Wypocznij aktywnie na Ziemi Wielu skiej

czny Przewodnik turysty

o Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach zintegrowanego projektu „Wzmocnienie roli Szlaku Bursztynowego iinnych szlaków tematycznych w zintegrowanym produkcie turysty o” (RPO W Ziemia Wieluńska na Bursztynowym Szlaku przewodnik turystyczny

Wieluń 2012 Spis Treści

Spis Treści

Rozdział pierwszy 4 Powiat wieluński zaskakuje Wprowadzenie 6 Historia 8 Śladami bursztynu 15 Drewniane sacrum 19 Romańskie budowle 24 Rezydencje 26 Zabytki techniki 29 Budownictwo wiejskie 35 Krzyże przydrożne 37 Spotkania z przyrodą 39 Kuchnia wieluńska 49 Legendy 51 Imprezy i wydarzenia 59 Rozdział drugi 64 Miejscowości warte zobaczenia Rozdział trzeci 118 Wypocznij aktywnie Szlaki rowerowe 120 Szlaki piesze 136 Szlaki konne 145 Szlak wodny Warty 146 Rozdział czwarty 118 O projekcie Baza turystyczna 148 Turystyczna nawigacja gps 150 E-projekt 151 Fotokody 153 O projekcie 154 rozdział I Powiat Wieluński Zaskakuje Wprowadzenie Wprowadzenie

wprowadzenie

owiat wieluński leży w południo- owiat wieluński to doskonały teren owiat wieluński jest terenem adwarciański malowniczy pejzaż Pwo-zachodniej części województwa Pdo uprawiania turystyki aktywnej, Patrakcyjnym zarówno pod wzglę- Nod lat inspiruje artystów – krę- łódzkiego i graniczy z województwem przyrodniczej i kulturowej w oparciu dem przyrodniczym, jak i kulturowym. cono tu początkowe sceny filmu „Nad opolskim. Północna część powiatu za- o nadwarciańskie walory krajobrazu Jego południowo-wschodnia część leży Niemnem”, a co roku w Kamionie licza się do pasa nizin, zaś południo- i unikatowe zabytki. na terenie Załęczańskiego Parku Kra- organizowane są plenery malarskie. wa – do Jury Polskiej. Rzeźba terenu, iczne gospodarstwa agroturystycz- jobrazowego, na którym Warta tworzy Ich wieloletni uczestnik, Jerzy Duda- w porównaniu z centralną Polską, jest Lne i ośrodki wypoczynkowe nad malowniczy przełom, zwany Wielkim -Gracz, tak pisał o tym krajobrazie: urozmaicona, a różnica wysokości bez- Wartą są wymarzonym miejscem do Łukiem Warty. Północne krańce powia- względnych przekracza 100 metrów. wypoczynku, z dala od zgiełku cywili- tu leżą w granicach Parku Krajobrazo- a terenie powiatu, którego po- zacji. Z myślą o miłośnikach kajakar- wego Międzyrzecza Warty i Widawki. Nwierzchnia wynosi 926 km2, stwa wytyczono ponad 70-kilometrowy Liczne stanowiska archeologiczne – To gasnący, słaby cień pol- mieszka ok. 80 tys. mieszkańców. W je- szlak wodny na Warcie. Dla rowerzy- grody, osady, kurhany, cmentarzyska skiejwsizobrazów otsisa go skład wchodzi 10 gmin: Wieluń, Bia- stów przygotowano ponad 480 km szla- dokumentują prehistoryczną i średnio- K , ła, Czarnożyły, Konopnica, Mokrsko, ków rowerowych. Amatorzy turystyki wieczną historię tego terenu. Drewnia- Szermentowskiego, Osjaków, Ostrówek, Pątnów, Skomlin, konnej mogą wyruszyć na wielodniowy ne kościółki typu wieluńskiego stano- Wierzchlas. Stolica powiatu – Wieluń, rajd najdłuższym w województwie łódz- wią zabytki unikalne w skali Polski. Chełmońskiego, Malczews- niegdyś królewski gród, współcześnie kim szlakiem konnym. Tereny leśne Tutaj spotykają się europejskie szlaki kiego (...) liczy 24 tys. mieszkańców. Miasto jest i liczne wzniesienia to idealne obszary kulturowe i turystyczne – Bursztynowy węzłem komunikacyjnym, w którym do uprawiania nordic walking, zaś zi- i Romański. Tędy od lat wędrują pątni- naturalny skansen wiejskiej spotykają się trzy drogi krajowe: nr 8 mą – narciarstwa biegowego. Obszary cy, zmierzający na Jasną Górę. malowniczości (Warszawa–Wrocław–Kudowa Zdrój), nadrzeczne, będące miejscem gniazdo- owiat wieluński stanowi małą ojczy- (...). 45 (Złoczew–Opole–Racibórz–granica wania ptactwa wodno-błotnego, zasko- Pznę wielkich ludzi. W Rychłocicach Republiki Czeskiej) i 43 (Wieluń–Czę- czą swoim bogactwem przyrodników, przez wiele lat mieszkał autor jednych stochowa). Posiada połączenia autobu- ornitologów i fotografów. Nawet para- z pierwszych w Polsce powieści fanta- sowe z największymi miastami Polski lotniarze znajdą tu swój azyl – warunki styczno-naukowych – Andrzej Trepko, (m.in. z Łodzią, Wrocławiem i Często- do uprawiania tej dyscypliny stwarza z kolei Wieluń to rodzinne miasto ma- chową). grodzisko w Konopnicy. larza Wojciecha Siudmaka, przedstawi- ciela realizmu fantastycznego.

6 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 7 Historia Historia

Zgodnie z legendą nazwa Wielunia po- Ziemia Wieluńska mimo tego, że usy- chodzi od wielkiego jelenia spotkanego tuowana w pewnym oddaleniu od zna- przez księcia Władysława Odonica na czących ośrodków administracyjnych, to historia polowaniu. Podczas pościgu za zwie- jednak leżała na skrzyżowaniu licznych rzem, władca w pewnym momencie szlaków handlowych. Tędy prowadzi- stracił go z oczu, po czym ujrzał baranka ła droga z Moraw na Kujawy i Pomo- Ślady osadnictwa na Ziemi Wieluńskiej telania ze stolicą w Rudzie, wchodzą- nad kielichem i hostią. W tym miejscu rze oraz z Rusi na Śląsk. Dodatkowo, pochodzą sprzed 12 tys. lat. Z terenu ca w skład prowincji Wielkopolski. Na z fundacji księcia wzniesiony został ko- przez Wieluń prowadziła główna trasa międzyrzecza Warty i Prosny ustąpił skutek pewnej izolacji istniejącymi ściół pw. Najświętszego Ciała Chrystu- pomiędzy Małopolską i Wielkopolską. wówczas lądolód, umożliwiając rozpo- przeszkodami naturalnymi (duże ob- sa, wokół którego wyrosła osada. Takie Do momentu przeniesienia stolicy do częcie procesów osadniczych. Pierwsi szary leśne), Ziemia Wieluńska jesz- uzasadnienie nazwy należy uznać jedy- Warszawy polscy władcy odwiedzając te przybysze zajmowali się wyłącznie ło- cze przez długi czas utrzymywała pew- nie za legendę, niestety nie jest pewne dwie najważniejsze dla kraju prowincje, wiectwem. Przełom nastąpił już w neo- ną odrębność od reszty kraju. Granice skąd w rzeczywistości pochodzi słowo podróżowali właśnie przez Wieluń. licie, ok. 3 tys. lat p.n.e., gdy miesz- wyznaczały rzeki: Warta od wschodu, Wieluń. Być może związane jest z imie- W okresie rozbicia dzielnicowego Zie- kańcy tego obszaru zaczęli uprawiać Liswarta od południa, Prosna od zacho- niem Wielisław, możliwe jest również mia Rudzka (a następnie Wieluńska) ziemię i hodować zwierzęta. Ważnym du, Oleśnica i Struga Węglewska od pochodzenie od słowa vel, używanego weszła w skład dzielnicy senioralnej. elementem rozwoju okolic Wielunia północy. Na przełomie XII i XIII w. Ru- na określenie podmokłego, wilgotnego Liczne zmiany granic terytoriów nale- stała się wymiana handlowa – fragmen- da stała się również siedzibą archidia- obszaru. Zgodnie z opisem Jana Długo- żących do poszczególnych książąt po- ty dolin Warty i Prosny położone były konatu. Stopniowo na główny ośrodek sza, na takim właśnie terenie założona wodowały, że obszar ten często zmieniał na starożytnym szlaku bursztynowym. osadniczy tego obszaru wyrastał Wie- została ta osada. swoją przynależność. Za jedno z najważ- Na ten teren docierali kupcy celtyccy luń (założony prawdopodobnie w 1217 niejszych wydarzeń tego okresu należy oraz rzymscy, a przywożone przez nich r. przez księcia Władysława Odonica), uznać nadanie przez Przemysła II praw przedmioty (rzymskie monety, broń, w dokumentach z końca XIII w. coraz miejskich Wieluniowi, co miało miejsce ozdoby) oraz sam kontakt z przyby- częściej określenie ‘ziemia rudzka’ w 1283 r. szami przyczyniały się do rozwoju tego zastępowane było ‘ziemią wieluńską’. Ziemię Wieluńską do Polski przyłączył obszaru. Świadectwem tego są m.in. Oficjalnie przeniesienie siedziby kasz- dopiero w 1321 r. Władysław Łokietek. okazałe kurhany lokalnych wodzów, za- telanii nastąpiło w 1281 r., a uczynił to W kolejnych latach, za panowania Kazi- chowane w miejscowości Przywóz, po- książę Henryk IV Probus. Wydarzenie mierza Wielkiego, cały kraj rozwijał się chodzące sprzed blisko dwóch tysięcy to opisał w swojej Kronice Jan Długosz, bardzo dobrze, nie inaczej było również lat. podając takie uzasadnienie: „w okolicę w przypadku okolic Wielunia. Z pole- Słowianie na tym terenie zaczęli osie- piękniejszą, na płaszczyznę pochyłą i ży- cenia króla wzniesione zostały zamki dlać się w V w. n.e., a w X w. obszar zną, strugami bieżącej wody zwilżoną, w Wieluniu, Ostrzeszowie, Krzepicach, ten włączony został w granice państwa gdy Ruda stojąca na wzgórzystym miej- rozbudowany został wówczas także za- polskiego. Powstała tu wówczas kasz- scu miała grunt nieużyty i bezwodny”. mek w Bolesławcu – wszystkie miały bronić zachodniej granicy kraju. Niestety okres prosperity trwał krótko, bowiem w 1370 r. Ludwik Węgierski, na-

8 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 9 Historia Historia

W XV i XVI w. Wieluń zaliczany był do zamek ponownie posłużył jako więzie- najpiękniejszych miast Polski, stanowił nie wysoko urodzonej osoby. Po śmierci ważny ośrodek handlu i rzemiosła, ale króla Stefana Batorego rozgorzała wal- także polityki i kultury. Liczne przy- ka o polski tron pomiędzy szwedzkim wileje królewskie zapewniały rozwój królewiczem Zygmuntem Wazą a ar- gospodarczy. W 1416 r. prymas Mikołaj cyksięciem Maksymilianem Habsbur- Trąba zwołał w tym mieście synod du- giem, bratem cesarza Rzeszy, Rudolfa chowieństwa, w 1424 r. król Władysław II. Przez pewien czas Maksymilian Jagiełło wydał tutaj tzw. edykt wieluń- wraz ze swym wojskiem stacjonował ski skierowany przeciw husytom. O ów- w Wieluniu. Na wieść o zbliżających się czesnej randze Wielunia może również oddziałach hetmana wielkiego koron- świadczyć fakt, że w XVI w. działał nego Jana Zamoyskiego (popierające- tutaj renesansowy teatr mieszczański, go Zygmunta Wazę), zarządzony został w którym występowali wieluńscy żacy. odwrót. Książę na szybie okna w swej Synowie mieszczan na studia udawali komnacie miał przy użyciu diamentu się do Krakowa, czego przykładem mo- ze swojego pierścienia wyryć datę 22 Wieluń. Kolegiata że być pochodzący stąd Hieronim Spi- stycznia 1588 r. i następujące zdanie: czyński, zwany również Hieronimem „Veni, veniam et non tardabo, Maxi- stępca tronu polskiego, oddał ten obszar określana była dotąd księstwem, nie z Wielunia. Mimo tego iż Akademii nie milanus electus Rex Poloniae” („Przy- jako lenno księciu opolskiemu Władysła- był to jednak oficjalny status tego ob- ukończył, zasłynął m.in. z wykonania byłem, przybędę i nie będę zwlekał. wowi Opolczykowi. Wzbudziło to żywe szaru. Po reformach administracyjnych pierwszego tłumaczenia Biblii z łaciny Maksymilian wybrany królem Polski”). protesty szlachty, łącznie z warunkiem Wieluńskie znalazło się w obrębie woj. na język polski, które zostało wydane Na nieszczęście dla siebie, tekst ten postawionym przy wyborze Jadwigi na sieradzkiego, zachowało jednak znacz- drukiem. Z przełomu XV i XVI w., czy- spełnił się bardzo szybko – obie armie tron polski – musiała się ona zobowią- ną autonomię. Dawna Ziemia Wieluń- li okresu największego rozkwitu Wie- spotkały się 24 stycznia 1588 r. pod By- zać do odzyskania tego obszaru dla Pol- ska została podzielona na dwa powiaty: lunia i okolic, pochodzą najcenniejsze czyną, gdzie zdecydowane zwycięstwo ski. Nastąpiło to w roku 1391, w wyniku wieluński i ostrzeszowski, podlegające i najbardziej charakterystyczne zabytki, odniósł Zamoyski. Książę Maksymilian zbrojnej interwencji Władysława Jagieł- jednemu staroście. Warte podkreślenia jakimi są kościoły drewniane typu wie- dostał się do niewoli i został osadzony ły. Cała Ziemia Wieluńska została wte- jest to, że nadal funkcjonowała (taki luńskiego. Były one fundowane przez w wieluńskim zamku. Stąd zwolniono dy włączona do Korony, wyjątkiem był stan rzeczy przetrwał aż do rozbiorów lokalne społeczności i stanowią najlep- go po roku, po tym jak Habsburgowie zamek w Bolesławcu, który bronił się aż w XVIII w.) nazwa Ziemia Wieluń- sze świadectwo dobrej kondycji ekono- zrzekli się pretensji do tronu polskiego. do śmierci Władysława Opolczyka, czyli ska obejmująca te dwa powiaty. W ten micznej i politycznej tego obszaru. W XVII w. Wieluń wkroczył jeszcze do 1401 r. sposób podkreślona została ranga tego jako bogate miasto, o czym świadczyć Koniec XIV w. to okres istotnych zmian obszaru, kształtująca się pomiędzy wo- W 1566 r. na polecenie króla Zygmunta mogą zachowane z tego czasu budynki administracyjnych w Polsce: dotychcza- jewództwem a powiatem. Świadectwem Augusta, na zamku w Wieluniu przez sakralne; niestety tak jak cała Polska, sowe księstwa zastąpione zostały wo- tego była m.in. możliwość wysyłania wła- kilka miesięcy uwięziona została jego w XVII stuleciu znacząco podupadł. jewództwami, powstały wtedy również snych posłów na sejm, co teoretycznie (trzecia) żona, Katarzyna Habsbur- Przyczyniły się do tego klęski natural- powiaty. Ziemia Wieluńska zwyczajowo przysługiwało wyłącznie województwom. żanka. Dwie dekady później wieluński ne (jak pożary w latach 1631 i 1644),

10 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 11 Historia Historia

dla mieszczaństwa. Niestety patriotyczna postawa miesz- kańców Ziemi Wieluńskiej nie odwró- ciła biegu historii i w 1793 r. ten ob- szar znalazł się pod zaborem pruskim, w nowo utworzonej prowincji Prus Południowych. Panowanie pruskie na tym obszarze trwało krótko, w 1807 r. powiat wieluński wszedł w skład Księ- stwa Warszawskiego. Po klęsce Napo- leona pod Moskwą, w 1813 r. wkroczyła Wieluń. Tablica o Hieronimie Spiczyńskim tutaj armia rosyjska, a po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Księstwo, a więc także powiat wieluński, znalazły się a przede wszystkim działania wojenne w zaborze rosyjskim. Utworzone zosta- („potop” szwedzki). ło wówczas Królestwo Polskie, z carem Wieluń. Stary Rynek Fatalny wpływ na miasto miała wojna jako polskim królem. Pod panowaniem północna, trwająca w latach 1700– rosyjskim obszar ten pozostał przez 99 1721. W dalszych latach podejmowa- lat, aż do I wojny światowej. był największy w historii, sięgając aż do pierwszej siedziby kasztelanii – Ruda). no pewne próby wzmocnienia gospo- W 1816 r. wprowadzony został trój- Częstochowy! Świadectwem wolnego rozwoju gospo- darczego regionu, niestety na skutek stopniowy podział administracyjny Gospodarczo XIX wiek można uznać darczego, a wręcz braku postępu była słabości całego państwa, efekty tych na województwa, obwody i powiaty. za okres powolnego rozwoju. Już decyzja administracyjna o odebraniu działań były skromne. Warto jednak Wieluńskie znalazło się w wojewódz- w 1823 r. w Wieluniu rozpoczęła dzia- praw miejskich wielu miastom w Kró- zaznaczyć, że przedstawiciele Ziemi twie kaliskim, a Wieluń wyznaczo- łalność manufaktura sukiennicza oby- lestwie Polskim. Prawa miejskie utra- Wieluńskiej aktywnie uczestniczyli no na siedzibę obwodu składającego watela belgijskiego – Karola Neuville- ciły wtedy: Bolesławiec, Działoszyn, w życiu politycznym kraju, wyróżnia- się z trzech powiatów: wieluńskiego, ’a. W 1830 r. uruchomiona została tu Praszka, Lututów oraz Wieruszów. Je- jąc się reformatorską postawą i troską ostrzeszowskiego (część na prawym jedna z pierwszych maszyn parowych dynym ośrodkiem miejskim w tej oko- o Ojczyznę. Powołana decyzją Sejmu brzegu Prosny, z siedzibą władz w Wie- w Królestwie Polskim, mimo tego ma- licy pozostał Wieluń. Wielkiego Komisja Porządkowa Cywil- ruszowie) i częstochowskiego. W kolej- nufaktura przetrwała jedynie do 1844 W czasie I wojny światowej do Wielunia no-Wojskowa Ziemi Wieluńskiej i Po- nych latach wprowadzane były kolejne r. Innych znaczących przedsięwzięć doprowadzona została linia kolejowa. wiatu Ostrzeszowskiego realizowała zmiany, ujednolicające system z tym przemysłowych na tym terenie nie by- Była to linia wąskotorowa, prowadzą- na tym terenie misję unowocześnienia stosowanym w Rosji, m.in. w 1837 r. ło, nie licząc lokalnego wydobycia rud ca z Zawistnej koło Praszki, a służyła kraju. Przedstawiciele samorządu Wie- zastąpienie województw guberniami. żelaza (było ono prowadzone na tere- przede wszystkim do transportu wydo- lunia wzięli udział w tzw. Czarnej Pro- Przez 50 lat, od 1816 do 1866 r. obszar nie Ziemi Wieluńskiej już od średnio- bywanej tu rudy żelaza. W okresie mię- cesji, domagając się praw politycznych administracyjnie podległy Wieluniowi wiecza, przykładem może być nazwa dzywojennym powiat wieluński docze-

12 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 13 Historia Śladami bursztynu

kał się budowy linii normalnotorowej Wielunia). Podczas okupacji niemiec- Kalety–Podzamcze, wchodzącej w skład kiej, trwającej do stycznia 1945 r., lud- trasy z Herbów do Kępna. Niestety, na ność Wielunia i powiatu wieluńskiego Śladami Bursztynu na ziemi wieluńskiej skutek przygranicznego położenia, linia poddawana była dalszym represjom. ta posiadała raczej lokalny charakter Szczególnie silnie dotknęły one lud- i nie przełożyła się na dynamiczny roz- ność pochodzenia żydowskiego, która wój gospodarczy okolic Wielunia. została osiedlona w gettach, a następ- Na Ziemi Wieluńskiej, położonej Dramatyczne wydarzenia miały miej- nie poddana eksterminacji w obozach w międzyrzeczu Prosny i Warty, ar- sce w Wieluniu 1 września 1939 r. To zagłady. Po II wojnie światowej powiat cheolodzy odkryli zabytki z bursztynu ciekawostka właśnie od nalotu na to miasto rozpo- wieluński został w znacznym stopniu datowane już na epokę brązu (1500– częła się II wojna światowa. Pomimo zmniejszony. Wydzielono z niego część 1200 lat p.n.e.). Ich występowanie na tego, że miasto nie posiadało znaczenia gmin, które weszły w skład powiatów tym terenie związane jest z istnieniem strategicznego, ani nie stacjonowała tu ostrzeszowskiego oraz nowo utworzo- pradawnego szlaku handlowego, któ- żadna jednostka wojskowa, o godzinie nych wieruszowskiego i pajęczańskiego. rym wędrowano na bałtyckie wybrze- 4.40 (pięć minut przed rozpoczęciem Po likwidacji powiatów w 1975 r., rów- ża w poszukiwaniu bursztynu. Jednak ostrzału Wersterplatte) rozpoczął się nież powiat wieluński przestał istnieć. „złoty wiek” wypraw po bursztyn przy- Skarby odkryte podczas prowadzonych wy- nalot Luftwaffe. Zniszczone zostało Odrodził się dopiero w 1999 r., wraz pada na okres Cesarstwa Rzymskiego, kopalisk archeologicznych prowadzonych na 75 % zabudowy miasta, zginęło około z kolejną reformą administracyjną. a zwłaszcza na I–III wiek n.e. Wówczas Ziemi Wieluńskiej można oglądać w muzeach 1 200 osób (8 % ogółu mieszkańców znad basenu Morza Śródziemnego wy- w regionie łódzkim: ruszali rzymscy kupcy ku południowym Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu brzegom Morza Bałtyckiego. Podąża- Muzeum Okręgowym w Sieradzu li oni trasami handlowymi, zwanymi Muzeum Miasta Pabianic Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi

Szlakiem Bursztynowym, którego jed- na z licznych odnóg na terenie Polski prowadziła przez obszar Ziemi Wieluń- skiej i wykorzystywała naturalne kory- tarze dolin rzecznych Prosny i Warty, kierując się następnie na północ doliną Bzury i Wisły. Przebieg tego antyczne- go szlaku handlowego potwierdzają ba- dania archeologiczne, podczas których odkryto m.in. w dolinach Warty i Bzu- Rzymskie monety znalezione podczas ry importy celtyckie i prowincjonalno- Wieluń. Zbombardowane miasto 1 września 1939 r. wykopalisk w okolicach Wielunia rzymskie, wśród nich naczynia, monety oraz paciorki.

14 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 15 Śladami bursztynu Śladami bursztynu

Dzięki Szlakowi Bursztynowemu lokal- europejskich (m.in. Włochy, Austrię, ne osady prowadziły ożywioną wymia- Czechy, Rosję – Obwód Kaliningradz- nę handlową z rzymskimi prowincjami ki, Litwę). znad Dunaju. To pozwoliło w rejonie W dolinie Warty, w okolicach Wielu- nadwarciańskim na wykształcenie się nia szlak prowadzi przez miejscowo- silnych ośrodków władzy oraz ich dyna- ści, w których odnaleźć można osady, miczny rozwój społeczno-gospodarczy. cmentarzyska kurhanowe kultury O wysokim statusie majątkowym lokal- przeworskiej widoczne w terenie w for- nych wodzów świadczą bogato wyposa- mie kopulastych wzniesień (Przywóz, żone kurhany w Przywozie i Konopnicy, Lesisko, Strobin, Konopnica), stanowi- będące miejscem pochówku miejsco- ska archeologiczne z okresu wpływów wych przywódców. rzymskich (Toporów, Walków-Kurnica, Na Szlak Bursztynowy można wyru- Rychłocice, Mała Wieś) oraz dominują- szyć także i dziś trasą samochodową ce w krajobrazie nad Wartą grodzisko oraz oznakowanym szlakiem rowero- w Konopnicy, będące jednym z naj- wym w dolinie Warty, który na długo- większych średniowiecznych założeń ści ok. 250 km prowadzi przez region obronnych centralnej Polski. W poszu- łódzki, w tym Ziemię Wieluńską. Szlak kiwaniu śladów Bursztynowego Szla- stanowi ważny element systemu tury- ku udać się można także nad Prosnę, stycznych tras Szlaków Bursztynowych w kierunku Bolesławca. Wieluń. Europejskie Święto Bursztynu przebiegających przez wiele krajów Historia Szlaku Bursztynowego na Zie- mi Wieluńskiej jest wciąż żywa dzięki Europejskiemu Świętu Bursztynu, im- prezie organizowanej latem (-> patrz: Imprezy i wydarzenia). Wówczas grupy rekonstrukcyjne wojów rzymskich i pradawnych Słowian wę- drują barwnym korowodem po ulicach Starego Miasta w Wieluniu. Przybywa- jący bursztynnicy prezentują metody obróbki „złota północy”, a dla najmłod- szych organizowane są zawody w poło- wach bursztynu. Imprezie towarzyszą Przywóz. Kurhan Konopnica. Grodzisko nad Wartą Przywóz. Kurhan w trakcie wystawy oraz występy artystyczne. badań (lata 60.)

16 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 17 Śladami bursztynu Drewniane sacrum

ciekawostka Drewniane sacrum

a datowanych już na młodszą epokę kamienia (4500–1800 lat p.n.e.). Na Ziemi Wieluńskiej występuje naj- ski”, wyróżniający się wspólnymi ce- Bursztyn jest kopalną żywicą drzew iglastych o Współczesna nazwa bursztyn pochodzi od nie- większe, poza Podhalem, skupisko chami architektury. Kościoły takie genezie trzeciorzędowej. To jego niezwykła kolo- mieckiego słowa Brenenstein, czyli płonący ka- drewnianych kościołów w Polsce. Spo- do czasów współczesnych przetrwały rystyka (żółta, brunatna, czerwona, biała, czarna) mień. Jednak od czasów prehistorycznych znany śród czternastu drewnianych świątyń w Gaszynie, Grębieniu, Kadłubie, Ła- oraz zapach uzyskiwany podczas palenia sprawiły, był jako jantar (wśród ludów bałto-słowiańskich), znajdujących się w powiecie wieluń- szewie, Popowicach, Wieluniu, Łyskor- że już od czasów prehistorycznych stosowano go w elektron (u Greków), czy gentarum (wśród Rzy- skim, najcenniejsze są zabytkowe ko- ni, Wiktorowie i Naramicach. zdobnictwie, lecznictwie i magicznych obrzędach. mian). O jego niezwykłej wartości świadczy fakt, ścioły z XVI i XVII w. reprezentujące Są to świątynie orientowane, czyli Pierwsze bursztynowe wyroby (paciorki i zawiesz- że w czasach Cesarstwa Rzymskiego określano unikatowy w skali kraju „typ wieluń- usytuowane na linii wschód-zachód, ki z amuletów) odkryto w nadmorskich osadach go jako złoto północy, złoto Bałtyku, czy złoto ulokowanych na południowym brzegu Bałtyku, słowiańskie. NIEWYSOKA KONSTRUKCJI KRYTA DACHEM NAMIOTOWYM

ORIENTOWANY

DACH KRYTY GONTEM WSPÓLNY DLA NAWY I PREZBITERIUM

Wieluń. Rekonstrukcja wnętrza chaty znad Warty z okresu wpływów rzymskich, OSZALOWANIE wystawa w Muzeum Ziemi Wieluńskiej DWA DO Schemat kościoła typu wieluńskiego - OD STRONY ZACHODNIEJ I 18 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 19 Drewniane sacrum Drewniane sacrum

z prezbiterium od wschodu. Zrębowa Spośród kościołów „typu wieluńskie- zasługuje obraz Zaśnięcia Matki Bo- w kościele pw. NMP we wnętrzu konstrukcja ścian jest oszalowana – go” każdy, mimo wielu podobieństw, żej z 1480 r. Gotyckie obrazy znajdują zwraca uwagę obraz Matki Boskiej przykryta pionowymi deskami. Nawę kryje indywidualne piękno. Najcen- się również w kościele pw. św. Zyg- z Dzieciątkiem w ołtarzu z XVII w., i prezbiterium nakrywa wspólny stro- niejszym z nich jest kościół pw. św. munta i Walentego w Wiktorowie będący wotum za szczęśliwy powrót my dach gontowy. Od zachodu do bu- Trójcy w Grębieniu. Wybudowany na przedstawiające Madonnę z Dzieciąt- z odsieczy wiedeńskiej. dynku przylega niewysoka wieża o na- pocz. XVI w. jest jednym z najwspa- kiem, Zwiastowanie Najświętszej Ma- W nawie kościoła pw. św. Andrzeja miotowym dachu nakrytym gontem, nialszych drewnianych zabytków pol- rii Panny. w Kadłubie znajduje się polichromia rozszerzająca się ku dołowi z kruchtą w przyziemiu. Kościół posiada dwa wejścia – główne od zachodu prowadzi przez wieżę, zaś boczne zawsze uloko- wane jest od południa. Kościoły „typu wieluńskiego” wykonane są z drzewa modrzewiowego, które w naszym kli- macie jest najbardziej odpornym na korniki gatunkiem drewna. Świątynie posiadają wnętrza bogato zdobione barwnymi polichromiami i arcydziełami sztuki snycerskiej bę- dącymi świadectwem niezwykłego Grębień. Kościół pw. św. Trójcy Popowice. Kościół pw. Wszystkich Świętych Gaszyn. Kościół pw. NMP kunsztu ówczesnych artystów. W Popowicach w kościele pw. Wszyst- z motywami roślinnymi. Natomiast na skiej sztuki sakralnej z tego okresu. kich Świętych znajduje się ołtarz re- belce tęczowej w kościele pw. św. Ma- Wnętrze kościoła zaskakuje niezwy- nesansowy. Natomiast w Gaszynie rii Magdaleny w Łyskorni umiesz- kłymi polichromiami oraz XVI-wiecz- czono piętnastowieczny krucyfiks. nym drewnianym tryptykiem z rzeź- Najbardziej przekształconą świątynią bami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, „typu wieluńskiego” jest kościół pw. św. Barbary i św. Mikołaja. św. Barbary w Wieluni u. Współcze- Kościół pw. św. Jana Chrzciciela śnie posiada murowaną nawę z XIX w Łaszewie posiada strop zdobiony w., a z pierwotnego XVI-wiecznego barwną polichromią z XVI w. Cennym kościoła cmentarnego zachowało się zabytkiem jest również umieszczona jedynie drewniane prezbiterium. w ołtarzu gotycka Pieta z ok. 1430 r. Najstarsze świątynie „typu wieluń- W kościele pw. Wszystkich Świętych skiego” budowane były przy szlaku w Naramicach na szczególną uwagę handlowym z Wielunia do Kluczbor- Łaszew. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela Kadłub. Kościół pw. św. Andrzeja

20 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 21 Drewniane sacrum Drewniane sacrum

ciekawostka ka i świadczą o dobrym statusie fi- nansowym Ziemi Wieluńskiej w XVI w. Kościoły poza architekturą, łączy centralne położenie w danej miejsco- wości, choć w oddaleniu od zwartej zabudowy. Prowadzi do nich zazwy- czaj boczna droga. Usytuowane są w otoczeniu zieleni, często potężnych starych dębów. Barwne polichromie w kościołach decydują Poza kościołami „typu wieluńskie- o unikatowości wieluńskich świątyń. Najcen- Grębień. Wnętrze kościoła Łaszew. Wnętrze kościoła go” na terenie powiatu znajdują się pw. św. Trójcy pw. św. Jana Chrzciciela niejsze odnajdujemy w Grębieniu. Późnogotyckie również inne interesujące drewniane polichromie ścienne przedstawiają sceny Męki Pańskiej. Natomiast gotycko-renesansowe na świątynie w Białej, Łagiewnikach, sklepieniu obok scen biblijnych (Zaśnięcia Matki Rychłocicach, Raczynie i Skomlinie. Boskiej, wizerunki Świętej Trójcy) i postaci świę- Niezwykle urokliwa jest drewniana tych (Anny Samotrzeć, Jadwigi Śląskiej) wprowa- kapliczka w Kamionie z XVIII w. dzają motywy świeckie (orzeł jagielloński, grajko- By odwiedzić drewniane świątynie wie: dworski i plebejski, herby szlacheckie Poraj, w powiecie wieluńskim można wybrać Leliwa, Korab i Jastrzębiec oraz tarcza cechowa się na wycieczkę rowerowym Szlakiem będąca symbolem rzemieślników). Całość wzbo- Kościołów Wieluńskich. gaca ludowy ornament roślinno-kwiatowy i arka- dowy. Odmienne w charakterze są renesansowe polichromie w kościele w Łaszewie. Mają formę bardziej zgeometryzowaną – kasetony z rozetami oddzielone pasami z motywem kandelabrowym.

