Hugh Grant - Ambasadori Amerikan në Shqipëri gjatë viteve 1935-1939 ka thënë:

“Besoj se historia në gjykimin e saj të fundit, të paanshëm e të drejtë, do ta përmendë Zogun e Parë, Mbretin e Shqiptarëve, si një nga udhëheqësit më të famshëm ushtarak dhe politik, si një prijës patriot e trim, me një inteligjencë dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme, me të cilat mundi të përballojë dhe të zgjidhë problemet e koklavitura EKREM SPAHIU të mbajtjes gjallë të popullit liridashës dhe patriot shqiptar. Patjetër nuk kishte ndonjë shitje të Shqipërisë tek Italia nga ana e Mbretit Zog. Një shpifje e tillë është një fyerje që i bëhet karakterit dhe patriotizmit të Ahmet Zogut”.

AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES DEPARTAMENTI I STRATEGJISË DHE HISTORISË

PËRMBLEDHJE “SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939”

Për herë të parë në historinë tonë kombëtare, nocioni “Siguri Kombëtare Shqiptare” merr trajtë të plotë kryesisht në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928-1939. Në këtë kuadër, një nocion i tillë, veçanërisht i plotë për atë periudhë, iu mungon studimeve shqiptare. Korrelacioni pavarësi kombëtare-shtet-siguri kombëtare përgjatë periudhës kohore të Monarkisë si dhe evoluimi i tij është thelbësor për të ndriçuar kontributet e Monarkisë në çështjet e mëdha të sigurisë kombëtare. Forcimi i legjitimitetit të shtetit shqiptar të shpallur më 1912; forcimi i njohjes dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare të këtij shteti; ngritja, plotësimi dhe shtrirja e pushtetit të shtetit përmes të gjitha institucioneve dhe në të gjithë territorin e vendit; forcimi i sigurisë së brendshme; krijimi dhe forcimi i instrumenteve të armatosura të sigurisë kombëtare si TEMË ushtria dhe xhandarmëria - të gjitha këto ishin një kontribut i jashtëzakonshëm i Monarkisë në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE "DOKTOR" Ky kontribut duhet të çlirohet nga vargonjtë e paragjykimeve dhe të ideologjizimeve. Në vend të këtyre, ashtu si për NË FUSHËN E SIGURIË DHE TË MBROJTJES çdo histori serioze, duhen respektuar kriteret të cilat janë: objektiviteti, analiza e fakteve, interpretimi gjithëpërfshirës juridik bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare, si dhe shikimi i çështjeve në optikën e zhvillimeve të kohës, si të vendit dhe ndërkombëtare. “SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939” Fjalët kyçe: siguri kombëtare, rrezik, kërcënim, shtet, politikë, ushtri.

SUMMARY

For the first time in our national history, the notion of “Albanian National Security” takes full form mainly in the period of Albanian Monarchy. In this context, such a notion, especially in its complete form, is lacking in the Albanian studies.

The correlation national independence-state-national security, during the period of the Monarchy and its evolution is essential in order to enlighten monarchy contributions to major issues of national security. Strengthening of the legitimacy of the Albanian state, declared in 1912; the recognition and strengthening of international relations of the State; establishment, completion and extension of state authority across all institutions and all over the country; strengthening of the internal security; creation and strengthening of the instruments of national security such as armed forces and gendarmerie - all these were tremendous contribution of the Monarchy to the national security of Albania. Autori Udhëheqësi Shkencor Ekrem Spahiu Prof. Dr. Pajtim Ribaj This contribution must be getting rid off from the positions of prejudices and sick ideologies. Instead of these and in coherence with any serious discipline of history, the criteria must be respected as being objectivity, fact-finding, comprehensive legal interpretation based on international law, and looking at the issues in the optics of the country's time developments, as well as those international prerogatives. Key words: national security, risk, threat, State, politics, army.

Numri i fjalëve: 105 443

Tiranë, Nëntor 2018

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MBROJTJES SHTABI I PËRGJITHSHËM I FORCAVE TË ARMATOSURA KOMANDA E DOKTRINËS DHE STËRVITJES AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES DEPARTAMENTI I STRATEGJISË DHE HISTORISË

TEMË PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE “DOKTOR” NË FUSHËN E SIGURIË DHE TË MBROJTJES

“SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939”

Autori Udhëheqësi Shkencor

Ekrem Spahiu Prof. Dr. Pajtim Ribaj

Numri i fjalëve: 105 443

Tiranë, Nëntor 2018

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E MBROJTJES SHTABI I PËRGJITHSHËM I FORCAVE TË ARMATOSURA KOMANDA E DOKTRINËS DHE STËRVITJES AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES DEPARTAMENTI I STRATEGJISË DHE HISTORISË

Komisioni Shkencor

Prof. Dr. Sulo Hadëri Kryetar Prof. Dr. Mithat Mema Oponent Prof. Dr. Gjergj Sinani Anëtar Prof. As. Dr. Teki Kurti Oponent Prof. As. Dr. Bernard Zotaj Anëtar

Autori Udhëheqësi Shkencor

Ekrem Spahiu Prof. Dr. Pajtim Ribaj

Tiranë, Nëntor 2018 Akademia e Forcave të Armatosura

“Copyright, I Ekrem Spahiu 2018”

1 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Udhëheqësi i kandidatit Ekrem Spahiu vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939

Udhëheqës shkencor

Prof. Dr. Pajtim Ribaj

2 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939

Përgatitur nga: Ekrem Spahiu

Disertacion i paraqitur në Fakulteti i Sigurisë dhe Mbrojtjes Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë Në përputhje të plotë Me kërkesat Për gradën “Doktor”

Akademia e Forcave të Armatosura Nëntor, 2018

3 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

DEDIKIM

Nisur nga kredoja ime personale, përkatësisht nderimi dhe respekti që kam kultivuar gjatë jetës time për ushtarakët shqiptarë, të cilët kanë vënë mbi gjithçka dhe janë betuar për Detyrën, Nderin dhe Atdheun, nga fati që pata për të punuar në detyrë të lartë në Ministrinë e Mbrojtjes, ku përjetova nga afër përkushtimin dhe sakrificat e ushtarakëve për të rritur prestigjin e Shqipërisë përmes angazhimeve profesionale në misione e operacione humanitare e paqeruajtëse brenda e jashtë vendit, si dhe duke u nisur edhe nga kredoja e përcaktuar nga Statuti Themeltar i Mbretërisë Shqiptare që më 1928 se Forcat e Armatosura të Shtetit kanë për detyrë mbrojtjen e nderit, të pavarësisë e tërësisë tokësore të Atdheut, dhe interesave të larta materiale e morale të Shtetit, këtë Punim ua dedikoj ushtarakëve shqiptarë të të gjitha kohërave.

Në kuadër të këtij Punimi, u jam mirënjohës veçanërisht Komandës së Doktrinave dhe Stërvitjes, Komandës së Akademisë së Forcave të Armatosura, gjeneralëve, ushtarakëve dhe profesoratit përkatës të tyre, për kushtet e krijuara në këtë institucion të lartë të mendimit ushtarak shqiptar, për nxitjen e mbështetjen e kërkimeve shkencore në këtë fushë, ku m’u ofrua edhe mua mundësia e kushtet për konsolidimin e kurrikulës time në sigurinë kombëtare dhe për mbrojtjen e temës shumë të kërkuar “Siguria Kombëtare gjatë Monarkisë Shqiptare”.

4 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

MIRËNJOHJE/FALENDERIM

Përmes këtij punimi synoj të paraqes me vërtetësi dhe në lartësinë që e meriton periudhën e Mbretërisë Shqiptare, posaçërisht dimensionet e saj në sigurinë kombëtare. Një synim i tillë është natyrisht një obligim i madh e, njëherësh, kërkon edhe një punë të madhe studimore, të cilat do të ishin të vështira për t’u arritur pa mbështetjen dhe ndihmën udhëheqëse dhe shoqërore të shumë miqve të mi. Në përzgjedhjen e temës dhe në proçesin e përgatitjeve e të zhvillimit të saj, kam kënaqësinë që kam punuar nën kujdesin e Profesor Doktor Pajtim Ribaj, në cilësinë e udhëheqësit shkencor, me të cilin, në besim dhe vlerësim të ndërsjellë në funksion të paraqitjes së një punimi sa më të arrirë në nivelin e kërkesave për promovimin në gradën shkencore, pata shkëmbime të frytshme mendimesh. Sugjerimet konstruktive të Prof. Dr. Ribaj më shërbyen për të vendosur këtë temë në një kuadër më të gjerë dhe më funksional si në parametrat e brendshëm të kohës së Monarkisë, ashtu edhe në etapat që e paraprinë dhe ato që vijuan pas Monarkisë. Prandaj kam nderin dhe detyrimin që, në vlerësim të këtij besimi, të shpreh mirënjohjen time për zotni Ribaj për këshillat, durimin dhe dashamirësinë e tij për të vlerësuar, por edhe për të qartësuar me profesionalizëm shkencor dhe për të plotësuar ndonjë zbrazëti si gjatë proçesit të përgatitjes, ashtu edhe në mënyrën e paraqitjes, të metodës apo të përmbajtjes e zhvillimit të temës nga ana ime. Plotësimet me më shumë prurje studimore dhe me më shumë krahasime pikëpamjesh të ndryshme apo të kundërta, të asaj kohe por edhe të sotme, ndreqjet, saktësimet, etj, u bënë në sajë të përpjekjeve të përbashkëta e kërkesave rigoroze të Prof. Ribaj. Sikurse e shpreha edhe më sipër, inkuadrimi im në forcën politike që mbështet sistemin e Mbretërisë më ka lidhur ngushtë me personalitetet më përfaqësuese të këtij sistemi, përkatësisht me Nënën Mbretëreshë Geraldina, Mbretin Leka I, Princin Leka II, Ministrin e Oborrit Mbretëror z. Abedin Mulosmanaj, nga të cilët kam përfituar dije dhe të vërteta të natyrshme e të dokumentuara lidhur me kontributin e Mbretërisë për sigurinë kombëtare. Prandaj mirënjohja ime shkon për ta, për të gjithë materialin autentik gojor e të shkruar dhe që kishin mirësinë të më ofronin. Ndërkohë, me Dr. Fuat Myftia, Dr. Ibrahim Sokoli, Dr. Myftar Spahiu, Prof. Dr. Beqir Meta, Komandantin e Akademisë së Forcave të Armatosura Kolonel Prof. Asc. Agim Sula, Dekanin e Fakultetit të Sigurisë Kombëtare, Prof. Asc. Kolonel Gëzim Mustafa, Departamentin e Strategjisë dhe Historisë, Prof. Dr. Proletar Hasani, Prof. Dr. Kristaq Xharo, Dr. Eduart Bala, Kol. Asoc. Prof. Edmond Braneshi, Dr. Enrik Ago, Kol (R) MSc. Zeno Jahaj dhe me shumë historianë, ekspertë të sigurisë e miq, kam shkëmbyer ide dhe informacione me interes studimor e shkencor në dobi të temës dhe për të cilat u jam shumë mirënjohës.

5 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN

Ekrem Spahiu Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve. Të gjitha të dhënat. Tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si të tilla. Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të Akademisë së Forcave të Armatosura është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë).

