• Nieporęcak jestem • Pałac w Dębem Postacie: szlachetnego rodu..., • Najstarsze źródła • Maciej Józef czyli o lokalnych pisane z nazwami Radziwiłł pieśniach miejscowości gminy i przyśpiewkach Wieliszew • Stanisław • Muzeum w Jabłonnie Szelowski NASZA HISTORIA Miesięcznik historyczny powiatu legionowskiego Czerwiec 2020 nr 6 (6) Wojenne adresy Legionowa: Huta szkła Partner wydawnictwa: Więcej o historii lokalnej przeczytasz na: www.gazetapowiatowa.pl Serock Mirosław Pakuła Pałac w Dębem Osiemnastowieczny pałac w Dębem wybudowany jeszcze za Poniatowskich już nie istnieje. Piękny budynek położony na malowniczej skarpie zapisał się w ludzkiej pamięci. Pamiątkami po założeniu pałacowo-parkowym jest dziś sześcioboczna wieża, prawdopodobnie stróżówka przy wjeździe oraz eliptyczny dojazd do miejsca w którym stał pałac. i dwa alkierze. Pomieszczenia posia- dały drewniane stropy. Ogrzewano je piecami kaflowymi w kolorze białym. Budynek był podpiwni- czony (trzy pomieszczenia). Nieda- leko znajdowały się zabudowania gospodarcze (folwarczne): stodoła z filarami wymurowanymi z ka- mienia, kryta słomą oraz drew- niana stajnia. W pobliżu pałacu położona była brukowana droga wiodąca w jedną stronę nad Narew do promu, a w drugą stronę do Na- sielska. Jeszcze na początku XIX w. pa- łac i duży majątek ziemski (kilka- set hektarów) był w rękach spad- kobierców prymasa Polski biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego. W późniejszym okresie kilkukrot- Dębe – z prawej strony mapy widać miejsce pałacu i folwarku nie zmieniał właścicieli. W II po- (1:25 000, „Wieliszew”, PAS38-SŁUP 32-A, WIG 1937 [fragment], łowie XIX w. właścicielami zostali maps.mapywig.org) Weronika i Konstanty Zgleniccy, Klasycystyczny, piętrowy budy- Narwią, co zapewniało piękny rodzice słynnego inżyniera Witol- nek o wymiarach 10x14 m, kuba- widok, w dodatku był otoczony da Zglenickiego. To właśnie w tym turze 1060 m3 i powierzchni użyt- sporym parkiem o powierzchni pałacu w 1904 r. odbyło się jego kowej 167 m2 został zbudowany 8 ha. Obok znajdował się budy- ostatnie pożegnanie po sprowa- z cegieł. Elewację frontową wykona- nek, prawdopodobnie późniejszy, dzeniu zwłok z Baku, tuż przed po- no pierwotnie z kamieni polnych, o wymiarach 9x3 m, stykający się grzebem w Woli Kiełpińskiej. a dach pokryto gontem. Pałac był z pałacem jednym rogiem. Łącznie W majątku w Dębem małżonko- położony na wysokiej skarpie nad w obiekcie było jedenaście pokoi wie Zgleniccy gospodarzyli wspól- nie niedługo. Pierwsza odeszła Postacie: Maciej Józef Radziwiłł (1842-1907) W 1899 r. był jed- – książę, właściciel dóbr Zegrze, budow- nym z założycieli niczy pałacu w Jadwisinie, społecznik Towarzystwa Rol- i filantrop. niczego w Rado- Urodził się 17 września 1842 r. w Połonecz- miu. Od 1900 r. ce w guberni mińskiej jako członek linii rodu pełnił funkcję pre- wywodzącej się od Mikołaja „Czarnego”, stry- zesa Towarzystwa jecznego brata królowej Barbary Radziwił- Rolniczego Guber- łówny. Jego rodzicami byli Konstanty i Adela ni Warszawskiej. z Karnickich. W latach 1900-1903 W 1867 r. ożenił się z właścicielką Zegrza kierował Towarzy- Jadwigą Krasińską, z którą miał ośmioro dzie- stwem Dobroczyn- ci. W dzieciństwie zmarli