczce wina. jednak doszukać się w nim można drob- Tu też bolszewicy, gdy szli na Warszawę, nych przekłamań, jak na przykład we frag- krwawą na Zamostkach mieli z nami sprawę. mencie o zbudowanym przez Zygmunta A Strzelcy Kaniowscy w Dzień Wniebowstąpienia III Wazę zamku z wieżyczkami: „W naszym bronili swej ziemi od komuny tchnienia. Nieporęcie, tutaj przed wiekami / stał Pamiętajmy o tym i wiedzmy to z góry, piękny zameczek z trzema wieżyczkami”. że jesteśmy polskiej, piastowskiej natury. Co prawda królowie z dynastii Wa- zów przyjeżdżali do Nieporętu, między Żyjmy tylko w zgodzie, róbmy co potrzeba, innymi w celach wypoczynkowych, bo pradziady nasze patrzą na nas z nieba. lecz w ich posiadaniu znajdował się wy- Cieszą się tam teraz, a król na nas woła, łącznie drewniany dwór, a wspomniany niech mi w każdej wiosce będzie zaraz szkoła. w pieśni zamek nigdy w naszym Niechaj każde dziecko wie, że być Polakiem, rejonie nie istniał. Poniżej prezentuję znaczy być uczciwych, mądrym, nie cwaniakiem. Państwu tekst „Nieporęcaka”. Niechaj się miłuje lewa, prawa strona, kiedy będziem razem nikt nas nie pokona.

8 Nasza historia czerwiec 2020 Nieporęt

Nieporęt

Nieporęt, Nieporęt, Nieporęt, jak dumnie nazwa ta brzmi. Rozsławił Cię Jan Kazimierz, a my sławimy Cię dziś. Zbudował kościół murowany i drogę pełną lip. My zostawimy swym dzieciom, wiarę i święty krzyż.

Nieporęt, Nieporęt, Nieporęt, gdy ktoś pokocha Cię dziś, ten zbuduje mały domek na ścianie zawiesi krzyż.

Ta ziemia Mazowszem nazwana, to ziemia to mój kraj. Każdemu Pan błogosławi, kto kocha tak jak ja.

Dożynkowe przyśpiewki były od- biciem zainteresowań mieszkańców, ale też formą krytyki miejscowych zjawisk. Poniższa przyśpiewka została zamieszczona w „Dziejach Nieporętu” Włodzimierza Bławdziewicza. Jej tekst podyktowały Jadwiga Ruchała i Hele- na Ziemak. Powstała prawdopodobnie w latach 30. XX w. Pierwszy wers doty- czy budowy przystanku kolejowego. Choć linia kolejowa Wieliszew-Tłuszcz została otwarta w 1936 r., to w Niepo- ręcie pierwszy rozkładowy pociąg za- trzymał się dopiero w 1939 r. Kolejne w żartobliwy sposób opisują niepo- ręckie panny, wszechobecne tereny podmokłe, działalność szkoły i nałóg wójta.

W naszym Nieporęcie budują przystanek, tylko z tym gorzej, że zabrakło furmanek. Nieporęckie panny porosły jak brzozy, za kawalerami skakają jak kozy. W naszym Nieporęcie ludzie są jak złoto, tylko im przeszkadza najgorsze to błoto. Najgorzej jest chodzić od Kostra do mostku, kto mały we wzroście utonie po prostu. A to już najlepiej gospodarzy szkoła, i wszystkich zaprasza do swojego koła. U naszego wójta to za krótka kurtka, bo mu pewnie zjadła ta niedobra wódka. Utwór „Nieporęt” to kolejna, mniej znana pieść o naszej małej ojczyźnie. Zaprezentowane utwory są za- Tekst „Nieporęcaka” Z informacji uzyskanych przez Nie- pewne tylko drobnym wycinkiem poręckie Stowarzyszenie Historyczne w „Gazecie Świątecznej” bogatego niegdyś repertuaru pie- wynika, że pochodzi z lat 30. i uczono z 17 marca 1918 r. śni i przyśpiewek o tematyce lokal- jej w nieporęckiej szkole. Prawdopo- nej, które wykonywane były przez dobnie śpiewana była na jedną ze mieszkańców podczas uroczystości znanych melodii ludowych. Brak jed- rodzinnych, obrzędów czy świąt. nak danych co do jej tytułu. Słowa zo- Niestety większość z nich przepadła stały spisane przez p. Juliannę Kawkę bezpowrotnie. Być może i w Pań- (z d. Kawka) i przekazane przez p. Han- stwa pamięci zachowały się przykła- nę Kochel. dy takiej lokalnej twórczości?