Rychłocice. Kościół pw. Zwiastowania NMP

22 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 23 Romańskie budowle Romańskie budowle

romańskie budowle

Ziemia Wieluńska zaskakuje różno- rodnością stylów architektonicznych w zabytkowych obiektach, również tych związanych z okresem średniowiecza i czasami piastowskimi. W okolicach Wielunia znajdują się jedne z nie- wielu w Polsce Środkowej budowli ro- mańskich. Odnajdujemy je w niewiel- kich podwieluńskich wsiach – Rudzie i Krzyworzece. Miejscowości te poło- żone są na Szlaku Romańskim – tury- Ruda. Fragment romańskiej ściany z piaskowca olewińskiego w stycznej trasie samochodowej prowa- kościele pw. św. Wojciecha Krzyworzeka. Kościół pw. św. Piotra i Pawła dzącej przez wiele krajów Europy (m. in. Niemcy, Austrię, Włochy, Słowenię i Polskę), w których zachowały się ro- Drugim zabytkiem romańskim w oko- Spod Wielunia można wyruszyć Szla- Żarnowa, Inowłodza i Sulejowa, po- mańskie kościoły i klasztory. licach Wielunia jest dzwonnica w ze- kiem Romańskim na północ w kierun- łożonych w regionie łódzkim już poza W Rudzie znajduje się najstarszy w po- spole kościoła pw. św. Piotra i Pawła ku Strońska i Tumu i na wschód do powiatem wieluńskim. wiecie wieluńskim murowany zabytek w Krzyworzece. Wybudowana przy- z początku XII w. – kościół pw. św. Woj- puszczalnie w XIII w. Ma ona formę ciecha. Element romański to północna wolnostojącej wieży z kamienia polne- ściana nawy z ociosanego piaskowca go, przypominającej średniowieczne ciekawostka olewińskiego, w której widoczny jest baszty obronne, której wnętrze do- skromny portal i średniowieczne łuki świetlają cztery wąskie okna zamknię- zamurowanych okien. Są to zarazem te półkoliście. Kościół wzniesiony w II granitowe. Obiekty sakralne były przygotowane do peł- najstarsze elementy architektury ko- połowie XIII w. wybudowano również nienia funkcji obronnej, dzięki grubym murom, małym ścioła. We wnętrzu na tej samej ścianie z kamienia polnego i wapiennego, jed- rozglifionym oknom i masywnej bryle z przysadzistymi znajdują się cenne malowidła ścienne nak w późniejszych wiekach został nad- Budowle w tym stylu na ziemiach polskich powstawały wieżami. Kościoły powstawały zarówno na planach noszące cechy sztuki bizantyjskiej, budowany cegłą i otynkowany. W pre- między XI a XIII w. Wzorowano się na sztuce niemieckiej, prostych figur geometrycznych, jak i krzyża łacińskiego. na których przedstawiono Drogę Krzy- zbiterium zachowało się romańskie włoskiej i francuskiej. Romańskie budowle były muro- Mimo swojej surowości do świątyni prowadziło wejście żową i chrzest Mieszka I. okno o czworolistnym wykroju. wane i nietynkowane, a do ich budowy wykorzystywano z bogato dekorowanym portalem, a wnętrze zdobiono otoczaki, ciosane głazy piaskowcowe, wapienne, bądź freskami, fryzami i ornamentami.

24 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 25 Rezydencje Rezydencje

rezydencje

Na terenie powiatu wieluńskiego za- chowało się szereg ciekawych rezyden- cji, stanowiących świadectwo historii tego obszaru. Za najstarszy obiekt re- zydencjonalny na tym obszarze można uznać zamek w Wieluniu – niestety nie dotrwał on do naszych czasów jako sa- modzielna budowla. W XIX w. zamek, będący już wówczas w ruinie, został rozebrany, a na jego fundamentach Ożarów. Dwór (zachowanych częściowo do dzisiaj) Czarnożyły. Dwór wzniesiony został klasycystyczny pałac, obecnie siedziba Starostwa Powiatowe- Dwór w Ożarowie został wzniesio- Muzeum Wnętrz Dworskich, oddział na, spichlerza, domu rządcy. W zespole go. Oprócz niego, w powiecie do dziś ny w stylu barokowym, co jest rzadko Muzeum Ziemi Wieluńskiej. Dwór w Rychłocicach oprócz gorzelni, domu zachowało się kilkanaście dworów oraz spotykane wśród drewnianych rezy- otoczony jest zadbanym parkiem z sys- gorzelnianego i spichlerza, do zespołu pałaców. dencji. W jego narożnikach znajdują tememstawów, a także dodatkowymi zabudowy przylega nawet drewniany Obiekty te pochodzą z różnych okre- się alkierze, przykryte baniastymi ko- budynkami (wieża widokowa, leśni- kościół. sów – najwięcej pochodzi z XIX w., pułami. Dach głównej części to tzw. czówka, budynki gospodarcze). Całość kilka z początku XX w., a dodatkowo dach łamany polski, typowy dla siedzib znakomicie oddaje klimat XVIII-wiecz- znajdują się tu dwa starsze obiekty. szlachty w dawnej Rzeczpospolitej. We nej szlacheckiej rezydencji. Starszy to dwór obronny w Kamionce wnętrzach odtworzony został podział Warte odwiedzenia są także zespoły (z XVI w.) – niestety jest on trwałą ru- pomieszczeń z salonem, gabinetem, dworskie w Czarnożyłach i Rychło- iną. Młodszy od niego jest dwór w Oża- jadalnią, salonem myśliwskim oraz cicach. To nie tylko same budynki rowie (połowa XVIII w.), równocześnie sypialniami i buduarem w alkierzach. dworów otoczone parkami (na uwagę jest to najcenniejszy obiekt rezydencjo- Przetrwała nawet część oryginalnego zasługuje zwłaszcza ten drugi, położo- nalny na tym terenie i jeden z najcie- wyposażenia, większość pochodzi jed- ny na skarpie doliny Warty), ale także kawszych przykładów dworu staropol- nak z innych rezydencji z okolic Wie- całe kompleksy zabudowań gospodar- skiego w całym kraju. lunia. Dziś gospodarzem obiektu jest czych. W Czarnożyłach w jego skład wchodzą m.in. budynki gorzelni, mły- Rychłocice. Spichlerz

26 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 27 Rezydencje Zabytki techniki

Rezydencją, która w ostatnich latach przydworskim, w sąsiedztwie znajdują przeszła gruntowną rewitalizację, jest się także zabytkowe zabudowania fol- dwór rodziny Kozarskich w Konopnicy. warczne, wśród których wyróżnia się zabytki techniki Budynek pochodzi z połowy XIX w., neogotycki spichlerz. Pozostałe rezy- wzniesiony został na fundamentach dencje, które przetrwały na terenie starszej siedziby rodu Konopnickich. powiatu wieluńskiego, prezentują się Prawdopodobnie projektował go war- nieco skromniej. Budynki często uległy szawski architekt, Henryk Marconi. przebudowom i zatraciły dawne cechy Ziemia Wieluńska to nie tylko drew- opolskim), Lipie–Danków (obecnie niane kościoły. Zupełnie innym typem w pow. kłobuckim, woj. śląskim) oraz obiektów są zabytki techniki, które na Czajków–Kuźnica Grabowska–Grabów tym obszarze występują dość licznie. n. Prosną (obecnie w pow. ostrzeszow- Obiekty, które przetrwały do dzisiaj skim, woj. wielkopolskim). Rudę żela- stanowią bardzo ciekawą mieszankę za pozyskiwano również niewątpliwie różnych typów wytwórczości, będąc do- w okolicach wsi Ruda, dawnej stolicy brymi przykładami kolejnych kroków kasztelanii (przed przeniesieniem sie- w rozwoju polskiej działalności pro- dziby władz do Wielunia w końcu XIII dukcyjnej od średniowiecza aż do okre- w.). Działalność górnicza była z bie- su międzywojennego w XX w. Wiele z giem czasu ograniczana do najbardziej zabytkowych obiektów przetrwało do wydajnych złóż, w XIX i XX w. koncen- dziś, a fakt, że część z nich pełni obec- trowała się w rejonie Praszki. Wydoby- konopnica. dwór rodziny Kozarskich Naramice. Park podworski nie funkcję turystyczną, dodatkowo cie było również prowadzone w okoli- zwiększa ich atrakcyjność dla zwiedza- cach wsi Komorniki. Barierą w rozwoju Dwór wzniesiony został w stylu neogo- stylowe. Wszystkie otoczone są jednak jących. były ograniczone możliwości transpor- tyckim, nieregularna bryła nawiązuje zabytkowymi parkami przydworskimi. Historycznie na Ziemi Wieluńskiej za tu – znacznym usprawnieniem stała do średniowiecznego zamku, przede Można w nich znaleźć wiele cennych jedne z najstarszych śladów po działal- się uruchomiona przez Niemców na wszystkim dzięki dwóm wieżom zwień- okazów starodrzewia, często o rozmia- ności przemysłowej można uznać wy- przełomie 1916 i 1917 r. wąskotorowa czonym blankami. rach pomników przyrody. Większość dobycie i hutnictwo rud żelaza. Świa- linia kolejowa z Wielunia do Zawistnej Dziś obiekt należy do Politechniki z nich służy obecnie jako parki wiej- dectwem takiej aktywności są obecnie koło Praszki, skąd dalej tory prowadzi- Łódzkiej i służy jako Dom Pracy Twór- skie, dzięki czemu są ogólnodostępne przede wszystkim nazwy miejscowości, ły do Olesna, łącząc się z systemem ko- czej. Otoczony jest zadbanym parkiem dla zwiedzających. nie zachowały się bowiem żadne mate- lei normalnotorowych. Wydobycie rud rialne ślady po dawnych warsztatach. żelaza kontynuowane było na tym ob- Pozyskanie rudy i jej wypalanie (pra- szarze jeszcze w czasie II wojny świato- żenie) w kopanych w ziemi jamach wej, gdy Niemcy starali się wykorzystać miało miejsce w kilku rejonach histo- każde źródło zaopatrzenia w rudę żela- rycznej Ziemi Wieluńskiej: Praszka– za. Po zakończeniu działań wojennych Rudniki (obecnie w pow. oleskim, woj. wydobycie, ze względu na nieopłacal-

28 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 29 Zabytki techniki Zabytki techniki

renowymi – młyny wodne lokalizowa- Do dziś przetrwały tylko dwa wiatraki ne były w dolinach rzecznych, przede – w Kurowie z 1888 r. oraz w Kocilewie wszystkim Warty i Prosny, ale także z 1918 r. Zwłaszcza ten drugi należy Oleśnicy i Pysznej, natomiast wiatraki uznać za jeden z najciekawszych obiek- ustawiane były tam, gdzie sieć rzeczna tów techniki w powiecie wieluńskim była słabo rozwinięta i nie zapewniała – po wieloletnim wyłączeniu z użytko- napędu do produkcji (teren na zachód wania i postępującej dewastacji, obiekt od Wielunia). O ile jednak młyny na doczekał się gruntownego remontu, Ziemi Wieluńskiej funkcjonowały już połączonego z odtworzeniem więk- od średniowiecza (prawdopodobnie od szości zniszczonych elementów. Dziś Wróblew. Ruda żelaza (kamień XIV– XV w.), to najstarsze zachowane obiekt ten należy do Muzeum Wnętrz Konopnica. Wyposażenie młyna przemojski) jako materiał budowlany do dziś obiekty pochodzą z końca XIX Dworskich w Ożarowie i jest udostęp- w., a w większości już z XX w. niony dla zwiedzających. Wśród młynów wodnych na specjalną Pozostając w temacie młynów, warto ność, zostało wstrzymane. Śladem po uwagę zasługują młyn w Konopnicy zwrócić uwagę jeszcze na młyn paro- tej działalności oprócz nazw miejsco- (z końca XIX w.), w Kajdasie (z 1908 wy w Wieluniu. Jest to obiekt znacznie wości, pozostaje jeszcze skała żelazista r.), w Kępowiźnie (z l. 1910–1912 r.) młodszy – został wybudowany w 1927 (tzw. kamień przemojski), wykorzysty- oraz w Kuźnicy (z II połowy XIX w.). r. – swoją wyjątkowość zawdzięcza roz- wana w tych okolicach w przeszłości Pierwsze trzy znajdują się nad Wartą, miarom. Jest to bardzo duży, dwupię- jako materiał budowlany. Przykłady ostatni nad rzeką Pyszną. Mimo tego, trowy budynek, w momencie budowy takich budynków można znaleźć m.in. że tylko ten w Kuźnicy okresowo bywa należał do największych i najnowocze- w Skomlinie i Wróblewie. Nie ma na- uruchamiany, to również w młynach śniejszych w całym kraju. Zwyczajo- tomiast już prawie żadnych śladów po w Konopnicy i Kajdasie zachowało się wo był określany jako „Amerykanka” linii kolei wąskotorowej, która została wyposażenie i możliwe jest ich urucho- – tablica z taką nazwą jest zresztą do zamknięta w latach 80. W kolejnych mienie. Młyny w Konopnicy i Kajda- dzisiaj widoczna na wieży budynku. latach rozebrane zostały tory, a tak- sie należą do właścicieli gospodarstw W ten sposób dawniej określano młyny że zabudowania stacji. Jedyną, która agroturystycznych, ten pierwszy służy zautomatyzowane, które były napędza- przetrwała do dziś jest stacja Wieluń nawet jako magazyn kajaków. Obydwa ne maszynami parowymi. Taki sposób Wąskotorowy, obecnie wykorzystywana (podobnie jak młyn w Kuźnicy) można produkcji został po raz pierwszy zasto- jako budynek mieszkalny. zwiedzić po uzyskaniu zgody właścicie- sowany właśnie w Stanach Zjednoczo- Już od średniowiecza na terenie Zie- li. Młyn w Kępowiźnie wyróżnia z kolei nych, jeszcze w XVIII w. Młyn w Wie- mi Wieluńskiej funkcjonowały młyny fakt, że po remoncie budynek znajduje luniu pełnił swoją pierwotną funkcję wodne i wiatrowe. Ich rozmieszczenie się w bardzo dobrym stanie technicz- do końca XX w., następnie służył przez było ściśle związane z warunkami te- Kocilew. Wiatrak nym. Niestety aktualnie jego urodę kilka lat jako skład materiałów budow- można podziwiać wyłącznie z zewnątrz. lanych. Niestety, jak dotąd nie powiodły się plany rewitalizacji i przekształcenia obiektu w centrum handlowe.

30 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 31 Zabytki techniki Zabytki techniki

W początkach XX w. na Ziemi Wie- ginalnym kształcie. Cukrownia zosta- luńskiej uruchomiony został pierwszy ła zamknięta w 2004 r., dziś pozostaje zakład, który można nazwać w pełni nieużytkowana. Mimo tego, nadal sta- przemysłowym na tym terenie. Była nowi bardzo ciekawy przykład dawnego kompleksu przemysłowego, z budynka- mi produkcyjnymi, administracyjnymi, a także osiedlem mieszkaniowym dla pracowników. Do cukrowni w czasie I wojny świato- wej doprowadzona została wąskoto- rowa linia kolejowa (wspomniana już linia prowadząca do Zawistnej k. Pra- szki). Okolice Wielunia doczekały się normalnotorowej linii kolejowej dopie- ro w okresie międzywojennym. W 1926 r. poprowadzona została linia Kalety– Wieluń. Młyn parowy „Amerykanka” Podzamcze, stanowiąca element linii Lisowice. Wapiennik Herby–Kępno. Było to związane z po- Trudno precyzyjnie określić, kiedy roz- czas uruchomiona w Trębaczewie koło szukiwaniem przez Polskę możliwości poczęła się inna działalność przemysło- Działoszyna. Do dziś przetrwały jednak to cukrownia w Niedzielsku (dzisiaj eksportu węgla. Podzamcze, położone wa na terenie okolic Wielunia, a mia- dawne wapienniki, a także kamienio- w granicach Wielunia), uruchomiona przy Wieruszowie, było już stacją gra- nowicie eksploatacja skał wapiennych łomy, gdzie prowadzono eksploatację w 1912 r. Zakład ten w swojej blisko niczną, skąd tory prowadziły na tery- i wypalanie ich na wapno, używane skał wapiennych (niektóre z nich dzia- 100-letniej historii był wielokrotnie torium Niemiec. Ze względu na eks- jako materiał budowlany. Prawdopo- łają do dzisiaj – wapień pozyskiwany modernizowany, jednak same budynki pansywną politykę tego kraju, linia nie dobnie taka działalność na lokalną jest przede wszystkim jako surowiec w większości zostały zachowane w ory- spełniła swojego założenia i dlatego skalę była prowadzona już w XVIII w., budowlany, a także element dekora- rozpoczęto budowę tzw. Magistrali Wę- jednak proces ten zdecydowanie przy- cyjny). W kamieniołomach miłośnicy glowej, prowadzącej ze Śląska do nowo brał na sile w XIX w. Działalność taka geoturystyki mogą oglądać wspaniałe budowanego portu w Gdyni. Linia Ka- prowadzona była tam, gdzie znajdowa- przekroje geologiczne, a także znaleźć lety–Podzamcze pozostała w związku ły się łatwo dostępne pokłady wapie- skamieniałości (takie jak amonity, be- z tym linią o lokalnym znaczeniu. Do nia, głównie w dolinie rzeki Warty. Po- lemnity, czy gąbki). Najciekawszym dziś zachowały się zabudowania kole- za dzisiejszym powiatem wieluńskim, obiektem jest kamieniołom w Lisowi- jowe wzdłuż torów, do najciekawszych w okolicach Działoszyna, powstawały cach (gm. Działoszyn). Dawne wapien- należy zespół stacyjny w Pątnowie oraz wówczas masowo piece wapienne, tzw. niki do dziś stoją m.in. w Raciszynie, stacja w Wieluniu-Dąbrowie (wznie- wapienniki. Ich eksploatacja trwała Lisowicach, Drabach i Wężach (wszyst- siona w konstrukcji szkieletowej) wraz do lat 60. XX w., gdy musiały ustąpić kie już poza granicami powiatu wieluń- z osiedlem kolejarskim i wieżą ciśnień. pola olbrzymim kombinatom, m.in. ce- skiego). Ten ostatni jako jedyny jest do Wieluń-Niedzielsko. Cukrownia Wszystkie budynki wzdłuż tej linii (po- mentowni „Warta”, która została wów- dziś użytkowany.

32 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 33 Zabytki techniki Budownictwo wiejskie

za stacją Wieluń-Dąbrowa) wzniesiono wykonany z drewna. Trójkondygnacyj- w popularnym wówczas stylu „dworko- na budowla wzniesiona została w kon- wym”. Architektura obiektów użytecz- strukcji zrębowej, dodatkowo ściany budownictwo wiejskie ności publicznej nawiązywała do trady- zostały wzmocnione lisicami (piono- cyjnych polskich dworów, w ten sposób wymi deskami umieszczonymi u zbie- podkreślano narodowy charakter two- gu belek konstrukcyjnych i spinanymi rzonych obiektów w odbudowywanym śrubami, dzięki czemu wzmacniana W przeszłości najbardziej charakte- chodziło na podwórze. Znajdowały się po rozbiorach państwie. jest konstrukcja budynku), a wewnątrz rystyczne dla Ziemi Wieluńskiej i wy- w nim trzy pomieszczenia. Centralnie Wśród zabytków techniki na Ziemi na każdej kondygnacji rozmieszczone różniające spośród sąsiednich obsza- umieszczona była sień, po bokach izby. Wieluńskiej warto jeszcze wyróżnić zostały po dwa rzędy słupów. Dzięki te- rów były chałupy tzw. wąskofrontowe. W bogatszych domach, dodatkowo do- wyjątkowy obiekt jakim jest spichlerz mu w spichlerzu można było przecho- Związane było to z dużym zagęszcze- chodziła do tego komora. Budynki tego niem zagród we wsiach i kształtem typu do dziś można dość powszechnie działki: długim i wąskim. Charaktery- znaleźć na wsiach w powiecie wieluń- styczne dla takich domów było usytu- skim. owanie szczytem do drogi oraz wejście Do dziś zachowało się we wsiach na znajdujące się także od strony drogi. tym terenie około dwustu drewnianych Domy posiadały wysunięte przed ścia- domów. Większość to budynki bardzo nę szczytową zadaszenie, tworzące proste i pozbawione zdobień. Najpopu- podcienie. Wystawało ono poza lico larniejszymi formami dekorowania by- budynku nawet na odległość metra. ło bielenie ścian wapnem, a także przy- Chata tego typu posiadała dwa lub bijanie pod okapem desek wyciętych trzy pomieszczenia: sień i izbę lub sień we wzory – zęby lub półkola. Zwłaszcza Wieluń-Dąbrowa. Osiedle kolejarskie Skomlin. Detal spichlerza i dwie izby. Niestety do dziś nie prze- ten ostatni sposób dekoracji zachował trwał ani jeden budynek tego typu. Za- się do dziś dość powszechnie. nikały one już w XIX wieku – podczas w Skomlinie. Na terenie powiatu za- wywać jednorazowo do 720 ton ziarna. uwłaszczania wsi (głównie w drugiej chowało się do dziś kilka spichlerzy Spichlerz wybudowany został przez połowie XIX stulecia) gospodarstwa podworskich, są to jednak budynki mu- Władysława Bartochowskiego, jedne- zmieniały kształt i położenie, a nowe rowane, XIX-wieczne. Obiekt w Skom- go z największych właścicieli ziemskich budynki rzadko wznoszono według linie jest znacznie starszy – pochodzi w okolicach Wielunia, do dziś pełni starego typu. z 1777 r., a dodatkowo jest w całości swoją pierwotną funkcję. Drugi rodzaj tradycyjnych budynków mieszkalnych to chałupy tzw. szeroko- frontowe. Budynki mieszkalne usytu- owane były równolegle do drogi. Domy takie posiadały dwa wejścia: pierwsze od strony drogi; drugie, na osi, wy- Charakterystyczna konstrukcja zrębowa

34 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 35 Budownictwo wiejskie Krzyże przydrożne

Najwięcej tradycyjnej drewnianej za- Cechują się one starannością wyko- budowy przetrwało w miejscowościach nania, dachami krytymi czerwoną, Skomlin oraz Krzyworzeka. W innych ceramiczną dachówką, a także bardzo krzyże przydrożne miejscowościach są to najczęściej po- rzadko spotykanymi w innych zabytko-

Kapliczki i krzyże przydrożne to po- wszechny element polskiego, tradycyj- nego krajobrazu. Ustawiane były na rozstajach dróg lub przy wjeździe do wsi, czasem także przed domami bogatszych mieszkańców; miały odstraszać złe moce i chronić przed nimi. Ziemia Wieluńska wyróżnia się na tle innych regionów kra- ju – murowane kapliczki są tu bardzo nieliczne, natomiast znaleźć tu można dużą liczbę charakterystycznych żela- znych krzyży. Ustawiane były na tym terenie już w XIX w., najstarsze których wiek jest możliwy do precyzyjnego określenia, po- chodzą z końca XIX w. (m.in. w Turowie z 1894 r., czy Okalewie z 1898 r.). Pomi- mo zmian w stosowanej technice wyro- bu (najstarsze kute ręcznie, późniejsze Wróblew. Krzyż przydrożny wykonywane z elementów prefabryko- wanych), krzyże te przetrwały w swojej precyzję dawnych mistrzów kowalstwa. charakterystycznej formie aż do lat 60. Poszczególni twórcy rywalizowali ze Piaski. Dom mieszkalny XX w., a w znacznie uproszczonej (lecz sobą, wykonując misterne i delikatne nawiązującej do historycznej) formie ozdoby. Dzięki temu krzyże Ziemi jedyncze budynki. Większość pochodzi wych domach okiennicami. Besarabki ustawiane są do dziś. Krzyże przydrożne Wieluńskiej, powstające według jednego z okresu międzywojennego, zachowało związane są z II wojną światową, gdy stanowią jeden z wyróżników historycz- ogólnego wzoru, posiadają cechy się jednak do dziś sporo przykładów w tutejszych wsiach osadzani byli nie- nej Ziemi Wieluńskiej. indywidualne, nadające każdemu z nich z przełomu XIX i XX w., a także poje- mieccy osadnicy przybyli z Besarabii Oryginalnie krzyże wykonywane były niepowtarzalny charakter. dyncze starsze chałupy. (dziś tereny Ukrainy i Mołdawii). Poje- z płaskowników, później podstawowym W centrum krzyża tradycyjnie znajdu- Ciekawostką są również tzw. besarabki dyncze przykłady takiego budownictwa elementem stały się rury. Początkowo je się figura ukrzyżowanego Chrystu- – drewniane niewielkie domy wznoszo- zachowały się do dziś w Krzyworzece, wszystkie elementy kuto ręcznie, sa, nad którym najczęściej znajduje się ne na planie zbliżonym do kwadratu. Grębieniu, Wierzchlesie. dzięki czemu można podziwiać ząbkowany daszek, w którym można się

36 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 37 Krzyże przydrożne Spotkania z przyrodą

Tylko nieliczne krzyże zostały oznaczo- ne datą powstania (wyrytą w kamieniu w którym osadzony jest krzyż, albo na spotkania z przyrodą ażurowej chorągiewce umieszczonej na szczycie krzyża). W większości takiego datowania nie ma, jednak oceniając za- stosowane technikę wytworzenia i moty- Powiat wieluński leży w strefie przej- ren powiatu wieluńskiego przebiega wy dekoracyjne, a także precyzję wyko- ściowej między pasem wyżyn (Wyżyną północna granica zasięgu jodły, buka nania, można oszacować okres, z którego Woźnicko-Wieluńską) a nizin (Niziną i świerka. Najbardziej zalesione są Okalew. Krzyż przydrożny dany krzyż pochodzi. Ogólna tendencja Południowowielkopolską). Walorami rejony południowe (na linii Załęcze widoczna wśród krzyży Ziemi Wieluń- przyrodniczymi tego obszaru jest nie- Wielkie–Ożarów–Toplin), doliny War- skiej to większa precyzja i dbałość o ja- zwykle urozmaicony krajobraz Wyżyny ty i jej dopływów oraz obszar między dopatrzeć odniesienia do korony ciernio- kość wykończenia tych najstarszych. Wieluńskiej, rzeka Warta, a także lasy Krzeczowem, Raduckim Folwarkiem, wej. Czasami ze skrzyżowania ramion Przydrożne krzyże można spotkać na stanowiące ok. 24% powierzchni powia- a Wielgiem. Mniejsze zwarte kom- wyprowadzone są pręty, symbolizujące terenie całej Ziemi Wieluńskiej, jednak tu. Różnorodność krajobrazowa Ziemi pleksy leśne odnajdziemy na północny promienie i światło. Najciekawszymi zdecydowanie bogatsza pod tym wzglę- Wieluńskiej wynika z występowania za- zachód od Czarnożył i na południe od (i unikalnymi dla Ziemi Wieluńskiej) dem jest zachodnia część powiatu. Naj- równo form krasu związanych z najda- Młyniska. są, powszechnie stosowane jako deko- ciekawsze przykłady zachowały się m.in. lej na północ wysuniętym fragmentem racje, motywy Męki Pańskiej. Na trzo- w Okalewie, Młynisku, Turowie, Dzietrz- Jury Polskiej, jak i rzeźby polodowco- nie krzyża umieszczana jest drabina nikach, Łagiewnikach, Bieńcu–Parceli wej, ukształtowanej w wyniku plejsto- (symbol ściągnięcia Jezusa z krzyża), Nowej, Pątnowie czy Wróblewie. Łącznie ceńskich zlodowaceń. dodatkowo często skrzyżowana z włócz- typowych krzyży zdobionych symbolami Przejściowość pod względem położenia nią (którą rzymski żołnierz przekłuł Męki Pańskiej na terenie Ziemi Wieluń- fizycznogeograficznego wpływa na bo- bok ukrzyżowanego). Do ramion krzyża skiej znajduje się około stu. Znaleźć je gactwo flory i fauny. Wapienne podłoże przyczepione są najczęściej młot (przy- można praktycznie w każdej wsi na tym tworzy korzystne warunki dla rozwoju bicie do krzyża) i obcęgi (wyciągnięcie obszarze. gatunków roślinności wapieniolubnej gwoździ z ciała Chrystusa), a dodatko- i naskalnej (m.in. rojnika pospolitego, wo na niektórych krzyżach (najczęściej zanokcicy skalnej). Natomiast dolina na ramionach) można jeszcze znaleźć Warty jest doskonałym środowiskiem kielich (krew Chrystusa oraz modlitwa lęgowym dla wielu gatunków ptaków w ogrodzie oliwnym) i koguta (symbol (m.in. czapli siwej, tracza nurogęsia, bocian biały wyparcia się Jezusa przez Piotra). Cza- sieweczki rzecznej, bociana białego). sami dodatkowo, w dolnej części trzonu Ponadto na tym odcinku w wodach rze- krzyża umieszczana jest kapliczka szaf- ki występuje najbogatsza i najbardziej Rzeka Warta to jeden z największych kowa z wizerunkiem Matki Boskiej (naj- zróżnicowana ichtiofauna w stosunku przyrodniczych atutów Ziemi Wie- ciekawsze przykłady to krzyże w Okale- do całej długości jej biegu. luńskiej. Przepływając przez wschod- wie oraz w Młynisku). W lasach dominuje sosna, a przez te- nią część powiatu wieluńskiego Młynisko. Krzyż przydrożny

38 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 39 Spotkania z przyrodą Spotkania z przyrodą

wykształciła dolinę o unikatowych wa- Na odcinku między wsią Ogroble a Ła- m.in. w okolicach Krzeczowa i Załęcza i Oleśnica z Pyszną.Bogactwo przyro- lorach krajobrazowych. W południowo- szewem na stoku wysoczyzny wystę- Wielkiego, które są ostojami ptactwa dy i krajobrazu wieluńszczyzny zostało -wschodniej części powiatu wytworzyła pują liczne parowy (tzw. Parowy Ła- wodno-błotnego. objęte ochroną w dwóch parkach kra- w skalistym wapiennym podłożu prze- szewskie) i wąwozy (Wąwóz Królowej Równie naturalny charakter posiada- jobrazowych (Załęczański oraz Mię- łom o stromych brzegach. Meandrując Bony w okolicach Bieńca). Natomiast ją doliny dopływów Warty – Wężnica dzyrzecza Warty i Widawki), dwóch

Leśna droga Stromy brzeg doliny Warty Meandrująca Warta

między wapiennymi pagórami północ- na odcinku Przywóz–Kamion, zwanym rezerwatach przyrody (Hołda i Lasek ustanowiono również 118 pomników nych krańców Jury Polskiej (Górą św. Doliną Warty pod Kamionem, na jej Kurowski), dwóch zespołach przyrod- przyrody, a znaczny fragment Załę- Genowefy, Górą Wapiennik) i wznie- prawym piaszczystym stoku – głębokie niczo-krajobrazowych (Osjakowski czańskiego Parku Krajobrazowego jest sieniami podlodowcowymi, ukształto- parowy o V-kształtnym profilu, przyko- i Wzgórza Ożarowskie), stanowisku do- specjalnym obszarem ochrony siedlisk wała tzw. Załęczański Łuk Warty czy- rytowe źródła oraz głazy narzutowe. kumentacyjnym „Olewin”, 55 użytkach Natura 2000 Załęczański Łuk Warty telny na każdej mapie Polski. W dolinie odnajdujemy starorzecza ekologicznych. W powiecie wieluńskim (PLH100007).