Krzysztof (1870), ności w Warszawie. Stanisław (1874) i Konstancja (1876). Pozostałe Dla pracowników majątków w Zegrzu dzieci to: Albert (1868), Dorota (1871), Maciej Fotografia i nekrolog Macieja Radziwiłła („Kurjer Warszawski” 1907, nr 132, s. 9) Mikołaj (1873) , Franciszek Pius (1878) i Jadwi- i Zatorach stworzył ga (1885). jedną z pierwszych Radziwiłłów. Jego praprawnukiem jest obec- Pod koniec XIX w., w związku z zaję- fundacji emerytalnych. ny Wojewoda Mazowiecki Konstanty Mikołaj ciem Zegrza pod budowę twierdzy, mał- Zmarł w Konstancji w Niemczech Radziwiłł. żonkowie przenieśli się do pobliskiego 11 maja 1907 r. Został pochowany w kościele Jadwisina, gdzie zbudowali pałac. W okre- w Woli Kiełpińskiej. Majątek ziemski przejął sie Królestwa Polskiego Maciej Radziwiłł po nim syn Maciej Mikołaj, a potem wnuk Mirosław Pakuła był lojalistą, urzędnikiem carskiego dwo- Konstanty Mikołaj, który okazał się ostatnim ru – szambelanem, a potem łowczym. właścicielem dóbr zegrzyńskich w rodzinie 2 Nasza historia czerwiec 2020 Serock Grenzschutzu (straży granicznej), gdyż Dębe znalazło się przy grani- cy Rzeszy i Generalnego Guberna- torstwa. Po zakończeniu II wojny światowej majątek znacjonalizo- wano i rozparcelowano w ramach reformy rolnej. Pałac ucierpiał najwięcej w cza– sie walk rosyjsko–niemieckich na jesieni 1944 r., jednak został uszkodzony tylko w 35%. Po wojnie niszczał. W 1959 r. zachowało się już tylko 20% obiektu. Rozebrany w lipcu 1967 r. przez właściciela – Zarząd Inwestycji „Bugobudowa”. W latach 80. XX w. w miejscu pa- łacu zbudowano ośrodek szkole- niowy kadr ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Od 2011 r. w obiekcie tym funkcjonuje ośro- dek szkoleniowy Krajowej Rady Sądownictwa i Prokuratury. Wieża przy wjeździe do parku przypałacowego, widok z 1964 r. i współczesny (fotopolska.eu oraz autor) Weronika (1876) a potem Konstan- ty (1890). Prawdopodobnie jeszcze za życia Konstantego majątkiem w Dębem zajął się syn Bolesław wraz z żoną Olimpią. Majątek z wolna chylił się ku upadku, ale jego los przesądziła pożyczka nierozważnie zaciągnię- ta przez Stanisława Zglenickie- go, syna Bolesława. Jeszcze przed I wojną światową właścicielem został pożyczkodawca Władysław Smoleński, który potem sprzedał majątek, w tym pałac, finansiście Leonardowi Bobińskiemu. Z ko- lei Bobiński sprzedał potem część majątku (z pałacem) Aleksandro- wi Krzywickiemu (1927 lub 1929). Okres zarządzania majątkiem przez Krzywickich był okresem jego modernizacji i rozwoju. Praw- dopodobnie wtedy gdy byli właści- cielami, przebudowali pałac. Krzywiccy opuścili Dębe w pierwszych dniach września 1939 r. – w związku ze zbliżający- mi się bardzo szybko wojskami niemieckimi. Zaraz po wkro- czeniu Niemcy przejęli majątek w Dębem i wyznaczyli swojego Pałac w Dębem, widok z lat 30. XX w. zarządcę. Już w październiku 1939 r. w pałacu urządzono wartownię (zalewzegrzynski.pl) Ważniejsze źródła: 1. A. Chodubski, Górnik, geolog Witold Zglenicki (1850–1904). „Polski Nobel”, Płock 2011, 2. Karta ewidencyjna pałacu–ruiny w Dębem, archiwum MWKZ, 3. Dokumenty archiwalne AGAD. Nasza historia czerwiec 2020 3 Legionowo Jacek Emil Szczepański KALENDARIUM Wojenne adresy Legionowa: 1 czerwca 