Tiranë, më 30.10.2018

6 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

PËRMBLEDHJE

Për herë të parë në historinë tonë kombëtare, nocioni “Siguri Kombëtare Shqiptare” merr trajtë të plotë kryesisht në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928-1939. Në këtë kuadër, një nocion i tillë, veçanërisht i plotë për atë periudhë, iu mungon studimeve shqiptare. Korrelacioni pavarësi kombëtare-shtet-siguri kombëtare përgjatë periudhës kohore të Monarkisë si dhe evoluimi i tij është thelbësor për të ndriçuar kontributet e Monarkisë në çështjet e mëdha të sigurisë kombëtare. Forcimi i legjitimitetit të shtetit shqiptar të shpallur më 1912; forcimi i njohjes dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare të këtij shteti; ngritja, plotësimi dhe shtrirja e pushtetit të shtetit përmes të gjitha institucioneve dhe në të gjithë territorin e vendit; forcimi i sigurisë së brendshme; krijimi dhe forcimi i instrumenteve të armatosura të sigurisë kombëtare si ushtria dhe xhandarmëria - të gjitha këto ishin një kontribut i jashtëzakonshëm i Monarkisë në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Ky kontribut duhet të çlirohet nga vargonjtë e paragjykimeve dhe të ideologjizimeve. Në vend të këtyre, ashtu si për çdo histori serioze, duhen respektuar kriteret, si: objektiviteti, analiza e fakteve, interpretimi gjithëpërfshirës juridik bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare, si dhe shikimi i çështjeve në optikën e zhvillimeve të kohës, si të vendit dhe ato ndërkombëtare.

Fjalët kyçe: siguri kombëtare, rrezik, kërcënim, shtet, politikë, ushtri.

7 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

SUMMARY

For the first time in our national history, the notion of “Albanian National Security” takes full form mainly in the period of Albanian Monarchy. In this context, such a notion, especially in its complete form, is lacking in the Albanian studies.

The correlation national independence-state-national security, during the period of the Monarchy and its evolution is essential in order to enlighten monarchy contributions to major issues of national security. Strengthening of the legitimacy of the Albanian state, declared in 1912; the recognition and strengthening of international relations of the State; establishment, completion and extension of state authority across all institutions and all over the country; strengthening of the internal security; creation and strengthening of the instruments of national security such as armed forces and gendarmerie - all these were tremendous contribution of the Monarchy to the national security of Albania.

This contribution must be getting rid off from the positions of prejudices and sick ideologies. Instead of these and in coherence with any serious discipline of history, the criteria must be respected as being objectivity, fact-finding, comprehensive legal interpretation based on international law, and looking at the issues in the optics of the country's time developments, as well as those international prerogatives.

Key words: national security, risk, threat, State, politics, army.

8 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

PËRMBAJTJA E LËNDËS

Dedikim ...... 4

Mirënjohje/falenderim ...... 5

Deklaratë mbi origjinalitetin ...... 6

Përmbledhje ...... 7

Summary ...... 8

Parathënie ...... 13

Pohimi etik ...... 15

Metodologjia e kërkimit ...... 16

Hyrje ...... 17

Kreu I: “Vështrim i përgjithshëm mbi sigurinë kombëtare” ...... 23

1. Hyrje ...... 23

2. Përcaktime dhe dimensione të sigurisë ...... 25

2.1. Evoluimi i konceptit të sigurisë ...... 26

2.2. Një term sa i gjerë aq dhe kompleks ...... 26

2.3. Siguria versus “siguritizmi” dhe Ballkani...... 30

3. Përfundime ...... 35

Kreu II: “Mjedisi politik ndërkombëtar në fillimshekullin e 20” ...... 38

1. Ballkani, burim konfliktesh versus “Fuçia e Barutit” ...... 38

1.1. Histori pushtimesh dhe përpjekjesh për identitet ...... 39

1.2. Çështja Lindore ...... 40

1.3. Burim konfliktesh versus “Fuçia e Barutit” ...... 42

2. Politikat e Fuqive të Mëdha dhe Shqipëria ...... 48

2.1. Politika Austro-Hungareze dhe Shqipëria ...... 48

9 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

2.2. Politika turke dhe Shqipëria ...... 51

2.3. Politika e SHBA dhe Shqipëria...... 53

2.4. Politika ruse dhe Shqipëria ...... 57

2.5. Politika franceze dhe Shqipëria ...... 59

2.6. Politika britanike dhe Shqipëria ...... 61

2.7. Politika gjermane dhe Shqipëria ...... 63

2.8. Politika italiane dhe Shqipëria ...... 64

3. Politikat e vendeve të Ballkanit dhe Shqipëria ...... 67

3.1. Politika serbo-jugosllave dhe Shqipëria...... 67

3.2. Politika greke dhe Shqipëria ...... 70

4. Përfundime ...... 71

Kreu III: Siguria Kombëtare e Shqipërisë 1912-1928 ...... 74

1. Kuptimi i përgjithshëm për rreziqet dhe kërcënimet ...... 74

2. Rreziqet dhe kërcënimet gjatë viteve 1912-1928 ...... 76

2.1. Rreziqet dhe kërcënimet e brendshme ...... 76

2.2. Rreziqet dhe kërcënimet e jashtme ...... 78

3. Shteti shqiptar gjatë viteve 1912-1928, krijimi i elementeve të sigurisë ...... 81

3.1 “Koncerti Evropian” në edicionin e fundit ...... 81

3.2. Lufta ballkanike. Shqiptarët dhe ngërçi i “Koncertit Evropian” ...... 82

3.3 Aleanca ballkanike ...... 86

3.4. Luftërat ballkanike dhe shqiptarët ...... 87

3.5. Shteti shqiptar në prag të Luftës së Parë Botërore ...... 91

3.6. Shteti shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore ...... 92

3.8. Konferenca e paqes, Paris 1919 ...... 93

3.9. Kongresi i Lushnjës dhe formimi i qeverisë së re...... 94

10 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

3.10. Ahmet Zogu Kryeministër, 2 dhjetor 1922 - 25 shkurt 1924 ...... 98

3.11. “Revolucioni” i qershorit 1924 ...... 101

3.12. Rrjedhimet në sigurinë dhe stabilitetin e vendit...... 106

3.13. Shteti shqiptar në kohën e Republikës së Parë, 1925-1928 ...... 110

4. Ushtria Kombëtare Shqiptare gjatë viteve 1912-1928 ...... 117

4.1. Themelimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare ...... 117

4.2. Organizimi, armatimi dhe zhvillimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare deri në vitin 1928...... 118

5. Instrumentet e tjera të sigurisë kombëtare gjatë viteve 1912-1928 ...... 122

6. Përfundime ...... 122

Kreu IV: Siguria Kombëtare e Shqipërisë gjatë Monarkisë ...... 124

1. Konseguenca e autoritetit të institucionit-bazë për qeverisje ...... 124

2. Domosdoshmëria e vendosjes së Monarkisë Shqiptare për sigurinë kombëtare .... 126

2.1. Kushtet dhe rrethanat që çuan në shpalljen e Mbretërisë ...... 126

2.2. Çështje të legjitimitetit të Monarkisë ...... 129

3. Rreziqet dhe kërcënimet gjatë Monarkisë ...... 135

3.1. Rreziqet dhe kërcënimet e brendshme ...... 136

3.2. Rreziqet dhe kërcënimet e jashtme ...... 139

4. Diplomacia e shtetit shqiptar gjatë Monarkisë ...... 141

4.1. Marrëdhëniet dypalëshe me Italinë ...... 141

4.2. Marrëdhëniet dypalëshe me Jugosllavinë ...... 147

4.3. Marrëdhëniet dypalëshe me Greqinë ...... 150

4.4. Marrëdhëniet dypalëshe me Fuqitë e Mëdha ...... 152

5. Ushtria Kombëtare Shqiptare gjatë Monarkisë ...... 156

5.1. Organizimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare gjatë Monarkisë ...... 156

11 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

5.2. Doktrinat, armatimi dhe pajisjet e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare gjatë Monarkisë ...... 158

6. Xhandarmëria Shqiptare gjatë Monarkisë ...... 162

7. Shërbimi Informativ gjatë Monarkisë ...... 163

8. Pushtimi italian dhe sfida e Mbretërisë Shqiptare ...... 164

Përfundime të përgjithshme ...... 177

Summary ...... 194

Retrospektivë: Mbretëria me syrin e sotëm dhe disa rekomandime ...... 206

Bibliografia ...... 208

12 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

PARATHËNIE

Studimet në fushën e sigurisë kombëtare në Shqipëri përbëjnë një domosdoshmëri, si për shkrimin e saktë dhe të plotë të historisë së kaluar, ashtu edhe për mësimet për të sotmen dhe të ardhmen e vendit. Për disa periudha historike, studimet në këtë fushë u janë nënshtruar ose trajtimeve të njëanshme, ose retorikave1.Nga trajtime të tilla vuajnë studimet e sigurisë kombëtare sidomos të periudhës midis dy luftërave botërore (e cila përkon në një masë të ndjeshme me kohëzgjatjen e Monarkisë,) për të cilën ende nuk kemi një studim të mirëfilltë. Kjo është një nga arsyet e shumta pse vendi dhe roli i Mbretërisë Shqiptare në historinë dhe politikën shqiptare është dhe mbetet akoma një nga temat më të rrahura e, madje, nga më të debatueshmet. Sidoqoftë, për këtë temë kemi mjaft studime autoritare nga autorë vendas dhe të huaj me këndshikime, vlerësime dhe përfundime nga më të ndryshmet e shpesh, edhe të kundërta. Mund të përmend më të spikaturit prej tyre si: Prof. Dr. Bernd Fisher (SHBA); Prof. Dr. Ardian Marashi; Prof. Dr. Beqir Meta; Dr. Jason Tomes (Britania e Madhe); Prof. Dr. Francesco Guida (Itali); Prof. Dr. Valentina Duka; Prof. Dr. Muharrem Dezhgiu; Prof. Dr. Dritan Spahiu; Prof. Dr. Paskal Milo; Dr. Teodor Kareco (SHBA); Prof. Asc. Dr. Bajram Xhafa; Dr. Novruz Zeinati; etj. Ndërkohë, kemi edhe mjaft studime historike nga studjues që lidhen me organizma që shpesh cilësohen si institucione të forta të sigurisë. Kështu mund të veçoj hartimin e “Historisë së Ushtrisë Shqiptare”, vëllimi i parë, nën drejtimin e Prof. P. Hasani; botimin e “Historisë së Policisë Shqiptare”2 nga Dr. H. Shkëmbi; “Historinë e Shërbimit Sekret Shqiptar” nga K. Dervishi dhe sidomos të disa punimeve autoritare të AFA si “Guida e Historisë Ushtarake”3 dhe mjaft trajtesave të tjera, etj. Pos të tjerash, si një trajtesë me kahe të tjera të këndvështrimeve për këtë periudhë, do të veçoja librin e K. Myftarit “Prilli që nisi në idetë e Marsit”4. Një studim me vlerë përbën edhe punimi “Siguria Kombëtare në Shqipëri”, 1925-1939 nga V. Haklaj5, i cili trajton disi më shtershëm lëvizjet/kryengritjet e brendshme që rrezikuan dhe kërcënuan sigurinë në Shqipëri.