40 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 41 Spotkania z przyrodą Spotkania z przyrodą

do sfałdowania tych osadów morskich parki krajobrazowe i powstania sieci spękań, którymi wo- da z opadów atmosferycznych mogła swobodnie migrować w głąb podłoża. Załęczański Park Krajobrazowy Z czasem, w zmieniających się warun- (ZPK) jest jednym z najstarszych par- kach klimatycznych, skały węglanowe ków krajobrazowych w Polsce, usta- podlegały erozji chemicznej na skutek nowionym 5 stycznia 1978 r. Zajmuje rozpuszczającej działalności wody desz- powierzchnię 14 750 ha, zaś jego strefa czowej zawierającej dwutlenek węgla. ochronna, tzw. otulina 12 010 ha. Po- W wyniku tych procesów powstała ty- nad 65% powierzchni Parku znajduje powa dla wschodniej części Wyżyny się w powiecie wieluńskim, choć jego Wieluńskiej rzeźba krasowa. zachodnia część wkracza na teren po- Przyrodnicze bogactwo ZPK to 39 Zakole Warty przy Konopnicy wiatu pajęczańskiego, a południowa chronionych gatunków roślin naczy- – województwa śląskiego i opolskiego. niowych, spośród nich 25 podlega łożu twardym, kamienistym). Wśród w znajdują się: użytek ekologiczny Jest najdalej na północ wysuniętym ochronie ścisłej. Występują tutaj rów- tych ryb, które jednocześnie na obsza- Wronia Woda i 12 pomników przyrody. parkiem w ramach tzw. systemu juraj- nież gatunki roślin rzadkich (około rze Parku znajdują korzystne warunki Spośród tych ostatnich trzy to pomniki skich parków krajobrazowych. Chroni 30 gatunków), górskich i na granicy do tarła, pojawia się świnka, brzana przyrody nieożywionej będące przykła- on, unikatowy w Polsce Środkowej, ju- zasięgów geograficznych (m. in. czo- i kleń. dami form krasu – wapienny ostaniec rajski krajobraz Wyżyny Wieluńskiej, snek skalny, wapieniolubny rojownik ZPK upodobały sobie nietoperze, a ja- Góra św. Genowefy oraz źródła kraso- a także jeden z najbardziej malowni- pospolity). skinie stwarzają na tyle dogodne wa- we Granatowe Źródła i Źródło św. Flo- czych i zróżnicowanych przyrodniczo Równie bogata i różnorodna jest fauna runki hibernacji, że obszar ten jest riana. odcinków rzeki Warty (w tym tzw. Parku. Występuje tu m.in. 16 gatunków jednym z najważniejszych w Polsce Ciekawy przyrodniczo jest również ob- Załęczański Łuk Warty). Płynie ona chronionych bezkręgowców oraz giną- zimowisk tych ssaków. Szacuje się, że szar ZPK poza terenem powiatu wie- przez ten obszar w naturalnym kory- cych w innych obszarach gatunków ryb zimą w załęczańskich jaskiniach zimu- luńskiego, zarówno w granicach Parku, cie, w głęboko wciętej dolinie tworząc litofilnych (składających ikrę w pod- je około dwóch tysięcy osobników. Spo- jak i w otulinie. Wśród pięciu rezerwa- przełomy (różnice wysokości osiągają śród gatunków najbardziej powszech- tów przyrody znajdują się rezerwaty 30–60 m). ne są nocek Natterera, nocek duży geologiczne – Węże (chroni Górę Zelce Jurajski krajobraz Wyżyny Wieluńskiej i mopek, jednak pojawiają się również z systemem 10 jaskiń krasowych) i Sza- związany jest z budową geologiczną rzadkie gatunki zagrożone wpisane do chownica (chroni Krzemienną Górę i występowaniem w podłożu skał wa- Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt tj. i jaskinię) oraz leśne – Dąbrowa w Ni- piennych. Powstały one w jurze (ok. nocki Bechsteina i łydkowłose. żankowicach, Bukowa Góra (rezerwat 190–140 mln lat temu) na skutek W Parku szczególne walory objęto rów- ścisły) i Stawiska. osadzania się w środowisku morskim nież dodatkowymi formami ochrony, ZPK to również niezwykle cenny kra- szczątków zwierząt (amonitów, gąbek, w tym programem Europejskiej Sieci jobraz kulturowy, w którym obok przy- ślimaków, jeżowców). W trzeciorzę- Ekologicznej Natura 2000. kładów tradycyjnego budownictwa dzie ruchy tektoniczne doprowadziły Załęczański Park Krajobrazowy Ponadto w powiecie wieluńskim w ZPK nadwarciańskich wsi, odnaleźć można

42 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 43 Spotkania z przyrodą Spotkania z przyrodą

drewniane młyny w Kępowiźnie i Ko- Środkowej murawy kserotermiczne. chlewie, kościół typu wieluńskiego Występujące w Parku naturalne koryta rezerwaty przyrody w Łaszewie, kapliczkę w Kamionie rzek, ze starorzeczami oraz torfowiska ciekawostka oraz liczne stanowiska archeologiczne, i tereny podmokłe stwarzają dogodne w tym kurhany w Przywozie. warunki dla rozrodu 127 gatunków W północno-wschodniej części powiatu ptaków. Na terenie Parku gniazdują Rezerwat „Hołda” jest rezerwatem wieluńskiego, w gminie Konoponica, m.in. żuraw, brodziec, tracz nurogęś, leśnym położonym na lewym brzegu znajduje się fragment Parku Kra- czapla siwa. Warty w Parku Krajobrazowym Mię- jobrazowego Międzyrzecza Warty W wodach rzek występują dwa gatunki dzyrzecza Warty i Widawki, w gminie i Widawki (PKMWiW). Park utworzo- minogów i 34 gatunki ryb (m. in. ka- Wśród wyraźnych elementów rzeźby krasowej tere- Konopnica. Zajmuje powierzchnię no 14 września 1989 r. celem ochrony rasie, karpie, okonie, klenie, brzany, nu Załęczańskiego Parku Krajobrazowego odnaleźć 71,24 ha. Przedmiotem jego ochrony są dolin rzecznych Warty i Widawki wraz świnki). Ciekawostką faunistyczną jest można wapienne ostańce (m. in. Góra św. Genowefy, naturalne lasy niżowe (grąd, bór wilgot- z dopływami i starorzeczami. W okoli- występowanie w Parku 12 gatunków Góra Zelce, Góra Wapiennik), źródła krasowe tzw. ny i świeży, ols porzeczkowy, łęg jesio- cach Konopnicy krajobraz jest wyjątko- płazów (m.in. rzekotka drzewna, grze- wywierzyska (m.in. św. Floriana, Granatowe Źródła, nowo-olszowy). Odnaleźć można w nim wo urozmaicony, a wysokości względne biuszka ziemna, ropucha paskówka), źródła w Lisowicach), studnie, leje, ponory doliny drzewa ta kich gatunków jak dąb szy- w dolinie Warty dochodzą do 45 m. spośród 18 zidentyfikowanych w kraju. Strugi oraz liczne jaskinie niedostępne do zwiedzania pułkowy, brzoza brodawkowata i grab, Ukształtowanie powierzchni Parku Licznie, gdyż przez 12 gatunków (co (m. in. Stalagmitowa, Za Kratą, Mała, Samsonowicza, niektóre okazy liczą ponad 100 lat. jest przede wszystkim wynikiem dzia- stanowi 29% wszystkich gatunków ssa- Szachownica). I choć duża część przykładów krasu łalności lądolodu w czwartorzędzie (np. ków z obszaru Parku), reprezentowane znajduje się tuż poza granicami powiatu wieluńskie- pagóry kemowe – Pagóry Strobińskie). są nietoperze (m. in. borowiec wielki, go, to jednak rozpoczynając wędrówkę szlakami Ciekawostką jest również występowa- nocek Natterera, mopek). turystycznymi prowadzącymi z Załęcza Wielkiego nie obszarów wydmowych (w okolicach Przyroda Parku w powiecie wieluńskim można bez trudu je odnaleźć. Dla poszukiwaczy śla- Szynkielowa) ukształtowanych zarów- chroniona jest również w rezerwa- dów jurajskiej przeszłości ciekawostką mogą okazać no w okresie zlodowaceń, jak i holo- cie przyrody leśnym „Hołda” i użytku się kamieniołomy wapieni w Bobrownikach i Lisowi- cenie. Gdzieniegdzie widoczne są wy- ekologicznym „Szynkielów”, zaś poza cach, w których łatwo znaleźć skamieniałości mor- chodnie skał mezozoicznych – wapieni powiatem w rezerwatach: torfowisko- skiej fauny z okresu górnej jury i buły krzemienne i margli. wym „Grabica”, torfowiskowo-leśnym krzemienia pasiastego. Obszar Parku jest słabo przekształco- „Korzeń” i florystycznym „Winnica”. Warta w rezerwacie przyrody „Hołda” ny przez człowieka, dzięki czemu cha- PKMWiW to także ciekawy krajobraz rakteryzuje się dużą różnorodnością kulturowy, w którym wyróżniają się botaniczną (ok. 600 gatunków roślin założenia dworsko-parkowe w Konop- Rezerwat „Lasek Kurowski” położo- naczyniowych). W dolinach rozwinęła nicy, Rychłocicach i Wielgiem, a także ny w zachodniej części gminy Wieluń się flora łąkowa, bagienna i wodna, zaś grodzisko w Konopnicy będące dosko- zajmuje powierzchnię 22,13 ha. Ochro- na nasłonecznionych zboczach wapien- nałym punktem widokowym na dolinę ną obejmuje naturalne zbiorowiska nych wykształciły się rzadkie w Polsce Warty. leśne (grąd z udziałem jodły, ols, łęg Jurajskie skamieniałości olszowy). w kamieniołomie w Lisowicach

44 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 45 Spotkania z przyrodą Spotkania z przyrodą

pomniki przyrody pozostałe formy ochrony

Spośród 118 pomników przyrody w po- Stanowisko dokumentacyjne „Ole- wiecie wieluńskim, 115 to pomniki win” zajmuje powierzchnię 0,52 ha przyrody ożywionej (drzewa, grupy i chroni kamieniołom piaskowców że- drzew i aleje) oraz 3 przyrody nieoży- lazistych jury dolnej. Odkrywka geolo- wionej (źródła, skałki). giczna powstała w wyniku powierzch- Pomnikowy drzewostan występuje niowej eksploatacji skał prowadzonej przede wszystkim w założeniach dwor- Granatowe Źródła w tych okolicach od wieków. Piaskowce sko-parkowych, przy kościołach, choć Góra św. Genowefy z tego kamieniołomu zostały wykorzy- zdarzają się również pojedyncze okazy Granatowe Źródła są pulsującym te- stane m.in. podczas budowy romań- przy wiejskich drogach. Wśród pomni- rasowym źródłem krasowym, jedynym skiego kościoła w Rudzie (-> patrz: kowych drzew spotykamy okazy m.in. tego typu na Jurze Polskiej i w Załę- Romańskie budowle, Miejscowości, lip drobnolistnych i szerokolistnych, Szczególnie interesujące w powiecie czańskim Parku Krajobrazowym. Ich które warto zobaczyć). Stanowisko dębów szypułkowych, buków zwyczaj- wieluńskim są pomniki przyrody nie- nazwa nawiązuje do barwy niezwykle zlokalizowane jest na wzgórzu o wyso- nych, klonów zwyczajnych, wiązów ożywionej - Góra św. Genowefy, Gra- czystej wody. Odnajdujemy je na lewym kości (197,8 m n.p.m.), na południowy szypułkowych, topoli białych, jesionów natowe Źródła i Źródło św. Floriana, brzegu Warty w gminie Pątnów, na pół- wschód od Olewina (gmina Wieluń). wyniosłych, brzóz brodawkowatych, wszystkie znajdują w Załęczańskim noc od drogi Stara Wieś–Załęcze Małe. cisów pospolitych, kasztanowców zwy- Parku Krajobrazowym. Źródło św. Floriana jest źródłem czajnych. Góra św. Genowefy to ostańcowy krasowym o znacznej wydajności, rów- pagór meandrowy o wysokości 200 m nież unikatowym w Polsce Środkowej. n.p.m., usytuowany na prawym brze- Ukryte w zadrzewieniach na prawym gu Warty, w gminie Wierzchlas na brzegu Warty, w miejscowości Kochlew zachód od Bobrownik. Na stoku wznie- w gminie Wierzchlas. sienia, znajduje się dziesięciometrowa wapienna skała jurajska, największa w Załęczańskim Parku Krajobrazowe- go. Górę św. Genowefy porasta mu- rawa naskalna na północnym zasięgu Stanowisko dokumentacyjne „Olewin” występowania z cennymi gatunkami roślinności wapieniolubnej (m.in. roj- nikiem pospolitym, czosnkiem skal- Użytek ekologiczny „Wronia Woda” nym, zanokcicą skalną). Z białą skałą zajmuje powierzchnię 21,42 ha i jest związane są liczne legendy inspirowa- zarazem największym użytkiem w po- Pomnikowy dąb szypułkowy w Kajdasie ne podobieństwem do trupiej czaszki. Źródło św. Floriana wiecie wieluńskim. Ochroną obejmu-

46 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 47 Spotkania z przyrodą Spotkania z przyrodą

je starorzecze Warty, które powstało częścią ostoi ptactwa wodno-błotnego. w wyniku odcięcia meandra rzeki. Po- Malowniczy krajobraz tego odcinka na inne ciekawostki przyrodnicze łożony jest na prawym brzegu Warty wysokości Drobnic stał się plenerem i otoczony lasami Załęczańskiego Par- dla filmu „Nad Niemnem”. ku Krajobrazowego. Stwarza doskona- Obszar siedliskowy sieci Natu- łe warunki siedliskowe dla ptaków (m. ra 2000 Załęczański Łuk Warty in. tracza nurogęś, łabędzia niemego (PLH100007) o łącznej powierzchni i krzykliwego), a także zwierząt wod- 9317,2 ha, w większości położony jest nych – bobra i wydry. w powiecie wieluńskim w gminie Pąt- nów i Wierzchlas. Obejmuje fragment doliny Warty na 40-kilometrowym od- cinku Lisowice–Kochlew oraz rozległy teren zakola rzeki. W znacznej części mieści się w zasięgu Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Jest to obszar Wydma w Szynkielowie bardzo cenny pod względem różno- rodności siedlisk przyrodniczych (13 Wał wydmowy w Szynkielowie znaj- le dobrze czytelne są cztery warstwy rodzajów), występuje tu ponad 100 duje sie na terenie kompleksu leśnego eoliczne (powstałe na skutek akumu- zbiorowisk roślinnych z gatunkami wa- między Szynkielowem a Rychłocicami, lacyjnej działalności wiatru), między Załęczański Łuk Warty. Użytek ekologiczny starorzecze „Wronia Woda” pieniolubnymi i wiele interesujących po południowej stronie drogi wojewódz- którymi występują gleby kopalne. Od gatunków zwierząt (m. in. Nietoperze kiej nr 481. Wał jest atrakcją geotury- południa do wału wydmowego przylega – nocek duży i nocek Bechsteina, wy- styczną. Osiąga wysokość 8 m. W wa- torfowisko o powierzchni ok. 0,8 km2. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy dra, bóbr europejski, minóg strumie- „Wzgórza Ożarowskie” chroni ma- niowy, traszka grzebieniasta, rzekotka lowniczy krajobraz wzniesień w okolicy drzewna). Ożarowa osiągających wysokości ponad 260 m n.p.m.. Zajmuje powierzchnię 628,30 ha w gminie Mokrsko. Osjakowski Zespół Przyrodniczo- -Krajobrazowy o powierzchni 2 492 ha, w powiecie wieluńskim znajduje się w gminach Osjaków i Konopni- ca. Obejmuje fragment doliny Warty na odcinku między granicami Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki a otuliny Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Dolina jest Rzekotka drzewna Żródełko Objawienia

48 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 49 Spotkania z przyrodą Kuchnia wieluńska

Źródełko Objawienia położone jest ze źródła jest przez okolicznych miesz- na północ od miejscowości Kałuże, na kańców uznana za cudowną, a legen- kuchnia wieluńska terenie kompleksu leśnego. Jest to źró- da o jej uzdrawiającej mocy corocznie dło spływowe, z którego woda wypływa przyciąga wielu pielgrzymów. z osadów piasków plioceńskich. Woda Ziemia Wieluńska kryje wiele kuli- ogórki spod Wielunia, które podobnie narnych smaków. W regionie działają jak szynka wieluńska z lagi, zostały wpi- liczne koła gospodyń wiejskich, a także sane na listę produktów tradycyjnych. gospodarstwa agroturystyczne, które Nie brakuje również nalewek (malino- przygotowują lokalne potrawy. Kwa- wych, wiśniowych) oraz bursztynówki, szone ogórki, smalec i pyszna wędzona wytwarzanych według tradycyjnej recep- ryba to zaledwie kilka produktów, któ- tury zaczerpniętej z przepisów naszych babć.

Sarny nad Wartą

Powiat wieluński to idealne miejsce i Wieluniu. Aktywnie działa również Smakołyki podczas Europejskiego Pyszne wypieki Koła Gospodyń dla amatorów geoturystyki, a także Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Święta Bursztynu Wiejskich z Mokrska poszukujących miejsc do prowadzenia ZHP „Nadwarciański Gród” w Załęczu zajęć z zakresu edukacji ekologicznej. Wielkim przygotowujący zajęcia w te- Tym ostatnim na przeciw wychodzą renie po licznych ścieżkach dydaktycz- rych można posmakować najczęściej Długą tradycję sięgającą lat 20. XX w. punkty edukacji ekologicznej w formie nych. Przyroda wieluńszczyzny jest na podczas imprez kulturalnych organi- mają ogórki spod Wielunia. Swój wy- tablic w Konopnicy, Leniszkach, Ły- wyciągnięcie ręki również dla miłośni- zowanych na Wartą, zwłaszcza w cza- jątkowy smak zawdzięczają procesowi skorni, Ogroblu, Osjakowie, Ożarowie ków „bezkrwawych łowów”. sie Europejskiego Święta Bursztynu. kiszenia w zalewie solnej w beczkach Wówczas przy suto zastawionym stole dębowych przechowywanych w piw- wojowie Szlaku Bursztynowego posi- nicy. Następnie poddawane są paste- lają się przed walkami, a na stoiskach ryzacji w szklanych słoikach. Do dziś Słowianki serwują lokalne smakołyki. w Drobnicach stosuje się do kwaszenia Wśród nich znaleźć można kwaszone te same przyprawy, takie jak koper,

50 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 51 Kuchnia wieluńska Legendy

pojawia się historia rodziny młynarza z pobliskiego młyna (prawdopodobnie legendy w Kajdasie), która kwasiła ogórki w dę- bowych beczkach. Młynarzowa chętnie częstowała nimi klientów młyna, któ- rzy często zostawali na 2‑3 dni oczeku- W przeszłości na ziemiach polskich nie Najświętszego Ciała Chrystusa. jąc na przemiał. mnóstwo było fantastycznych stworów Kościół został przekazany zakonowi W 1983 r. rozpoczęła działalność pierw- i zjawisk. Były smoki i błędni rycerze, augustianów w opiekę, a z czasem wy- sza w powiecie wieluńskim przetwórnia były piękne królewny i roztropni star- rosła wokół niego osada. Na pamiątkę owocowo‑warzywna, która sięgała po cy. Również na Ziemi Wieluńskiej usły- polowania osada początkowo miała być tradycyjne receptury produkcji, m.in. szeć można piękne legendy związane zwana Jeleniem, następnie Wieleniem, ogórków kwaszonych. Ogórki kwaszo- z tymi okolicami. Oto garść z nich... aż w końcu nazwa przekształcona zo- ne spod Wielunia otrzymały w 2007 r. stała na Wieluń. Świadectwem tej le- I nagrodę podczas konkursu „Nasze gendy jest herb dawnej Ziemi Wieluń- Kulinarne Dziedzictwo”. Natomiast skiej, a obecnie powiatu wieluńskiego, w 2008 r. zostały wpisane na listę pro- legenda o powstaniu wielunia przedstawiający baranka z chorągwią, duktów tradycyjnych Ministerstwa Rol- krzyżem i kielichem. Bursztynówka na „mocną głowę” nictwa i Rozwoju Wsi. Na drzwiach kościoła poaugustiańskie- Specjalnością regionu jest również Z powstaniem Wielunia związana jest go w centrum Wielunia przedstawio- wędzona ryba, która nabiera smaku legenda, która stanowi zmienioną wer- ne zostały najważniejsze wydarzenia czosnek, liść dębu, sól, chrzan i liście w specjalnie do tego przygotowanej sję legendy o świętym Hubercie, pa- z dziejów miasta, w tym również obej- laurowe. W przekazach mieszkańców wędzarce. tronie myśliwych. W początkach XIII rzeć można scenę z polowania księcia w. właścicielem Ziemi Wieluńskiej był Władysława. Ten sam motyw powtarza książę Władysław Odonic. Podczas się w witrażu, umieszczonym w prezbi- polowania w okolicach Rudy zoba- terium tej samej świątyni. czył on wyjątkowo dorodnego jelenia. W pogoni za nim zapuścił się w ostępy puszczy, zostawiając w tyle swoich to- warzyszy. W pewnym momencie stracił legenda o diable widoradzkim jelenia z oczu, po czym ukazał mu się Baranek Boży nad kielichem i hostią (wg niektórych źródeł Baranek ukazał się pomiędzy rogami jelenia). Książę Do dziś w Widoradzu, zwanym kiedyś w tym miejscu zdecydował się wybu- Wideradzem, zachowało się okazałe Kwaszone ogórki spod Wielunia Wędzona ryba prosto z wędzarki dować kościół, któremu na pamiątkę grodzisko, otoczone podmokłymi łą- tego spotkania nadane zostało wezwa- kami. Jak podają stare kroniki, wiosną

52 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 53 Legendy Legendy

mując nawet godność kasztelana sie- mę i udał się wraz z kompanią po pie- radzkiego. Dla poddanych chłopów nie niądze do swojego dworu w Olewinie. był dobrym panem, nakładał na nich Niestety, na skutek tygodniowego pi- kontrybucje, które następnie przepijał jaństwa pomylił drogę i skierował się i przegrywał w karty. prosto na zamek w Wideradzu. Gdy się Gdy Marek przybrał nazwisko Wi- zorientował w swojej pomyłce, począt- deradzki, zezłościło to Rokitę. Gdy kowo chciał zawrócić. Jednak wrodzona kasztelan sieradzki przybył wraz z we- fantazja, podparta krążącym po żyłach sołą kompanią na kolejną popijawę alkoholem zwyciężyła i z szablą w dło- w Wieluniu, na rynku już czekał na ni ruszył prosto na zamek, wyzywając niego czort. Próbował go przekonać do Rokitę na pojedynek. Ten nie kazał zmiany nazwiska, Marek odpowiedział na siebie długo czekać i już po chwili jednak jedynie dalszymi błazeństwami, doszło do starcia. Diabeł przed pierw- a nawet rzucił pod nogi Rokity duka- szym atakiem się uchylił, rozśmieszyła ta „na piwo”. Ten kopnął z wściekłości ale i spodobała mu się odwaga Marka. Grodzisko w Widoradzu monetę, która rozpadła się na milion Rzekł wobec tego: Mocno sobie waść iskier i krzyknął: Opoju! Rąbać się z to- poczynasz, anim tuszył, że w waści pi- 1240 r. przechodziła tędy orda tatar- karczmy słynęły bowiem z hucznych bą nie będę, nie honor mi! Ale już ty jackim sercu tyle animuszu... Zamia- ska, zmierzająca do Wielunia w celu zabaw, na pijatyki przybywano tu z ca- mnie zakonotujesz w pamięci! Szlachta rowałem ci uszy obciąć, ale skoroś tak złupienia i zniszczenia miasta. Polscy łej Ziemi Wieluńskiej, a nawet dal- wraz z Markiem widząc co się dzieje, dzielny, hmm... kąpiołką cię jeno usa- rycerze wciągnęli jednak Tatarów w za- szych okolic. Pijanych wracających do czym prędzej uciekła z miasta. Pędzi- tysfakcjonuję. sadzkę, topiąc całą ordę w wideradz- domów Rokita pławił w wideradzkich li przed siebie, aż dotarli do samotnej Przy drugim natarciu, rumak Rokity kich bagnach. bagnach i wypuszczał za okupem. karczmy przy gościńcu. Tu się zabary- chwycił Marka za spodnie, wyrwał go Wideradz na karty kronik powraca Tymczasem część dawnego majątku kadowali, święconą kredą obrysowali z kulbaki i cisnął w błoto. Bryznęło na kilka stuleci później, za czasów jaśnie Warszyckiego przypadła w udziale nie- całą izbą, po czym oddali się swojemu całą markową kompanię, którzy mo- wielmożnego Warszyckiego, pana na jakiemu Markowi, który otrzymał wsie ulubionemu zajęciu, czyli pijaństwu. mentalnie wytrzeźwieli i wzięli nogi zamku w Dankowie i właściciela ol- Ruda, Niedzielsko, Olewin oraz Wide- Rokita tymczasem kręcił się wokół za pas. Sam Marek piechotą wracał do brzymiego majątku ziemskiego rozcią- radz. Od tej ostatniej przybrał nazwi- karczmy, czekając aż wyjdzie z niej domu, w towarzystwie dogadującego gającego się od Dankowa aż po Wieluń. sko Wideradzki, tak samo jak czarci Marek. Tymczasem minął tydzień, mu Rokity. Tak się zwada między nimi Posiadał on również Wideradz, gdzie gospodarz miejscowego zamku. Marek a on cały czas siedział w środku – jego skończyła. Jak wieść ludowa głosi, nie- wzniósł okazały zamek. Po jego śmier- był postacią lubianą w okolicy, niestety sługa, Niemiec Fryc Piffke, dostarczał wiele ta historia Marka nauczyła, na- ci twierdza została opuszczona i stała nie ze względu na prawy charakter, ale potajemnie swojemu pryncypałowi dal popijał i wyczyniał głupstwa: się ruiną. Upodobał ją sobie Rokita, ze względu na pijaństwo, wyczyniane pieniądze na dalszą zabawę. Gdy Ro- Hej, czym prędzej dajcie wina, obierając za swoją siedzibę, a nawet od błazeństwa i uciechę jaką fundował pa- kita zorientował się w tym, zatrzymał Póki staje Olewina! nazwy miejscowości pisząc się Rokita nom braciom. Dzięki tejpopularności, swoimi czarami służącego, odcinając Niech diabeł porwie mą duszę, Wideradzki. Czas spędzał na płataniu Marek miał poparcie szlachty i poko- dopływ gotówki od biesiadników. Jeśli garnca nie wysuszę!... figli okolicznej szlachcie. Wieluńskie nywał kolejne szczeble kariery, otrzy- Chcąc, nie chcąc, Marek opuścił karcz-

54 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 55 Legendy Legendy legenda o zamczysku w Konopnicy

W średniowieczu w Konopnicy znajdo- wojowie organizowali uczty i pijatyki, rycerzami omijali zamek. Miejsce to na brzeg Warty, tu zawiązano jej włosy wał się zamek, a jego załogę stanowi- wszczynali awantury, grabili ludność ze względu na swoją złą sławę zaczęto w długi warkocz, do którego umocowa- li najemni rycerze. Jedna z drużyn po z dobytku i porywali dziewczęta na nazywać zamczyskiem. no wianek. Gdy weszła do wody, rzeka przyjęciu na służbę w zamku bardzo służbę w zamku. Biedacy, którzy przy- Pewnego dnia przed zamkiem pojawiła zaczęła się pienić i złowrogo szumieć. szybko zaczęła dawać się okolicznym bywali do zamku z prośbą o pomoc lub się kobieta, szukająca pomocy dla swo- W pewnym momencie z wody wynurzył mieszkańcom we znaki. Zamiast dbać jałumużnę, byli wyśmiewani i przega- jego umierającego dziecka. Liczyła, że się dzwon, który wplątał się w warkocz o bezpieczeństwo, spokój i porządek, niani. Ludzie w obawie przez złymi uda jej się ubłagać rycerzy i otrzyma dziewczyny. Rozpoczęły się zmagania: pomoc od mieszkającego na zamku dzwon ciągnął dziewczynę w odmęty znachora. Mimo próśb, płaczu i błagań, Warty, ta jednak nie poddawała się nie otworzono jej nawet bramy. Umę- próbując wydostać się na brzeg. Gdy czona matka widząc pychę i zło miesz- już wydawało się że dziewczyna pokona kające na zamku, ostatkiem sił wykrzy- siłę czarów, z jej ust wyrwało się prze- czała w stronę warowni przekleństwo. kleństwo. W wodę uderzyły pioruny, Odpowiedzią był jedynie śmiech dobie- a ją pochłonęła rzeka. gający zza murów. Nigdy więcej nie znalazł się człowiek, Klątwa wkrótce zaczęła jednak dzia- który odważyłby się zmierzyć z siłą łać. Nocą nad zamczyskiem rozpęta- klątwy i wydobyć dzwon. Każdej jesie- ła się ogromna burza, wezbrały wody ni można usłyszeć nad Wartą dźwięk płynącej obok Warty. Rycerze zamiast dzwonu, przypominający o tej historii zająć się niebezpieczeństwem, tak jak- i przestrzegający przed złem. co noc zorganizowali ucztę. W środku nocy rozległ się olbrzymi huk, zatrzęsła się ziemia, po czym zamczysko w ciągu jednej chwili zapadło się pod ziemię. legenda o Źródełku Objawienia Minęły lata, a o smutnej historii każ- dej jesieni przypominały bijące dzwony. Ich dźwięki dobiegały z głębin Warty, Co roku w Wielki Piątek las między przypominając o rzuconej klątwie. wsiami Dzietrzniki a Kałuże zapełnia Jak mówiono wśród ludzi, odczaro- się pątnikami. Odwiedzają oni Źró- wać ją mogła tylko dziewica, która ni- dełko Objawienia, licząc na uzdro- gdy w swoim życiu nie wypowiedziała wienie dzięki miejscowej cudownej żadnego przekleństwa. Znalazła się wodzie. Historia źródła sięga połowy IV Europejskie Święto Bursztynu. Inscenizacja legendy wkrótce odważna dziewczyna, która XIX w.Jedna z wersji tej historii po- postanowiła odczynić klątwę. Podeszła daje, że w 1856 r. Franciszce Pęcherz,

56 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 57 Legendy Imprezy i wydarzenia

mieszkance wsi Dzietrzniki, w kona- bonów. Po sporządzeniu raportu w tej rach sosny ukazał się wizerunek Mat- sprawie przez kanonika Kaniewskie- imprezy i wydarzenia ki Boskiej. Widzieli go i modlili się go (na cmentarzu w Dzietrznikach do dziś zachował się jego grób), wydane zostało polecenie ścięcia i usunięcia sosny. Drzewo zostało powalone, jed- nak pozostało w pierwotnym miejscu Powiat wieluński przez cały rok za- Europejskie Święto Bursztynu jest – konie, które zostały zaprzęgnięte do prasza na różnego rodzaju imprezy najważniejszą imprezą promującą jej usunięcia, nie mogły go poruszyć, kulturalne i sportowe. W zabytko- Szlak Bursztynowy na Ziemi Wieluń- zapadając się w błoto. Sosna pozosta- wych wnętrzach dworu w Ożarowie, skiej. Odbywa się latem, corocznie ła, a w miejscu tym nadal rozwijał się czy klasztorów w Wieluniu często roz- od 2007 r., najczęściej w Wieluniu. kult Matki Boskiej. Wierni do dziś tu brzmiewa muzyka klasyczna, zarówno W ciągu dwóch dni mają miejsce licz- pielgrzymują podczas okazjonalnych koncertów, jak ne wydarzenia kulturalne adresowa- Inne wersje legendy o cudownym źró- i cyklicznego Wędrownego Festiwalu ne zarówno do dorosłych, jak i dzieci. dle wspominają o żołnierzu walczącym w Powstaniu Styczniowym oraz o pi- jaku. W obu wypadkach objawiła się Matka Boska, nakazując obmycie źró- dlaną wodą bitewnych ran lub wypicie wody w celu pozbycia się nałogu. Źródło do dziś każdy może odwiedzić. Obecnie stoi przy nim kapliczka Matki Boskiej, ustawiony został kamień pa- Źródełko Objawienia miątkowy, a także ołtarz polowy. Mimo tego, że oficjalnie źródło nie zostało do niego również inni mieszkańcy przez Kościół uznane za cudowne, to II Europejskie Święto Bursztynu VI Europejskie Święto Bursztynu. Dzietrznik. Władze carskie, podobnie jednak zbierają się tu wierni i odpra- Wyścigi rydwanów jak instytucje kościelne nie uznawały wiane są nabożeństwa. tego cudu, uznając go za przejaw zabo- Filharmonii Łódzkiej „Kolory Polski”. Przyciąga zarówno gości z Polski, jak Jednak spośród kilkudziesięciu wyda- i z innych krajów europejskich. Jest rzeń, które corocznie odbywają się na to niezwykle barwne wydarzenie, pod- Ziemi Wieluńskiej, kilka z nich na sta- czas którego grupy rekonstrukcyjne łe wpisało się w kalendarium regionu, plemion słowiańskich, Celtów, Gotów a niektóre ściągają gości nie tylko z i Rzymian prezentują się w pięknych Polski, ale i zagranicy strojach przywracając wspomnienie

58 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 59 Imprezy i wydarzenia Imprezy i wydarzenia

o czasach Imperium Rzymskiego, gdy ganizowane są „Rodzinne mistrzostwa Zgodnie z tradycją, artyści ofiarowują kurs odbywa się co roku w innej miejsco- doliną Warty kupcy wędrowali pra- w poławianiu bursztynu”. po jednej ze swoich prac wykonanych wości i nie ma swojego stałego terminu. dawnym Szlakiem Bursztynowym. Plenery malarskie „Gdzieś w środku podczas pleneru z przeznaczeniem na Powiatowe Dożynki są imprezą odwo- W Wieluniu powstają obozowiska, Polski” w Kamionie posiadają najdłuż- aukcję odbywającą sie podczas chary- łującą się wielowiekowej polskiej trady- w których można podglądać biesiadu- sze tradycje sięgające jeszcze lat 80. tatywnego balu organizowanego przez cji dziękowania Bogu za urodzajne lato jących legionistów, barbarzyńskie ple- XX w. Ich wielokrotnym uczestnikiem starostę wieluńskiego. Spotkania ma- i obfite plony. W powiecie wieluńskim miona i rzemieślników obrabiających był Jerzy Duda-Gracz rozmiłowany larzy mają również miejsce w innych zwane są „Świętem chleba” i co roku bursztyn i sprzedających swoje wyroby. w nadwarciańskim krajobrazie. Ten nadwarciańskich miejscowościach – u schyłku lata organizowane są w innej Kulminacyjnym punktem imprezy jest wybitny artysta jest obecnie patro- Konopnicy i Kępowiźnie. gminie. Tradycją jest kolorowy marsz, którego uczestnicy niosą sztandary pa- rafii, zakończony mszą świętą. Rolnicy z wieluńskich wsi rywalizują ze sobą w konkursie na najpiękniejszy dożyn- kowy wieniec wykonany z kłosów zbóż, warzyw i kwiatów. Ważnym punktem programu jest uroczyste powitanie Gospodarza Dożynek chlebem wypie- kanym z tegorocznych plonów, który następnie zostaje rozdzielony wśród uczestników święta. Dożynki są nie- Twórcze inspiracje podczas zwykle barwną imprezą, której często pleneru malarskiego