Nasza historia czerwiec 2020 9 Jabłonna

Rafał Degiel Muzeum w Jabłonnie W czerwcu 1839 r. w pałacu w Jabłonnie udostępniono szerokiej publiczności pierwszą na terenie dzisiejszego powiatu legionowskiego ekspozycję o charakterze muzealnym. Na zlecenie Anny Dunin-Wąsowi- takiej opinii sprzyjało przeniesienie przyozdobiono brązami, portreta- czowej (zwanej Anetką), sukcesorki pomieszczeń mieszkalnych dziedzi- mi księcia Józefa i cesarza Napo- ks. Józefa Poniatowskiego, w latach ców Jabłonny z głównego gmachu do leona. Znajdował się tu kominek 1834-1843 Henryk Marconi dokonał jednej z bocznych oficyn. z rzeźbą śpiącej Diany wykonany przebudowy pałacu w Jabłonnie. Zbiór pamiątek po księciu Pepim z marmuru kararyjskiego. Pod Nowa koncepcja zagospodarowania prezentowano głównie w dwóch po- jedną ze ścian stało łoże księcia. pałacu podporządkowana była idei mieszczeniach: bibliotece i sypialni. W Salonie Chińskim podziwiać stworzenia miejsca pamięci narodo- Biblioteka „czy raczej muzeum”, jak można było parawan wyklejany wej po ks. Józefie Poniatowskim oraz pisała o tym miejscu w swych pa- własnoręcznie przez Poniatowskie- zorganizowaniu przestrzeni umoż- miętnikach Anetka, była salonem go różnymi figurami, wzorami i wi- liwiającej prezentację kolekcji anty- z meblami w stylu empire. Poroz- zerunkami. ków i dzieł renesansowych przywie- kładane na stołach książki i bibeloty W 1839 r. na północno-zachod- zionych przez Anetkę z wyprawy do stwarzały złudzenie, że książę dopiero nim tarasie pałacu wzniesiono Italii (1826-1827). Pomimo przebudo- opuścił pokój i za chwilę tu powróci. pergolę wykorzystującą siedem wy pałac uchodził za pozostawiony Podobnie rzecz się miała w sy- kolumn przywiezionych z pała- w pierwotnym kształcie. Utrzymaniu pialni, którą obok mebli empire cyku w Mokotowie. Jej przedłu- żeniem stała się pergola dorycka urządzona jako lapidarium z rzeźb sprowadzonych z Włoch. Antycz- ne zabytki można było zobaczyć w różnych częściach pałacu. W jego przedsionku stały posągi, popiersia i wazy, a w Sali Balowej posąg Terpsychory. Z kolekcji tej zachowały się w Jabłonnie płaskorzeźba rzymska przedstawiająca centaurów i ba- chantki będąca zapewne fragmen- tem sarkofagu oraz tondo antycz- ne z profilem męskim (być może cesarza rzymskiego). Spośród rzeźb renesansowych za najcenniejszą uznaje się zacho- waną do dziś płaskorzeźbę Baccio Bandinellego z połowy XVI w., bę- dącą autoportretem tego florenc- kiego rzeźbiarza. Trzecim modułem kolekcji jabłonowskiej były zbiory zgro- madzone przez prymasa Michała Poniatowskiego i jego brata króla Stanisława Poniatowskiego, m.in. obrazy Canaletta i Bacciarellego. 16 czerwca 1839 r. „Kurjer War- szawski” obwieścił światu, że Anetka Dunin-Wąsowiczowa udo- stępniła dla publiczności ogrody w Mokotowie oraz park i pałac w Jabłonnie. Te ostatnie dostępne były w niedziele i święta. Wstęp był możliwy po zakupieniu jednorazo- wego biletu. Dochód z ich sprzeda- ży przeznaczony był na ochronkę dla ubogich dzieci. Bilety można Jednym z pierwszych gości przebudowanego pałacu był grafik Florian Lipiński, było kupić u wójta gminy Jabłon- który 26 lipca 1839 r. wykonał litografię „Widok Muzeum w Jabłonnie” na oraz w Warszawie w „Sklepie ukazującą pergolę z antycznymi rzeźbami (ze zbiorów Biblioteki Narodowej) Ubogich” Towarzystwa Dobroczyn- 10 Nasza historia czerwiec 2020 Przedsionek pałacu w Jabłonnie, 1921, fot. Henryk Poddębski (ze zbiorów Politechniki Warszawskiej). ności przy Krakowskim Przed- i kilka mniejszych pokoi. Po zakoń- W 1945 r. zostały potajemnie wy- mieściu. 