1 Bëhet më e domosdoshme kjo kur duhet të pranojmë fakte reale që shprehen dhe nga Gayrmati, i cili thotë” dokumentet strategjikë kombëtare dhe mendimi i njerëzve reflektojnë një prirje artificiale të kërcënimeve të sigurisë” si rrjedhojë, situata aktuale në Ballkanin Perëndimor mund të karakterizohet si “siguri virtuale” me “kërcënime artificiale”. Teksa analizojmë strategjitë kombëtare dhe dokumentet e tjera në fushën e sigurisë, kuptojmë se siguria njerëzore është shumë pak e përfshirë dhe aspak e prioritarizuar, krahasuar me kërcënimet e jashtme dhe rajonale. Kjo krijon një hendek midis njerëzve dhe institucioneve shtetërore duke pasur parasysh se kryesisht perceptimi i rreziqeve dhe kërcënimeve në publikun e gjerë është lidhur ngushtë me “sigurinë njerëzore” që ka ndikim të drejtpërdrejt tek ta, ndërkohë që i japin më shumë rëndësi rreziqeve dhe kërcënimeve të sigurisë shtetërore e territoriale ku interesat kombëtare mund të preken. Shih: Gayrmati, Istan and Stancic Darko, Study of the Assessment of Regional Security Threats and Challenges in the Western Balkan. DCAF, cituar nga Ribaj, P. Përcaktimi i rreziqeve dhe kërcënimeve, detyrë e vështirë e sigurisë, AFA, Tiranë, 2009. 2 Histori e Ushtrisë Shqiptare, Vëll. I, SHBU, Tiranë, 2000 3 Guidë e Historisë Ushtarake, Botime Mb, Tiranë, 2008 4 Myftari, Kastriot, Prilli që nisi në idetë e marsit, Botimet Morava, Tiranë, 2013. 5 Haklaj, Veli, Siguria Kombëtare në Shqipëri, Tiranë, 2012. 13 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ky spektër mjaft i gjerë autorësh e bën akoma më interesant angazhimin tim për ndriçimin e mëtejshëm të kësaj teme, dhe posaçërisht të sigurisë kombëtare në kuadër të saj. Autorët e përmendur më sipër, si dhe dhjetëra të tjerë të cilët kanë kontribuar në këtë temë me libra, monografi, referate, etj, më kanë shërbyer si burime të fuqishme referimi për të shpalosur e ballafaquar këndshikime të ndryshme rreth historisë së Mbretërisë Shqiptare përgjithësisht dhe posaçërisht rreth çështjes nevralgjike të sigurisë kombëtare gjatë asaj kohe. Inkuadrimi im në forcën politike që mbështet sistemin e Mbretërisë jo vetëm që nuk më është bërë pengesë për këtë angazhim, por, përkundrazi, informacioni i bollshëm që më ka ofruar njohja dhe veprimtaria ime politike, më ndihmojnë për të zhvilluar analiza dhe për të nxjerrë përfundime sa më objektive. Ky fakt më ka ndihmuar të marr një informacion sa më të plotë dhe të ndërtoj gjykime të bazuara jo thjesht si bindje politike, por në radhë të parë si koncepte që i qëndrojnë kohës dhe që kanë qenë në bazë të Institucionit të Monarkisë në funksion të interesave dhe sigurisë kombëtare të Shqipërisë, trojeve dhe kombit shqiptar në përgjithësi. I mbështetur në këtë informacion, në këndshikimet e ndryshme, si dhe në optikën nga ku e shohim sot historinë realisht të deformuar, sidomos në studimet e indoktrinuara të periudhës së shtetit komunist 1945- 1990, kam bindjen se me punimin që ju paraqes në kërkim të gradës shkencore “Doktor” do të ketë prurje që e justifikojnë këtë kërkesë. Në këtë punim jam përpjekur dhe shpresoj shumë se arrij t’i jap kësaj teme një karakter të individualizuar. Në radhë të parë dhe pikërisht nisur nga studimi i hollësishëm dhe krahasimi i Mbretërisë Shqiptare me periudhat e tjera historike të Shqipërisë, gjykoj se punimi është pajisur me të gjitha argumentet e nevojshme për të afirmuar se koncepti “Siguri Kombëtare” nuk është vetëm një koncept i kohëve të sotme, sikurse shpesh pretendohet nga literatura që hulumton këto tema, por një koncept që zë themel natyralisht me instalimin e shtetit të pavarur shqiptar më 1912 dhe që plotësohet në të gjithë kuadrin e vet institucional pikërisht gjatë ushtrimit të Monarkisë Shqiptare. Boshti që lidh sigurinë kombëtare përmes shpalljes së shtetit shqiptar më 1912 me veshjen e plotë institucionale të kësaj sigurie kombëtare gjatë Presidencës së Ahmet Zogut dhe, në mënyrë të veçantë, gjatë Monarkisë, është pikërisht boshti i prurjes që unë shpresoj dhe besoj se arrij përmes kësaj teme disertacioni.

14 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

POHIMI ETIK

Në gjithë proçesin e hartimit të këtij punimi, u jam përmbajtur kërkesave etike të shprehura në aktet ligjore dhe nënligjore të vendit tonë. Idetë, tezat, përfundimet dhe rekomandimet që paraqes në këtë punim, janë frut i përpjekjeve studimore si dhe i analizave të mija vetjake, të mbështetura përmes punës time kërkimore në literaturë, arkiva si dhe në aktivitetin e gjerë që kam ndjekur lidhur me këtë temë, si brenda, ashtu edhe jashtë vendit. I mbështetur në sa më sipër, kam shfrytëzuar mjaft burime të ndryshme, me qëllim paraqitjen si të evoluimit historik të konceptit të sigurisë kombëtare, ashtu edhe të qasjeve të ndryshme e madje edhe të kundërta. Në çdo rast, referencat e autorëve të ndryshëm janë cituar me korrektesë, si në rastin kur janë marrë fjalë për fjalë, ashtu edhe në rastin kur u jam referuar ideve apo këndvështrimeve të tyre. Po kështu, nëse idetë dhe tezat që unë parashtroj përkojnë me ide apo teza të autorëve të tjerë, në çdo rast janë dhënë referencat përkatëse. Duke iu përmbajtur me korrektesë pohimeve të mësipërme, afirmoj se punimi “Siguria kombëtare gjatë Monarkisë Shqiptare 1928-1939” është frut i punës sime me bazë gjetjesh dhe prurjesh plotësisht të individualizuara.

15 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

METODOLOGJIA E KËRKIMIT

Metodologjia e kërkimit që kam përdorur gjatë proçesit të zhvillimit të temës është në pajtim me kërkesat që shtrohen përgjithësisht për punimet shkencore dhe me kërkesat e temave të kësaj natyre. Në funksion të ideve të synuara si objekt gjetjesh, në fillim identifikova problemet që lidhen me to. Në këtë kuadër, konstatoj se problemet e analizave gjeopolitike të kohës së Monarkisë nuk kanë qenë bërë në plotshmëri. Përkundrazi, historiografia jonë shpesh ka anuar në gjykime të njëanshme, herë-herë të ideologjizuara ose me mungesa informacioni. Problemi i dytë që lidhet ngushtë me të parin, por që fokuson fushën e kërkimit, është se koncepti i sigurisë kombëtare ka qenë lidhur më së shumti me epokën e Pasluftës së Dytë Botërore, duke e minimizuar apo duke mos e njohur fare vlerën dhe praktikën reale të këtij koncepti përpara kësaj lufte që, në rastin tonë, përkon me Monarkinë. Në këtë kuadër, vëmendje të veçantë i kushtova kërkimit dhe identifikova këndvështrimet e ndryshme rreth legjitimitetit të Monarkisë si një nga gurët e themelit të sigurisë kombëtare, për orientimet dhe përzgjedhjen e partneriteteve që përzgjodhi Monarkia duke u ndalur veçanërisht tek partneriteti i diskutueshëm me Italinë, etj. Gjetjet që kam parashtruar në temë lidhur me këto dhe të tjera çështje, gjykoj se janë në shërbim të ideve tërësore që zhvilloj në këtë punim. Natyrisht që kam mbajtur edhe qëndrimet e mia rreth këtyre çështjeve, në bazë të argumentimeve përkatëse. Pasi u identifikuan idetë dhe problemet, u zhvillua kërkim në burime parësore e dytësore në rreth 100 libra me autorë të ndryshëm, monografi, referate, etj. Në funksion të secilës nga çështjet e përcaktuara, u gjetën materiale e referenca të cilat, sipas rastit, janë një ballafaqim idesh të kundërta apo të ndryshme. Gjatë shtjellimit të ideve, kam zhvilluar argumentet përkatëse, duke bërë edhe pohimin, kundërshtimin apo mospranimin tim në funksion të ideve qendrore të temës. Në funksion të kërkimit janë përdorur edhe burime të mirëfillta autentike dhe të konfirmuara nga koha, që i kanë ruajtur antarët apo trashëgimtarët e Familjes Mbretërore dhe që mendoj se ndihmojnë objektivitetin e temës. Për të përmbushur këto detyrime që përcaktova qysh në fillimin e punimit, i jam referuar gjerësisht literaturës historike e arkivore të vendit dhe të huaj, kontakteve të gjalla që kam patur fatin të kem me një pjesë të madhe të figurave politike dhe historike të asaj kohe. Në fund të fundit, Monarkia ka qenë një institucion zyrtar, jo privat, dhe dokumentacioni i shpallur dhe i ruajtur përbën një referencë të domosdoshme.