Przegląd Folkloru Ziemi Wieluńskiej po raz pierwszy odbył się w 1998 r. Za- zwyczaj jest to odrębna impreza, choć czasem odbywa się z Powiatowymi Do- VI Europejskie Święto Bursztynu. Tańce słowiańskie żynkami. Podczas przeglądu występuje kilkanaście zespołów ludowych z róż- korowód kupców i wędrowców Szla- nem kamiońskich spotkań. Coroczne nych miejscowości z powiatu wieluńskie- ku Bursztynowego przemierzających plenery przyciągają wielu artystów go m.in. Łaszewa, Opojowic, Chorzyny, Dożynkowe wieńce w barwnych strojach ulice Starego z całej Polski wywodzą się z tzw. nurtu Komornik, Chotowa, Białej, Dębiny, Miasta. Imprezie towarzyszą liczne przedstawiająco-figuratywnego. Pra- Morska, Naramic, Rudy, Popowic, Osja- atrakcje m.in. inscenizacje historycz- ce powstające podczas takich spotkań kowa, Ostrówka i Konopnicy. Impreza towarzyszy ludowy festyn i występy lo- ne, wyścigi rydwanów, pokazy teatru goszczą później na poplenerowych wy- stanowi doskonałą okazję do spotkań kalnych zespołów folklorystycznych. ognia i koncerty. Dla najmłodszych or- stawach w Muzeum Ziemi Wieluńskiej. z przejawami zanikającej kultury ludo- Jarmark Franciszkański został za- wej – muzyką i barwnymi strojami. Kon- inaugurowany w 2009 r. przez wie-

60 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 61 Imprezy i wydarzenia Imprezy i wydarzenia

luńskich franciszkanów, z okazji gdyż udostępniane są trasy o różnym 800-lecia reguły zakonnej. Od tego stopniu trudności. Bursztynowa edycja czasu impreza odbywa się co roku we Bike Maratonu jest zatem zarówno dla wrześniu, w ogrodach klasztoru fran- amatorów, jak i profesjonalistów. Trasy ciszkanów przy ul. Reformackiej. Jar- wyścigu prowadzą Szlakiem Burszty- mark to okazja do zwiedzenia z prze- nowym, przez obszar Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Imprezie to- warzyszą liczne atrakcje przygotowane również dla kibiców, w szczególności rodzin, m.in. występy zespołów mu- Zlot Motocyklowy w Konopnicy zycznych, zabawy i konkursy dla naj- Mistrzostwa Nordic Walking w okolicach Gaszyna młodszych, a także spotkania z wojami Szlaku Bursztynowego. Mistrzostwa Regionu Wieluńskiego Nordic Walking to pomysł dla aktyw- Ogólnopolski Zlot Motocyklowy jest ciekawostka nych na spędzenie majówki. Zawody cykliczną imprezą odbywającą się la- Wieluński Jarmark Franciszkański odbywają się w Gaszynie, cyklicznie tem nad Wartą, najczęściej w Strobinie od 2010 r. Na starcie staje około 100 i Konopnicy. Przyjeżdżają na nią moto- cykliści z różnych stron Polski dumnie wodnikiem niedostępnych na co dzień prezentując swoje maszyny począwszy klasztornych wnętrz i wirydarza oraz od ścigaczy i motorów crossowych, po- skosztowania przysmaków kuchni przez okazałe Harleye, a skończywszy franciszkańskiej (m.in. powideł, udka na pojazdach pamiętających jeszcze Na Portalu Turystyki Aktywnej w Powiecie Wie- duszonego w mszalnym winie), polskiej czasy drugiej wojny światowej. Podczas luńskim udostępniono aktualne kalendarium wy- i litewskiej. Na stoiskach dostępne są zjazdu można wziąć udział w konkur- darzeń, które pozwoli zaplanować pobyt na Ziemi do nabycia produkty pszczelarskie i le- sach sprawnościowych m.in. jeździe Wieluńskiej. Sprawdź: ki z Bożej Apteki. W przyklasztornych slalomem z jajkiem i „paleniu gumy”. www.turystyka.wielun.pl ogrodach odbywają się wystawy ob- Kulminacyjnym punktem programu Sportowa rywalizacja podczas razów i rzeźb, warsztaty artystyczne, Bike Maratonu 2012 jest wielka parada motocyklistów ulica- koncerty, a także zabawy dla dzieci. mi Wielunia. A wieczorem dla uczest- Bike Maraton na Ziemi Wieluńskiej ników zjazdu rozpoczyna się zabawa odbywa się od 2010 r. Każda kolejna uczestników tej wiosennej rywalizacji przy muzyce na żywo, trwająca do ra- edycja wielkiego wyścigu przyciąga co- w zawodach z kijkami. Wśród nich są na. raz więcej rowerzystów z całej Polski. zarówno amatorzy, jak i biorący udział Corocznie startuje blisko 1000 osób. w maratonach i półmaratonach w Nor- Wziąć udział może każdy, bez wzglę- dic Walking. du na wiek i stopień przygotowania,

62 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 63 rozdział II miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

biała bieniec duży chotów (gm. biała) (gm. pątnów) (gm. mokrsko)

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą Wieś położona na lewym brzegu doliny z epoki kamienia (krzemienne toporki Warty, częściowo na terenie Załęczań- i siekierki), młodszym odkryciem był skiego Parku Krajobrazowego. importowany znad Dunaju czerpak W pobliżu wsi odnalezione ślady wy- z brązu z VIII w. p.n.e., a także skarb topu żelaza i cmentarzysko ciałopalne groszy praskich z XIV w. z II–III w. n.e. W dokumentach miej- Wieś wzmiankowana w 1268 r., odkry- scowość pojawia się w 1461 r., istniała te zostały na jej terenie ślady drewnia- już jednak wcześniej, wchodząc w skład nych umocnień obronnych pochodzą- dóbr królewskich. W XVI w. należała cych z XVI w. Wieś stanowiła własność do królowej Bony, a później do siostry mieszaną, częściowo królewską (na- Biała. Kościół pw. św. Piotra Zygmunta Augusta – Izabeli Jagiellon- stępnie rządową) oraz szlachecką, ki. m.in. rodziny Bielskich, a później Wie- Na wschód od wsi, na Warcie, funkcjo- ruszów. W 1430 r. w Białej istniał już Przy drodze na Łyskornię budynek sta- nuje przeprawa promowa (dla ruchu kościół. Po upadku Powstania Stycz- cji kolejowej z lat 20. XX w., wzniesio- pieszego i rowerowego). niowego część wsi została podarowana ny w stylu „dworkowym”, podobnie jak generałowi Hajdenowi, zasłużonemu inne budynki stacyjne na trasie linii Chotów. Wnętrze kościoła przy tłumieniu powstania. Śladami po kolejowej Kalety– Podzamcze. Obec- pw. św. Marcina prowadzonych parcelacjach gruntów są nie budynek pełni funkcje mieszkalne. Zwiedzaj obiekt na szlaku: zachowane do dziś nazwy przysiółków W dokumentach wieś pojawia się (m.in. Biała Rządowa, Biała Parcela). Szlak Jury Wieluńskiej, w 1308 r., chociaż istniała prawdopo- pieszy Najcenniejszym zabytkiem jest drew- Zwiedzaj obiekt na szlaku: dobnie już w XIII w. Parafia w Choto- niany kościół pw. św. Piotra z 1743 r. Szlak Bursztynowy, wie wzmiankowana w połowie XV w., oraz stojąca obok dzwonnica, również rowerowy pierwotnie miejscowy kościół był bu- z XVIII w. Kościół został ufundowany Szlak Kościołów Wieluńskich dowlą drewnianą. Chotów był przez Szlak Załęczańskim Łukiem przez Franciszka Psarskiego, stolnika EWI 10, pętla II, rowerowy wieki wsią szlachecką, a miejscowy Warty EWI 6, rowerowy i sędziego grodzkiego wieluńskiego, majątek, liczący ok. 300 ha, należał do Szlak Konopnica–Skomlin dziedzica wsi Brzoza. We wnętrzu świą- Szlak Józefów–Bieniec największych w okolicach Wielunia. EWI 11, rowerowy tyni trzy rokokowe ołtarze. EWI 8, rowerowy Najważniejszym zabytkiem jest rene- sansowy kościół pw. św. Marcina, wy- Szlak Konny Jury Wieluńskiej budowany w l. 1616–1624 z inicjatywy proboszcza Grzegorza Maniciusza.

66 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 67 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

W 1660 r. dodana została do świątyni wieża, zwieńczona barokowym hełmem CZARNOŻYŁY z latarnią. Podczas prac renowacyjnych w 2000 r. odkryty został fragment fryzu (gm. czarnożyły) wykonanego w technice sgrafitto, który został odnowiony, a częściowo zrekon- Wieś wzmiankowana po raz pierwszy struowany. We wnętrzu wyposażenie w dokumentach w 1411 r. Pierwotnie głównie z przełomu XIX i XX w., na jej nazwa brzmiała Czerneżołny (żoł- uwagę zasługują dekoracje stiukowe na w języku staropolskim oznaczała w typie kalisko-lubelskim. dzięcioła), co najprawdopodobniej by- Przy plebanii kościoła rośnie lipa drob- ło związane z licznym występowaniem Czarnożyły. Młyn nolistna, pomnik przyrody o obwodzie tych ptaków w okolicy. 670 cm. Parafia w Czarnożyłach istniała już a następnie elektrycznym. W momen- W centrum wsi znajduje się zespół w 1494 r. Wieś szlachecka, od 1774 cie uruchomienia był to największy dworsko-parkowy. Sam dwór, pocho- r. należała do rodziny Strzemieńczy- młyn w okolicach Wielunia, słynął tak- dzący prawdopodobnie z połowy XIX w. ków–Brzostowskich, ktorzy jeszcze że z mąki bardzo dobrej jakości. W po- jest budowlą przebudowaną i bezsty- w XVIII w. wystawili tu dwór (niestety równaniu do obiektów folwarcznych lową, obecnie mieści się w nim szkoła niezachowany do dzisiaj, swoją archi- (gorzelnia, młyn, spichlerz, obora, Czarnożyły. Kościół podstawowa i przedszkole. W parku za- tekturą mocno zbliżony do rezydencji pw. św. Bartłomieja czworaki, powozownia oraz budynek chowany fragmentarycznie starodrzew. w Ożarowie; możliwe że ten ostatni był rządcy) bardzo skromnie prezentuje wzorowany właśnie na dworze czarno- 1912–1916 dobudowane cztery boczne się dwór. Pochodzi z początku XX w., żylskim). Brzostowscy przyczynili się kaplice. Wyposażenie kościoła baroko- a elementami dekoracyjnymi nawiązu- do znaczącego rozwoju gospodarcze- we, w tym ołtarze i chrzcielnica. je do stylu klasycystycznego. W pobli- go wsi, wprowadzając nowoczesne We wsi zachował się dawny zespół żu znajduje się również park podwor- rozwiązania w rolnictwie. Uruchomili dworsko-parkowy z rozległym folwar- ski, do którego w przeszłości przylegał także we wsi szkołę, do której obowiąz- kiem. Widoczny z daleka jest wysoki starszy dwór. Park o powierzchni ok. 3 kowo uczęszczały dzieci miejscowych komin, stojący obok gorzelni. Zakład ha, zaniedbany, z zachowanym staro- włościan. Dalszy rozwój Czarnożyły został wyłączony z eksploatacji w 2007 r., drzewiem, w tym klony zwyczajne, lipy przeżyły, gdy właścicielami po Brzo- a jego wyposażenie częściowo zdemon- drobnolistne, dąb szypułkowy oraz buk stowskich została rodzina Załuskich. towano i usunięto. Na tyłach gorzelni zwyczajny. To z ich inicjatywy w 1886 r. w majątku znajduje się ciekawy klasycystyczny Chotów. Kościół pw. św. Marcina uruchomiona została gorzelnia, w 1901 r. budynek przypominający architektu- Zwiedzaj obiekt na szlaku: młyn parowy, a w 1908 r. tartak. rę dworów polskich, pełniący dawniej Zwiedzaj obiekt na szlaku: We wsi barokowy kościół pw. św. Bar- funkcje administracyjne dla zakładu. Szlak Konopnica–Skomlin tłomieja, wybudowany w 1726 r., fun- W bezpośrednim sąsiedztwie wznosi EWI 11, rowerowy Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń dacji Joanny z Brzostowskich, woje- się okazały budynek młyna, początko- Szlak Łagiewniki–Czarnożyły EWI 1, rowerowy wodziny kaliskiej. Do budynku w l. wo działającego z napędem parowym, EWI 13, rowerowy

68 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 69 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

dąbrowa dzietrzniki (gm. wieluń) (gm. pątnów)

Wieś wzmiankowana w 1320 r. Istnie- Wieś położona na terenie Pagórów nie parafii potwierdzone w 1406 r., Ożarowskich, blisko doliny Warty i Za- choć już w 1499 r. parafia została zli- łęczańskiego Parku Krajobrazowego. kwidowana, a jej odtworzenie nastąpiło Miejscowość po raz pierwszy w doku- dopiero w 1969 r. mentach pojawia się w 1381 r., 12 lat Dzietrzniki. Kościół We wsi zachowany ciekawy układ zabu- później król Władysław Jagiełło prze- pw. Najświętszego Serca Jezusa dowy, tzw. owalnica, o kształcie wrze- kazał wieś wieluńskiemu klasztorowi ciona, z kościołem zlokalizowanym paulinów. Proboszczem w miejscowym lega wysoka, 40-metrowa wieża, dzię- w południowym krańcu. Obok Skomli- kościele (istniejącym już w XV w.) był ki czemu budowla stanowi doskonały na, jest to jedyne tego typu założenie każdorazowo przeor z Wielunia. Wła- punkt orientacyjny w okolicy. Trójna- ruralistyczne na terenie powiatu wie- Dąbrowa. Kościół pw. św. Wawrzyńca snością zakonu wieś pozostała do ka- wowe wnętrze wyposażone jest w jed- luńskiego, które przetrwało do dnia saty wieluńskiego klasztoru w 1819 r. nolite stylowo elementy neogotyckie. dzisiejszego. Potwierdza ono średnio- 22 kwietnia 1863 r. w niedalekich Ściany zdobią współczesne polichro- wieczny rodowód miejscowości. ty–Podzamcze. Większość zabudowań Kluskach miała miejsce potyczka po- mie. W centrum gotycki kościół pw. św. wzniesionych przy tej linii nawiązuje wstańców styczniowych z wojskami W czasie II wojny światowej kościół Wawrzyńca, wybudowany z kamienia swoją architekturą do dawnych dworów rosyjskimi. Na cmentarzu w Dzietrz- był przekształcony na magazyn zboża, polnego w XIV lub XV w., najstarsza szlacheckich, tak jest również w przy- nikach znajduje się smutna pamiątka a w jego podziemiach Niemcy więzi- świątynia reprezentująca ten styl na padku domów mieszkalnych wchodzą- po tym wydarzeniu – zbiorowa mogiła li Polaków. Do dziś zachowały się na terenie Ziemi Wieluńskiej. Wieża nad- cych w skład osiedla w Dąbrowie (ul. 30 powstańców. Przez wieś w latach 20. ścianach piwnic napisy wyryte przez budowana cegłą w okresie późniejszym, Kolejowa od 53 do 61). Budynek sta- XX w. poprowadzona została linia ko- więźniów. Jeden z nich pozostawiony zawieszony w niej dzwon z XV w. Nad cji o konstrukcji szkieletowej, dzięki lejowa, z okresu budowy zachowała się został przez Antoniego Pachnickiego nawą strop drewniany, w prezbiterium remontowi przeprowadzonemu na dróżniczówka. (zamordowanego przez Niemców). sklepienie krzyżowo-żebrowe. W ołta- 80-lecie linii (w 2006 r.) odzyskał daw- We wsi znajduje się okazały neogotycki W 1991 r. to miejsce odwiedził ostatni rzu głównym rzeźby ludowe z XVIII w. ny blask, niestety aktualnie nie jest kościół pw. Najświętszego Serca Jezu- Prezydent RP na Uchodźstwie Ryszard przedstawiające św. Małgorzatę i św. użytkowany i można go oglądać jedynie sa. Jest to przykład tzw. gotyku nadwi- Kaczorowski. Pachnicki był harcerzem Mikołaja z Bari. z zewnątrz. ślańskiego, co jest widoczne w dużej i przedwojennym kolegą prezydenta. Na północ od wsi zabudowania kolejo- różnicy w wysokości pomiędzy nawami we przy stacji Wieluń-Dąbrowa. W ich Zwiedzaj obiekt na szlaku: główną a bocznymi. Budowa kościo- skład wchodzi sam budynek stacji, ła rozpoczęła się w 1900 r., a została Zwiedzaj obiekt na szlaku: wieża ciśnień oraz osiedle kolejar- ukończona w 1908 r. Projekt wykonał skie. Całość powstała w l. 1924–1926, Szlak Kościołów Wieluńskich inżynier powiatowy z Wielunia, Józef Łódzki Szlak Konny w ramach budowy linii kolejowej Kale- EWI 10, pętla II, rowerowy Szrajer. Od zachodu do świątyni przy-

70 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 71 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

szych posiadaczy ziemskich na Ziemi gaszyn Wieluńskiej, właściciela majątku grębień w Czarnożyłach. (gm. Wieluń) We wsi zachowany kościół pw. Naj- (gm. Wieluń) świętszego Imienia Maryi, typu wie- luńskiego, wzniesiony w I połowie XVI Na terenie wsi odkryte zostało cmenta- w., prawdopodobnie z fundacji dziedzi- rzysko ciałopalne kultury łużyckiej z IX– ców wsi, rodziny Gaszyńskich–Wierz- VII w. p.n.e. chleyskich. Pierwotnie była to kapli- Wieś w dokumentach wymieniona zosta- ca, do rangi kościoła podniesiono ją ła w 1299 r., już w 1323 r. wzmiankowa- w XVII w., po ufundowaniu nowego oł- ny młyn w Grębieniu, co należy do naj- Grębień. Kościół pw. św. Trójcy tarza z obrazem Matki Boskiej z Dzie- starszych zapisów dotyczących tego typu ciątkiem. Było to wotum dziękczynne obiektów w Polsce. Wieś była w przeszło- Centralnym motywem polichromii na za powrót z wyprawy wojennej (z od- ści własnością Kapituły Gnieźnieńskiej. stropie nawy jest scena Zaśnięcia NMP, sieczy wiedeńskiej), niestety niezna- W centrum wsi drewniany kościół pw. pojawiają się tu także motywy świeckie, nego fundatora. Wyposażenie głównie Św. Trójcy, typu wieluńskiego, pochodzą- m.in. orzeł jagielloński, herby szlachec- barokowe, ołtarz główny późnorene- cy z ok. 1500 r. (zakrystia i kruchta doda- kie Jastrzębiec i Korab (ten ostatni sansowy z I połowy XVII w., ze wspo- ne w początku XX w.). Obiekt uznawany był herbem prymasa Łaskiego), tarcza mnianym obrazem MB z Dzieciątkiem za najcenniejszy z drewnianych świątyń cechowa rzemieślników, a także posta- oraz św. Cecylii i św. Małgorzaty, nad w okolicach Wielunia, wnętrze w całości cie grajków dworskiego i plebejskiego. całością obraz św. Wawrzyńca. Z obu pokryte polichromią: gotycką na ścia- Malowidła nad prezbiterium zawierają stron ołtarza polichromowane rzeźby nach (sceny Męki Pańskiej) oraz gotyc- wizerunek Trójcy Świętej, a także herby św. Stanisława i św. Wojciecha. Cieka- ko-renesansową na stropie, ta ostatnia Poraj i Leliwa. W ołtarzu głównym go- wą pamiątką z przeszłości wsi jest bla- ufundowana została przez prymasa Jana tycki tryptyk z rzeźbami Matki Boskiej Gaszyn. Kościół pw. Najświętszego Imienia Maryi cha trumienna Jakuba Gaszyńskiego Łaskiego i wykonana w l. 1520–1531. z Dzieciątkiem oraz św. Barbary i św. z ok. 1672 r., pierwotnie umieszczona Mikołaja; wg tradycji był to ołtarz polo- Wieś wzmiankowana w 1323 r., pocho- na trumnie, przez trzysta lat leżała wy hetmana Zamoyskiego podczas bitwy dziła stąd rodzina Gaszynów, która w ziemi na przykościelnym cmentarzu. pod Byczyną w 1588 r. Wewnątrz świą- sprowadziła na Górę Św. Anny zakon Śladami po dawnej nekropolii jest grób tyni zachowane również późnogotyckie reformatów budując dla nich obiekty dwóch żołnierzy polskich z 1939 r. oraz portale o wykroju oślego grzbietu. sakralne. W ten sposób rozwinął się symboliczna mogiła osób poległych jeden z najważniejszych ośrodków piel- w czasie wojny. Zwiedzaj obiekt na szlaku: grzymkowych na terenie dzisiejszego woj. śląskiego. W XVII–XVIII w. Ga- szyn stanowił uposażenie konwentu Zwiedzaj obiekt na szlaku: Szlak Józefów–Bieniec EWI 8, rowerowy bernardynek z Wielunia. W 1778 r. fragment wsi stał się własnością Ada- Szlak Kościołów Wieluńskich Grębień. Polichromie w kościele Szlak Kościołów Wieluńskich pw. św. Trójcy ma Brzostowskiego, jednego z najwięk- EWI 9, pętla I, rowerowy EWI 9, pętla I, rowerowy

72 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 73 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

Boskiej z Dzieciątkiem oraz św. Anny. kadłub Wyposażenie pochodzi z 1720 r., z cza- kajdas su remontu świątyni. Prawdopodobnie (gm. Wieluń) również z tego okresu pochodzi poli- (gm. osjaków) chromia z motywami roślinnymi, za- chowana w nawie. Od zachodu do ko- Wieś istniała już w połowie XIV w. ścioła przylegała wieża, która podczas (wzmianka w dokumentach z 1357 r.), przebudowy w 1949 r. została usunięta. Osada letniskowa położona nad Wartą, nia dwoma wyspami na Warcie. W tym należała wówczas do Kapituły Gnieź- na terenie Załęczańskiego Parku Kra- miejscu wybudowany został młyn, któ- nieńskiej. Zwiedzaj obiekt na szlaku: jobrazowego. ry w rękach tej samej rodziny pozosta- Najcenniejszym zabytkiem jest drew- Znajduje się tu zachowany drewniany je do dziś. Jego właściciele prowadzą niany kościół pw. św. Andrzeja, typu Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń młyn wodny z 1908 r. Młyn początkowo w tym miejscu gospodarstwo agrotury- wieluńskiego, wzniesiony w XVI w., EWI 1, rowerowy z napędem wodnym (fragmentarycznie styczne, dzięki czemu po uzyskaniu ich wnętrze utrzymane w stylu baroko- Szlak Kościołów Wieluńskich zachowana turbina), od 1970 r. zelek- zgody możliwe jest obejrzenie zabytko- wym, w ołtarzu głównym obraz Matki EWI 9, pętla I, rowerowy tryfikowany. W 2002 r. wyłączony z eks- wego wnętrza. ploatacji, chociaż wyposażenie w pełni Cztery kilometry na południe od Kaj- zachowane i w każdej chwili możliwe dasa znajduje się wieś letniskowa do uruchomienia. We wnętrzu zacho- Drobnice. Jej walory krajobrazowe wany m.in. oryginalny mlewnik walco- wykorzystane zostały przez twórców wy firmy Łęgiewski i Hartwig z 1912 r. filmu „Nad Niemnem”. W filmowych Na początku XX w. na mocy ukazu kadrach pojawia się brzeg Warty (tzw. carskiego rodzina obecnych właścicieli łysy brzeg) w okolicach Ośrodka Wypo- młyna otrzymała prawo gospodarowa- czynkowego „Kalina”.

Zwiedzaj obiekt na szlaku:

Szlak Wierzchlas–Osjaków– Wierzchlas EWI 2, rowerowy Szlak Wodny Warty, kajakowy

Kadłub. Ołtarz główny w kościele Kajdas. Młyn wodny pw. św. Andrzeja

74 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 75 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

kamion kępowizna (gm. Wierzchlas) (gm. pątnów)

Miejscowość położona na prawym brze- gu Warty, na terenie Załęczańskiego Wieś letniskowa położona na lewym Parku Krajobrazowego. brzegu Warty, na terenie Załęczańskie- Dogodne położenie przy brodzie na go Parku Krajobrazowego. Warcie było wykorzystywane już we Brak informacji o tym, kiedy powstała wczesnym średniowieczu, o czym osada w tym miejscu. Przed II wojną świadczą odnalezione ślady istnienia Kamion. Kapliczka światową w Kępowiźnie funkcjonowa- osady z tego okresu. Kamion należy ły dwa młyny wodne, tartak oraz port do najstarszych wsi na terenie powiatu ne są cykliczne plenery malarskie pod rzeczny skąd Wartą spławiano tratwy. wieluńskiego, pierwsza pisana infor- hasłem „Gdzieś w centrum Polski”. Obecnie w centrum wsi zachował się macja pochodzi prawdopodobnie już Najsłynniejszym ich uczestnikiem był drewniany młyn wodny, wybudowany z 1198 r. (informacja pewna datowana Jerzy Duda-Gracz. w l. 1910–1912 przez Tomasza Wcisłę. Kępowizna. Młyn jest na 1381 r.). Podobnie jak leżący po We wsi zachowany fragmentarycznie Pierwotnie z napędem wodnym (frag- drugiej stronie Warty Toporów, Kamion dawny układ urbanistyczny. Na placu mentarycznie zachowana turbina), od leżał przy brodzie na trakcie handlo- we wschodniej części Kamionu drew- 1965 r. zelektryfikowany. Aktualnie Zwiedzaj obiekt na szlaku: wym prowadzącym ze Śląska na Ruś. niana kapliczka z l. 1750–1770. Budy- młyn nie działa, a odnowiony budynek W 1454 r. w dokumentach potwier- nek na planie kwadratu, kryty dachem pozbawiony jest wyposażenia młynar- Szlak Jury Wieluńskiej, dzone zostało istnienie w tym miejscu gontowym, konstrukcji zrębowej. We- skiego. pieszy komory celnej, natomiast w 1462 r. wnątrz ołtarz z rzeźbionym w drewnie Na zachód od wsi, w lesie przy drodze Kamion uzyskał prawa miejskie. Nie- tryptykiem. do Źródełka Objawienia znajduje się Szlak Bursztynowy, rowerowy stety miasto nie rozwijało się, w wyniku olbrzymi dąb szypułkowy (obwód 520 czego w XVII w. osada ponownie stała cm) chroniony jako pomnik przyrody. Szlak Załęczańskim Łukiem się wsią. W początkach XVI w. istnia- Zwiedzaj obiekt na szlaku: Ciekawostką w Kępowiźnie jest zacho- Warty, EWI 6, rowerowy ła w Kamionie parafia, w tym samym wany prom na rzece Warcie, użytko- Łódzki Szlak Konny stuleciu miejscowość należała do kró- Szlak Przełomu Warty przez wany przez ośrodek „Nadwarciański Wyżynę Wieluńską, pieszy Szlak Wodny Warty, lowej Bony (jako element tzw. dóbr sto- Gród”. kajakowy łowych, czyli służących do zapewnienia Szlak Przełomu Krzeczowskiego dochodów na funkcjonowanie królew- EWI 5, rowerowy skiego dworu), następnie przeszła na Łódzki Szlak Konny własność arcybiskupa gnieźnieńskiego. Ze względu na malownicze położenie Szlak Wodny Warty, we wsi już od lat 80. XX w. organizowa- kajakowy

76 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 77 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

mi przebiegała po odległej o kilka ki- kochlew komorniki lometrów Prośnie). W czasie I wojny konopnica światowej na terenie Komornik uru- (gm. Wierzchlas) (gm. mokrsko) chomiona została kopalnia rud żelaza, (gm. konopnica) na przełomie 1915/1916 r. przez wieś poprowadzono tory wąskotorowej linii Wieś położona nad Wartą, na terenie Wieś położona na prawym brzegu War- kolejowej. Po odzyskaniu niepodległości Parku Krajobrazowego Międzyrzecza ty, współcześnie przede wszystkim osa- w dawnym dworze urządzono sieroci- Warty i Widawki. da letniskowa. niec, po II wojnie światowej przejściowo Osada w tym miejscu istniała już Nie jest znana metryka wsi, jed- znajdował się tu Uniwersytet Ludowy, w starożytności, o czym świadczą zna- nak młyn w tym miejscu istniał już a od 1949 r. funkcjonuje dom dziecka. leziska archeologiczne, m.in. skarb w XVI w. Po zniszczeniu, kolejny zo- Najważniejszym zabytkiem Komornik denarów rzymskich z II w. n.e. Przy stał wystawiony w XIX w. Obecnie jest późnorenesansowy kościół pw. św. drodze z Konopnicy do Bębnowa od- istniejący budynek młyna (drewniano- Mikołaja z 1631 r., wzniesiony z funda- nalezione zostały ślady kurhanu, osady -murowany) pochodzi z 1928 r. Pier- cji właścicieli wsi Ewy i Andrzeja Wo- i cmentarzyska ciałopalnego z okresu wotnie był napędzany energią wody lickich. Kościół jednonawowy, oriento- od II do V w. n.e. (zachowany kanał młyński doprowa- Komorniki. Kościół pw. św. Mikołaja wany, z barokowymi, XVII-wiecznymi Po raz pierwszy wzmianki o wsi w do- dzający wodę z rzeki), w późniejszym ołtarzami i amboną. Najciekawszym kumentach pojawiają się w 1391 r., czasie wprowadzony napęd elektryczny. Wieś położona na terenie Pagórów elementem wnętrza jest bardzo boga- właścicielem Konopnicy był wówczas Aktualnie młyn nie jest już użytkowa- Ożarowskich. ta dekoracja stiukowa w typie kalisko- Stoigniew. W 1484 r. dobra te nabył Jan ny – obok wzniesione zostały nowocze- Po raz pierwszy w dokumentach wymie- -lubelskim, charakterystyczny element Kroczkowski herbu Jastrzębiec, któ- sne zabudowania młyna przemysłowe- niana jest w 1386 r., choć prawdopodob- sztuki renesansowej. ry przybrał nazwisko Konopnicki. Do go. nie jest znacznie starsza. Nazwa świad- We wsi zachowany zespół dworsko- rodziny tej miejscowy majątek należał Po drugiej stronie Warty w przeszłości czy o tym, że była to wieś służebna, -parkowy. Budynek dworu po licznych do połowy XIX w. Od XVII w. w Ko- funkcjonował drugi młyn w osadzie Ły- zamieszkana przez ubogich, bezrolnych przebudowach zatracił cechy stylowe, nopnicy działał zakon paulinów. Kasata kowe. Tam również działa dziś nowo- chłopów. Pracowali oni na rzecz kaszte- natomiast park przetrwał w bardzo do- nastąpiła w 1864 r., a ostatni z ojców czesny obiekt, a śladami po związkach lanii rudzkiej, a następnie wieluńskiej. brym stanie. Znajduje się w nim kilka mieszkał tu do swojej śmierci w 1876 r. z wodą są pozostałości urządzeń gro- Parafia w Komornikach istniała już pomników przyrody (wiązy szypułkowe, dzących rzekę. w XV w., początkowo stał tutaj kościół lipy drobnolistne, dąb szypułkowy, klon drewniany. W średniowieczu była to zwyczajny oraz grab zwyczajny). Zwiedzaj obiekt na szlaku: wieś szlachecka, majątek został roz- parcelowany na przełomie XIX i XX w. Zwiedzaj obiekt na szlaku: Szlak Wodny Warty, Stojący tu dwór wraz z zabudowaniami kajakowy został wówczas wykupiony i przekształ- cony na siedzibę kordonu granicznego Szlak Ożarów–Skomlin– (ówczesnej straży granicznej – granica Ożarów, EWI 4, rowerowy między imperium rosyjskim a Prusa- Szlak Bursztynowy tzw. Łącz- nik z Wieruszowem, rowerowy Konopnica. Grodzisko nad Wartą