1869 r. – car Alek- sander II zdecydował o odebra- niu Serockowi praw miejskich; miejscowość odzyskała je do- piero w 1923 r. Huta szkła 3 czerwca 2006 r. – szynobus Na zdjęciu, wykonanym 18 stycznia 1941 r., widzimy „Zegrzyk” rozpoczął rozkłado- pracowników huty szkła w Legionowie. W czasie okupacji we kursy na trasie Warszawa niemieckiej zakład nosił nazwę: Glashütte Legionowo. Gdańska - Legionowo – Radzy- Jego kantor mieścił się przy ówczesnej ul. T. Kościuszki 8. min. 5 czerwca 1841 r. – zmarł ksiądz Współcześnie teren po nieistniejącej już hucie zajmuje Piotr Chotkowski, proboszcz m. in. spółka PWK Legionowo. parafii Wieliszew w latach 1797- 1841, którego zgodnie z prawem prezenty zaproponował na wie- Huta Szklana „Jabłonna”, bo tak dukt – butelkę do wódki z przezroczy- liszewskie probostwo książę Jó- nazywała się pierwotnie, była naj- stego szkła. zef Poniatowski. starszym zakładem przemysłowym Kopalnią informacji o funkcjono- Legionowa, uruchomionym w 1897 r. waniu huty w czasie wojny jest Wła- 6 czerwca 1944 r. – piętnastu Produkowano w niej butelki do piwa, dysław Rusiecki, który w tym roku uzbrojonych mężczyzn znisz- oranżady, szkło apteczne, a nawet skończył sto lat. W pierwszych latach czyło akta i urządzenia w biu- szklane izolatory elektryczne. Prezen- II wojny pracował w warsztacie ślu- rze zarządu gminy Nieporęt. towane zdjęcie otrzymałem od pani sarskim huty. Był także żołnierzem 8 czerwca 1890 r. – w „halli” Heleny Wiernickiej, która pracowa- AK ps. „Szary”. Od niego wiemy, że przy stacji Jabłonna (obecnie ła w hucie w czasie wojny i została dyrektorami huty byli wówczas Wła- Legionowo) w trakcie wyciecz- uwieczniona na fotografii (stoi pierw- dysław Kunce z Saskiej Kępy i inż. ki Warszawskiego Towarzystwa sza z prawej). Obok podstawy komina Frankowski. Początkowo produkcja Wioślarskiego teatr amator- ustawili się pałubkarze i sortownicz- opierała się na paliwie torfowym, gdyż ski przedstawił jednoaktówkę ki, m.in. Dominik Żelazko, Wacław węgiel na skalę przemysłową był trud- z tańcami i śpiewem „Wigilia Wieczorek, Bogdan Mazurkiewicz, no osiągalny. Uruchomiono wówczas św. Andrzeja”. Alicja Grudzińska, Julia Brzozowska tylko jeden piec. Na początku 1941 r. 9 czerwca 1889 r. – car Alek- i wspomniana Helena Wiernicka. huta zatrudniała już 280 robotników. sander III wydał decyzję Pałubkarze zajmowali się obsługą W czasie okupacji wytwarzano w niej o budowie twierdzy w Zegrzu. metalowych skrzyń służących do butelki do wódki, a także ciemnobrą- 10 czerwca 1890 r. – statki Że- hartowania butelek poprzez ich stop- zowe buteleczki do przypraw Maggi. glugi Parowej Maurycego Fajan- niowe schładzanie. Przeciągano je Pewnego rodzaju eksperymentem sa rozpoczęły regularne rejsy przez długi piec tunelowy, w którym były butelki do wermutu Cinzano. panowała coraz niższa temperatura. Początkowo przedstawiciele tej zna- do przystani w Jabłonnie. Natomiast kobiety sortowały gotowe nej firmy nie chcieli odbierać butelek – wyprodu- 12 czerwca 1971 r. wyroby. Sprawdzały, czy butelki nie z Legionowa ze względu na defekt kowane w Legionowe namioty mają skaz, np. pladry, czyli pęcherzy- pierścieni na szyjce. Po poprawieniu zostały dostarczone do Gdyni, ka wypełnionego