16 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

HYRJE

Koncepti “Siguri Kombëtare”, në rastin e Shqipërisë, nuk është vetëm një koncept i kohëve moderne, sikurse shpesh pretendohet nga literatura që hulumton këto tema. Përkundrazi, ai është një koncept që zë themel natyrisht me shpalljen e shtetit të pavarur shqiptar më 1912, por që plotësohet në të gjithë kuadrin e vet institucional pikërisht gjatë periudhës së Monarkisë Shqiptare. Sqarimi i raporteve që realisht kanë ndodhur midis momenteve pavarësi kombëtare-shtet- siguri kombëtare, duke u ndalur gjerësisht tek momentet kyçe si forcimi i legjitimitetit të shtetit shqiptar, të shpallur më 1912; forcimi i njohjes dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare të këtij shteti; ngritja, plotësimi dhe shtrirja e pushtetit të shtetit përmes të gjitha institucioneve dhe në të gjithë territorin e vendit; forcimi i sigurisë së brendshme; krijimi dhe forcimi i instrumenteve të armatosura të sigurisë kombëtare si ushtria e xhandarmëria, etj, përbën një detyrim të domosdoshëm të studimeve për të identifikuar kontributet e Monarkisë në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Siguria kombëtare nuk është një fillesë, as destinacion apo atribut unik i dikujt, por një proçes ku të gjithë kanë kontributet dhe vlerat që duhen njohur e analizuar pa paragjykime. Në këtë kuadër, Monarkia ka prurje të padiskutueshme. Vendosja e një regjimi të modelit me fuqi të përqëndruara lindi si një nevojë dhe kërkesë e domosdoshme e kohës në kushtet e Shqipërisë së sapothemeluar dhe pas Luftës së Parë Botërore. Populli shqiptar pothuajse nuk pati qeverisje të mirëfilltë dhe, aq më pak, të plotësuar me institucione qysh nga pavarësimi e deri në vitin 1920, domethënë për plot 8 vjet. Ndërkohë, retë e krizës politike dhe asaj ekonomike ndërkombëtare po bëheshin gjithnjë e më prezente. E mbërthyer në këtë kuadër rreziqesh e kërcënimesh për sigurinë kombëtare, Shqipëria mund të merrte jetë, të formësohej dhe të identifikohej si shtet dhe si komb vetëm nga një dorë e fortë. Ky rol historik mund dhe duhej të luhej vetëm nga një regjim tepër i përqendruar. Në vitet 1920-1924, Shqipëria tentoi të qeverisej në trajtën e një monarkie parlamentare, duke synuar një sistem demokratik. Por, me gjithë përpjekjet e bëra, arritjet në sigurinë kombëtare në veçanti, por edhe në forcimin e shtetit shqiptar në përgjithësi, qenë zhgënjyese. Këtë rol dhe këtë përgjegjësi mund ta merrte përsipër vetëm një formë shumë e përqendruar institucionesh e kompetencash dhe, si zgjidhja më e përshtatshme për Shqipërinë, ishte sistemi Mbretëror. Ishte detyrë e elitës shqiptare të bënte përzgjedhjet e duhura, si brenda vendit ashtu edhe në ndërtimin e politikës së jashtme. Për fatin jo të mirë të kombit shqiptar, jo vetëm në atë kohë të mjegullt, por edhe në momente të tjera, elita shqiptare është gjetur e paqartë, e paorientuar dhe, jo rrallë, e keqndikuar dhe madje e indoktrinuar nga doktrina të ndryshme sipas shteteve ku ishte shkolluar apo kishte formuar interesat dhe njohjet. Pikërisht në këto kushte hodhi rrënjë ideja dhe mori udhë realiteti për të forcuar unitetin kombëtar nën një formë regjimi që do të kishte kapacitetet, cilësitë, vullnetin dhe përpjekjet për ta arritur këtë objektiv kombëtar, përkatësisht sigurinë kombëtare të Shqipërisë.

17 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Duke marrë parasysh sa më sipër, si dhe faktin tepër të rëndësishëm se pikërisht në ato vite, situata e sigurisë në Ballkan dhe në Evropë po shkonte drejt përkeqësimit, për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo ku jetonin nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese dhe sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh energjish, përpjekjesh dhe forcash të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të vendosjes së Monarkisë. Një përvojë të tillë të përqendrimit të pushtetit politik, në kohë rreziqesh të mëdha për sigurinë kombëtare, e kanë përjetuar shumë kombe, pavarësisht se në çfarë forme është bërë ky përqendrim. Kështu pati vepruar dikur Gjermania, nën “Monarkun” Bismark. Kështu patën vepruar edhe fqinjët tanë më të afërt, Serbia, Greqia, etj. Shqipëria nuk kish pse të bënte përjashtim nga ky rregull. Përndryshe, ajo do të vijonte të bëhej objekt lakmish të egra. Faktit historik të krijimit të shtetit shqiptar qysh më 1912, Monarkia i dha shprehje të plotë institucionale. Vendi dhe roli i aktorit “Shtet” në sigurinë kombëtare ka qenë dhe është vendimtar. Meritat historike të Qeverisë së parë kombëtare të Ismail Qemalit, janë me rëndësi të jashtëzakonshme në këtë drejtim. Afirmimi i shtetit komb të Shqipërisë nga Ismail Qemali është pa diskutim guri i themelit të sigurisë tonë kombëtare. Por qeveria e parë e Shqipërisë mbeti, për shumë faktorë, mjaft e izoluar në pikëpamje të shtrirjes së pushtetit të saj në të gjithë territorin e vendit. Rrjedhimisht, edhe ndikimi i saj në terren, në funksion të sigurisë kombëtare, ishte i dobët, duke lënë hapësira si për rritjen e konfliktualitetit të brendshëm, ashtu edhe për orekset shoviniste të armiqve të jashtëm. Shteti ishte dhe vijoi, edhe gjatë e pas Luftës së Parë Botërore, të ishte aktori më i dobët. Deri në vitin 1920 praktikisht, Shqipëria ka patur më shumë zbrazëti pushteti, më shumë mungesë stabiliteti sesa stabilitet. Rjedhimisht, ka patur më shumë pasiguri sesa siguri kombëtare. Forcimi i legjitimitetit të shtetit shqiptar, të shpallur më 1912; forcimi i njohjes dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare të këtij shteti; ngritja, plotësimi dhe shtrirja e pushtetit të shtetit përmes të gjitha institucioneve dhe në të gjithë territorin e vendit; forcimi i sigurisë së brendshme; krijimi e forcimi i instrumenteve të armatosura të sigurisë kombëtare si ushtria e xhandarmëria, të gjitha këto e të tjera realitete që bëri Monarkia, ishin veshja e plotë institucionale e asaj që ishte shprehur me vullnet politik në 1912. Fatkeqësisht, këto institucione, përgjatë 10 vjetëve të parë pas themelimit të shtetit shqiptar, ishin pothuajse në një zbrazëti. Pikërisht, do të ishte Monarkia që shtroi themelet e një shteti modern për kohën, me të gjitha cilësitë që garantojnë sigurinë e një kombi. Prandaj mund të pohojmë se në historinë tonë kombëtare nocioni “Siguri Kombëtare Shqiptare” merr trajtën e plotë vetëm në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928-1939. Rreziqet dhe kërcënimet e jashtme ndaj Shqipërisë dhe kombit shqiptar, gjatë dhjetëvjeçarit të parë e në vijim pas shpalljes së pavarësisë, kishin objektiva të tilla që adresonin jo thjesht vlera të pjesshme e të veçuara, as thjesht stabilitetin e vendit, por në radhë të parë sigurinë kombëtare të tij. Rreziqet dhe kërcënimet e brendshme ndëshkonin, apo më saktë, vetëndëshkonin kohezionin e kombit shqiptar, shpërqendronin përpjekjet dhe forcat e tij dhe, më në fund, prishnin imazhin dhe prestigjin e tij përballë vendeve dhe popujve miq, por edhe ndaj atyre të painteresuar për fatet tona kombëtare. E gjithë kjo, përbënte një kosto të madhe për sigurinë kombëtare. Kërcënime të tilla qenë të dukshme gjatë Luftërave Ballkanike, gjatë Luftës së Parë Botërore, pas saj, në Konferencën e Paqes në Paris, etj.

18 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kalimi nga regjimi i Republikës në regjimin e Mbretërisë, ishte, jo vetëm i domosdoshëm, por edhe i ligjshëm. Kjo është shumë e rëndësishme, sepse një qeverisje legjitime është guri i themelit për sigurinë kombëtare. Këtë legjitimitet, Ahmet Zogu e fitoi në mënyrë të ligjshme dhe me kontribute të spikatura të udhëheqësit të pranuar dhe të mbështetur në nivel kombëtar. Monarkia, gjatë qeverisjes së saj, e drejtoi vendin në rrugën e progresit evropian, duke u përpjekur të vendosë standarde të shteteve të përparuara perëndimore. Ky orientim ishte një tjetër kontribut në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Shqipëria dhe shqiptarët, për herë të parë në historinë tonë kombëtare, arritën të vendosin një shtet modern për kohën. Kërkesat për një shtet modern dhe të fortë i kushtëzoi nevoja për ta futur Shqipërinë në rrjedhën evropiane të zhvillimit. Por, në të njëjtën masë, kërkuan energji edhe nevojat për të përballuar rreziqet dhe kërcënimet e brendshme e të jashtme. Këto kërcënime morën trajta tepër virulente dhe me synime të rrezikëshme: vënien në pikëpyetje të vetë ekzistencës së institucioneve që kishte ngritur kombi shqiptar dhe që ishin vënë në roje të pavarësisë, lirisë dhe prosperitetit të vendit. Për më tepër, rreziqet dhe kërcënimet e jashtme u mishëruan drejtpërdrejt në pushtimin e Shqipërisë, i dyti pas pushtimit gati pesëqindvjeçar turk, duke u shndërruar kësisoj nga trajta virtuale, në trajta reale. Shqipëria ishte një nga dy vendet që u bënë preja e parë e inkursionit nazisto-fashist. Një mbretëri, si për nga tradita edhe për nga nevojat, e ka të domosdoshme një ushtri të fortë dhe të mjaftueshme për të garantuar sigurinë kombëtare. Për më tepër, pa një ushtri të fortë, mbretëritë, nuk do mund të arrijnë dot synimet e tyre karakteristike madhore që janë të lidhura me misione madhore, sikurse është bashkimi dhe kohezioni kombëtar6. Por në kushtet e kërcënimeve reale që i ishin kanosur kombit shqiptar kur vendi po përjetonte një destabilitet të rrezikshëm, krijimi, mbajtja dhe forcimi i një ushtrie relativisht të madhe për mundësitë e kohës, ishte në vetvete një imperativ i asaj kohe. Këto janë disa nga arsyet themelore pse Mbreti Zog i kushtoi ushtrisë vëmendjen dhe energjitë më të shumta. Për herë të parë, ushtria kombëtare pajiset me doktrina serioze dhe të konkurueshme me kohën. Mbretëria krijoi një strukturë ushtarake moderne, jo vetëm për kohën, por mund të themi se konceptet e asaj strukture, vijnë pothuajse të njëjta edhe në kohët moderne, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende të tjera të Evropës e më tej. Shqipëria nuk ka patur asnjëherë më parë të tillë organizimi ushtarak harmonik dhe të mbështetur në përvojën më të mirë botërore. Doktrinat e përpunuara përmes dokumenteve themelore të shtetit, janë një standard i natyrshëm i nivelit strategjik për çdo shtet dhe komb serioz. Krahas doktrinave strategjike, Mbretëria përpunoi edhe planet përkatëse të mbrojtjes operative-strategjike. Mbreti Zog punoi me shumë zgjuarsi për të shfrytëzuar pozitën gjeografike të Shqipërisë dhe rivalitetet e shteteve dhe fuqive të ndryshme në interes të sigurisë kombëtare. Por në punimin që paraqes, analizohen si përzgjedhjet e drejta, ashtu edhe ato të pikëpyetura në atë lëmsh të ngatërruar marrëdhëniesh ndërkombëtare, si dhe në prag të luftës më të madhe dhe më gjakatare që ka përjetuar ndonjëherë njerëzimi. Natyrshëm shtrohet pyetja: Pse nuk arriti, për shembull ushtria të ishte efektive aq sa duhet kur ajo u vu në provën e përballimit të agresionit fashist?

6 Për rolin e ushtrisë për kohezionin e kombit, për më gjerë shih dhe: Jurgen Habermas, Perëndim i Përçarë, SHGP Asdreni, Shkup 2006, f. 83.