78 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 79 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

że już od XII w.) do XVI/XVII w. Dziś z okazami starodrzewia, w tym dwoma stanowi doskonały punkt widokowy na pomnikowymi dębami szypułkowymi. kraszkowice dolinę Warty. Dziś w dworze mieści się Ośrodek Pra- W centrum wsi znajduje się wcze- cy Twórczej Politechniki Łódzkiej. (gm. wierzchlas) snobarokowy kościół pw. św. Rocha, Blisko mostu na Warcie zlokalizowany ufundowany w 1642 r. przez kaszte- jest cmentarz wojenny (prowadzi do lana spicymierskiego Hieronima Ko- niego droga odchodząca od głównej nopnickiego. W przeszłości połączony szosy tuż przed mostem). Pochowano z kościołem był klasztor Paulinów, dziś tu żolnierzy 72 pułku piechoty z Rado- przypomina o tym jedynie fragment mia, którzy polegli 3 września 1939 r. zachowanego przejścia pomiędzy bu- broniąc przeprawy na Warcie. dynkami. We wnętrzu świątyni dekora- Na drugim brzegu rzeki zachował się cja stiukowa typu kalisko-lubelskiego. ciekawy zabytek techniki – młyn wod- W prezbiterium bardzo cenny staro- ny. Według tradycji młyn w Konopnicy polski portret fundatora z herbami Ja- działał już w XV w., obecny pochodzi strzębiec, Pomian, Poraj i Korab oraz z końca XIX w. i został wystawiony ołtarz główny późnobarokowy z 1796 r. przez rodzinę Kozarskich, właścicieli z obrazem św. Rocha. miejscowego majątku. W 1923 r. młyn Konopnica. Kościół pw. św. Rocha Innym zabytkiem jest zespół dwor- został zakupiony przez rodzinę Jagiel- sko-parkowy, w skład którego wcho- skich, w rękach której pozostaje do dzi- W majątku w Konopnicy mieszkał dzi neogotycki dwór z połowy XIX w. siaj. Młyn nie działa od 1979 r., obecnie w młodości Jarosław Konopnicki, (prawdopodobnie projektu Henryka służąc przede wszystkim jako magazyn w późniejszym okresie mąż poetki Ma- Marconiego), wzniesiony na funda- kajaków dla pobliskiego gospodarstwa rii Konopnickiej. Możliwe, że artystka mentach starszej rezydencji Konop- agroturystycznego. We wnętrzu zacho- również bywała w Konopnicy, bowiem nickich oraz neogotycki spichlerz. wane kompletne wyposażenie, w tym Kraszkowice. Kaplica pw. św. Anny jej mąż (już po sprzedaży majątku Dwór otoczony zabytkowym parkiem rzadko spotykane mlewniki dubeltowe. przez Konopnickich) przez pewien czas Wieś wzmiankowana w dokumentach administrował tymi dobrami. Zwiedzaj obiekt na szlaku: w 1405 r. Wieś szlachecka, w XIX w. W Konopnicy zachowało się dużo cie- właściciel majątku, Psarski, za udział kawych zabytków. Na południe od wsi, Szlak Bursztynowy, w Powstaniu Styczniowym został stra- ok. 500 m od centrum znajduje się tzw. rowerowy cony w Kaliszu, a jego majątek uległ Zamczysko, czyli grodzisko stożkowa- Szlak Konopnica–Osjaków– konfiskacie. Na licytacji nabyła go te, uważane za jeden z najciekawszych Konopnica EWI 3, rowerowy rodzina Enderów, pabianickich fabry- obiektów tego typu w Polsce. Wzniesio- Szlak Konopnica–Skomlin kantów. ne zostało na prawym (wysokim) brze- EWI 11, rowerowy W centrum wsi kaplica pw. św. Anny, gu doliny Warty, w miejscu o dobrych Szlak Wodny Warty, prawdopodobnie z I połowy XIX w. Budy- warunkach obronnych. Funkcjonowało kajakowy nek usytuowany nietypowo, pomiędzy w okresie od I połowy XIV w. (możliwe Konopnica. Dwór rodziny Kozarskich

80 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 81 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

elementem jest figura ukrzyżowanego krzyworzeka Chrystusa, otoczonego postaciami św. kurów Piotra i św. Pawła. Dodatkowo poni- (gm. mokrsko) żej umieszczono figury patronów Pol- (gm. wieluń) ski – św. Stanisława i św. Wojciecha, dwoma pasami jezdni. W przeszłości Na terenie miejscowości odkryte cmen- a w zwieńczeniu ołtarza figury Boga Wieś położona na południe od doliny obiekt pełnił funkcję kościoła; obecnie tarzysko wczesnośredniowieczne z XI– ojca oraz św. Wawrzyńca i św. Hieroni- rzeki Pysznej. Obronność położenia (roz- (po budowie nowej świątyni) jest wyko- XII w. ma. Ołtarze boczne oraz ambona ba- lewiska) została wykorzystana poprzez rzystywany jako kaplica przedpogrze- Wieś wzmiankowana w 1264 r., począt- rokowe. usytuowanie tu grodziska pierścieniowa- bowa. We wnętrzu ołtarz z wizerun- kowo występowała pod nazwą Pniewo, Obok kościoła wolno stojąca dzwonni- tego kultury łużyckiej (położone pomię- kiem Matki Boskiej Częstochowskiej. obecna nazwa pojawiła się w XV w. ca o cechach architektury romańskiej, dzy dzisiejszymi wsiami Kurów, Kopydłów We wsi zachowany zespół dworsko-par- Krzyworzeka była własnością książęcą, wzniesiona z kamienia polnego, praw- i Brzoza). Funkcjonowało ono w okresie kowy, w skład którego wchodzi dwór a następnie królewską. Prawdopodob- dopodobnie zbudowana równocześnie VII–V w. p.n.e., a o jego znaczeniu mogą z lat 30. XX w., wybudowany przez nie rok 1264 jest datą lokacji wsi na z kościołem, kryta kopułą z blachy. Jest świadczyć olbrzymie rozmiary: zajmowało rodzinę Enderów oraz park, założony prawie niemieckim przez księcia Bole- to unikalny zabytek tego typu w skali obszar ok. 28 ha (jego przybliżone wymia- jeszcze w XIX w. Obecnie obiekt sta- sława Pobożnego i wzniesienia miejsco- całego kraju. Zgodnie z lokalną legen- ry to 700 x 400 metrów). Było to jedno nowi własność prywatną. wego kościoła oraz dzwonnicy (fundacji dą w dzwonnicy ukrywał się Władysław z największych grodzisk na terenie Polski. Bolesława Pobożnego lub Bolesława Łokietek, uciekający przed Krzyżakami. Zostało zniszczone prawdopodobnie na Wstydliwego). Stanowiły one zespół skutek najazdu Scytów. Na jego terenie obronny i wchodziły w skład umocnień znaleziono liczne zabytki z brązu i żelaza. dawnej kasztelanii rudzkiej, a następ- Wokół grodu odkryto pozostałości szere- nie wieluńskiej. gu cmentarzysk ciałopalnych. Archeolo- Kościół romański pw. św. Piotra i Paw- dzy znaleźli na tym terenie również ślady ła, z 1264 r., wzniesiony z kamienia osadnictwa z wczesnego średniowiecza, polnego i wapiennego, w XV w. nad- z IX–XI w. Niestety mimo tego, że jesz- budowany cegłą. Świątynia została cze w latach 60. XX w. zarys grodziska był przebudowana w XVIII w., w wyniku czytelny, dziś na skutek prowadzonych na czego zatracony został pierwotny styl tym terenie prac rolniczych przetrwały je- (wówczas m.in. otynkowano budynek). dynie bardzo niewielkie fragmenty spłasz- Krzyworzeka. Kościół Prezbiterium węższe od nawy, w jego czonego wału. Sama wieś w dokumentach pw. św. Piotra i Pawła wschodniej ścianie zachowane orygi- pojawia się w 1377 r. nalne romańskie okno o czworolistnym Na południe od zabudowy wiatrak koźlak wykroju. z 1888 r. od 1957 r. zelektryfikowany, obec- Zwiedzaj obiekt na szlaku: Ołtarz główny późnorenesansowy, Kurów. wiatrak nie nieużytkowany. z XVII w., został sprowadzony do Szlak Wierzchlas–Osjaków– Krzyworzeki w 1900 r. z kościoła pa- Wierzchlas EWI 2, rowerowy Szlak Wierzchlas–Osjaków– Szlak Świątkowice–Krzyż rafialnego w Kole. Jego centralnym Wierzchlas EWI 2, rowerowy EWI 12, rowerowy

82 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 83 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

łagiewniki łaszew (gm. czarnożyły) (gm. wierzchlas)

Na terenie wsi odnaleziony rzymski trzeba było zrekonstruować). We wnę- denar Faustyny z II w. n.e. Wieś w do- trzu strop z renesansową polichromią kumentach wymieniana w 1412 r., jed- z ok. połowy XVI w., wzór układa się nak nazwa sugeruje znacznie dłuższą w kasetony z rozetami, w jednym z pól historię – była to prawdopodobnie osa- Vir Dolorum (Chrystus Boleściwy) da służebna kasztelanii rudzkiej, za- z klęczącą postacią fundatora i her- mieszkana przez osoby zajmujące się bem Ossorya (właścicielami wsi byli wyrobem łągwi, czyli naczyń do prze- Łaszewscy posługujący się właśnie chowywania płynów. takim herbem). W barokowym ołta- We wsi drewniany kościół pw. św. Ja- rzu głównym gotycka Pieta z 1430 r. na Chrzciciela, z ok. 1623 r., funda- Łagiewniki. Kościół Ołtarze i inne elementy wyposażenia, cji Jana Brodnickiego, dziedzica wsi. pw. św. Jana Chrzciciela w tym liczne obrazy, przede wszystkim Pierwotnie kościół stał przy drodze na barokowe, z XVII i XVIII w. Wyjątkiem Raczyn, na obecne miejsce przenie- łaszew. kościół jest późnogotycka chrzcielnica z XVI w. siony w 1805 r. staraniem ówczesnego pw. św. jana chrzciciela z herbami szlacheckimi (Topór, Leliwa, dziedzica, Ignacego Ostrowskiego. We Zwiedzaj obiekt na szlaku: Jelita, Łabędź i Ciołek). Pomiędzy wie- wnętrzu gotycka rzeźba Chrystusa Wieś wzmiankowana w 1386 r., pier- żą a nawą późnogotycki portal o wykro- z I połowy XV w. oraz obrazy w oł- Szlak Kościołów Wieluńskich wotnie znana jako Łaszów (obec- ju oślego grzbietu. tarzach z XVII w. EWI 10, pętla II, rowerowy na nazwa wprowadzona w XIX w.). W centrum wsi zachowany dawny ze- Szlak Świątkowice–Krzyż W średniowieczu należała do Kapituły Zwiedzaj obiekt na szlaku: spół dworsko-parkowy z połowy XIX w. EWI 12, rowerowy Gnieźnieńskiej, następnie własność Dwór przebudowany, obecnie wykorzy- Szlak Łagiewniki–Czarnożyły szlachecka. Parafia po raz pierwszy stywany jako szkoła podstawowa. EWI 13, rowerowy w dokumentach wymieniona w 1459 r. Szlak Jury Wieluńskiej, We wsi zachowany drewniany kościół pieszy pw. św. Jana Chrzciciela, typu wieluń- Szlak Kościołów Wieluńskich skiego, pochodzący z I połowy XVI w. EWI 9, pętla I, rowerowy (na przełomie lat 80. i 90. XX w. do- Łódzki Szlak Konny konano gruntownego remontu świąty- ni, podczas którego wiele elementów Szlak Konny Jury Wieluńskiej

84 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 85 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

łyskornia masłowice mokrsko (gm. biała) (gm. wieluń) (gm. mokrsko)

Najstarszym śladem osadnictwa na Pierwsza wzmianka z 1273 r. Nazwa Ważne wydarzenie dla historii ca- terenie Masłowic jest cmentarzysko pochodzi od słowa ‘mokry’, co oznacza łej Polski miało miejsce w Mokrsku ciałopalne, pochodzące z XI–VIII w. że osada została założona na obszarze w XVIII w. W 1726 r. sejm obradują- p.n.e. Wieś pojawia się w dokumentach zasobnym w wodę, prawdopodobnie cy w Grodnie zezwolił Stanisławowi w 1294 r., jednak istniała już wcześniej, były tu mokradła. Wieś była począt- Kożuchowskiemu, cześnikowi wieluń- ponieważ odkryte zostało tu także kowo własnością książęcą (potem kró- skiemu i właścicielowi części Mokrska, cmentarzysko szkieletowe z XI–XII w. lewską), następnie jej część została na uporządkowanie i wydanie drukiem W okresie późniejszym Masłowice sta- wydzielona jako majątek szlachecki. konstytucji sejmowych. Zostało to po- nowiły własność szlachecką. W pobliżu Parafia istniała tu już w 1308 r. twierdzone królewskim przywilejem Łyskornia. Kościół wsi odkryte zostały ślady grodziska wystawionym rok później. Dzieło pod pw. św. Marii Magdaleny z czasów nowożytnych, prawdopodob- tytułem „Constytucye, statuta y przy- nie z XVIII lub XIX w. Z Masłowic wileye koronne y w W.X.Lit. na wol- Wieś wzmiankowana w XIV w. Pierw- pochodził wybitny chemik, Józef Bełza, nych seymach od roku pańskiego 1550 szy drewniany kościół istniał tu już w II żyjący w latach 1805–1888, współzało- aż do roku 1726 uchwalone...” zostało połowie XV w. życiel Szkoły Farmaceutycznej w War- wydane w Mokrsku w 1732 r. Kożu- Drewniany kościół pw. św. Marii Mag- szawie w 1840 r. chowski specjalnie na ten cel wybudo- daleny z 1660 r., fundacji Chryzostoma We wsi zachował się zespół dworsko- wał we wsi drukarnię, która po zreali- Giżyckiego, właściciela wsi. Świątynia -parkowy, a w nim dwór z 1820 r., oficy- zowaniu zlecenia została sprzedana, rozbudowana w 1786 r. (dobudowa na dworska z l. 1820–1830 oraz klasy- a wyposażenie wywiezione. Dzieło kaplic) i w 1921 r. (wydłużenie bryły cystyczna kaplica z początków XIX w. wydane w Mokrsku służyło natomiast o 6,5 m). Na stropie malowidła z czasu Dwór to obiekt eklektyczny, na planie jako podręcznik historii w szkołach ostatniej przebudowy. Na belce tęczo- litery T, z efektowną elewacją fronto- prowadzonych przez pijarów. wej krucyfiks z 1400 r., pozostałe ele- wą. Na uwagę zasługuje fryz biegnący Ostatnią właścicielką majątku w Mokr- menty wyposażenia przede wszystkim między linią okien a dachem. Syme- sku była Alojza Maria Jakowicka, która z XVI i XVII w. W otoczeniu kościoła tryczność bryły zakłóca dwupiętrowa m.in. w 1923 r. założyła pracującą do starodrzew. wieża, dobudowana od strony zachod- dziś cegielnię. niej do budynku. W parku rosną okazy W centrum wsi zachował się kościół Zwiedzaj obiekt na szlaku: starodrzewia, w tym pomniki przyrody, pw. św. Stanisława Biskupa i Męczen- m.in. cis pospolity oraz pięć dębów szy- nika. Starsza, drewniano-murowana Szlak Kościołów Wieluńskich Mokrsko. Kościół pw. św. pułkowych. Od 1967 r. cały zespół na- Stanisława Biskupa i Męczennika budowla z XVI w. została w 1626 r. za- EWI 10, pętla II, rowerowy leży do Stacji Hodowli Nasion, obecnie stąpiona budowlą murowaną. Kościół Szlak Konopnica–Skomlin funkcjonuje tu Stacja Doświadczalna EWI 11, rowerowy Oceny Odmian.

86 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 87 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

naramice okalew (gm. biała) (gm. ostrówek)

jest budowlą renesansową. W XVIII w. ni znalazł się w połowie jej długości. We wsi odkryto znaleziska archeologicz- dobudowana (lub nadbudowana) zo- Wystrój wnętrza barokowy, w ołtarzu ne z różnych epok, w tym cmentarzysko stała wieża, zwieńczona okazałym ba- głównym (z 1765 r.) obraz gotycki z ok. kurhanowe kultury trzcinieckiej, pocho- rokowym hełmem z latarnią. We wnę- 1480 r. ze sceną Zaśnięcia Matki Bo- dzące z okresu XVII–XVI w. p.n.e., a tak- trzu ołtarze i ambona późnobarokowe. skiej. Wyjątkiem w wyposażeniu ko- że liczne zabytki z epoki kamienia, brązu, Na uwagę w ołtarzu głównym zwraca ścioła jest istnienie aż trzech ołtarzy czy rzymskie denary. Na uwagę zasługu- przedstawienie Trójcy Świętej, w tym bocznych (dwa na ścianie północnej). ją przede wszystkim miejscowe kurhany, Boga Ojca siedzącego na kuli ziem- Pod chórem zawieszony portret tru- których w Okalewie zachowało się łącz- skiej w otoczeniu dwóch putt. W pre- mienny mężczyzny z II połowy XVII w. nie aż 16 – cmentarzysko należy do naj- zbiterium zachowana także dekoracja z herbami Jastrzębiec, Ogończyk, Pila- większych obiektów tego typu w Polsce. stiukowa typu kalisko-lubelskiego. Naramice. Wnętrze kościoła wa i Ostoja. Na belce tęczowej krucy- Średnica nasypów w większości obiektów pw. Wszystkich Świętych Około 200 metrów na zachód od ko- fiks z XVII w. wynosi 8 do 12 metrów, przy dwóch więk- ścioła zachował się do dziś zespół dwor- Na zachód od wsi zachowany park pod- szych od 16 do 25. Wysokość nasypów nie sko-parkowy, w skład którego wchodzi Wieś w dokumentach wymieniana worski z cennym starodrzewiem, w tym przekracza 120 cm. W kurhanach znaj- budynek dworu z XIX w. (przebudowa- w 1395 r., parafia natomiast istniała kilkoma pomnikami przyrody (dęby dowały się pojedyncze i podwójne groby, ny, bezstylowy) oraz park o pow. ok. 2 już w XV w. Miejscowość stanowiła szypułkowe, lipy drobno- i szerokolist- przede wszystkim szkieletowe (jeden cia- ha, z zespołem stawów i starodrzewiem własność szlachecką. W 1809 r. za- na, wiąz szypułkowy, jesiony wyniosłe). łopalny). Kurhany zlokalizowane są w le- (pomnikowa lipa drobnolistna). W par- mieszkał tu gen. Gabriel Biernacki, sie, przy drodze gruntowej prowadzącej ku głaz z tablicą poświęconą pamięci późniejszy organizator wojskowy Po- z Okalewa do drogi Leniszki–Chojny. A. Jakowickiej. wstania Listopadowego w Kaliskiem. W centrum wsi, przy sklepie, znajduje się Drewniany kościół pw. Wszystkich Zwiedzaj obiekt na szlaku: jeden z najciekawszych krzyży przydroż- Zwiedzaj obiekt na szlaku: Świętych, typu wieluńskiego, z XVI w. nych w powiecie wieluńskim. Pochodzi W wyniku późniejszej przebudowy wy- z 1898 r., jest bogato dekorowany symbo- dłużona została nawa – skutkowało to Szlak Kościołów Wieluńskich lami Męki Pańskiej (obcęgi, młot, włócz- Szlak Kościołów Wieluńskich EWI 10, pętla II, rowerowy EWI 10, pętla II, rowerowy zmianą rozmieszczenia chóru. O ile nia, drabina). Dodatkowo w dolnej części Szlak Konopnica–Skomlin Szlak Konopnica–Skomlin wcześniej przylegał on do tylnej ścia- krzyża umieszczona kapliczka szafkowa EWI 11, rowerowy EWI 11, rowerowy ny nawy, o tyle po rozbudowie świąty- z wizerunkiem Matki Boskiej.

88 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 89 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

olewin osjaków (gm. wieluń) (gm. osjaków) sie od 1446 r. do 1793 r. osada posia- 1750 r. oraz późnogotycka chrzcielnica dała prawa miejskie. Pozostałością po z XVI w. miejskiej przeszłości jest częściowo W Osjakowie zachowała się jedyna wykształcony układ urbanistyczny, w powiecie wieluńskim synagoga, wy- Najstarsza wzmianka o wsi Olewin po- z centralnie usytuowanym placem budowana w końcu XIX w. Obecnie chodzi z 1294 r. targowym. Na skutek słabego rozwoju jest wykorzystywana jako obiekt han- Na terenie miejscowości znajduje się gospodarczego prawa miejskie zostały dlowy (sklepy meblowy i odzieżowy). duży kamieniołom wapieni górnojuraj- odebrane. Od XVII/XVIII w. w Osjako- Zlokalizowana w centrum, przy ul. skich, a dodatkowo na wzgórzu duże wie zamieszkiwała społeczność żydow- Częstochowskiej 5. odsłonięcie piaskowców żelazistych, ska, czego pamiątką jest zachowany zaliczanych do jury dolnej. budynek synagogi. W czasie II wojny We wsi zespół dworsko-parkowy, światowej (do 1942 r.) istniało tu getto, Zwiedzaj obiekt na szlaku: w przeszłości należący do rodziny typu otwartego (charakterystyczne dla Grodzickich. Dwór z połowy XIX w., mniejszych miejscowości). Szlak Wędkarza, pieszy współcześnie przebudowany. W parku We wsi kościół neogotycki pw. św. Ka- zachowany starodrzew, w tym pomni- mizierza Królewicza, wybudowany Szlak W Międzyrzeczu Warty kowe lipa drobnolistna i grupa 32 bu- w l. 1909–1914, na miejscu starszej, i Wężnicy, pieszy ków zwyczajnych. Obecnie w budynku drewnianej świątyni. W kościele ołtarz Szlak Przez Osjakowskie Lasy, dworu mieści się Centrum Rehabilita- barokowy z rzeźbami apostołów z ok. pieszy cji i Terapii. Szlak Bursztynowy, Osjaków. Kościół pw. św. rowerowy Kazimierza Królewicza Szlak Konopnica–Osjaków– Konopnica, EWI 3, rowerowy

Wieś położona na prawym brzegu Warty. Szlak Wierzchlas–Osjaków– W rejonie wsi odkryte zostały ślady Wierzchlas EWI 2, rowerowy osadnictwa z końca epoki kamienia. Szlak Osjakowskim Trak- Wieś istniała już w XIII w. (wzmian- tem EWI 15, rowerowy ka w dokumentach z 1299 r.), istnienie Szlak Wodny Warty, parafii potwierdzone w XVI w. W okre- Olewin. Park dworski Osjaków. Synagoga kajakowy

90 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 91 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

ostrówek ożarów (gm. ostrówek) (gm. mokrsko)

Wieś, początkowo pod nazwą Ostrow, W zachodniej części Ostrówka zespół Wieś położona na Pagórach Ożarow- pojawia się w dokumentach w 1446 r. dworsko-parkowy. Dwór z 1925 r., skich, które stanowią kulminację Wyży- Obecna nazwa używana jest od 1608 r. prawdopodobnie wybudowany przez ny Wieluńskiej (najwyższe wzniesienie W przysiółku Dobroszyny, na północ od Antoniego Tarnowskiego, właściciela 264 m n.p.m.), na północ od miejsco- linii zabudowy zachował się cmentarz miejscowego majątku. W parku o po- wości Zespół Przyrodniczo-Krajobra- ewangelicki z przełomu XVIII i XIX w. wierzchni 6 ha fragmentarycznie za- zowy „Wzgórza Ożarowskie”. Nazwa chowany starodrzew. pochodzi od słowa ożar oznaczającego W centrum wsi kościół pw. Trójcy Prze- miejsce po wyrębie lasu. najświętszej, wybudowany w 1938 r. Wieś wzmiankowana w 1381 r., była Bezpośrednią przyczyną wzniesienia wówczas własnością książęcą. Od po- świątyni był pożar kościoła parafial- łowy XV w. stanowiła własność szla- Ożarów. Wnętrze dworu nego w pobliskich Rudlicach w 1933 r. checką, m.in. od ok. 1740 r. do 1832 r. – nowa świątynia wzniesiona została należała do rodziny Bartochowskich. barokowym, co jest rzadko spotykane w Ostrówku, który był już wówczas Władysław Bartochowski, jeden z naj- wśród drewnianych rezydencji (wznie- większą miejscowością. Bryła kościoła bogatszych ziemian na Ziemi Wie- siony w konstrukcji zrębowej z drewna monumentalna, co zostało dodatkowo luńskiej, wybudował w 1757 r. dwór, modrzewiowego). W narożnikach bu- podkreślone masywnymi przyporami. który zachował się do dziś. W przeszło- dynku znajdują się alkierze, przykryte Ostrówek-Dobroszyny. Cmentarz ewangelicki ści w Ożarowie znajdował się kościół baniastymi kopułami. Dach głównej drewniany typu wieluńskiego, niestety części to tzw. dach łamany polski, ty- świątynia ta spłonęła w 1916 r. Majątek powy dla dworów dawnej Rzeczypospo- Zachowało się na nim kilkanaście na- Zwiedzaj obiekt na szlaku: ziemski po II wojnie światowej został litej. We wnętrzach odtworzony został grobków, w formie kamiennych tablic, znacjonalizowany, dwór został przejęty dawny podział pomieszczeń, z salonem, jak również żeliwnych krzyży. Najstar- przez Zarząd Lasów Państwowych. Od gabinetem, jadalnią, salonem my- Szlak Wędkarza, sze pochodzą z końca XIX w., najmłod- pieszy całkowitego zniszczenia uratował go re- śliwskim, pokojem dziewczęcym oraz sze z lat 30. XX w. Najłatwiej dojść na mont przeprowadzony w l. 1977–1980, sypialniami i buduarem pani domu. cmentarz ścieżką leśną od strony bo- z przeznaczeniem na placówkę muze- Przetrwała nawet część oryginalnego iska wiejskiego. alną. Od 1981 r. mieści się w nim Mu- wyposażenia dworu, większość pochodzi zeum Wnętrz Dworskich, stanowiące jednak z innych dworów dawnej Ziemi oddział Muzeum Ziemi Wieluńskiej. Wieluńskiej. Na ekspozycji znajdują Dwór w Ożarowie jest budowlą w stylu się m.in. piece, barokowe szafy, skrzy-

92 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 93 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

nie i kufry, ceramika, zespół portretów pozostający nadal w rękach rodziny Ko- ziemi, unosiły się około 15–20 cm nad szlacheckich; eksponaty te pochodzą walskich, decyzją władz został zamknię- gruntem. pątnów przede wszystkim z XVIII i XIX w. Jed- ty w 1960 r. Zdewastowany i grożący Prace budowlane przy kościele pw. św. nym z ciekawszych elementów, świad- zawaleniem obiekt został przekazany Marii Magdaleny w Ożarowie rozpoczę- (gm. pątnów) czących o historii tego miejsca, jest Muzeum w 1996 r. z przeznaczeniem ły się w 1930 r., nie udało się ich ukoń- belka stropowa z wyrytą datą 1757 oraz na cele edukacyjne. Warunkiem było czyć przed wybuchem wojny. Ostatecz- literami LR. Napis ten zawiera infor- zachowanie zabytku w jego pierwotnej nie monumentalna budowa zakończyła macje o dacie budowy i fundatorze. LR lokalizacji. Po kilkuletniej renowacji, się w 1950 r., gdy wzniesiono wieżę. Jest to Ladislaus herbu Rola, czyli właśnie a właściwie rekonstrukcji został udo- to budowla ceglana, nawiązująca swoją Władysław (Ladislaus to łacińska wer- stępniony dla zwiedzających. Udało się architekturą do stylu gotyckiego. Asy- sja tego imienia) Bartochowski. zachować oryginalne sztomber i kozioł, metrię świątyni wprowadza, przylegają- Dwór szlachecki w przeszłości był odtworzono natomiast pełne wyposaże- ca do głównej bryły, wysoka wieża. We ośrodkiem życia społecznego i kultu- nie młyna, a także skrzydła wiatraka. wnętrzu ołtarz z XIX w. Cennym zabyt- ralnego na wsi. Rezydencja ożarowska Konstrukcja wiatraków–koźlaków łą- kiem jest ambona, pochodząca z kościo- pełni tę funkcję do dzisiaj – odbywają czyła nieruchomą podstawę, tzw. ko- ła farnego w Wieluniu, zniszczonego się tu liczne spotkania, konferencje, zła oraz ruchomą nadbudowę (dzięki w nalocie na miasto 1 września 1939 r. a także recitale i koncerty. Dzięki pro- obracaniu można było całość ustawić Ocalona ambona trafiła do Ożarowa, wadzonej przez szereg lat renowacji, tak aby najlepiej wykorzystać energię niestety nie zachowały się prowadzące oprócz samego budynku dworu zrewi- wiatru). Kozioł składał się z centralne- na nią schody, z wizerunkami Ewange- Pątnów. Kościół pw. talizowany został także otaczający go go słupa zwanego sztombrem (sztem- listów. św. Jana Ewangelisty park, odtworzono istniejący w nim ze- brem) oraz konstrukcji z dodatkowych spół stawów, a także elegancki podjazd belek, zapewniających stabilność ca- prowadzący do dworu. W parku znajdu- łości. Na tej podstawie znajdowały się Wieś wzmiankowana w 1399 r., już ją się również inne zabytkowe budynki masywne belki: pojazdy i mącznica, Zwiedzaj obiekt na szlaku: w XIV w. działał tu młyn wodny. Pa- takie jak baszta widokowa, czy dawna obracające się wraz z obudową wiatra- Szlak Ożarowskich Kra- rafia istniała w XVI w., wieś wówczas leśniczówka. Całość znakomicie oddaje ka. Ściany wiatraka nie dochodziły do jobrazów, pieszy w części stanowiła majątek szlachecki, klimat XVIII-wiecznej szlacheckiej re- Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń a częściowo była własnością grodu wie- zydencji. EWI 1, rowerowy luńskiego. Do Muzeum należy również wiatrak Kościół pw. św. Jana Ewangelisty wy- Szlak Ożarów–Skomlin–Ożarów koźlak z pobliskiego Kocilewa. W 1911 EWI 4, rowerowy budowany w l. 1917–1927, na miejscu r. Roman Kowalski otrzymał w dzierża- starszego, drewnianego. We wnętrzu wę osadę młynarską od swojego ojca, Szlak Kościołów Wieluńskich zachowany krucyfiks na belce tęczowej, EWI 9, pętla I, rowerowy Marcina. Istniejący wówczas wiatrak barokowy oraz chrzcielnica, obydwa spłonął w 1914 r. i na jego miejscu Szlak Bursztynowy tzw. Łącznik elementy wyposażenia z XVIII w. Przed wzniesiona została nowa budowla. Ko- z Wieruszowem, rowerowy świątynią ciekawa kapliczka typu dom- lejna odbudowa po zniszczeniach wo- kowego, z XVIII w., z równie wiekową jennych miała miejsce w 1918 r. Młyn, Kocilew. Wiatrak rzeźbą Chrystusa Frasobliwego. Praw-

94 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 95 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

popowice przywóz (gm. pątnów) Maciej Żubr, walczący o niepodległość (gm. wierzchlas) Polski w Legii Napoleona, uwiecznio- ny w powieści historycznej „Huragan”

dopodobnie jest to najstarsza kapliczka przydrożna na terenie powiatu wieluń- skiego. Ponadto we wsi kilka zabytko- wych metalowych krzyży przydrożnych, bogato zdobionych symbolami Męki Pańskiej. W centrum wsi zespół dworsko-parko- wy z końca XIX lub początku XX w. Dwór został wzniesiony przez rodzinę Krzyżanowskich, obecnie budynek nie Popowice. Kościół Popowice. Ołtarz główny jest użytkowany. Park o pow. ok. 3 ha, pw. Wszystkich Świętych w kościele pw. Wszystkich Świętych przywóz. Kurhan z licznie zachowanym starodrzewiem, w tym okazy pomnikowe: dęby szy- Wieś w średniowieczu należała do ko- Wacława Gąsiorowskiego. Akt zgonu Wieś położona nad Wartą, na terenie pułkowe, lipy drobno- i szerokolistne, legiaty rudzkiej. Pierwsze wzmianki zachował się w dokumentach para- Załęczańskiego Parku Krajobrazowe- jesion wyniosły oraz brzoza brodawko- o niej pochodzą z XIII w. fii w Kadłubie, niestety w terenie nie go. Miejscowość wymieniana w doku- wata. W centrum drewniany kościół pw. zostały już żadne ślady po istnieniu mentach w 1458 r. Wszystkich Świętych, typu wieluń- cmentarza. Grób jego małżonki, Joan- W Przywozie znajdują się jedne z naj- skiego, z ok. 1520 r. Wieża przylega- ny Żubrowej, znajduje się natomiast na ciekawszych obiektów archeologicz- jąca do świątyni wybudowana zo- cmentarzu w Wieluniu, tak samo jak nych z powiatu wieluńskiego. Są to dwa Zwiedzaj obiekt na szlaku: stała w XVIII w. W renesansowym dom, w którym mieszkała. kurhany, gdzie pochowani zostali lokal- ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej ni wodzowie (w jednym z nich nie od- Zwiedzaj obiekt na szlaku: Szlak Ożarowskich Bolesnej z XIX w., wzorowany na szko- kryto śladów ciała, prawdopodobnie na Krajobrazów, pieszy le włoskiej. Na belce tęczowej krucyfiks Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń skutek rozgrabienia miejsca pochów- z XVII w. Przy przejściu z południowej EWI 1, rowerowy ku). Pochodzą one z przełomu II i III w. Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń kruchtyw do nawy zachowany oryginal- n.e. i reprezentują kulturę przeworską, EWI 1, rowerowy ny portal gotycki w kształcie „oślego Szlak Józefów–Bieniec podobnie jak odkryta w bezpośrednim EWI 8, rowerowy grzbietu”. sąsiedztwie osada istniejąca w tam- Dawniej wokół kościoła znajdował się Szlak Kościołów Wieluńskich cmentarz. Został na nim pochowany EWI 9, pętla I, rowerowy