8 sierpnia 1839 r. prasa czeniu wycieczki podróżnicy kie- wiezione przez Potockich z Polski. odnotowała sprzedaż 26 biletów, rowali się na posiłek do niedalekiej Na Zachodzie zbiory zostały wy- z których kwotę 52 zł przekazano karczmy lub wracali na pokład pa- przedane i uległy rozproszeniu. na ochronkę. Liczba gości systema- rowca i udawali się w dalszą drogę. Do Polski powróciły tylko nielicz- tycznie się zwiększała. 13 sierpnia Zbiory z Jabłonny nigdy nie zo- ne dzieła, które udało się odkupić odnotowano już 44 bilety (89 zł), stały naukowo zinwentaryzowane lub pozyskać drogą wymiany. Dziś a 29 grudnia 50 biletów (100 zł). i opisane. Często przemieszczano możemy podziwiać je m.in. w Mu- Pałac był stałym punktem wy- je między Jabłonną a warszawskim zeum Narodowym w Warszawie cieczek przywożonych z Warsza- pałacem Potockich. Dziś trudno i w Łazienkach Królewskich. wy parowcami. Lądując na piasz- ustalić, które obiekty stanowiły Oryginalne wyposażenie pa- czystej plaży turyści schodzili po stałe wyposażenie pałacu w Jabłon- łacu, które pozostało w Jabłonnie trapach na brzeg i brnąc przez nie. zostało zniszczone w październiku piaszczyste łachy docierali do par- W związku z kłopotami finan- 1944 r. przez Niemców, którzy pod- ku. Tutaj mijali łuk triumfalny ku sowymi Maurycego hr. Potockiego palili pałac podczas wycofywania czci księcia Józefa i docierali do kolekcję pałacową zaczęto wyprze- się na lewy brzeg Wisły. Dzisiejsze głównej atrakcji, jaką był pałac. dawać. W 1927 r. sprzedano za gra- umeblowanie pałacu zostało pozy- W 1900 r. zwiedzanie wnętrz odby- nicę za 11 tys. dolarów dwa widoki skane z różnych źródeł już w okre- wało się na trasie: westybul, sypial- z XVIII w. Francesco Gaudiego. sie powojennym. nia, biblioteka (pełna pompejań- W lipcu 1944 r. najcenniejsze zbio- skich i greckich wykopalisk), sala ry ewakuowano z Jabłonny do War- balowa z portretem Napoleona, szawy. Przetrwały one powstanie sala jadalna w stylu mauretańskim warszawskie i zniszczenie stolicy.

Ważniejsze źródła: 1. St. Lorentz, Jabłonna, Wrocław-Warszawa 1961, 2. A. Potocka, Voyage d’Italie (1826-1827), Paris 1899, 3. Chotomów, Jabłonna od wieków razem, red. P. Cudna-Kowalska, Chotomów-Jabłonna 1998.

Nasza historia czerwiec 2020 11 Wydawnicwo zostało wsparte ® nansowo przez:

Powiat Miasto i Miasto Legionowo Gmina Nieporęt Gmina Jabłonna Legionowski Serock

Jabłonna Wspieramy pamięć o lokalnej historii

Patroni wydawnictwa:

®

Nasza Historia Autorzy w wydaniu: Jacek Emil Szczepański, Rafał Degiel, Mirosław Pakuła, Krzysztof Klimaszewski, Wydawca: Konrad Szostek Grey Line Agencja Reklamowo – Wydawnicza Nakład: 3500 egzemplarzy Skład: Krzysztof Grodek Konsultacja naukowa Redakcja: Muzeum Historyczne 05-120 Legionowo, ul. ks. płk J. Mrugacza 1 C w Legionowie Redaktor naczelny: Mirosław Pakuła www.gazeapowiaowa.pl

12 Nasza historia czerwiec 2020