19 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Çfarë çaloi: udhëheqja strategjike, doktrinat, organizimi, drejtimi, personeli, armatimi, logjistika? Në punim argumentohet se, në nivelin e udhëheqjes strategjike, Mbretëria punoi me përkushtim për ta forcuar ushtrinë. Mbreti e krijoi vetë ushtrinë, me dorë të hekurt dhe caktoi në krye të saj ushtarakë të besuar, me moral atdhetar dhe të përgatitur. Doktrinat e përzgjedhura ishin gjithashtu të drejta. Organizimi dhe planet operacionalë ishin të përshtatshëm për kushtet e vendit dhe natyrën e intensitetit të rreziqeve dhe kërcënimeve të kohës. Por doktrinat dhe planet që u hartuan në letër, nuk shkuan në praktikë, prandaj pati një hendek jo të vogël, gjë që e zhvendosi ndryshe rrjedhën e ngjarjeve pas pushtimit fashist të vendit. Në këtë punim është përmendur se elita tradicionale dhe ajo politike e vendit nuk e kishte kohezionin e duhur kombëtar për shkak të orientimeve e bindjeve të ndryshme në përcaktimin e aleatëve apo armiqve të jashtëm. Këto orientime e bindje kontradiktore zunë vend edhe në ushtri, madje deri në personelin e lartë komandues dhe drejtues të saj. Ushtarakët shqiptarë, varësisht nga e kaluara e formimit të tyre, sollën në ushtri shkolla të ndryshme mendimi ushtarak, por jo rrallë edhe orientime të ndryshme politike. Mbreti besoi shumë tek ushtarakët dhe planet e paraqitura të mbrojtjes së vendit, por nuk do të kishte kurrë mundësitë t’i kontrollonte nëse ato ishin apo nuk ishin funksionale në terren. Italia kishte punuar me plan afatgjatë për ta paralizuar mbrojtjen e vendit dhe Ushtrinë Kombëtare Shqiptare. Ushtarakët italianë, kishin depërtuar në të gjitha poret e ushtrisë shqiptare. Kjo ishte pikërisht arsyeja që qëndresa ndaj trupave pushtuese nuk ishte e organizuar si duhet. Është folur shumë pse Mbreti Zog përzgjodhi mbështetjen italiane. Në krahasim me dy vendet e tjera fqinje, Jugosllavinë dhe Greqinë, Italia është një vend klasik perëndimor. Orientimin perëndimor të Ahmet Zogut, askush nuk mund ta vejë në diskutim: Sistemi politik i përzgjedhur prej tij, format e qeverisjes dhe të institucioneve, në përgjithësi e deri te martesa e tij, flisnin plotësisht për një orientim të mirëpërcaktuar properëndimor. Në këtë kuptim, ishte e pritshme dhe e dëshirueshme që fuqitë perëndimore t’i përgjigjeshin me të njëjtën monedhë këtij investimi moral nga një vend i vogël, por me një pozitë gjeostrategjike të rëndësishme në Ballkan. Por Fuqitë e Mëdha Perëndimore, jo vetëm që ishin larg gjeografikisht, por ndërkohë ishin të angazhuara me një varg situatash të ndërlikuara ndërkombëtare që u zhvilluan midis dy luftërave botërore. Në këto kushte, ishte e vë shtirë dhe pothuajse e pamundur t’i kushtonin vëmendje, energji dhe pará Shqipërisë. Kriza e madhe e viteve 1930-1934, ardhja në fuqi dhe marrja e nismës strategjike nga forcat e nazi-fashizmit, rreziku bolshevik, etj, ishin zhvillime që rrezikonin jo vetëm sigurinë evropiane, por edhe atë globale. Nga ana tjetër, Shqipëria nuk ishte një vend që premtonte shumë nga pikëpamja e interesave. Ndoshta Shqipëria kishte burime minerare e nafte, por infrastruktura politike, infrastruktura rrugore, terreni, etj., nuk kishin lehtësitë e duhura. Kostoja e investimeve do të ishte shumë më e madhe dhe nuk do ta justifikonte paránë e hedhur. Fuqitë e mëdha nuk ia kishin “vaktin” të merreshin me çështje apo vende të dorës së dytë e të tretë. Prandaj, përzgjedhja e Mbretit për t’iu drejtuar mbështetjes italiane ishte qartazi përzgjedhje për mbështetje perëndimore. Çështja e qëndresës ndaj agresionit fashist të Italisë meriton të rishikohet në varësi nga rrethanat. Kur çështja erdhi që Italia fashiste ndërmori pushtimin e Shqipërisë, Mbreti bëri zgjedhjen e duhur: qëndresë me nder.

20 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Vetë Mbreti ishte shprehur për këtë qëndrim: vendi nuk mbrohej dot përballë fuqisë shumëfish më të shumtë në numër dhe thuajse absolute në mjete, që kishin italianët. Për këtë ai kishte udhëzuar hartimin e planeve operacionale. Në pikëpamje strategjike, koncepti i operacioneve ishte ndërtuar qartë: qëndresë sa të ishte e mundur e më e madhe, duke filluar që në vijën bregdetare me qëllim rraskapitjen e forcave pushtuese dhe pastaj, përballimi i tyre me luftë guerile, duke u mbështetur në terrenin malor të vendit, në patriotizmin shqiptar si dhe në mbështetjen e mundshme nga jashtë. Për këtë qëllim, forcat e gatshme (normalisht më të pakta në numër), u renditën për zhvillimin e qëndresës në afërsi të qyteteve-porte kryesore të vendit, ku ishin edhe drejtimet kryesore të mësymjes së forcave italiane. Forcat më të shumta do të përqendroheshin në thellësi të vendit. Edhe sot, kur analizojmë raportin e forcave dhe të gjithë situatën e kohës, ky koncept operacionesh rezulton të jetë, normalisht, koncepti më efektiv për të siguruar objektivat e përshkruara më lart. Por a kishte zgjidhje tjetër në pikëpamje operacionale ushtarake? Natyrisht, që zgjidhjet gjithnjë janë të shumta kur analizat bëhen pas kohës kur janë zhvilluar situatat, duke marrë parasysh të gjithë faktorët e brendshëm dhe të jashtëm. Një nga këta faktorë ishte elita politike dhe tradicionale e vendit. Kjo elitë nuk e kishte kohezionin e duhur për t’u vënë, me efektivitet, në shërbim të kombit. Ajo ishte tepër e fragmentarizuar në orientime të ndryshme, në shtete e bindje të ndryshme. Madje, një pjesë e kësaj elite nuk mungoi të thurë komplote kundër Mbretërisë, duke vënë, në ato kohë të vështira, pushtetin përpara interesave të homogjenitetit e sigurisë kombëtare. Elita tradicionale dhe ajo politike e vendit nuk e kishte kohezionin e duhur kombëtar për shkak të orientimeve e bindjeve të ndryshme në përcaktimin e aleatëve apo armiqve të jashtëm. Këto orientime e bindje kontradiktore zunë vend edhe në ushtri, madje deri në personelin e larë komandues e drejtues të saj, sepse sikurse thashë më lart, ushtarakët shqiptarë sollën në ushtri formim të ndryshëm ushtarak, por edhe orientime të ndryshme politike. Në këto kushte, zgjidhjet e zgjedhjet mund të kishin qenë më të shumta e më adekuate. Natyrisht që mund të ishte luajtur më mirë në skenën e politikës ballkanike e më gjerë. Gjithsesi, mosshterimi i të gjitha opsioneve nuk ishte faj. Në çdo kohë, çdo qeveri e çdo vend nuk i arrin të gjitha. Por zgjidhjet dhe zgjedhjet që bëri Mbreti Zog dhe Mbretëria përgjithësisht, ishin të vetmet e kohës për të shpëtuar dekompozimin e mëtejshëm të Shqipërisë dhe, rrjedhimisht, tjetërsimin e interesave vitale të saj, domethënë të sigurisë kombëtare. E gjithë kjo pamje apo këndshikim i ri i kontributeve të Monarkisë në Sigurinë Kombëtare të Shqipërisë do të trajtohet në krerët si më poshtë: Në kreun e parë, “Vështrim i përgjithshëm mbi sigurinë kombëtare” bëhen përpjekje dhe përgjithësime për përcaktimet më adekuate të dimensionit të sigurisë, gjithnjë në funksion të temës që diskutohet. Në kreun e parë jepet një vështrim i përgjithshëm lidhur me evoluimin historik të konceptit të sigurisë si një term sa i gjerë aq edhe kompleks; trajtohet një moment dallues midis sigurisë dhe “siguritizmit” me qëllim që të mos përplasen apo thjeshtëzohen koncepte bazë dhe kaq madhore sikurse është siguria kombëtare. I gjithë ky kuadër konceptual “shkrihet” në kuadrin gjeopolitik të të ashtuquajturit sektor i parë (Shqipëri, Maqedoni, Kosovë, Serbi dhe Mal i Zi) dhe si funksion i bashkëpunimit rajonal si mjet për të përmirësuar sigurinë.

21 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në kreun e dytë, “Mjedisi politik ndërkombëtar në fillimshekullin e 20”, analizohet më gjerë Ballkani si burim konfliktesh apo “Fuçi baruti” sikurse tradicionalisht e kanë emërtuar. Në vijim, ndriçohen idetë që lidhen me politikat dhe identitetin kombëtar dhe, në këtë kuadër, analizohen veçmas politikat e fuqive të mëdha dhe atyre rajonale (austro- hungareze, turke, amerikane, ruse, franceze, britanike, gjermane, jugosllave dhe greke) ndaj Shqipërisë. Në kreun e tretë, “Siguria Kombëtare e Shqipërisë 1912-1928”, jepet një kuptim i përgjithshëm mbi rreziqet e kërcënimet, të cilat lidhen me të ashtuquajturin “Koncert Evropian” të luftërave Ballkanike dhe të pozicionimeve shqiptare ndaj këtyre zhvillimeve, në radhë të parë me aktin e madh të pavarësimit dhe krijimit të shtetit të ri shqiptar. Evoluimi, problematikat, siguritë dhe pasiguritë e këtij shteti do të shihen në mënyrë të njëpasnjëshme përgjatë Luftës së Parë Botërore, Konferencës së Paqes të Parisit 1919, Kongresit të Lushnjës e deri te qeveria dhe Presidenca e Ahmet Zogut. Brenda këtij konteksti do të analizohet evoluimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare dhe i instrumenteve të tjera të sigurisë kombëtare gjatë atyre viteve. Në kreun e katërt, “Siguria Kombëtare e Shqipërisë gjatë Monarkisë” do të diskutohet për rrjedhimet e autoritetit të institucionit bazë për qeverisjen; domosdoshmërinë e vendosjes së Monarkisë Shqiptare lidhur edhe për sigurinë kombëtare; kushtet dhe rrethanat që çuan në shpalljen e mbretërisë; çështje të legjitimitetit të Monarkisë; rreziqet dhe kërcënimet gjatë Monarkisë; diplomacinë e shtetit shqiptar gjatë Monarkisë, përkatësisht për marrëdhëniet dypalëshe me Italinë, Jugosllavinë, Greqinë dhe me fuqitë e mëdha. Po kështu do të analizohet evoluimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare përkatësisht organizimi, doktrinat, armatimi dhe pajisjet e saj si dhe i xhandarmërisë dhe Shërbimit Informativ gjatë Monarkisë, si instrumente të fuqisë dhe sigurisë kombëtare.