96 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 97 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

raczyn ruda (gm. czarnożyły) (gm. wieluń)

tym okresie. Wśród znalezisk na uwa- Wieś wzmiankowana w dokumentach (6 maja 2001 r. kościół w Raczynie stał gę zasługuje srebrny denar Faustyny w 1352 r., była własnością szlachecką się sanktuarium bł. Ludwika Rocha Starszej, żony cesarza Antonina Piusa, rodu Raczyńskich herbu Jastrzębiec. Gietyngiera i bł. Marii Kanuty Chro- a także inne ozdoby i importy rzym- Parafia istniała tu już w 1460 r. bot). Obok dzwonnica z przełomu skie. Większy z kurhanów ma średnicę W Raczynie w 1896 r. urodziła się XVIII i XIX w. ok. 25 m i wysokość 4 m. Maria Kanuta Chrobot, przyszła za- W centrum wsi, obok kościoła znajduje konnica. W 1943 r. mieszkała w Nowo- się kapliczka z ludową rzeźbą bł. Lu- gródku, gdzie wraz z innymi siostrami dwika Gietyngiera. W południowej czę- Zwiedzaj obiekt na szlaku: zgodziła się oddać życie w zamian za ści wsi (300 m od kościoła), pod nr 46, uwolnienie ojców rodzin. W 2000 r. zo- znajduje się dom urodzenia bł. Kanuty Szlak Kurhanów Książęcych, stała przez papieża Jana Pawła II uzna- (w głębi posesji). Ruda. Kościół pw. św. Wojciecha pieszy na za błogosławioną. W okresie II wojny światowej (od 1939 Szlak Bursztynowy, do 1941 r.) proboszczem miejscowej Ruda położona jest na niewielkim rowerowy parafii był ks. Ludwik Roch Gietyngier. wzniesieniu, ten naturalny walor Szlak Załęczańskim Łukiem W 1941 r. został on aresztowany i osa- obronny był wykorzystywany już w od- Warty, EWI 6, rowerowy dzony w obozie koncentracyjnym w Da- ległej przeszłości – pierwsza osada chau, gdzie poniósł męczeńską śmierć. na tym terenie istniała w neolicie, Łódzki Szlak Konny Na ołtarze wyniesiony został również 2500–1700 lat p.n.e. Miejscowość Szlak Wodny Warty, przez Jana Pawła II, w 1999 r. pojawia się w Kronice Galla Ano- kajakowy Drewniany kościół pw. św. Tekli z ok. nima w 1106 r., a następnie w bulli 1843 r., rozbudowany w 1935 r. Wystrój gnieźnieńskiej papieża Innocentego wnętrza barokowy, pochodzący z daw- II z 1136 r. (jako siedziba kasztelanii). niejszej świątyni w Raczynie. W oł- Raczyn. Kościół pw. św. Tekli Odnaleziony został tu skarb srebrnych tarzu głównym obraz Matki Boskiej siekańców z czasów Bolesława Chro- Częstochowskiej, na którym umiesz- Zwiedzaj obiekt na szlaku: brego, co potwierdza istnienie osady czony został zasuwany obraz św. Tekli. już w okresie tworzenia państwa pol- W jednym z ołtarzy bocznych obrazy Szlak Kościołów Wieluńskich skiego. Kronika Wielkopolska z 1249 bł. Kanuty i bł. Ludwika Gietyngiera EWI 10, pętla II, rowerowy r. podaje że istniał w Rudzie zamek,

98 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 99 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

rychłocice niestety nie przeprowadzono dotąd ba- skowca, wydobywanego w kamienioło- nica z XIV w. Na południowej ścianie dań archeologicznych potwierdzających mie w niedalekim Olewinie. Do dziś freski w stylu malarstwa bizantyjskiego (gm. konopnica) jego lokalizację. zachowała się północna ściana ory- przedstawiające Drogę Krzyżową, na Nazwa miejscowości wywodzi się od ginalnego kościoła (z portalem oraz ścianie zachodniej (od strony kruchty) bogatych złóż rudy darniowej, którą okienkami, obecnie zamurowanymi, scena chrztu Mieszka I i jego drużyny. Wieś położona na prawym brzegu do- wydobywano tu już w średniowieczu. o wykroju romańskim), odsłonięta Obok malowideł w kolegiacie w Tumie liny Warty, na terenie Parku Krajobra- Kuźnice żelazne funkcjonowały w Ru- w 1910 r. Pozostałe elementy stano- k. Łęczycy, są to najcenniejsze średnio- zowego Międzyrzecza Warty i Widaw- dzie jeszcze w XVI w. Osada swój roz- wią rezultat późniejszych przebudów, wieczne polichromie na terenie woj. ki. Istnieje co najmniej od XV w. wój zawdzięczała jednak przede wszyst- w tym przylegająca do świątyni od pół- łódzkiego. W rejonie wsi liczne stanowiska arche- kim korzystnemu położeniu przy szlaku nocy renesansowa kaplica. Na wschód od kościoła znajduje się ologiczne, z Warty wydobyty został tu handlowym z Moraw na Kujawy i Po- W rokokowym ołtarzu głównym póź- zespół pałacowo-parkowy rodziny Ta- m.in. topór wykonany z rogu jelenia, morze, tędy prowadziły także szlaki na nogotycki tryptyk z obrazem Madonny, czanowskich z XIX w. wraz z folwar- pochodzący z epoki kamienia. Pierw- Śląsk Opolski, na Ruś i do Małopolski. w świątyni również gotycka chrzciel- kiem. Pałac wzniesiony w 1851 r. przez sza wzmianka o wsi z 1415 r., była to Ranga Rudy jako ośrodka politycznego Emanuela Taczanowskiego herbu Ja- wówczas własność rodu Szczawińskich. i gospodarczego została drastycznie strzębiec. W rękach rodziny majątek Ufundowali oni w 1445 r. pierwszy ko- ograniczona w końcu XIII w., gdy sie- pozostawał od 1780 r. aż do II wojny ściół (będący filią wobec parafii w Brzy- dziba kasztelanii przeniesiona została światowej. Oprócz pałacu i parku (po- kowie). Po jego pożarze w 1751 r., kolejny do pobliskiego Wielunia. W l. 1419– mnikowy dąb szypułkowy) w skład ze- właściciel wsi, Aleksander Trepka her- 1420 Rudzie odebrana została również społu zabudowy wchodzi oficyna z 1855 bu Topór, wybudował nową świątynię ranga ośrodka administracji kościelnej, r., wozownia z magazynami, spichlerz, w 1770 r. Podczas Powstania Stycznio- do Wielunia przeniesiono siedzibę ar- kuchnia letnia oraz brama wjazdowa. wego miały tu miejsce dwie potyczki, chidiakonatu i kolegium kanoników. Po wojnie cały folwark użytkowany był w tym jedna oddziału Józefa Oxiń- Ruda stała się typową wsią, stanowiącą przez PGR, obecnie część zabudowań, własność szlachecką. w tym pałac, pozostają nieużytkowane. Kościół pw. św. Wojciecha jest najstar- szym zabytkiem sakralnym na terenie całej historycznej Ziemi Wieluńskiej. Zwiedzaj obiekt na szlaku: Konsekracja świątyni miała miejsce w początkach XII w. (zgodnie z lokalną Szlak Jury Wieluńskiej, tradycją kościół ufundowany w 1106 r. pieszy przez Piotra Dunina, na miejscu star- Szlak Piastowski, szej drewnianej świątyni wzniesio- pieszy nej przez św. Wojciecha), pierwotnie Ruda. Malowidła we wnętrzu kościoła pw. św. Wojciecha Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń wzniesiony z bloków kamiennych pia- EWI 1, rowerowy Rychłocice. Kościół pw. Zwiastowania NMP

100 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 101 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

skiego. Upamiętnia to obelisk znaj- dujący się na miejscowym cmentarzu. skomlin W rękach Nekandów-Trepków mają- Kościół pw. św. Filipa i Jakuba z 1746 rzu głównym obraz przedstawiający tek pozostawał do II wojny światowej, (gm. skomlin) r., wybudowany na miejscu starszego patronów kościoła, dodatkowo na skle- a w ostatnich latach powrócił w ręce spalonego w wyniku uderzenia pioru- pieniu sceny z ich życia. Obok świątyni rodziny. Mieszkał tu m.in. Andrzej na w 1741 r. Jego fundatorem był Wła- dzwonnica z 1835 r., ufundowana rów- Trepka (1923–2009), pisarz science fic- Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi dysław Bartochowski (który kilkana- nież przez rodzinę Bartochowskich. tion, autor pierwszej polskiej powieści z 1210 r., stała się wówczas własnością ście lat później wybudował istniejący Wokół kościoła starodrzew, w tym po- w tym stylu. klasztoru cysterek z Ołoboka i należą- do dziś dwór w Ożarowie). Budynek mnikowe lipa drobnolistna, klon zwy- Obecnie istniejący kościół pw. Zwia- cego do niego kościoła w położonych konstrukcji zrębowej, na podmurów- czajny i dwa wiązy szypułkowe. stowania NMP pochodzi z 1918 r., blisko Skomlina Łubnicach. 40 lat póź- ce z kamienia „przemojskiego” (skała W północno-zachodniej części wsi wybudowany został staraniem Lucyny niej miejscowość była lokowana na pra- żelazista wydobywana w okolicznych zachowany spichlerz podworski, wy- Trepki. Wyposażenie świątyni w więk- wie niemieckim. W kolejnych wiekach kamieniołomach). Na uwagę zasługuje budowany z 1777 r. przez wspomnia- szości późnobarokowe. Kościół wchodzi stanowiła własność szlachecką m.in. nego Władysława Bartochowskiego. w skład założenia dworsko-folwarczne- Zawadzkich, Bartochowskich i Bąkow- Budynek o konstrukcji zrębowej, kryty go z XIX w. Zachował się do dziś budy- skich. Parafia w dokumentach wymie- gontem. Pierwotnie spichlerz wchodził nek klasycystycznego dworu z l. 1820– niona została już w 1459 r. w skład zabudowań dworskich, do dziś 1830, stojący w otoczeniu zabytkowego W centrum zachowany ciekawy układ oprócz tego budynku gospodarczego parku (pomnikowe klon zwyczajny, cis zabudowy, pochodzący ze średniowie- zachował się w szczątkowej formie pospolity, lipa drobnolistna oraz gru- cza – tzw. owalnica o wrzecionowatym park podworski, a w nim okazy staro- pa ośmiu topoli białych), a także za- kształcie, z kościołem zamykającym od drzewia (pomnikowe sosna wejmutka, budowania gospodarcze: neogotycki wschodu dawną linię zabudowy. Podob- klon zwyczajny, dwa wiązy szypułkowe, spichlerz z ok. 1830 r. oraz młodsza ny układ ruralistyczny przetrwał w Dą- dwie lipy drobnolistne). Spichlerz do gorzelnia. browie. dziś służy zgodnie ze swoim oryginal- Skomlin. Spichlerz nym przeznaczeniem. Zwiedzaj obiekt na szlaku: nietypowe, pozorne sklepienie beczko- we. Na ścianach bogata polichromia Szlak Bursztynowy, z 1776 r. przedstawiająca siedem sa- Zwiedzaj obiekt na szlaku: rowerowy kramentów, autorstwa K. Więckow- Szlak Konopnica–Osjaków–Ko- skiego. Co ciekawe w obrazach o tema- nopnica, EWI 3, rowerowy tyce religijnej przedstawione zostały Szlak Ożarów–Skomlin–Ożarów różne typy szlachty polskiej epoki sa- EWI 4, rowerowy Łódzki Szlak Konny skiej. Tak wyjątkowe połączenie sta- Szlak Konopnica–Skom- nowi unikat w polskiej sztuce XVIII w. lin EWI 11, rowerowy Szlak Wodny Warty, Skomlin. Kościół kajakowy pw. św. Filipa i Jakuba Wyposażenie, w tym ołtarze, ambona Szlak Bursztynowy tzw. Łącz- i chrzcielnica w stylu rokoko. W ołta- nik z Wieruszowem, rowerowy

102 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 103 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

strobin szynkielów toporów (gm. osjaków) (gm. konopnica) (gm. wierzchlas)

Wieś położona na prawym brzegu War- ok. V w. p.n.e. do przełomu II i III w. Wieś wzmiankowana już w 1413 r., Wieś położona na lewym brzegu Warty, ty, na granicy Parku Krajobrazowego n.e., zachowały się tu pochówki kultury początkowo jako Wola. W kolejnych na terenie Załęczańskiego Parku Kra- Międzyrzecza Warty i Widawki. łużyckiej, wschodniopomorskiej i prze- latach w odniesieniu do dzisiejszego jobrazowego. Na terenie Strobina odkryte ślady osad worskiej. Szynkielowa używane były nazwy Wola Toporów założony został przy brodzie i cmentarzysk z kilku okresów histo- W lesie przy przysiółku Lesisko (ok. Bębnowa, Wola Szynkielowa, czy Ko- na Warcie, przy szlaku handlowym rycznych. Do dziś zachował się w tere- 500 m na wschód od szosy Konopni- nopnicka Wola. istniejącym już we wczesnym śre- ca–Osjaków) grupa pięciu kurhanów Na północ od wsi w lesie torfowisko dniowieczu (odnalezione ślady osady z okresu VII–VIII w. n.e., o średnicy ok. „Nad Ługiem” z cenną roślinnością z IV–V w. n.e.). Pierwotnie miejsco- 10 m i wysokości ok. 80 cm. Dwa z gro- wodną i torfową. Do torfowiska od wość nosiła nazwę Zdrganie, a obecna bów zostały obrabowane, w jednym północy przylega wał wydmowy, o wy- została przyjęta od nazwiska właścicieli zachowały się grób ciałopalny, a w ko- sokości dochodzącej do 8 m, stano- – rodu Toporczyków. Wieś wzmianko- lejnym grób szkieletowy. Dodatkowo wiący ciekawostkę geomorfologiczną. w kurhanach odnalezione przedmioty, W przekroju wydmy widoczne cztery w tym cenną ozdobę z brązu w kształ- warstwy nawiewanego piasku (praw- cie trójlistnej koniczyny. Również dopodobnie z niedalekiej doliny rzeki w Lesisku (1 km na południe od mostu Oleśnicy) przedzielone warstwami na rzece Wężnicy) odnalezione ślady gleb kopalnych. Lesisko. Kurhany cmentarzyska z epoki brązu (prawdo- W centrum wsi kościół pw. Narodzenia podobnie ok. XII w. p.n.e.). NMP, wybudowany w l. 1936–1938. nie ślad (wzniesienie pomiędzy dwoma głębokimi jarami na prawym brzegu Warty) po dawnym grodzie kultury Zwiedzaj obiekt na szlaku: Zwiedzaj obiekt na szlaku: łużyckiej, istniejącym od VIII do V w. Toporów. Obraz „Przemienienie Pańskie” Szlak Bursztynowy, autorstwa Jerzego Dudy-Gracza p.n.e. W okresie I–II w. n.e. istniała na Łódzki Szlak Konny terenie Strobina osada kultury prze- rowerowy worskiej, gdzie odkryte zostały liczne Szlak Konopnica–Osjaków–Ko- Szlak Konopnica–Osjaków–Ko- wana w 1386 r., przed 1464 r. Toporów importy rzymskie, świadczące o inten- nopnica, EWI 3, rowerowy nopnica, EWI 3, rowerowy otrzymał prawa miejskie. Lokacja oka- sywnej wymianie handlowej prowadzo- zała się jednak nieudana, ponieważ nej wzdłuż antycznego Szlaku Burszty- Szlak Konny Jury Wieluńskiej prawa te zostały utracone na przeło- nowego. Szlak Wodny Warty, mie XVII i XVIII w., nie zachowały się Cmentarzysko ciałopalne istniało tu od kajakowy też ślady dawnego układu urbanistycz-

104 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 105 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

widoradz wielgie (gm. wieluń) (gm. ostrówek)

nego. Od końca XVI w. była to częścio- Wieś położona w dolinie rzeki Strugi od drogi Widoradz – Ruda, znajduje Pierwsza wzmianka o miejscowości wo, a od XVIII w. w całości własność Węglewskiej. się dobrze zachowane grodzisko. Ma (zwanej wówczas Wielkie) pochodzi Kapituły Gnieźnieńskiej. Podmokły teren zapewniał w przeszło- ono kształt kolisty, o średnicy ok. 40 z 1419 r., własność szlachecka. W centrum wsi współczesny kościół ści dobre warunki do obrony przed m. Główny wał otoczony jest dodatko- pw. Przemienienia Pańskiego, z lat napadami, stąd już we wczesnym śre- wo dwoma pierścianiami wałów zapo- 80. XX w. Najciekawszym elemen- dniowieczu funkcjonował w tym miej- rowych oraz dwoma fosami. Majdan tem wyposażenia jest zawieszony nad scu gród. Istniał na pewno w okresie dawnego grodu został niemal całkowi- ołtarzem obraz Jerzego Dudy-Gracza cie przeszukany podczas prac arche- pt. „Przemienienie Pańskie”. Dzieło ologicznych, a zabytki znalezione na składa się z sześciu płócien, zajmuje tym terenie oglądać można na wysta- powierzchnię 25 m2 i należy do naj- wie archeologicznej w Muzeum Ziemi większych w dorobku artysty. W 1995 r. Wieluńskiej. zostało podarowane parafii przez Du- Z grodziskiem związane są miejsco- dę-Gracza na pamiątkę plenerów ma- we legendy, zgodnie z którymi w Wi- larskich, w których uczestniczył w po- doradzu swoją siedzibę miał Rokita, bliskim Kamionie. zwany Widoradzkim. Potwierdzenie lęku przed tym diabłem można zna- leźć w słowach modlitwy znanej wśród Zwiedzaj obiekt na szlaku: Widoradz. Grodzisko mieszkańców tych okolic: „Od głodu, powietrza, ognia, wojny i od Widoradza Szlak Bursztynowy, między II połową XIII w. a I połową zachowaj nas Panie...”. rowerowy XIV w., kiedy to uległ zniszczeniu, naj- Wielgie. Dwór Szlak Przełomu Krzeczowskiego prawdopodobniej na skutek najazdu. Zwiedzaj obiekt na szlaku: EWI 5, rowerowy Istnieje hipoteza, zgodnie z którą gród w Widoradzu był siedzibą rudzkiego Ostatnim przedwojennym właścicie- Łódzki Szlak Konny Szlak PiastowskiPiastowski, kasztelana. Jest to mało prawdopodob- pieszy lem miejscowego majątku był od ok. Szlak Wodny Warty, ne, jednak ostateczna jej weryfikacja 1930 r. Kazimierz Fiszer (prawnuk Sta- Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń kajakowy wymagałaby przeprowadzenia prac ar- nisława Fiszera, adiutanta Kościuszki EWI 1, rowerowy cheologicznych na terenie samej Rudy. podczas Insurekcji 1794 r., generała Na łąkach 500 m od wsi, na wschód i uczestnika wojen napoleońskich,

106 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 107 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

zmarłego z ran podczas bitwy pod Bo- chodzący z 1532 r. przywilej na założe- rodino; daleki krewny Franciszka Fi- wieluń nie wodociągów; dodatkowo w XVI w. szera, znanego warszawskiego filozofa funkcjonował tu stały teatr mieszczań- i gawędziarza). (gm. wieluń) ski, ewenement w skali całego kraju. We wsi zachowany dawny zespół dwor- Z Wielunia pochodził żyjący na przeło- sko-parkowy z XIX w., w skład którego mie XV i XVI w. Hieronim Spiczyński wchodzi klasycystyczny dwór, spichlerz Zgodnie z miejscową legendą miasto – syn wieluńskiego rajcy, humanista, w takim samym stylu, park, a także założył w 1217 r. książę Władysław poeta, tłumacz, autor pierwszego pol- położona bliżej centrum wsi dawna Odonic. To on podczas łowów zauwa- skiego przekładu Pisma Świętego, któ- kaplica dworska, obecnie wykorzysty- żył jelenia, w porożu którego widoczny re wydane zostało drukiem. Upadek wana jako sala katechetyczna. Naj- był Baranek Boży (lub zgodnie z inną miasta rozpoczął się w połowie XVII w., cenniejszym elementem zespołu jest wersją tej legendy hostia). Na pamiąt- na skutek „potopu” szwedzkiego. Jesz- dwór, wzniesiony na planie prostokąta, kę tego wydarzenia wybudowany został cze większym zniszczeniom miasto, z przylegającymi bocznymi ryzalita- kościół, wokół którego wykształciła podobnie jak cała Ziemia Wieluńska, mi i centralnie umieszczonym porty- się osada, a od jelenia wziąć się mia- uległo podczas wojny północnej, w po- kiem nad którym znajduje się taras. ła nazwa miasta. Pierwsza wzmianka czątkach XVIII w. Architektura spichlerza nawiązuje do o Wieluniu w dokumentach pochodzi W latach 20. XIX w. w Wieluniu uru- stylu dworu. Park dworski ze stawem z 1283 r., dotyczyła ona przeniesienia Wieluń. Kościół pw. Bożego Ciała chomiona została bardzo nowoczesna i z zachowanym starodrzewiem, w tym siedziby kasztelanii z Rudy do Wielu- jak na owe czasy manufaktura sukien- z pomnikowymi dębem szypułkowym nia. Był to moment przełomowy, od ki administracyjnej o randze pomiędzy nicza prowadzona przez Karola Neu- i grabem zwyczajnym. Zespół dworski tego czasu nastąpił dynamiczny roz- województwem a powiatem. W XIV ville’a, przybyłego z Belgii. Zakład ten stanowi obecnie własność prywatną. wój osady. Było to miasto królewskie w. w Wieluniu stanął zamek królew- funkcjonował jednak tylko do lat 40. o dość wysokiej randze, w XIV w. (po ski oraz dwór arcybiskupi, wzniesiony XIX w., a Wieluń w kolejnych deka- reformie administracyjnej) siedziba przez Jarosława Bogorię ze Skotnik. dach nie przekształcił się w znaczący Zwiedzaj obiekt na szlaku: księstwa, a następnie ziemi – jednost- Miasto było położone przy głównym ośrodek przemysłowy. Pierwszym du- szlaku pomiędzy Wielkopolską a Ma- żym zakładem funkcjonującym w jego łopolską, a także przy szlaku na Śląsk. bezpośrednim sąsiedztwie (dziś w gra- Szlak Konopnica–Skomlin Odbywały się tu ważne wydarzenia nicach miasta) stała się uruchomiona EWI 11, rowerowy polityczne, m.in. w 1424 r. w Wieluniu w 1912 r. cukrownia w Niedzielsku. król Władysław Jagiełło wydał edykt W czasie I wojny światowej do Wielu- skierowany przeciwko czeskim husy- nia doprowadzona została wąskotoro- tom. XVI w. był okresem największego wa linia kolejowa, natomiast w 1926 r. rozkwitu miasta, należało ono do naj- miasto znalazło się na trasie kolei nor- piękniejszych w całym kraju, powsta- malnotorowej. ło wówczas wiele znaczących budowli, Tragiczną datą w historii miasta był 1 Wieluń. Zbombardowane przede wszystkim sakralnych. O za- września 1939 r. O godz. 4.40 (5 minut centrum 1 września 1939 r. możności Wielunia świadczyć może po- przed rozpoczęciem ostrzału Wester-

108 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 109 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

platte) rozpoczęło się bombardowanie du. Zachowane fragmenty umocnień go miasta. Obecnie stojąca świątynia centrum Wielunia. Trzykrotne naloty w większości są efektem prowadzonej została ufundowana przez króla Kazi- tego dnia doprowadziły do zniszczenia współcześnie rekonstrukcji. mierza Wielkiego w 1335 r., na miejsce ok. 75% zabudowy oraz śmierci ok. 1 Jednym z symboli Wielunia jest cha- spalonej starszej budowli. Po pożarze 200 osób. Zniszczony został wówczas rakterystyczny budynek ratusza. Do w XVII w. kościół przebudowany w sty- m.in. kościół św. Michała Archanioła początku XIX w. na centralnym rynku lu barokowym. W 1893 r. kościół został z końca XIII w., do 1819 r. siedziba wie- miasta stał gotycki ratusz, ze wzglę- odebrany augustianom i przekazany luńskiej kolegiaty. du na zły stan techniczny został on diecezji. W 1921 r. osiedlili się tu mi- Cennym zabytkiem Wielunia jest za- rozebrany. Nowy budynek wzniesio- sjonarze św. Rodziny, którzy urucho- chowany średniowieczny układ urba- no w 1842 r. na Krakowskim Przed- Wieluń. Muzeum Ziemi Wieluńskiej mili seminarium duchowne. W czasie nistyczny o wrzecionowatym kształcie mieściu dobudowując go do Bramy II wojny światowej budynki kościelne z centralnie usytuowanym rynkiem. Krakowskiej (od tego czasu pełni ona służyły za obóz przesiedleńczy dla lud- Układ taki jest charakterystyczny dla funkcję wieży ratuszowej). W ten spo- ności żydowskiej. Do rangi kolegiaty miast śląskich, w dzisiejszej centralnej sób gotycka brama połączona została świątynia została podniesiona w 1965 r. Polsce praktycznie nie występuje. z klasycystycznym budynkiem projektu Po wojnie w toku prowadzonych prac Zachowany fragmentarycznie system Henryka Marconiego i Piotra Wetzli- renowacyjnych przywrócony został go- średniowiecznych murów miejskich, cha. Podczas prac renowacyjnych pro- tycki charakter budowli. wzniesiony został za panowania Kazi- wadzonych w latach 60. XX w. zawaliła W świątyni zachowana oryginalna bry- mierza Wielkiego. Oryginalnie pier- się górna część wieży, w l. 1969–1975 ła, składająca się z prostokątnej nawy, ścień murów sięgających 8 m wyso- została ona zrekonstruowana. Na wie- węższego i zamkniętego wielobocznie kości, liczył ok. 1 200 m. Niestety nie ży zawieszony jest zegar, pochodzący ze prezbiterium oraz przylegającej od po- zachował się do dziś zbudowany wów- zniszczonej kolegiaty. łudnia kaplicy. Od zachodu w fasadzie czas zamek (na jego fundamentach ok. Po kościele pw. św. Michała Archanioła dwie baszty oraz odtworzony trójkąt- 1840 r. stanął klasycystyczny pałac, dziś i Nawiedzenia NMP, dawnej kolegiacie ny blendowy szczyt. W ścianie połu- służący jako siedziba Starostwa Powia- wieluńskiej, pozostały jedynie funda- dniowej nawy wczesnogotycki portal, towego). Najefektowniej mury miej- menty i odtworzony obrys murów. Sta- w który wstawione zostały współczesne skie prezentują się od strony wschod- nowią one smutną pamiątkę zniszcze- drzwi ze scenami z historii miasta. niej (ul. Podwale), gdzie znajdują się nia miasta w 1939 r. W prezbiterium przypory wzmacnia- baszty Prochownia oraz Męczarnia Kościół pw. Bożego Ciała (kolegiata jące konstrukcję oraz ostrołukowe (zwana Katownią, służąca jako miejsce pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi gotyckie okna ze współczesnymi witra- kaźni od czasu, gdy miasto otrzymało Panny), oryginalnie kościół Augu- żami przedstawiającymi sceny z życia przywilej sądzenia spraw kryminalnych stianów. Obecnie jest kościołem ko- zakonników oraz legendy o powstaniu od króla Zygmunta Starego). Zacho- legiackim i równocześnie najstarszą miasta i klasztoru. Wyposażenie ko- wały się także baszta Swawola przy ul. świątynią w Wieluniu. Zgodnie z le- ścioła pochodzi przede wszystkim ze Okólnej oraz baszta Skarbczyk przy ul. gendą kościół wystawił w tym miejscu zniszczonej w czasie II wojny światowej Narutowicza, a także dwie bramy: Kra- Wieluń. Średniowieczna kuna w 1217 r. książę Władysław Odonic, kolegiaty. Znajduje się tu m.in. obraz kowska od wschodu i Kaliska od zacho- przy kościele pw. Bożego Ciała od czego zacząć się miał rozwój całe- „Grosz czynszowy” z XVII w., pocho-

110 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 111 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

dzący ze szkoły Tycjana, obraz „Zdję- pierwotnie znajdujący się za murami dynek został przebudowany w tym stylu. cie z krzyża” z XVI w., późnogotycki, miejskimi. Kościół pw. św. Mikołaja W 1612 r. rozpoczęto budowę kościoła ze szkoły wrocławskiej (w ołtarzu głów- został ufundowany przez księcia Wła- i klasztoru Bernardynek. Fundatorką nym), obraz „Wizja św. Teresy z Avila” dysława Opolczyka w 1383 r., obok była wspomniana Anna Koniecpol- z początku XVII w., renesansowy, au- wystawionego wcześniej szpitala. Od ska, wdowa po wojewodzie sieradzkim. torstwa Giulio Cesare Proccaciniego, 1388 r. aż do 1819 r. kościół i klasztor Budowę kościoła ukończono i konse- późnogotyckie rzeźby drewniane św. należały do Paulinów, po kasacie zgro- krowano w 1616 r. Powstała budowla Piotra i św. Pawła, portrety trumienne madzenia obiekt został przekazany renesansowa, ciekawą dekoracją jest z XVII i XVIII w. Bernardynkom, które gospodarują tu zachowane do dziś sgrafitto opasają- Obecnie kościół stanowi Sanktuarium do dziś. W architekturze budynku czę- ce budynek. Decyzją administracyjną Matki Bożej Pocieszenia – Pani Ziemi ściowo zachowany styl gotycki, m.in. w 1819 r. zakon został pozbawiony do- Wieluńskiej. W południowej kaplicy przypory w prezbiterium, częściowo tychczasowej siedziby i przeniesiony umieszczony jest obraz Matki Boskiej do zabudowań po wieluńskich pauli- z Dzieciątkiem Jezus, pochodzący nach (ich klasztor został wówczas roz- z 1640 r., w 1971 r. pokryty papieskimi wiązany). Kościół Bernardynek został sukienkami. przekazany gminie ewangelickiej, W budynku dawnego klasztoru (z XVI– natomiast budynek klasztoru został XVII w.) ciekawa pamiątka po średnio- przekształcony w manufakturę sukien- Wieluń. Kościół pw. św. Józefa wiecznej historii miasta – kuna, służą- niczą. Później funkcjonował tu m.in. ca oryginalnie do karania przestępców. browar, a w okresie II wojny światowej kie zbiory przepadły, przetrwał na- Wykuta z trzech kamiennych bloków, stolarnia (w tym czasie kościół służył tomiast sam budynek, w którym dziś pochodzi prawdopodobnie z XIV w., jako kino). Po wojnie budynki zostały mieści się Wieluński Dom Kultury. została przeniesiona z dawnej kole- odnowione, kościół do dziś służy ewan- W l. 1629–1634, poza murami miejski- giaty. Obok świątyni, w narożniku ulic Wieluń. Mury miejskie i ratusz gelikom, natomiast w dawnym klasz- mi, wzniesiony został zespół klasztor- Augustiańskiej i Okólnej murowana torze od 1964 r. funkcjonuje Muzeum ny Reformatów. Okazale prezentuje barokowa dzwonnica z XVIII w. widoczne elementy barokowe (woluty Ziemi Wieluńskiej z wystawami arche- się wnętrze kościoła pw. Zwiastowania Kuna była narzędziem kary wymie- na elewacji zachodniej, sygnaturka na ologiczną, etnograficzną i historyczną. NMP, gdzie na sklepieniu nawy zacho- rzanej przestępcom w średniowieczu. dachu). We wnętrzu barokowe: ołtarze Od południa do budynku przylegają wała się polichromia z 1683 r. przedsta- Umieszczana była przy ratuszu lub oraz drewniane ławy. Na chórze zacho- pozostałości części klasztoru, które wiająca Niepokalane Poczęcie (w pre- przy kościele farnym (jak w przypadku wane fragmentarycznie renesansowe wchodziły w skład obwarowań miej- zbiterium na sklepieniu polichromie Wielunia). Elementem kuny były kaj- polichromie. W nawie zawieszony por- skich. z okresu międzywojennego przedsta- dany, którymi skuwano złoczyńcę. Karą tret Anny Koniecpolskiej z początku Pierwsze muzeum w Wieluniu powsta- wiające Przemienienie Pańskie). Wypo- było napiętnowanie poprzez wystawie- XVII w., fundatorki wieluńskiego klasz- ło w 1924 r., utworzyła je Polska Ma- sażenie (ołtarze, ambona, konfesjonały, nie na widok publiczny, stosowano ją toru bernardynek. Obok kościoła bu- cierz Szkolna. Zajmowało ono prze- ławki) rokokowe, zachowało się również przy drobniejszych przestępstwach. dynek klasztoru z ciekawym, łamanym budowany budynek dawnej cerkwi, marmurowe epitafium z ok. 1734 r. po- Kolejnym obiektem sakralnym Wielu- dachem, charakterystycznym dla stylu położony w Parku Miejskim. Niestety święcone Aleksandrowi Szembekowi, nia jest zespół klasztorny popauliński, barokowego – po pożarze w 1631 r. bu- na skutek zawieruchy wojennej wszyst- łowczemu łęczyckiemu i Marcinowi