22 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

KREU I: “VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI SIGURINË KOMBËTARE” 1. HYRJE Siguria kombëtare është garancia për integritetin kombëtar, ekzistencën e kombit dhe shtetit që realizohet nëpërmjet përdorimit të elementeve të fuqisë kombëtare që janë politika, diplomacia, informacioni, ekonomia dhe fuqia ushtarake. Si koncept, siguria ka të bëjë me garancinë që jepet në një sistem demokratik për nivelin në rritje të “paqes sociale” të shoqërisë në tërësi. Siguria në vetvete është pjesë e hierarkisë së nevojave7 jetike për çdo qenie shoqërore, nga ku është përcaktuar natyra njerëzore, shoqërore dhe mbijetesa e tyre. Ajo ka një domethënie universale dhe është komplekse e dinamike në veçantinë e saj. Për rëndësinë që paraqet, ajo trajtohet gjerësisht nga teoritë e marrëdhënieve ndërkombëtare8. Siguria kombëtare në një vend demokratik është efektive kur funksionojnë në harmoni elementët e mësipërm të fuqisë kombëtare. Diplomacia duhet të sigurojë një pozitë sa më të përshtatshme të vendit në marrëdhëniet me jashtë, duke bërë sa më shumë aleatë në mënyrë që vendi të ketë reduktuar e izoluar kërcënimet. Zhvillimi ekonomik i qëndrueshëm dhe bashkëpunimi rajonal dhe më gjerë është tjetër element i rëndësishëm që kontribuon në sigurinë kombëtare. Gjithashtu përdorimi i të gjithë mjeteve mediatike, të informacionit në shërbim të interesave kombëtare dhe së fundi (por jo nga rëndësia) rritja e kapaciteteve ushtarake dhe përdorimi i tyre në mënyrë efiçente, duke përfituar dhe duke u mbështetur në përparësitë e krijuara nga anëtarësimi në NATO, janë elementë të rëndësishëm që kontribuojnë në sigurinë kombëtare. Siguria kombëtare është gjithëpërfshirëse, me një spektër të gjerë veprimi, duke filluar nga integriteti territorial, stabiliteti politik, mënyrat demokratike të ndërtimit të jetës së institucioneve, mirëqeverisja dhe transparenca e qeverisjes. Ajo ka të bëjë me kohezionin socialo-kulturor, konsensusin shpirtëror dhe moral, garancinë për paqe sociale pa kërcënime të brendshme nga situata të paqëndrueshme. Ka të bëjë gjithashtu me përmirësimin e cilësisë së jetës së qytetarëve, mirëqenien dhe shëndetin e tyre në mënyrë të vazhdueshme, me sistemin e edukimit të qytetarëve, me sistemin e komunikimit midis njerëzve, me ndërtimin e një legjislacioni cilësor dhe me përzgjedhjen të lidershipit efektiv, efiçient dhe cilësor për hierarkinë e shtetit, me një jetë të pastër publike e private, që e duan dhe punojnë për vendin e tyre. Sfidat ndaj sigurisë detyrojnë politikbërësit të adresojnë ndjeshmërinë e njerëzve, votëbesimin ndaj institucioneve shtetërore si dhe përgjegjësinë që ata duhet të kenë në çdo nivel vendimmarrës9. Siguria kombëtare10 lidhet me mbrojtjen e interesave kombëtare dhe të shtetasve të vet. Ajo ka të bëjë njëkohësisht me dimensionin e jashtëm dhe të brendshëm. Që prej përfundimit të Luftës së Ftohtë, shumë çështje që lidhen me sigurinë i kanë kapërcyer kufijtë kombëtare të shtrirjes së tyre, duke u bërë kështu më ndërkombëtare.

7 Maslow, A. H. (1943). "A Theory of Human Motivation, “Psychological Review 50(4): 370-96. 8 Collins, Allan, Studime Bashkëkohore të Sigurisë, Tiranë 2009, f. 481. 9 Collins, Allan, Po aty, f. 484. 10 Romm, Joseph J. (1993). Defining nacional security: the nonmilitary apects. New Project on America’s Task in a Changed World Council on Foreign Relations. pp. 122 ISBN 978-0-87609-135-7. 23 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kështu, çështja e terrorizmit ndërkombëtar që perceptohet si një sfidë e kohës, si një kërcenim real për sigurinë, nuk mund të gjejë zgjidhje në nivelin e shtetit komb, brenda kufijve të tij, për arsye se rrënjët, shkaqet dhe efektet e tij kanë shtrirje ndërkombëtare, duke kapërcyer kështu çdo kufi. Koncepti i sigurisë i referohet njëkohësisht një sërë çështjesh, qëllimesh dhe vlerave të ndryshme, të cilat vazhdimisht reflektojnë teori të caktuara në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, teori që shpeshherë janë në kundërshtim me njëra tjetrën. Studiuesit, në përgjithësi, e fokusojnë debatin tek konceptimi i sigurisë dhe në nivelin e analizës dhe qëllimin e studimit të saj, në veçanti. Në këtë syth u tentua më tepër të jepet një përshtypje mbi “sigurinë” dhe gjerësinë e këtij termi, duke prekur vetëm disa nga teoritë dhe konceptet që fshihen pas tij. Jo vetëm siguria në termin ushtarak është sot e rëndësishme, por mbi të gjitha siguria si një aspekt i jetës i cili ndërthuret me një mori fushash. Ndërthurjet e sigurisë ekonomike me atë ushtarake i gjejmë tek vendet anëtare të NATO-s. Sigurisht që anëtarësimi i Shqipërisë në NATO ka sjellë impakte pozitive edhe në ekonomi. Termi i sigurisë shtrihet në dy rrafshe: siguria në rrafshin vertikal që fillon nga individi, kalon te shteti dhe përfundon në sistemin ndërkombëtar dhe siguria në rrafshin horizontal që shtrihet në sigurinë sipas fushave të ndryshme, siç janë ekologjia, emigracioni, sëmundjet, katastrofat natyrore dhe humanitare, etj. Në këtë kuptim, shtetet kanë përgjegjësi për mbrojtjen e qytetareve të tyre, çka në gjuhën moderne quhet “responsibility to protect.” Pavarësisht ndryshimeve mes teorive të marrëdhënieve ndërkombëtare, ato bashkohen rreth pandehmave të rëndësishme. Kryesore mes tyre është përkushtimi i përbashkët ndaj rëndësisë së teorisë për të kuptuar botën, se të gjitha teoritë kanë një histori dhe se secila pretendon se realizon lidhjen mes teorisë dhe praktikës. Shumëllojshmëria mund të jetë turbulluese, sepse kjo e vë studiuesin përballë problemeve themelore konkurruese të teorive të ndryshme. Sipas Wolt, “diplomati i shquar i së ardhmes duhet të mbetet njohës i theksit që vendos realizmi mbi rolin e pashmangshëm të fuqisë, të ruajë në mendjen e tij vetëdijen e liberalizmit mbi forcat e brendshme dhe, sipas rastit, të arsyetojë thellë mbi idetë e konstrukturizmit për ndryshim”. Gjithsesi, gjatë përpjekjeve modeste për të hulumtuar dhe reflektuar rreth problemeve të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe sidomos mbi një nga fushat kryesore të tyre, studimet e sigurisë, nuk mund të mos ndjehesh konfuz. Njëherazi ndjehem tejet i motivuar, pasi A. Collins thekson se “nëse konfuziteti juaj nuk pasqyron mosdijen, por vlerësimin e kompleksitetit dhe ndërlikimit të fushës; ai reflekton sesa sfiduese është kësisoj të jesh studiues i Studimeve të Sigurisë”11.

11 Collins, Allan, Studimet Bashkëkohore të Sigurisë të Sigurisë, UET/Press, Tiranë, f. 25. 24 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Shteti A: Ndjehet i pasigurt për arsye të sjelljes së shtetit B.

Shteti B mbledh fuqi (ushtarake, Shteti A kërkon më tepër ekonomike etj.) dhe kështu që siguri. ndjehet më i sigurtë

sisigurt sigurtsigurt.

Shteti A mbledh fuqi (ushtarake, ekonomike etj.) dhe kështu që Shteti B kërkon më tepër siguri. ndjehet më i sigurt.

Shteti B: Ndjehet i pasigurt për arsye të sjelljes së shtetit A. Figura Nr. 1 Dilema e Sigurisë (sipas John Herz)

Shteti A: Ndjehet i pasigurt për arsye të sjelljes së shtetit B. Shteti B mbledh fuqi (ushtarake, ekonomike etj.) dhe kështu që ndjehet më i sigurtë

2. PËRCAKTIME DHE DIMENSIONE TË SIGURISË Pavarësisht nga përpjekjet e shumta që kanë bërë studiues të fushës së sigurisë për të dhënë një koncept koherent dhe sistematik të saj, fatkeqësisht duhet të themi se ende nuk është gjetur një përcaktim i pranueshëm nga të gjithë për sigurinë. Siguria mbetet një koncept që gjeneron debat gjë që nuk na lejon të arrijmë në një përcaktim që do të pëlqehet dhe do të pranohet nga të gjithë12. Secila prej këtyre teorive ofron një këndvështrim të veçantë të konceptit të sigurisë si dhe të mjeteve me të cilat mund të garantohet siguria. Evoluimi i konceptit të sigurisë dhe ndryshimet në këtë konceptim, të bazuara në hamendësime të ndryshme politike dhe teorike, kanë lidhje të ngushtë me evoluimin historik të sistemit ndërkombëtar dhe me progresin intelektual, në përpjekje për të interpretuar konceptin e sigurisë. Çdo konceptim i sigurisë i korrespondon vlerave të veçanta, kërcënimeve dhe aftësive për të përmbushur sfidat që perceptojmë13.

12 Buzan,1991, f. 15-16. 13 Haftendorn, 1991, f. 5. 25 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

2.1. Evoluimi i konceptit të sigurisë Koncepti i sigurisë ka ndryshuar gjatë periudhave të ndryshme historike deri në ditët tona. Përcaktimi tradicional i sigurisë lidhej ngushtë me konceptin e shtetit-komb, e parë pothuajse gjithnjë në prizmin ushtarak. Në mënyrë të veçantë, ky fokus që lidhej me kërcënime të brendshme ushtarake për sigurinë kombëtare, ka dominuar gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë. E megjithatë, do të ishte gabim që fillesat dhe përpjekjet për studimet mbi sigurinë t’i lidhim me periudhën e Luftës së Ftohtë si dhe me kërcënimin që vinte nga prodhimi i armëve bërthamore. Prandaj për të kuptuar më së miri ndikimin e Luftës së Ftohtë në konceptimet dhe studimet për sigurinë, së pari duhet të analizojmë përpjekjet studimore të periudhës së para Luftës së Ftohtë në lidhje me këtë temë. Në ndryshim nga periudha e para Luftës së Ftohtë, fokusi i studimeve për sigurinë gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë ka ardhur gjithmonë duke u ngushtuar dhe duke u kanalizuar drejt koncepteve të reja14. Megjithëse fokusi kryesor i këtij punimi sythi do të jenë çështje të sigurisë gjatë dhe pas periudhës së Luftës së Ftohtë (pasi konceptet që kanë rrjedhur nga këto periudha duket se kanë ndikuar dhe kanë formësuar më së miri perceptimet bashkëkohore për sigurinë), përsëri do të ishte e nevojshme që ta fillojmë analizën me një trajtesë të shkurtër të nocionit të sigurisë të periudhës së para Luftës së Ftohtë.

2.2. Një term sa i gjerë aq dhe kompleks “Siguria” është një term i cili zë një vend të rëndësishëm në fushën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare (MN)15. Kjo fjalë ka ndikuar në formimin e natyrës së njerëzve dhe të shteteve, duke qenë një faktor përcaktues në mbijetesën apo jo të tyre. Në qarqet akademike, siguria dhe vetë studimet e sigurisë paraqesin një grup marramendës perspektivash dhe qasjesh duke bërë që të trajtohen në mënyra të ndryshme. Kjo për arsye se nuk ekziston një konsensus mbi gjerësinë e kuptimit të kësaj fjale. Sot siguria është fjala më e përdorur nga njeriu dhe politika, kjo për arsye se ky është një term i cili prek në mënyrë të drejtpërdrejtë individin, duke e ndikuar atë në marrjen e vendimeve, në zgjedhjen e përfaqësuesve politikë në të gjitha nivelet. Po të kalojmë në fushën e filozofisë politike16, do të shohim që teoricienët më të famshëm e kanë trajtuar këtë term duke e parë atë nga shumë këndvështrime. Nëpërmjet konceptit “të gjendjes natyrore të njeriut”, Hobbes e drejton vëmendjen e lexuesve në një kohë në të cilën shteti nuk ekzistonte, kohë kjo, në të cilën siguria ishte “malli” (shprehur në terma ekonomike) më i rëndësishëm për individin.

14 Baldwin, 1995, f. 119. 15 Fillimisht termi “siguri” në marrëdhëniet ndërkombëtare barazohej shpesh me aspektin ushtarak. Në këtë kohë marrin vlerë skemat dhe strategjitë ushtarake të cilat duhet të mbrojnë shtetin nga një rrezik i jashtëm. Por me ndryshimin e realitetit ndërkombëtar pas Luftës së Ftohtë, nëpërmjet zhvillimeve të tilla si globalizmi dhe regjionalizimi, objekti “shtet” e humb kuptimin e mëparshëm ku përgjegjësia e tij kryesore ishte siguria e jashtme. Termi “siguri” bëhet më i përgjithshëm, shumë dimensional dhe zgjerohet në fusha të ndryshme të jetës. Sot në termin e zgjeruar të sigurisë përfshihen dhe probleme politike, ekonomike, informative, ekologjike, etj., jo vetëm brenda një shteti por në të gjithë botën. 16 Karen R. Mgst, Bazat e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, Biblioteka e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Historisë, Tiranë, 2008, f. 23-25. 26 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Rousseau shkruan në lidhje me konceptin e tij të “kontratës shoqërore” që një gjendje e tillë shoqërore siç ishte ajo e “gjendjes natyrore”, mund të kalohet vetëm nëse individët nënshkruajnë një kontratë (sa imagjinare aq dhe reale) me shtetin, duke ia kaluar këtij të fundit përgjegjësinë për sigurinë dhe duke e bërë atë kështu garantin e vetëm të sigurisë së brendshme dhe të jashtme. Locke, në përgjithësi, bie dakord me mendimet e Rousseau, por ai e zgjeron më tepër konceptin e sigurisë, duke e parë shtetin si një burim rreziku për qytetarin. Ai mund të kthehet shumë shpejt në diktaturë dhe në këtë mënyrë është e mundur që vetë shteti të kthehet në një rrezik për nënshtetasit e tij. Në vazhdën e këtyre mendimeve Montesquieu flet për konceptin e tij të ndarjes se pushteteve, për të ashtuquajturën “liri politike”. Sipas tij, liria politike e qytetarëve qëndron në të qenit të sigurtë ose të paktën në ndjenjën e sigurisë (pavarësisht se këta të fundit mund të mos jenë të sigurtë) ndaj sulmeve të pushtetit. Kjo siguri ekziston vetëm në një shtet në të cilin prodhohen dhe zbatohen ligje, etj. Në pikëpamje historike, koncepti i sigurisë ka ndryshuar gjatë periudhave të ndryshme historike deri në ditët tona. Përcaktimi tradicional i sigurisë lidhej ngushtë me konceptin e shtetit-komb, e parë pothuajse gjithnjë në prizmin ushtarak. Pa u shtrirë thellë në histori, dihet se në shek. 17, sistemi ndërkombëtar i shteteve mori formë teksa konceptet e sovranitetit dhe integritetit territorial ishin kodifikuar ne Traktatin e Westphali-së (1648). Ngritja e nacionalizmit dhe shteteve komb në shek. 18 dhe 19 u shoqëruan nga tentativa, nga ana e Fuqive të Mëdha, për të orkestruar stabilitetin në sistemin ndërkombëtar nga ekuilibri i pushtetit/nëpërmjet aplikimit të teorisë së ekuilibrit të pushtetit. Lufta e Parë Botërore, me pasojat ekonomiko-shoqërore, politike dhe ushtarake, theu ekuilibrin e sistemit të pushtetit dhe ndikoi në ngritjen e një sistemi të bazuar në parimet e sigurisë kolektive, të institucional izuara në Lidhjen e Kombeve. Periudha midis Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore ka qenë shumë domethënëse për zhvillimin e studimeve për sigurinë. Gjatë kësaj periudhe, studiuesit kanë theksuar gjithmonë faktin se demokracia, mirëkuptimi dhe marrëveshjet ndërkombëtare ishin mënyrat kryesore për të arritur paqen dhe sigurinë17. Këta studiues kanë theksuar më së shumti rëndësinë dhe rolin e pazëvendësueshëm të institucioneve dhe të së drejtës ndërkombëtare, më tepër sesa të forcës ushtarake18. Sistemi i ri ndërkombëtar konceptohej si “bashkësi që bënte fuqinë” në të cilën të gjitha shtetet do të bashkëpunonin për kauzën e përbashkët të garantimit të sigurisë dhe të drejtësisë për të gjithë aktorët dhe do të hiqnin dorë nga konkurrenca dhe nga mjetet shtrënguese19. Kështu, organizata e parë e sigurisë kolektive në historinë e re ishte Lidhja e Kombeve, e krijuar pas Luftës së Parë Botërore. Anëtarët e saj merrnin mbi vete përgjegjësinë e mbrojtjes së njeri-tjetrit, në rast të sulmit nga ana e çdo shteti tjetër që përfshihej në këtë organizatë. Ideja ishte e thjeshtë.

17 Fox, 1949, f. 69. 18 Baldwin, 1995, f. 119. 19 Haftendorn,1991, f. 7. 27 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Agresioni i një ose disa shteteve anëtare kundër shteteve të tjera anëtare merrte mbështetje “në raste të domosdoshme dhe në përdorimin e forcës” së armëve të anëtarëve të veçantë të Lidhjes. Për një sërë arsyesh, Lidhja e Kombeve nuk mundi ta kryejë detyrën e realizimit të sigurisë dhe stabilitetit. Sipas Kissinger-it, sigurimi kolektiv u bë pré e premisës së tij themelore. Asnjë akt agresioni me pjesëmarrjen e një fuqie të madhe nuk është mposhtur ndonjëherë duke zbatuar parimin e sigurimit kolektiv. Kështu ka ndodhur gjatë sulmit të Japonisë në Mançuri (1932), gjatë agresionit italian në Abisini dhe më pas në Shqipëri. Kur Austria iu bashkua me forcë Gjermanisë dhe kur u shua liria e Çekosllovakisë, nuk pati asnjë reagim nga Lidhja. Dhe përjashtimi i Bashkimit Sovjetik pas sulmit kundër Finlandës (1939) nuk pati efekte në veprimet sovjetike. Gjithsesi, përsëri sipas Kissinger- it, edhe sikur të kapërcente të gjitha pengesat, Lidhja nuk mund të funksiononte, përderisa ajo përjashtonte (në periudhën e parë të jetës së saj) tre vendet më të fuqishme të botës: SHBA, që kishte refuzuar të bashkohej me Lidhjen, Gjermaninë që nuk e kishin lejuar dhe Rusinë që e kishin trajtuar si të huaj, e cila e përbuzte atë20. Mund të theksohet se një nga shkaqet bazë të këtij mossuksesi qëndron në atë që pedagogu i qendrës “Marshall”, doktor Michael Mihalka e quan “papajtueshmëri themelore e liberal-demokracisë, fashizmit dhe komunizmit, të cilat ekzistonin në Lidhjen e Kombeve si anëtare të saj”21. Dështimi i Lidhjes së Kombeve me shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore, hodhi në “koshin e plehrave të historisë”22 këtë përpjekje për përmbajtjen e agresionit shtetëror dhe promovimin e paqes ndërkombëtare e stabilitetit. Përsa i përket gjendjes së Shqipërisë përpara vendosjes së Monarkisë, ka arsye të ndahet në dy periudha: në periudhën 1912-1925 dhe në atë të viteve 1925-1928. Të dy periudhat i ndan fakti se në të parën, Shqipëria, edhe pse bëri “kapërcimin e ylberit”, d.m.th., kaloi nga gjendja e pushtimit 500 vjeçar në gjendjen e të jetuarit si komb më vete, nuk arriti, prapëseprapë, të formonte një shtet për të qenë, një shtet konkurrues që të kishte forcën e vet brenda vendit dhe fjalën e vet jashtë tij. Sistemi politik qe i mjegullt, pa asnjë individualitet të përcaktuar qartë dhe për këtë arsye, jo i qëndrueshëm. Sistemi ligjor nuk ishte funksional. Shqipëria nuk ishte thjeshtë e izoluar, por thuajse e lënë pas dore nga bota dhe, në rastin më ekstrem, e rrezikuar për të humbur edhe sigurinë kombëtare. Vendi ishte zhytur në varfëri. E vetmja zgjidhje ishte emigracioni, i cili, në ato vite, jo vetëm filloi, por edhe u masivizua si kurrë ndonjëherë. Përkundrazi, në periudhën e dytë, që jo rastësisht lidhet me emrin e Ahmet Zogut, edhe pse brenda një kohe fare të shkurtër, u fut në rrjedhën e individualitetit të shtetit, të forcës dhe të fjalës së tij, Shqipëria filloi të pyetej në arenën ndërkombëtare, madje i dëgjohej edhe fjala sikurse ishte rasti për Çamërinë. Shteti u plotësua në infrastrukturën e vet politike. Mbrojtja e vendit u konsolidua si kurrë më parë.

20 Kissinger, H. , Diplomacia , Tiranë 1999, f. 250. 21 Mihallka, Dr. M. pedagog në Qendrën Xh. Marshall, i specializuar për studimet në Evropën Juglindore, Për më gjerë shih: Ribaj Pajtim, Siguria bashkëpunuese, sistem modern në përsosje, Akademia e Mbrojtjes, Tiranë, 2009. 22 Herd, Graeme P. “Siguria.” Kapitulli 1 në Çështjet Politike në Botën e Sotme, botuar nga D.N. Maclver. Manchester, Manchester University Press, 2004, f. 17-32.