112 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 113 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

Na przedmieściach Wielunia, przy ul. Joanny Żubrowej znajduje się jeden wierzchlas z najstarszych zabytków na terenie miasta – drewniany kościół pw. św. (gm. wierzchlas) Barbary. Wzniesiony został na terenie cmentarza cholerycznego na przełomie XV i XVI w. Pierwotnie był to typowy Wieś wzmiankowana w 1323 r., przy- kościół typu wieluńskiego, w XIX w. puszczalnie istniała już jednak w XI– nawa została zastąpiona murowaną, XII w., znaleziono tu bowiem misę pozostało jedynie drewniane prezbi- romańską, bogato zdobioną (obecnie Wieluń. ratusz terium. We wnętrzu ołtarze z XVII w. eksponowana w Muzeum Ziemi Wie- oraz krucyfiks z XV w. Współcześnie do luńskiej w Wieluniu). Parafia w do- Siemianowskiemu, wojewodzie sieradz- zabytkowego kościoła dobudowana du- kumentach wymieniana w 1460 r., ale kiemu. Do kościoła przylega klasztor ża, nowoczesna świątynia. prawdopodobnie istniała już w XIV w. wybudowany równocześnie z kościołem. Najstarszą zachowaną nekropolią W średniowieczu i czasach nowożyt- Reformaci (z przerwą w l. 1864–1920) w Wieluniu jest cmentarz rzymsko- nych Wierzchlas pozostawał własno- gospodarowali w tym miejscu do II woj- katolicki przy ul. 3 Maja. Powstał ścią szlachecką, przez wiele lat była ny światowej, od 1989 r. obiekt należy w XVIII w., przetrwało na nim wie- to własność rodziny Wierzchleyskich do Franciszkanów. le zabytkowych grobów. Wśród nich herbu Berszten. W centrum Wielunia, przy ul. Barycz znajduje się mogiła Joanny Żubrowej, Wieluń. Średniowieczny znajduje się barokowy popijarski klasz- pierwszej Polki odznaczonej krzyżem układ urbanistyczny tor oraz kościół pw. św. Józefa, wznie- Virtuti Militari, uwiecznionej w powie- sione w połowie XVIII w. Zakon pija- ści „Huragan” W. Gąsiorowskiego. Przy rów został sprowadzony do Wielunia ulicy nazwanej jej imieniem, pod nr 1 w 1684 r., oprócz działalności religijnej zachowany dom, w którym mieszkała. Zwiedzaj obiekt na szlaku: prowadzili oni również szkołę elemen- Na terenie miasta wiele pomników tarną dla synów mieszczan i okolicznej poświęconych wydarzeniom i osobom Szlak Jury Wieluńskiej, szlachty. W kościele cenna polichromia istotnym zarówno dla historii Pol- pieszy oraz ołtarze malowane iluzjonistycznie; ski jak i Ziemi Wieluńskiej. W Lasku Szlak Piastowski, część wyposażenia (tablice nagrobne Miejskim w zachodniej części Wie- pieszy Wierzchlas. Kościół pw. św. Mikołaja z 1531 i 1621 r., kartusze herbowe lunia, w miejscu egzekucji z czasów Szlak Wieluń–Ożarów–Wieluń z l. 1619–1633) przeniesiona ze znisz- Powstania Styczniowego znajduje się EWI 1, rowerowy czonej kolegiaty. W jednym z pomiesz- okazały pomnik powstańców 1863 r. W centrum wsi kościół pw. św. Mi- czeń dawnego klasztoru (obecnie pla- Pamiątkową tablicą oznaczony został Szlak Kościołów Wieluńskich kołaja, zbudowany prawdopodobnie cówka banku) od strony ul. Królewskiej również cmentarz żydowski przy ul. EWI 9, pętla I, rowerowy w XV w., gruntownie przebudowany zachowane polichromie. Kijak. Szlak Kościołów Wieluńskich w 1760 r. z fundacji Felicjana Wierz- EWI 10, pętla II, rowerowy

114 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 115 Miejscowości warte zobaczenia Miejscowości warte zobaczenia

chrzcielnica prawdopodobnie z XVI Gnieźnieńskiej. Pierwotnie wieś po- wiktorów w. W prezbiterium dwa bardzo cieka- łożona na prawym brzegu Warty, w II we średniowieczne obrazy: Madonna połowie XIX w. z powodu regularnych (gm. biała) z Dzieciątkiem, zapewne autorstwa Ja- wylewów rzeki, przeniesiona na lewy na z Nysy, z ok. 1470 r. oraz scena Zwia- brzeg. Pozostałością po dawnej wsi jest stowania NMP, w stylu gotyckim, wyko- kilka zagród tworzących przysiółek Pia- chleyskiego (właściciela tutejszego Wieś wymieniana w dokumentach nana techniką olejną na płótnie i desce. ski oraz cmentarz choleryczny. majątku, sędziego ziemskiego i póź- w 1404 r., była wsią szlachecką. We wsi zachowany krzyż upamiętniają- niejszego uczestnika Sejmu Wiel- W centrum wsi drewniany kościół typu cy potyczkę żołnierzy Wojska Polskie- kiego). O średniowiecznej metryce wieluńskiego pw. św. Zygmunta i Wa- Zwiedzaj obiekt na szlaku: go z Niemcami forsującymi Wartę we kościoła świadczyć mogą przypory za- lentego. Świątynia pochodzi z I po- wrześniu 1939 r. W walce poległo 11 chowane wzdłuż zewnętrznych murów. łowy XVI w., na miejscu starszego, Szlak Kościołów Wieluńskich polskich żołnierzy, a krzyż oznacza ich Wewnątrz wyposażenie przede wszyst- możliwe także że obecny kościół po- EWI 10, pętla II, rowerowy symboliczną mogiłę. kim z XVIII w.: rokokowe ołtarze z chodzi już z XV w., konsekracja miała Współcześnie wieś słynie z Ośrodka Szlak Konopnica–Skomlin II połowy tego stulecia oraz ambona EWI 11, rowerowy Szkoleniowo-Wypoczynkowego ZHP barokowa. W ołtarzu głównym znaj- „Nadwarciański Gród”. duje się kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, która widoczna jest po podniesieniu powieszonego przed Zwiedzaj obiekt na szlaku: nią obrazu św. Rocha. Znajduje się tu załęcze wielkie również chrzcielnica późnogotycka, a Szlak Jury Wieluńskiej, także ciekawa płyta nagrobna Alberta (gm. pątnów) pieszy i Katarzyny Gaszyńskich z herbami Szlak Bursztynowy, Poraj i Berszten z XVI w. rowerowy Wieś położona na lewym brzegu Warty, Szlak Załęczańskim Łukiem Wiktorów. Kościół pw. św. na terenie Załęczańskiego Parku Kra- Warty, EWI 6, rowerowy Zygmunta i Walentego jobrazowego. Zwiedzaj obiekt na szlaku: Szlak Józefów–Bieniec W okolicy Załęcza Wielkiego prace EWI 8, rowerowy Szlak Wierzchlas–Osjaków– miejsce w 1625 r. i dokonał jej biskup archeologiczne ujawniły wiele śladów Wierzchlas, EWI 2, rowerowy Adam Gocki (Górski). Przebudowany osadnictwa pradziejowego, przede Łódzki Szlak Konny w 1760 r. i w 1987 r. (ostatnia prze- wszystkim z epoki kamienia. budowa była właściwie rekonstrukcją Wieś wzmiankowana w dokumentach Szlak Konny Jury Wieluńskiej doprowadzonego do ruiny budynku). w 1357 r. Przez kilkaset lat stanowiła Szlak Wodny Warty, Trzy ołtarze i ambona z ok. 1700 r., własność dóbr kościelnych Kapituły kajakowy

116 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 117 rozdział iiI wypocznij aktywnie Wypocznij aktywnie Wypocznij aktywnie

Wypocznij aktywnie

owiat wieluński stwarza dosko- no największych atrakcji przyrodni- la miłośników kajakarstwa ozna- a zimą — narciarstwa biegowego Pnałe warunki do uprawiania tu- czych obszaru (m.in. Szlak Nadwar- Dkowano ponad 70-kilometrowy (w powiecie wieluńskim znaleźć moż- rystyki aktywnej. Szlaki piesze, ro- ciańskich Krajobrazów), jak również szlak wodny na Warcie, prezentujący na dziewięć szlaków pieszych, przede werowe, kajakowe i konne zadowolić kulturowych — unikatowych w skali najpiękniejsze przełomowe odcinki wszystkim w okolicach Warty). Ziemię mogą każdego. Urozmaicona rzeźba Polski, drewnianych zabytków sa- rzeki (w powiecie ok. 50 km). Z ko- Wieluńską można podzwiać również terenu oraz malowniczy nadwar- kralnych (przede wszystkim Szlak lei dla amatorów turystyki konnej z... lotu ptaka. Doskonałe warunki dla przygotowano Łódzki Szlak Konny. paralotniarzy stwarza grodzisko w Ko- Przez teren powiatu przebiega ponad nopnicy. Miejsce dla siebie znajdą tu 130-kilometrowy odcinek tego naj- również amatorzy wędkarstwa. Znaj- dłuższego w Europie szlaku konne- dują się tu liczne łowiska (m.in. Kę- go, liczącego 1817 km. Tereny leśne powizna, Kamion, Krzeczów, Osjaków, i liczne wzniesienia stanowią idealne Konopnica, Rychłocice, okolice Bień- obszary do uprawiania nordic walking, ca, Przywozu, Toporowa i Drobnic).

Zachęcamy do odkrywania atrakcji powiatu wieluńskie- go. Dokładne przebiegi szlaków turystycznych dostępne Kępowizna. Szlak wodny Warty Rowerzyści na Szlaku Bursztynowym są na Portalu Turystyki Aktywnej w Powiecie Wieluńskim www.turystykawielun.pl oraz mapie turystycznej „Zie- mia Wieluńska na Bursztynowym Szlaku” (skala 1:60 000), ciański krajobraz stanowią nie lada Kościołów Drewnianych). Jednym którą można otrzymać w punktach informacji turystycznej. atrakcję dla rowerzystów. Z myślą z najważniejszych jest Szlak Bursz- o nich przygotowanych zostało po- tynowy, prowadzący wzdłuż Warty, nad 480 km szlaków rowerowych, przypominający o starożytnej drodze przebiegających m.in. przez teren handlowej którą wędrowali rzymscy Załęczańskiego Parku Krajobrazo- kupcy. Szlak ten łączy nie tylko pięk- wego i Parku Krajobrazowego Mię- ne nadwarciańskie krajobrazy, ale dzyrzecza Warty i Widawki. Szlaki także cenne zabytki historii z okresu te dają możliwość poznania zarów- starożytności i średniowiecza.

120 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 121 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak bursztynowy szlak wieluń-ożarów-wieluń (ewI 1)

Długość: ok. 250 km Długość: 29,8 km Przebieg: Parzymiechy • Załęcze wielkie • przywóz • Przebieg: wieluń berlinek • ruda • rychłowice tartak toporów • krzeczów • osjaków • konopnica • rychło- • kadłub • popowice • ożarów • krzyworzeka • wieluń cice • sieradz • uniejów • łęczyca • piątek • bolimów Szlak nawiązuje do starożytnego, dalekosiężnego szlaku handlowego. Jest częścią ponadregional- Szlak rowerowy EWI 1 przebiega przez podwieluńskie wsie. To idealna trasa dla mniej wytreno- nego szlaku przebiegającego przez województwo łódzkie. W powiecie wieluńskim biegnie doliną wanych rowerzystów, gdyż prowadzi przez obszar o łagodnym ukształtowaniu powierzchni. Nie Warty przez obszar dwóch parków krajobrazowych: Załęczańskiego i Międzyrzecza Warty i Wi- brakuje jednak malowniczych krajobrazów zwłaszcza w okolicach Ożarowa, gdzie szlak biegnie dawki. Prowadzi przez miejscowości, w których znajdują się stanowiska archeologiczne świadczące przy granicy z Zespołem Przyrodniczo-Krajobrazowym „Wzgórza Ożarowskie”. Trasa szlaku o wpływach rzymskich i wysokim rozwoju osadnictwa we wczesnym średniowieczu. Wśród szcze- rozpoczyna się w Wieluniu, na którego zwiedzenie warto poświęcić przynajmniej jeden dzień, co gólnych atrakcji na szlaku na uwagę zasługują kurhany (Przywóz, Lesisko, Konopnica), grodzisko pozwoli odkryć wiele niezwykłych zabytków jego średniowiecznego Starego Miasta. Wyruszając w Konopnicy, młyny (Kępowizna, Kajdas, Konopnica), zespoły dworsko-parkowe (Konopnica, z Wielunia na szlaku można odwiedzić romańskie budowle sakralne (Ruda, Krzyworzeka), po- Rychłocice), obiekty sakralne (Toporów, Kamion, Konopnica, Rychłocice). znać legendę o diable widoradzkim, a także doświadczyć uroku drewnianych zabytków – kościo- łów typu wieluńskiego (Kadłub, Popowice), dworu w Ożarowie i wiatraka w Kocilewie.

Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i WIdawki

konopnica. Panorama na dolinę warty z grodziska Wieluń. Średniowieczny układ urbanistyczny

WARTO ZOBACZYĆ Kępowizna, Przywóz, Toporów, Kamion, Kajdas, Lesisko, Osjaków, Konopnica, Rychłocice,

przywóz. kurhan WARTO ZOBACZYĆ Ożarów. Dwór Wieluń, Widoradz, Ruda, NOCLEGI Kadłub, Popowice, Kocilew, Ożarów, Krzyworzeka, Załęcze Małe, Załęcze Chotów Wielkie, Kępowizna, Załączański Kamion, Krzeczów, Park Krajobrazowy Drobnice, Kajdas, Osjaków, Konopnica, Rychłocice na szlaku NOCLEGI Wieluń, Rychłowice, Kocilew. Wiatrak Ożarów

122 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 123 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak wierzchlas-osjaków-wierzchlas (ewI 2) szlak konopnica-osjaków-konopnica (ewI 3)

Długość: 44,9 km Długość: 43,1 km Przebieg: wierzchlas • jodłowiec • józefina • nowa Przebieg: konopnica • kol. strobin • lesisko wieś • osjaków • raduczyce • szyszczyna • stara wieś • osjaków • dębina • walków • bębnów • dymek podkochlew • kraszkowice • ruda • wierzchlas • szynkielów • rychłocice • wrońsko • konopnica Szlak przebiega przez obszary leśne położone między Osjakowem a Kraszkowicami, zaś na od- Szlak przebiega przez obszar Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki, zaś między cinku Osjaków-Podkochlew wkracza w malowniczą dolinę Warty oraz Osjakowski Zespół Przy- Konopnicą a Osjakowem przez tereny Osjakowskiego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. rodniczo-Krajobrazowy. Trasa jest urozmaicona, gdyż poza drogami asfaltowymi prowadzi rów- Przechodzi zarówno przez dolinę Warty i Wężnicy, ale wkracza także na tereny wysoczyznowe, nież duktami leśnymi. Rowerowa wycieczka będzie doskonałym sposobem na kontakt z przyrodą zalesione między Szynkielowem a Rychłocicami. Na trasie rowerowej wędrówki znajduje się kil- i odwiedzenie ciekawych zabytków sakralnych (Wierzchlas, Ruda, Kraszkowice), pozostałości ka interesujących atrakcji przyrodniczych (wał wydmowy w Szynkielowie i rezerwat przyrody dawnych założeń dworskich (Ruda, Kraszkowice), zabytkowego młyna w Kajdasie. Nad Wartą, „Hołda”). W nadwarciańskich miejscowościach odnajdziesz wiele ciekawych zabytków, zarówno w pobliżu Drobnic, podziwiać można krajobrazy, które zostały uwiecznione na kadrach filmu tych archeologicznych tj. kurhany (Lesisko, Konopnica), okazałe grodzisko górujące nad doliną „Nad Niemnem”. Wzdłuż szlaku zaobserwować można typową wiejską zabudowę (Raduczyce, Warty na południe od Konopnicy, ale również założenia dworsko-parkowe (Konopnica, Rychło- Nowa Wieś), zaś w Kajdasie – tradycyjny wypas owiec. cice), drewniany młyn (Konopnica) i kościoły zarówno drewniane (Rychłocice), jak i murowane (Konopnica). W Osjakowie również warto zatrzymać się na chwilę, aby poszukać śladów średnio- wiecznego miasta. Trasa szlaku jest bardzo różnorodna, gdyż prowadzi zarówno przez tereny otwarte, jak i leśne, a ponieważ na znacznej swej długości wyznaczona jest drogami nieutwardzonymi, wymaga od rowerzystów dobrej kondycji fizycznej.

Między Raduckim Folwarkiem a Józefiną Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i WIdawki

Konopnica. Drewniany młyn rez. hołda Wierzchlas. Kościół pw. św. Mikołaja

Załączański WARTO ZOBACZYĆ Park Krajobrazowy Konopnica, Lesisko, Osjaków, Szynkielów (wał wydmowy), rezerwat przyrody „Hołda”. Rychłocice

Krajobraz WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI w okolicach Dębiny Wierzchlas, Osjaków, Wierzchlas, Raducki Kajdas, Kraszkowice, Ruda Folwark,Osjaków, Kajdas, NOCLEGI Drobnice, Kraszkowice Osjaków, Konopnica, Ludowa kapliczka Rychłocice, Walków w okolicach Drobnic

124 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 125 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak ożarów-skomlin-ożarów (ewI 4) szlak Przełomu Krzeczowskiego (ewI 5)

Długość: 36,9km Długość: 20,5 km Przebieg: Ożarów • Słoniny • wróblew • toplin Przebieg: Kamion • Jesiona • Krzeczów • Więcławy • Skomlin • Mokrsko • Komorniki • Ożarów • Kamion • Toporów • Przywóz • Ogroble „Ogroblejska Droga” • „Trakt Kamioński” • Kamion Szlak to doskonała trasa dla wszystkich rowerzystów, nawet mało zaawansowanych, gdyż prowa- Szlak prowadzi przez obszar Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, w dolinie Warty na odcinku dzi przez tereny o niewielkich i łatwych do pokonania wzniesieniach. Południowy odcinek biegnie Przełomu Krzeczowskiego. Trasa biegnie w większości przez obszary leśne Ogroblejską Drogą przez tereny leśne, zaś północny – otwarte tereny rolne. Wycieczkę najlepiej zacząć w Ożarowie, i Traktem Kamiońskim. Miejscami szlak przebiega w pobliżu rzeki, by w następnie oddalić się od gdyż ten odcinek jest niezwykle malowniczy za sprawą Wzgórz Ożarowskich, rozciągających się niej i wkroczyć w obszary leśne. Między Krzeczowem a Kamionem piaszczysta droga, gdzienie- w kierunku północnym i wschodnim od wsi. Na południe od Ożarowa znajdują się otoczone lasem gdzie w niewielkich wąwozach, pnie się pod górę, zaś na południe od Kamionu trasa przebiega ła- Stawy Ożarowskie o łącznej powierzchni 20 ha, na których zaobserwować można wiele ciekawych godnie na terasie rzecznej. Na trasie szlaku znajdują się nadwarciańskie wsie, które kryją historię gatunków ptaków (m.in. łabędzie nieme, czaple siwe). Wycieczka szlakiem będzie doskonałym sięgającą jeszcze okresu wpływów rzymskich. Niegdyś już od I−III w. n.e., biegły przez te tereny sposobem na spotkanie z pięknym założeniem dworsko-parkowym w Ożarowie, interesującymi ważne szlaki handlowe m.in. bursztynowy, zaś w średniowieczu z Rusi na Śląsk. Na szlaku warto zabytkami sakralnymi (Mokrsko, Komorniki, Skomlin), drewnianym spichlerzem w Skomlinie odwiedzić kościół w Toporowie i drewnianą kapliczkę Kamionie, odnaleźć kurhany w Przywozie i młynem w Ługu k/Toplina. Po drodze wiejski krajobraz urozmaicają kapliczki i metalowe krzyże oraz spojrzeć na ten sam krajobraz, który przez wiele lat zachwycał Jerzego Dudę-Gracza − czę- często przyozdobione symbolami Męki Pańskiej. stego gościa kamiońskich plenerów malarskich.

Szlak między Krze- czowem a Kamionem Załączański Park Krajobrazowy

WARTO ZOBACZYĆ Kamion, Przywóz i Toporów

WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Stawy Ożarowskie Szlak między Toplinem a Skomlinem Ożarów, Skomlin, Ożarów Mokrsko, Komorniki Kamion i Toporów Przywóz. Widok z mostu NOCLEGI na Wartę Kamion, Krzeczów

126 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 127 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak Załęczańskim Łukiem Warty (ewi 6) szlak Nadwarciańskich Krajobrazów (ewI 7)

Długość: 25,6 km Długość: 29,8 km Przebieg: Załęcze Wielkie (Ośrodek ZHP) • Kępowizna Przebieg: Załęcze Wielkie (Ośrodek ZHP) • Kluski • Bieniec • Łaszew Rządowy • Przywóz • droga przez • Zamłynie • Stara Wieś • Troniny • Bobro­wniki tereny leśne Ośrodka ZHP w Załęczu Wielkim • Piaski • Załęcze Wielkie (Ośrodek ZHP) Szlak to doskonały pomysł na krótką wycieczkę rowerową przez lasy Załęczańskiego Parku Krajo- Szlak prowadzi przez lasy Załęczańskiego Parku Krajobrazowego w tzw. Załęczańskim Łuku brazowego, w samym sercu Załęczańskiego Łuku Warty. Na rowerzystów czeka sielski krajobraz Warty oraz terenami wysoczyznowymi Wyżyny Wieluńskiej. Na trasie znajduje się wiele osobli- wsi nadwarciańskich z zachowanymi przykładami budownictwa drewnianego (Bieniec, Łaszew wości przyrodniczych, wśród nich starorzecze „Wronia Woda”, Góra św. Genowefy, Granatowe Rządowy), zabytkowym drewnianym młynem w Kępowiźnie, a także kurhanami w Przywozie. Źródła i znajdujący się poza powiatem wieluńskim – Żabi Staw, Góra Zelce z rezerwatem przyrody „Węże”. Po drodze spotkać można interesujące przykłady krasu – ostańce krasowe, wychodnie skał jurajskich i wywierzyska. Warto odwiedzić nieczynny kamieniołom w Bobrownikach, w którym przy odrobinie szczęścia znaleźć można jurajskie skamieniałości. Trasa prowadzi przez niewielkie nadwarciańśkie wioski z tradycyjną zabudową drewnianą i murowaną z kamienia wapiennego.

Załączański Park Krajobrazowy

Wronia Woda Żabi Staw Kępowizna. Drewniany młyn Góra Św. Genowefy Granatowe Góra Źródła Załęcze Wielkie. zelce Krajobraz wiejski

Szlak między Załęczem Załączański Wielkim a Ogroblem Park Krajobrazowy WARTO ZOBACZYĆ Użytek ekologiczny „Wronia Granatowe Źródła woda”, Góra św. Geno- WARTO ZOBACZYĆ wefy (pomnik przyrody), Załęcze Wielkie, Granatowe Źródła (po- Kępowizna, Przywóz mnik przyrody), Żabi Staw, rezerwat przyrody „Węże”

Załęcze Wielkie. Widok NOCLEGI NOCLEGI z mostu na Wartę Załęcze Wielkie, Szlak między Załęczem Las w Załęczańskim Załęcze Wielkie, Kępowizna Wielkim a Kluskami Parku Krajobrazowym Stara Wieś

128 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 129 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak Kościołów Wieluńskich (ewi 9, ewi 10) szlak Konopnica–Skomlin (ewI 11)

Długość: ewi 9 - 47 km, ewi 10 - 44,7 km Długość: 74,5 km Przebieg: ewi 9 - Wieluń • Gaszyn • Kadłub • Przebieg: Konopnica • Wielgie • Ostrówek Popowice • Ożarów • Wierzbie • Ożarów • Kocilew • Niemierzyn • Czarnożyły • Leniszki • Świątkowice • Grębień • Pątnów • Łaszew • Ruda • Wieluń, • Naramice • Wiktorów • Biała • Łyskornia ewi 10 - Wieluń • Raczyn • Łagiewniki • • Skomlin Wiktorów • Naramice • Łyskornia • Biała • Łagiewniki • Raczyn • Wieluń Długodystansowy szlak przebiegający w północnej i zachodniej części powiatu wieluńskiego. Jest to idealna trasa dla rowerzystów ceniących komfort jazdy, gdyż przebiega ona mało uczęszcza- Szlak tworzą dwie odrębne pętle (EWI 9 i EWI 10) spotykające się w Wieluniu. Warto połączyć nymi drogami asfaltowymi prowadzącymi przez tereny rolnicze urozmaicone kompleksami le- wycieczkę rowerową ze zwiedzaniem zabytków tego historycznego miasta. Trasa szlaku łączy śnymi. Między Konopnicą a Bębnowem szlak wiedzie doliną Warty przez Park Krajobrazowy najcenniejsze zabytki budownictwa drewnianego na Ziemi Wieluńskiej – drewniane kościoły typu Międzyrzecza Warty i Widawki. Kilkakrotnie przekracza również doliny rzek Pysznej i Oleśnicy. wieluńskiego (Gaszyn, Grębień, Kadłub, Łaszew, Popowice, Łyskornia, Wieluń, Wierzbie, Nara- Spośród atrakcji przyrodniczych szlaku na uwagę zasługuje starodrzew w otoczeniu zabytkowych mice) oraz inne kościoły drewniane położone w pobliżu Wielunia (Raczyn, Biała, Łagiewniki). kościołów i podworskich parków, którego wiele okazów jest pomnikami przyrody. Na trasie szla- Rowerowa wycieczka pętlą południową (EWI 9) to również doskonała okazja by odwiedzić inne ku znajdują się liczne zabytkowe kościoły drewniane (Naramice, Wiktorów, Łyskornia, Biała, interesujące zabytki drewniane (dwór w Ożarowie i wiatrak w Kocilewie), kurhany w Strugach, Skomlin) i wielowiekowe okazałe murowane świątynie (Konopnica, Czarnożyły), założenia dwor- a także romański kościół w Rudzie. Po drodze można podziwiać urozmaicony krajobraz Wzgórz skie (Konopnica, Wielgie, Ostrówek, Czarnożyły, Świątkowice), drewniane młyny (Konopnica, Ożarowskich, zaś przy kościołach, parkach podworskich, a także w centrum wsi Jajczaki rosną Kuźnica) i okazały spichlerz w Skomlinie. Nie brakuje również śladów wczesnośredniowiecznego okazałe pomniki przyrody – drzewa pamiętające wielowiekową historię Ziemi Wieluńskiej. osadnictwa, z lewego brzegu Warty w Konopnicy można podziwiać okazałe grodzisko.

Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i WIdawki WARTO ZOBACZYĆ EWI 9 - Gaszyn, Kadłub, Popowice, Ożarów, Wierzbie, Kocilew, Grębień, Pątnów, Łaszew, Strugi, Jajczaki, Ruda, Wieluń EWI 10 - Wieluń, Raczyn, Łagiewniki, Wiktorów, Naramice, Łyskornia, Biała

Konopnica. Kościół pw. św. Rocha NOCLEGI WARTO ZOBACZYĆ Grębień. Kościół Konopnica, Wielgie, pw. św. Trójcy EWI 9 - Wieluń, Ożarów, Pątnów Ostrówek, Czarnożyły, Świątkowice, Naramice, Wiktorów, Biała, Łyskornia, Skomlin

Załączański Biała. Kościół pw. Szlak między Niemierzy- Naramice. Kościół pw. Park Krajobrazowy Wszystkich Świętych św. Piotra nem a Gromadzicami NOCLEGI Konopnica, Wielgie

130 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 131 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak Świątkowice–Krzyż (ewi12) Osjakowskim Traktem (ewI 15)

Długość: 21 km Długość: 27,5 km Przebieg: Świątkowice • Łagiew­niki • Kopydłów Przebieg: Osjaków • Dębina • Walków • Czernice • • Kurów • Piaski • Krzyż Dolina Czernicka • Jasień • Józefina • Raducki Folwark • Trakt Osjakowski • Podkochlew • Raduczyce • Osjaków Szlak przebiega w północno-zachodniej części powiatu wieluńskiego. Rowerzystom towarzyszy Szlak prowadzi przez lasy w okolicach Osjakowa oraz doliną Warty w Osjakowskim Zespole Przyrod- przede wszystkim tradycyjny rolniczy krajobraz z mozaiką pól, łąk i sadów. W miejscowościach niczo-Krajobrazowym. Rowerzystom na trasie towarzyszy sielski krajobraz wiejski. Szlak przebiega gdzieniegdzie zachowała się zabudowa drewniana oraz liczne metalowe krzyże przydrożne bogato przez wsie, w których zachowały się ciekawe przykłady tradycyjnej drewnianej zabudowy mieszkalnej zdobione symbolami Męki Pańskiej, tak typowe dla Ziemi Wieluńskiej. Na trasie odnaleźć można (Czernice, Drobnice, Raduczyce), a także miejscowości (Walków, Bębnów), w których odkryto stano- wiele interesujących zabytków drewnianych, a wśród nich dwór w Świątkowicach (poza powiatem wiska archeologiczne z importami wyznaczającymi przebieg historycznego Szlaku Bursztynowego. wieluńskim), kościół w Łagiewnikach, czy wiatrak w Kurowie. Na szukających kontaktu z przy- Warto odwiedzić położony w pobliżu szlaku młyn w Kajdasie i na dłużej zatrzymać się w Osjakowie rodą czekają parki wiejskie (Świątkowice, Łagiewniki, Kopydłów), a także rezerwat przyrody w poszukiwaniu śladów historii ośrodka posiadającego w przeszłości prawa miejskie. „Lasek Kurowski”.

WARTO ZOBACZYĆ Świątkowice, Rolniczy krajobraz na szlaku Łagiewniki, Kurów Czernice. Drewniana zabudowa wiejska

Łagiewniki. Kościół pw. Osjaków św. Jana Chrzciciela

Rez. Lasek Kurowski

Dolina Czernicka. Rzeźba WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Rezerwat przyrody ludowa przy kościele „Lasek Kurowski” Osjaków, Kajdas Osjaków, Walków, Drobnice, Kajdas

132 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 133 Szlaki rowerowe Szlaki rowerowe

szlak bursztynowy tzw. Łącznik z Wieruszowem szlak (ewI 8) szlak (ewI 13)

Długość: 29 km Długość: 11,7 km Długość: 4 km Przebieg: węzeł ze Szlakiem Bursztynowym między Przebieg: Józefów Przebieg: łagiewniki Załęczem Wielkim a Dzietrznikami • Wierzbie • Ożarów • Grębień • Popowice • czarnożyły • Mokrsko • Skomlin • Toplin • Pątnów • Bieniec Mały Szlak przebiega w północno-zachodniej części powiatu wieluńskiego. Rowerzystom towarzyszy Szlak łącznikowy między węzłem Szlak łącznikowy między szlakiem przede wszystkim tradycyjny rolniczy krajobraz z mozaiką pól, łąk i sadów. W miejscowościach szlaków rowerowych w Józefowie, rowerowym EWI 11 przebiegającym gdzieniegdzie zachowała się zabudowa drewniana oraz liczne metalowe krzyże przydrożne bogato gdzie przebiega EWI 1 i EWI 9 a wę- przez Czarnożyły, a szlakami rowe- zdobione symbolami Męki Pańskiej, tak typowe dla Ziemi Wieluńskiej. Na trasie odnaleźć można złem w Bieńcu Małym, w którym rowymi EWI 10 i EWI 12 w Łagiew- wiele interesujących zabytków drewnianych, a wśród dwór w Świątkowicach (poza powiatem wie- spotykają się Szlak Bursztynowy, nikach. luńskim), kościół w Łagiewnikach, czy wiatrak w Kurowie. Na szukających kontaktu z przyrodą EWI 6 i EWI 9. czekają parki wiejskie (Świątkowice, Łagiewniki, Kopydłów), a także rezerwat przyrody „Lasek Kurowski”. WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Pątnów, Grębień, Popowice Pątnów

WARTO ZOBACZYĆ Czarnożyły, Łagiewniki

Załączański Park Krajobrazowy szlak (ewI 14) łącznik do leniszek

Długość: 2 km Długość: 4,4 km Przebieg: krzeczów Przebieg: Świątkowice • łykowe • leniszki las Załączański Szlak łącznikowy między węzłem Kałuże. Kompleks stawów Park Krajobrazowy Szlak łącznikowy między szlakiem szlaków rowerowych w Krzeczowie, rowerowym EWI 11 przebiegającym gdzie przebiega Szlak Bursztynowy i przez Leniszki a węzłem szlaków EWI 5 a węzłem w osadzie Łykowe, rowerowych w Świątkowicach, przez przez który przechodzi szlak rowero- które przechodzą szlak EWI 11 i EWI wy EWI 2. 12.

WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Skomlin. Układ przestrzenny Wierzbie, Ożarów, Kępowizna- z wyraźną owalnicą Komorniki, Mokrsko, Dzietrzniki, NOCLEGI Skomlin Ożarów Załączański Krzeczów Park Krajobrazowy

134 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 135 Szlaki piesze Szlaki piesze

Szlak Jury Wieluńskiej Szlak Piastowski

Długość: 49,9 km Przebieg: Wieluń • Ruda • Łaszew • Bieniec • Załęcze Długość: 11 km Wielkie • Raciszyn • Grądy • województwo śląskie Przebieg: Wieluń • Ruda • Widoradz • Wieluń

Wyżyna Wieluńska stanowi element Wyżyny Krakowsko-Częstochowsko-Wieluńskiej, zwaną Jurą Szlak Piastowski, mimo tego że jest niedługi, łączy bardzo ciekawe zabytki. Jak sama nazwa Polską. Szlak Jury Wieluńskiej obejmuje duży fragment tego obszaru, rozpoczynając swój bieg wskazuje, prowadzi do miejsc związanych z początkami państwa polskiego. Ruda to dawna sie- w Wieluniu i prowadząc aż do Częstochowy. Szlak obejmuje jedne z najciekawszych zabytków dziba kasztelanii, gdzie do dziś zachował się kościół z elementami romańskimi, w tym unikalne powiatu wieluńskiego. Przede wszystkim samo miasto Wieluń, gdzie zachowała się historyczna malowidła w stylu bizantyjskim. Wieluń to kopalnia zabytków, poczynając od średniowiecznego starówka; można tu podziwiać m.in. pozostałości murów miejskich, ratusz, muzeum oraz szereg układu urbanistycznego, przez pozostałości murów miejskich, po zespół założeń klasztornych zabytkowych obiektów sakralnych. Dalej szlak prowadzi przez miejscowości z ciekawymi kościo- augustianów, paulinów, bernardynek, pijarów i reformatów. Wreszcie w Widoradzu znaleźć można łami (Ruda, Łaszew), starożytnymi kurhanami (Strugi), czy zabytkowym młynem (Kępowizna). średniowieczne grodzisko, zgodnie z legendą zamieszkane przez diabła Rokitę. Trasa prowadzi także przez najcenniejsze obszary przyrodnicze, chronione w Załęczańskim Parku Krajobrazowym, w tym rezerwat „Węże” oraz pomnik przyrody „Granatowe Źródła”.

Załączański Park Krajobrazowy Łaszew. Kościół pw. Widoradz. Grodzisko św. Jana Chrzciciela

granatowe źródła

góra zelce

Ruda. Wnętrze kościoła Strugi. Krzyż przydrożny WARTO ZOBACZYĆ pw. św. Wojciecha Wieluń, Ruda, Strugi, Łaszew, Kępowizna, rezerwat przyrody „Węże”, pomnik przyrody „Granatowe Źródła” WARTO ZOBACZYĆ Wieluń, Ruda, Widoradz

NOCLEGI Strugi. Kurhan Wieluń, Kępowizna, Załęcze NOCLEGI Wielkie, Stara Wieś Wieluń. Średniowieczny układ urbanistyczny Wieluń, Widoradz

136 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 137 Szlaki piesze Szlaki piesze

Szlak Rezerwatów Przyrody Załęczańskiego Parku Krajobrazowego Szlak Wędkarza

Długość: 99,5 km Przebieg: Siemkowice • rez. przyrody „Mokry Las” Długość: 4,3 km • rez. przyrody „Dąbrowa w Niżankowicach” • Przebieg: osjaków • felinów Bobrowniki • Góra Zelce • rez. przyrody „Węże” • Węże • Draby • Góra Draby • Jaskinia Ewy • Częstochowa Krótki szlak przeznaczony przede wszystkim dla amatorów wędkarstwa, ale także dla wszyst- Szlak ponadregionalny, prowadzący przez teren województwa łódzkiego i śląskiego. Łączy rezer- kich zainteresowanych spacerem malowniczym brzegiem Warty. Szlak prowadzi przez obszar waty przyrody znajdujące się na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, a w dalszym bie- Osjakowskiego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. Na trasie szlaku znajdują się łowiska w gu prowadzi aż do Blachowni koło Częstochowy. Rezerwaty na terenie ZPK to przede wszystkim Osjakowie i Felinowie. Dodatkowo idealnym miejscem dla wypoczynku i rekreacji jest zbiornik obszary leśne. Wśród nich znajdują się typowe dla Wyżyny Wieluńskiej wychodnie skał jurajskich wodny w Felinowie. jak np. Góra Zelce w rezerwacie geologicznym „Węże”.

WARTO ZOBACZYĆ Osjaków

rezerwat przyrody „mokry las”

Szlak w okolicy Bronikowa NOCLEGI Osjaków, Felinów rezerwat przyrody „Dąbrowa w niżankowicach” wędkarz nad wartą

rezerwat przyrody Warta w Bobrownikach żabi staw „węże”

Załączański Park Krajobrazowy

WARTO ZOBACZYĆ felinów Rezerwat przyrody „Mokry Las”, rezerwat przyrody „Dąbrowa w Niżankowicach”, Szlak w okolicy Niżankowic rezerwat przyrody „Węże”

138 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 139 Szlaki piesze Szlaki piesze

Szlak W Międzyrzeczu Warty i Wężnicy Szlak Ożarowskich Krajobrazów

Długość: ok. 10,2 km Długość: 29,8 km Przebieg: Osjaków • Zofia • Kuźnica Przebieg: Ożarów • Banasie Słoniny • Kocilew • Kaptas Strobińska • Osjaków • Ożarów

Krótki szlak prowadzący przez malownicze leśne tereny w dolinie Warty oraz wzdłuż rzeki Węż- Jest to krótki szlak tworzący dwie pętle wokół Ożarowa. Pętla północna prowadzi przez obszar nicy. Na trasie odnaleźć można kurhany w Lesisku, pochodzące z pierwszych wieków n.e. Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Wzgórza Ożarowskie” z dominującym tradycyjnym kra- jobrazem rolniczym. W odróżnieniu od niej pętla południowa to przede wszystkim tereny leśne oraz malownicze stawy, będące siedliskiem wielu rzadkich gatunków ptaków oraz roślin. Turyści wędrując po tym szlaku mogą również poznać jedne z najciekawszych zabytków tego obszaru: zespół dworsko-parkowy w Ożarowie, dziś funkcjonujący jako Muzeum Wnętrz Dworskich oraz zrekonstruowany, w pełni wyposażony wiatrak w Kocilewie.

Osjaków Kocilew. Wiatrak Ożarów. Zbiornik wodny

WARTO ZOBACZYĆ Ożarów, Kocilew

WARTO ZOBACZYĆ Osjaków, Lesisko NOCLEGI Ożarów. Dwór Ożarów

NOCLEGI Osjaków, Kuźnica Strobińska Osjaków. Kościół pw. św. lesisko kurhany Kazimierza Królewicza

140 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 141 Szlaki piesze Szlaki piesze

Szlak Przełomu Warty przez Wyżynę Wieluńską Szlak przez osjakowskie lasy

Długość: 23,5 km Długość: 11,4 km Przebieg: Osjaków • Zofia • Kuźnica Strobińska Przebieg: Osjaków • Zofia • Lesisko • Osjaków • Osjaków

Szlak prowadzi przez teren Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, łącząc jego najciekawsze Krótki szlak prowadzący przez południowy obszar gminy Osjaków. Obejmuje zarówno tereny fragmenty, w tym Przełom Krzeczowski i Przełom Działoszyński. Można tu podziwiać ostańce leśne, jak i użytkowane rolniczo. Największym atutem szlaku są piękne krajobrazy. wapienne (Góra Św. Genowefy) oraz nieczynny kamieniołom z odsłonięciem jurajskich wapieni (Ogroble), a także tereny wydmowe i leśne. Na trasie znajduje się również zabytkowa drewniana kaplica w Kamionie. W dalszym biegu szlak wkracza na teren powiatu pajęczańskiego, mijając Żabi Staw (pomnik przyrody), wsie Bobrowniki (tradycyjna drewniana zabudowa, źródła kraso- we) i Lisowice (kamieniołom wapieni, zabytkowe piece wapienne), dochodząc aż do Działoszyna (pałac, kościół).

Załączański Park Krajobrazowy Bobrowniki. Wypas owiec Okolice Osjakowa

Przełomowy odcinek Warty wronia woda żabi staw góra św. genowefy góra zelce WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Okolice Osjakowa Osjaków Osjaków

Kamion. Kapliczka WARTO ZOBACZYĆ NOCLEGI Kamion, Ogroble, pomnik Krzeczów, Kamion przyrody „Żabi staw”

142 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 143 Szlaki piesze Szlak wodny Warty

Szlak Kurhanów Książęcych Szlak wodny warty

Długość: 5,5 km Długość: 74,3 km Przebieg: Bieniec Mały • Pustkowie • Przywóz Przebieg: Działoszyn • Załęcze Wielkie • Krzeczów • Ogroble • Osjaków • Konopnica • Burzenin

Rzeka Warta należy do największych polskich rzek. Prawie na całej długości, od Częstochowy aż Jest to krótki szlak łącznikowy, prowadzący przez urokliwe tereny Załęczańskiego Parku Kra- do ujścia do Odry, stanowi szlak wodny. Fragment od Działoszyna do Burzenina (o długości 74,3 jobrazowego. Oprócz samej doliny rzeki Warty, na trasie znajdują się ciekawe Parowy Łaszew- km), w tym cały odcinek przebiegający przez powiat wieluński, został dobrze oznakowany i stanowi skie oraz nieczynny kamieniołom z odsłonięciem jurajskich wapieni w Ogroblu. Najważniejszą bardzo ciekawą alternatywę dla chcących poznać piękno tych okolic. atrakcją są tu jednak dwa kurhany lokalnych wodzów, znajdujące się w Przywozie. Do dziś są Największym atutem Warty na tym odcinku jest jej naturalny charakter. Rzeka jest nieuregulo- one widoczne w terenie w postaci okazałych kopców. Aby odkryć ślady po istniejącej w pobliżu wana, wiele tu meandrów i starorzeczy. Dodatkową zaletą jest urozmaicony krajobraz Wyżyny osadzie kultury przeworskiej, należy się udać do Wielunia i obejrzeć tam wystawę archeologiczną Wieluńskiej z dwoma przełomowymi odcinkami (Przełomy Działoszyński i Krzeczowski), dwa z eksponatami wydobytymi w Przywozie. parki krajobrazowe (Załęczański oraz Międzyrzecza Warty i Widawki) oraz szereg innych form ochrony przyrody. W odległej przeszłości Warta stanowiła naturalny korytarz komunikacyjny, wzdłuż rzeki wędrowa- li kupcy Szlaku Bursztynowego. Pozostałością tego są m.in. zachowane kurhany (Przywóz, Konop- nica, Lesisko). Z kolejnych epok historycznych zachowało się tu wiele ciekawych zabytków, takich jak grodzisko w Konopnicy, kościoły i kaplice (Kamion, Osjaków, Konopnica, Rychłocice), zespoły dworskie (Konopnica, Rychłocice), czy młyny wodne (Kępowizna, Kajdas, Kochlew, Konopnica).

Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i WIdawki Załączański Park Krajobrazowy przywóz. Warta Rez. hołda

splyw kajakowy

WARTO ZOBACZYĆ Pomnik przyrody „Góra św. Genowefy”, pomnik przyrody „Granatowe Źródła”, Kępowizna, Kamion, Toporów, Kochlew, źródło św. pomnik przyrody „Źródło św. warta jesienią floriana Floriana”, Kajdas, Osjaków, Lesisko, Konopnica, rezerwat przyrody „Hołda”, Rychłocice

Załączański WARTO ZOBACZYĆ Park Krajobrazowy NOCLEGI przywóz. kurhan Ogroble. Szlak Przywóz góra św. genowefy Stara Wieś, Załęcze Wielkie, Kępowizna, Kamion, Krzeczów, Drobnice, Kajdas, Felinów, Rez. węże Osjaków, Walków, Konopnica, 144 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 145 Szlak konny Szlak konny

łódzki Szlak konny

Długość: 319,1 km Przebieg: Niwiska Dolne • Działoszyn • Załęcze Wielkie • Łaszew Rządowy • Kamion; Kamion • Krzeczów • Kamion; Kamion • Felinów • Krzętle; Krzętle • Osjaków • Rychłocice • Młodawin Górny; Niwiska Dolne • Działoszyn • Załęcze Wielkie • Łaszew Rządowy • Rychłowice; Rychłowice • Toplin • Chróścin; Lary • W ośrodku jazdy konnej Szlak w okolicach Rychłowic Niechmirów • Mała Wieś • Rychłocice » Młodawin Górny Łódzki Szlak Konny w powiecie wieluńskim to ponad 130-kilometrowy fragment tego najdłuższe- go w Europie szlaku konnego, liczącego 1817 km. Przez Ziemię Wieluńską przebiega kilka jego odcinków, zarówno w kierunku północ–południe, jak również wschód–zachód, mających swoją kontynuację poza powiatem wieluńskim. Instruktor jazdy Najdłuższy jego odcinek prowadzi doliną Warty tworząc gęstą sieć w Załęczańskim Parku Krajo- konnej brazowym i łączy obszar Załęczańskiego Łuku Warty z Parkiem Krajobrazowym Międzyrzecza

Szlak w okolicach W ośrodku jazdy konnej Przywozu Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i WIdawki

WARTO ZOBACZYĆ Pomnik przyrody Wyruszając na szlak Dzietrzniki. Tablica in- „Granatowe Źródła”, formacyjna Łódzkiego Kępowizna, Przywóz, Szlaku Konnego Warty i Widawki. Jest to bardzo ciekawy przyrodniczo fragment szlaku, na którego przebiegu leży Kamion, Toporów, wiele atrakcji przyrodniczych m.in. rezerwat przyrody „Węże” (poza powiatem wieluńskim), po- Kochlew, pomnik mnik przyrody „Granatowe Źródła”, pomnik przyrody „Źródło św. Floriana”, Osjakowski Zespół przyrody „Źródło św. Przyrodniczo-Krajobrazowy. Floriana”, Lesisko, W przeszłości doliną Warty przebiegał szlak handlowy, a wzdłuż rzeki wędrowali kupcy Szlaku Osjaków, Rychłocice, Bursztynowego. Dlatego na jeźdźców czekają interesujące zabytki począwszy od tych najstar- Łaszew, Strugi, szych – kurhanów (Przywóz, Lesisko), poprzez kościoły i kaplice (Kamion, Osjaków, Rychłocice), Krzyworzeka zespoły dworskie (Rychłocice) oraz młyny wodne (Kępowizna, Kochlew). W Łaszewie Rządowym szlak rozwidla się w kierunku zachodnim, biegnąc do Rychłowic, a na- stępnie kieruje się do doliny Prosny, poza powiat wieluński. Na tym odcinku prowadzi przez tereny rolnicze, urozmaicone krajobrazowo Wzgórza Ożarowskie, a gdzieniegdzie wkracza na obszary leśne. Odnaleźć tu można zarówno kurhany (Strugi), jak i zabytkowe cenne kościoły NOCLEGI (Łaszew, Krzyworzeka). Załączański Przystosowane do przy- Wzdłuż odcinków Łódzkiego Szlaku Konnego w powiecie wieluńskim znajdują sie ośrodki jazdy Park Krajobrazowy jęcia jeźdźca i konia. konnej (Bieniec, Kamion, Krzeczów, Felinów, Rychłowice oraz przy granicy z powiatem wieluń- skim – Bobrowniki). Dzietrzniki, Kamion, Krzeczów, W powiecie wieluńskim Łódzki Szlak Konny pokrywa się ze Szlakiem Konnym Jury Wieluńskiej Felinów, Krzętle, Rychłowice prowadzącym do Częstochowy. 146 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 147 rozdział Iv o projekcie Baza turystyczna Baza turystyczna

na w miejscowościach położonych nad istniejące przy hotelach, motelach, Wartą i oczywiście w samym Wieluniu. zajazdach w Krzeczowie, Osjakowie, Baza turystyczna Dla poszukujących wypoczynku na ło- Raduckim Folwarku, Widoradzu, nie natury szeroką ofertę przygotowały Wierzchlesie i Wieluniu. Obiekty ga- liczne gospodarstwa agroturystyczne, stronomiczne mieszczą się zarówno m.in. w Drobnicach, Dzietrznikach, Fe- przy głównych drogach krajowych linowie, Kajdasie, Kamionie, Konop- i wojewódzkich, jak też w miejscowo- Na terenie powiatu wieluńskiego znaj- widualnych jak i grupowych. Każdy nicy, Krzeczowie, Krzętlach, Osjako- ściach najczęściej odwiedzanych przez duje się ponad 45 obiektów noclego- znajdzie nocleg odpowiedni dla swoich wie, Rychłowicach, Skrzynnie, Załęczu turystów. Oczywiście największą ofertą wych m.in. w Kamionie, Kępowiźnie, potrzeb, gdyż baza jest bardzo zróżni- Małym. Zdecydowana większość z nich w zakresie gastronomii dysponuje samo Konopnicy, Krzeczowie, Osjakowie, cowana – począwszy od skategoryzowa- mieści się w nadwarciańskich miejsco- miasto Wieluń. Pątnowie, Raduckim Folwarku, Sieńcu, nych hoteli i moteli, poprzez zajazdy wościach, gdzie dodatkowym atutem Na terenie powiatu znajdują się rów- Widoradzu, Wieluniu, Załęczu Wiel- i ośrodki wypoczynkowe, a skończywszy jest wypoczynek nad rzeką i w otocze- nież inne obiekty bazy turystycznej, kim i Małym. Są to obiekty o zróżni- na kwaterach prywatnych. Obiekty te niu rozległych lasów. W niektórych wypożyczalnie sprzętu turystycznego, cowanym standardzie przygotowane mieszczą się na terenie całego powiatu, z obiektów gospodarze przygotowują ośrodki jazdy konnej. Pełna i aktualna zarówno na przyjęcie turystów indy- jednak największy wybór znaleźć moż- smakołyki regionalnej kuchni, a na ak- informacja na ten temat dostępna jest tywnych czekają konie, rowery i kajaki. na Portalu Turystyki Aktywnej w Powie- Usługi gastronomiczne świadczy ponad cie Wieluńskim: 50 obiektów, w tym bary i restauracje www.turystyka.wielun.pl

Punkty informacji turystycznej

Osjaków. Punkt Informacji i Monitorowania Turysty przy Gminnym Domu Kultury ul. Wieluńska 23, tel. 43 842 33 23, [email protected]

Ożarów. Punkt Informacji Turystycznej przy Muzeum Wnętrz Dworskich tel. 43 841 17 24, [email protected]

Wieluń. Punkt Informacji Turystycznej przy Miejskiej Bibliotece Publicznej ul. Narutowicza 4, tel. 530 720 270, [email protected]

Osjaków. Punkt informacji turystycznej

150 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 151 Turystyczna nawigacja GPS E-projekt

sta może zaplanować najdogodniejszą dla siebie trasę wycieczki, uwzględ- niającą obiekty, które chce odwiedzić. Turystyczna nawigacja GPS Następnie można odbyć zaplanowaną E-projekt wcześniej wycieczkę kierując się trasą wyznaczoną przez nawigację turystycz- ną. Nawigacja kieruje do kolejnego punktu, podając kierunek i odległość doświadczeń turystycznych. Jednym Portal Turystyki Aktywnej w Powiecie według zadanej trasy. Po dotarciu do Portal www.turystyka.wielun.pl udo- z nich jest nawigacja turystyczna do Wieluńskim www.turystyka.wielun.pl danego punktu można, przy użyciu na- stępniany jako system dynamicznych urządzeń mobilnych wyposażonych to nie tylko statyczny zbiór informacji wigacji, odsłuchać informację głosową stron www, ogólnie dostępnych przez w GPS. na temat powiatu, jego atrakcji i bazy o danym obiekcie, przeczytać informa- Internet, dostarcza kompleksowych turystycznej. To także interaktywny Nawigacja turystyczna jest zintegro- cję i obejrzeć zdjęcia. informacji o produktach turystycznych, zbiór narzędzi dający turystom nowe wana z Portalem Turystyki Aktywnej. Nawigacja pozwala na wczytanie do kalendarium wydarzeń w regionie. In- możliwości wzbogacenia swoich Przeglądając portal internetowy tury- urządzeń PDA (ang. PDA, Personal terfejsy zapewniają komfort osobom Digital Assistant, komputer kieszon- słabowidzącym oraz obsługę wieloję- kowy) „gotowych” szlaków, dostępnych zyczności treści. w Portalu Turystyki Aktywnej, a także Portal www.turystyka.wielun.pl oraz na budowanie własnej trasy wyciecz- cały zestaw aplikacji tworzą System In- ki z wybranych przez siebie punktów. formacyjno-Nawigacyjny (SIN), będący Korzystając z niej można poruszać się zintegrowanym pakietem oprogramo- po terenie na przełaj, mijając wybra- wania funkcjonalnego i narzędziowe- ne wcześniej punkty. Wytyczoną przez go. Użytkownik (turysta) otrzymuje siebie trasą można się od razu podzie- go w postaci wydzielonych aplikacji lić z innymi użytkownikami serwisu, działających w przeglądarkach inter- eksportując ją do portalu. Dzięki temu netowych oraz mobilnie w telefonach można podzielić się wrażeniami na te- komórkowych, smartfonach i urządze- mat odbytej wycieczki z innymi użyt- niach nawigacji GPS (PDA). System kownikami lub też zarekomendować składa się z szeregu elementów. daną trasę innym użytkownikom.

Wykorzystanie nawigacji GPS na Szlaku Bursztynowym

152 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 153 E-projekt Fotokody

System Informacyjno-Nawigacyjny, funkcjonuje jak wielojęzyczny oraz interak- tywny przewodnik multimedialny, udostępniający w szczególności: • katalog atrakcji i obiektów bazy turystycznej; • katalog e-usług transakcyjnych w obszarze kultury i turystyki; Fotokody • interaktywną mapę cyfrową (zgodną z GIS); • kalendarium imprez oraz wydarzeń kulturalnych i sportowych; • serwis o charakterze społecznościowym; • możliwość tworzenia własnych tras na portalu i urządzeniach mobilnych; Fotokod to link do dowolnej treści mul- słuchania lektora oraz pobrania mate- • możliwość kopiowania tras do urządzeń mobilnych; timedialnej – tekstu, obrazu, dźwięku riałów multimedialnych. W ten sposób czy strony internetowej. Jest rozwią- telefon lub inne urządzenie PDA może • możliwość drukowania wybranych materiałów informacyjnych. zaniem przeznaczonym dla turystów przeobrazić się w automatyczny prze- posiadających telefony wyposażone wodnik głosowy – audioguide. Najistotniejszym wyróżnikiem systemu jest jego innowacyjność, na którą wpływa- w aparat fotograficzny i dostęp do In- Fotokody mogą zapewnić turystom tzw. ją następujące cechy: ternetu. Po zeskanowaniu fotokodu rozszerzoną rzeczywistość. Po zeskano- • funkcjonalność – turyści mogą wybierać te elementy, które w danej chwili znajdującego się w pobliżu obiektu, waniu fotokodu turysta otrzymuje sze- są im najbardziej przydatne; telefon automatycznie połączy się ze reg użytecznych informacji, których • wielokanałowość – różne sposoby dotarcia do odbiorców: laptop, telefon, stroną mobilną, na której znajdują się sam będąc w terenie nie jest w stanie nawigacja w samochodzie, PDA; informacje o obiekcie z możliwością od- zobaczyć ani poznać. Aplikacja taka to: • multimedialność – tekst, mapa, audio (lektor), video, Internet; • nowoczesność – wykorzystywane technologie: fotokody, GPS, rozszerzona • kompleksowy przewodnik po mieście lub innym obszarze; rzeczywistość, aplikacje mobilne; • prostota – zarówno w użytkowaniu, jak i administrowaniu; • natychmiastowa geolokalizacja na tle pobliskich atrakcji turystycznych; • dostępność – rozwiązania nie tylko dla posiadaczy nowoczesnych modeli telefonów (smartfonów). • osobisty lektor opowiadający o obiekcie, na który nakierujemy telefon;

Aby w pełni korzystać z uroków i usług regionu przyjaznego turyście, warto za- • bezbłędne wskazanie drogi do obranego celu, kolejnego obiektu; glądać na portal „map4U” oraz zainstalować właściwą aplikację na posiadanym przez siebie urządzeniu mobilnym: telefonie komórkowym, smartfonie, PDA. • łatwe kontraktowanie usług (noclegi, gastronomia).

154 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 155 O projekcie O projekcie

O projekcie turystyki rowerowej. Projekt miał na znajdujących się w rejestrze Wojewódz- celu także podniesienie bezpieczeń- kiego Konserwatora Zabytków. stwa rowerzystów, poprzez oznako- W projekcie zostały objęte dofinanso- wanie ścieżek rowerowych i miejsc waniem działania związane z pracami Projekt „Wzmocnienie roli Szlaku Biała, Wieluń, Lasami Państwowymi skrzyżowań szlaków turystycznych konserwatorskimi w 25 obiektach za- Bursztynowego i innych szlaków tema- — Gospodarstwem Leśnym Nadle- z drogami. bytkowych, zlokalizowanych w Powie- tycznych w zintegrowanym produkcie śnictwa Wieluń, Fundacją Informaty- Rozbudowana została infrastruktura cie Wieluńskim. Wykonanie nowych turystycznym województwa łódzkiego”, ki i Zarządzania, Archidiecezją Czę- turystyczna. Powstało około 380 km lub modernizacja istniejących instala- o ogólnej wartości 56 936 156,84 PLN, stochowską, Stowarzyszeniem Polski szlaków turystycznych (rowerowych cji elektrycznych, antywłamaniowych otrzymał dofinansowanie w wysokości Szlak Bursztynowy. i pieszych). Zostały urządzone punkty i przeciwpożarowych zabezpieczyła 75% z Europejskiego Funduszu Rozwo- Projekt realizowany był na obszarze informacji turystycznej w Wieluniu, obiekty na wypadek zagrożeń pożaro- ju Regionalnego w ramach Regional- wszystkich gmin powiatu wieluńskiego, Osjakowie, Ożarowie oraz punkty edu- wych, dewastacji, włamań i kradzie- nego Programu Operacyjnego Woje- a przewidziane w jego ramach działa- kacji ekologicznej w Konopnicy, Le- ży. Takimi działaniami zostały objęte wództwa Łódzkiego. Idea wyznaczenia nia inwestycyjne zrealizowane zostały niszkach, Łyskorni, Ogrobli, Osjako- zabytki sakralne na szlaku kościołów, szlaku turystycznego w oparciu o hi- przede wszystkim w miejscowościach: wie, Ożarowie, Wieluniu. Planowane administrowane przez 17 parafii dzia- storyczny Szlak Bursztynowy narodziła Biała, Chotów, Czarnożyły, Dąbrowa, jest utworzenie wypożyczalni sprzętu łających w strukturze Archidiecezji się w 2006 r., za sprawą Stowarzyszenia Gaszyn, Grębień, Kadłub, Kamion, turystycznego w Osjakowie. Częstochowskiej: kościół i dzwonnica Polski Szlak Bursztynowy w Wieluniu. Koryta, Krzeczów, Krzyworzeka, Ła- Elementem projektu było stworzenie w Białej, kościół w Wiktorowie, kościół Sam Projekt miał charakter interdy- giewniki, Łaszew, Łyskornia, Mierzy- Regionalnego Portalu Informacji Tu- w Popowicach, kościół w Kadłubie, scyplinarny, o czym świadczy fakt, iż ce, Młynisko, Mokrsko, Morzykobyła, rystycznej o nazwie „Portal Turystyki kościół w Łyskorni, kościół w Narami- był realizowany w ramach trzech osi Naramice, Osjaków, Ożarów, Popowi- Aktywnej w Powiecie Wieluńskim”: cach, kościół w Łagiewnikach, kościół priorytetowych Regionalnego Progra- ce, Przywóz, Raczyn, Ruda, Skaleniec, www.turystyka.wielun.pl. Na jego w Raczynie, kościół w Grębieniu, ko- mu Operacyjnego Województwa Łódz- Skomlin, Toplin, Toporów, Turów, Wal- stronach są udostępnione pełne infor- ściół w Skomlinie, kościół w Gaszy- kiego: I osi Infrastruktura transporto- ków, Wieluń, Wierzchlas, Wiktorów, macje o walorach powiatu oraz prze- nie, dwa kościoły w Wieluniu, kościół wa (w kontekście dróg regionalnych, Wiktorówek. wodnik w formie interaktywnych map w Kamionie, kościół w Łaszewie, ko- lokalnych i ścieżek rowerowych), III Realizacja zadań przewidzianych ze szlakami turystycznymi, atrakcjami ściół w Krzyworzece, kościół w Czar- osi Gospodarka, innowacyjność, przed- w projekcie przysłuży się poprawie i bazą turystyczną. Kalendarium do- nożyłach, kościół w Mokrsku, kościół siębiorczość (w zakresie infrastruktu- jakości życia zarówno mieszkańców starcza aktualnych informacji o wyda- w Chotowie, kościół w Dąbrowie, a tak- ry turystycznej), V osi Infrastruktura regionu, jak i odwiedzających powiat. rzeniach turystycznych, kulturalnych że zabytki Wielunia administrowane społeczna (w zakresie ochrony i zacho- Przede wszystkim dlatego, że w pro- i sportowych. Zabytki są zaprezento- przez jednostki organizacyjne Gminy wania dziedzictwa kulturowego). Lider jekcie przewidziano przebudowę ok. 43 wane na stronach Regionalnego Ka- Wieluń: mury obronne „Baszta Mę- Projektu — Powiat Wieluński reali- km dróg powiatowych i gminnych wraz talogu Zabytków, w którym znajdują czarnia”, wieża ratusza oraz muzeum zował go z dziewięcioma partnerami: z infrastrukturą towarzyszącą oraz do- się skrócone informacje o wszystkich w Wieluniu i dwór w Ożarowie. gminą Wierzchlas, Mokrsko, Osjaków, stosowanie dróg leśnych dla potrzeb obiektach z województwa łódzkiego,

156 www.turystyka.wielun.pl www.turystyka.wielun.pl 157 Seria wydawnictw

158 www.turystyka.wielun.pl Wydawca – Lider Projektu: Starostwo Powiatowe w Wieluniu pl. Kazimierza Wielkiego 2 98-300 Wieluń tel. 43 843 42 80, fax 43 843 42 63 www.powiat.wielun.pl

Powiat Wieluński

Tekst: Maciej Kronenberg, Marta Pabich-Makoska, Aleksandra Jonas (wstęp) Fotografie: Janusz Antczak, Kacper Dondziak, Krzysztof Gara, Łukasz Konieczny, Magdalena Kopańska, Maciej Kronenberg, Renata Leśniak-Kordzińska, Dominik Łęgowski, Arkadiusz Makoski, Łukasz Musiaka, Marta Pabich-Makoska, archiwum Fundacji Informatyki i Zarządzania, archiwum Muzeum Ziemi Wieluńskiej Opracowanie graficzne: Łukasz Zbieranowski, Paweł Kupczak Koordynacja prac: Centrum Inicjatyw na rzecz Rozwoju „Regio” www.regiocentrum.pl

LTC Sp. z o.o. www.finn.pl

Konsultacja: Stowarzyszenie Polski Szlak Bursztynowy Wypocznij aktywnie na Ziemi Wielu skiej

Regionalnego w ramach zintegrowanego projektu „Wzmocnienie roli Szlaku Bursztynowego