28 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Gjithsesi, ajo që i bashkon të dyja periudhat është varfëria përgjithësisht e skajshme e vendit, infrastruktura e dobët, sistemi arsimor jo i zhvilluar, sistemi ligjor jofunksional dhe përfaqësimi diplomatik në botë jo adekuat. Duke marrë parasysh sa më sipër, si dhe faktin tepër të rëndësishëm se pikërisht në ato vite, situata e sigurisë në Ballkan dhe në Evropë po shkonte drejt përkeqësimit, për Shqipërinë dhe shqiptarët, kudo ku jetonin, nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese e sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh energjish, përpjekjesh dhe forcash të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të instalimit të Monarkisë. Një përvojë të tillë të përqendrimit të pushtetit politik në kohë rreziqesh të mëdha për sigurinë kombëtare e kanë përjetuar shumë kombe, pavarësisht se në çfarë forme është bërë ky përqendrim. Kështu pati vepruar dikur Gjermania nën “Monarkun” Bismark. Kështu patën vepruar edhe fqinjët tanë më të afërt, Serbia, Greqia, etj. Shqipëria nuk kishte pse të bënte përjashtim nga ky rregull. Përndryshe ajo do të vijonte të bëhej objekt lakmish të egra. Prandaj, kalimi nga regjimi i Republikës në regjimin e Mbretërisë ishte i domosdoshëm. Ndërkohë, ai ishte edhe i ligjshëm. Këto janë dy atribute shumë të rëndësishme, sepse një qeverisje legjitime është guri i themelit edhe për sigurinë kombëtare. Mund të thuhet pa mëdyshje se Ahmet Zogu, krahas staturës së tij të arritur me kontribut të veçantë si shtetar, bëri të mundur që shteti shqiptar të shndërrohej nga Republikë në Monarki përmes instrumentesh të ligjëshme. Megjithëse studiuesit dhe akademikët e njihnin shumë mirë rëndësinë e instrumenteve ushtarake në duart e shtetit kur flitej për çështje të sigurisë, ende në këtë kohë, fusha e studimeve rreth sigurisë nuk do të shqetësohej për armët bërthamore dhe për parandalimin e tyre sikundër do të bënte gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë. Studiuesi i mirënjohur Baldëin23 identifikon katër rryma konceptimi të sigurisë gjatë periudhës midis 1945-1955. Së pari, siguria konceptohej jo si qëllimi primar i të gjithë shteteve në të gjitha kohërat, por më tepër si vetëm njëra mes një mori vlerash, rëndësia relative e së cilës ndryshonte në varësi të kohës dhe të hapësirës. Së dyti, siguria kombëtare shihej si një qëllim në vetvete, i cili duhej të përmbushej duke përdorur si teknika dhe mjete ushtarake si dhe jo ushtarake nga ana e shtetit. Së treti, në lidhje me aspektin ushtarak, ishte më se normale që t’i kushtohej rëndësi e veçantë politikave për përkujdesje dhe parandalim. Së katërti, vëmendja më e madhe e studiuesve ishte përqendruar tek marrëdhënia midis sigurisë kombëtare dhe punëve të brendshme të shtetit të tilla si ekonomia, çështje të së drejtës dhe lirive si dhe proçeseve politike demokratike. Ky përcaktim relativisht i gjerë i sigurisë në një farë mënyre pasqyron debatin bashkëkohor në fushën e studimeve për sigurinë në lidhje me idenë e ‘zgjerimit’ dhe ‘thellimit’ të konceptit të sigurisë. Duke marrë në konsideratë këto dyzime që karakterizojnë konceptin e sigurisë, krejt natyrshëm lind pyetja se përse është lënë pothuajse tërësisht pasdore puna e studiuesve të kohës përpara vitit 1955, përse është anashkaluar duke mos u marrë parasysh si shumë e rëndësishme në këtë proçes të evoluimit të konceptit të sigurisë?

23 Baldwin; 1995, f. 122. 29 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ashtu siç argumenton edhe vetë Baldëin24 “Duket sikur kjo fushë studimi ka fituar përkufizime kaq strikte gjatë këtyre viteve të fundit, saqë pyetjet dhe çështjet e ngritura gjatë viteve të mëparshme duken sikur nuk i përkasin më fushës së studimeve për sigurinë.”

2.3. Siguria versus “siguritizmi” dhe Ballkani Rajoni i Ballkanit mbart me vete një histori të gjatë konfliktesh dhe problemesh, histori kjo e cila është e lidhur ngushtë me dhunë politike, konflikte etnike dhe fragmentim shtetesh. Pos të tjerash, duhet mbajtur parasysh, theksi i veçantë që shpesh i vihet “siguritizimit”25 dhe “regjionalizimit” të çështjeve të sigurisë kombëtare të secilit prej shteteve. Çështje historike, politike dhe ekonomike të çdo shteti në rajon, shpesh janë lidhur në mënyrë të tillë, sa që ato i kalojnë kufijtë shtetërorë dhe ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në shtetet e tjera në rajon duke ndikuar në sigurinë rajonale. Për këtë arsye marrëdhëniet mes shteteve të rajonit shkojnë përtej marrëdhënieve normale mes fqinjësh. Shpeshherë çështjet historike, ekonomike dhe politike “siguritizohen” me qëllim mbështetjen e qëllimeve dhe objektivave të caktuara kombëtarë dhe politikë. Dihet se probleme të përbashkëta kërkojnë zgjidhje të përbashkëta, dhe zgjidhjet e përbashkëta në rajonin e Ballkanit perëndimor mund të realizohen vetëm nëpërmjet bashkëpunimit rajonal. Duke qenë se analizimi i të gjitha çështjeve të sigurisë në rajon në një këndvështrim të tillë është i pamundur, në të do të shihen vetëm dy aspekte të sigurisë: ndikimi i historisë në mjedisin e sotshëm të sigurisë në rajon si dhe problematika e lidhur me çështjet sociale (etnike) të rajonit.

2.3.1 Aspekte teorike të sigurisë rajonale Në lidhje me konceptin e sigurisë është e rëndësishme të theksohet që në këndvështrimin horizontal, siguria nuk shihet më vetëm nga aspekti i mbrojtjes klasike të territorit të vendit, por përveç çështjeve ushtarake, siguria trajton një sërë çështjesh siç janë çështjet ekonomike, shoqërore, mjedisore. Sipas David Baldwin “Siguria është ajo çka ju bëni”26. Siguria nuk mund të jetë asnjëherë absolute, por duke pasur të bëjë me perceptimin e publikut, ajo është një vlerë e cila mund të manipulohet. Megjithëse siguria ka të bëjë me çështje të cilat parashtrohen si rrezik ekzistencial për shtetin, klasifikimi i një çështjeje si çështje e sigurisë është tepër e vështirë. Shpesh, çështje të ndryshme bëhen pjesë e sigurisë, jo vetëm për arsye se ekziston një rrezik i vërtetë, por thjesht dhe vetëm se një çështje prezantohet si e tillë.

24 Po aty. 25 Ky term i shqipëruar nga anglishtja (securitization) dhe që do të diskutohet më në detaj gjatë studimit, ka të bëjë me veshjen e çështjeve të ndryshme teknike (siç janë historia, ekonomia etj.) me petkun e sigurisë, gjë e cila i politizon këto çështje dhe i nxjerr ato jashtë diskutimeve të ekspertëve duke i futur në vorbullën e politikës dhe diskutimeve politike. Për më gjerë shih dhe: Allan Collins, Studime Bashkëkohore të Sigurisë,Tiranë 2009, f. 150-160. 26 Buzan, Barry, “People, States, and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era”, edicioni 2-të (New York: Harvester Wheatsheaf, 2004).

30 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Çështje të ndryshme siç janë për shembull fakte historike, shpesh përdoren nga politika për të përmbushur objektiva të ndryshme politike, duke dalë kështu nga dora e ekspertëve. Një gjë e tillë çon në manipulimin apo keqpërdorimin e fakteve historike dhe i fut këto çështje në vorbullën e politikës duke i “siguritizuar”27çështjet në fjalë. Mbas kolapsit të komunizmit në Ballkan ka ndodhur një ndryshim rrënjësor. Siguria e rajonit tashmë ka të bëjë jo vetëm me sigurinë ushtarake, por dhe me çështje të tilla si siç janë nacionalizmat, çështjet ekonomike, kulturore, politike etj.28 Për këtë arsye, duhen analizuar domosdoshmërisht jo vetëm çështjet ushtarake, por siguria duhet trajtuar në kuptimin e saj më të gjerë siç janë çështjet sociale, ekonomike apo historike. Dimensioni vertikal i sigurisë fokusohet në aktorët e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe fillon nga individi, shteti deri tek organizatat rajonale dhe më gjerë. Është për t’u theksuar se megjithëse një pjesë e madhe e studimeve sot fokusohet tek shteti si aktor qendror, ai nuk është aktori i vetëm. Në mjedisin postmodern të sigurisë, shteti komb është i lidhur në një rrjet organizmash ndërkombëtarë dhe mbishtetërorë ku shtetet nuk është më e mundur të veprojnë në mënyrë të pavarur pa përllogaritur veprimet e aktorëve të tjerë dhe sidomos të shteteve të tjera brenda rajonit. Ndërthurja e shteteve në mjedisin rajonal po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme për sigurinë e tyre. Me qëllim analizimin e shteteve në përbërje të rajonit dhe problemeve të përbashkëta të sigurisë, Bary Buzan përdor “Teorinë e Kompleksit të Sigurisë Rajonale” e cila sugjeron një skemë analitike për të sqaruar se si çështjet e sigurisë lidhen së bashku në një formacion rajonal29. Në pamundësi për të trajtuar dhe për të përdorur gjerësisht teorinë e kompleksit të sigurisë rajonale, ky koncept vetëm do të përmendet pa hyrë në hollësi.

2.3.2 Një vështrim mbi historinë e rajonit Ballkani Perëndimor karakterizohet nga një histori e gjatë bashkëjetese dhe konfliktesh, ndarje dhe bashkim kufijsh, dashurie dhe urrejtjeje, histori kjo e cila ka lënë pasojat e saj dhe në kohët tona. Zotërimi i perandorisë osmane për një kohë të gjatë në rajon, çoi në formatimin e traditave politike, ekonomike dhe kulturore të rajonit. Pas një bashkëjetese të detyruar për një kohë të gjatë si pasojë e pushtimit osman, në rajon u vendos një kulturë e ngjashme e cila mund të shihet lehtësisht dhe sot në ngjashmëritë e traditave, ushqimit dhe zakoneve të vendeve të rajonit. Menjëherë pas çlirimit nga sundimi otoman (në fillim të shekullit 20), mes shteteve të Ballkanit u zhvillua një dinamikë tepër e fortë përsa i përket sigurisë.

27 “Siguritizimi” ka të bëjë me përfshirjen e çështjeve të pastra teknike në vorbullën politike duke i trajtuar ato si çështje të sigurisë kombëtare. 28 Bianchini, Stefano The cultural scope of Ballkan security. In Mediterranean security, i përpunuar nga Blank, Stephen J. (Carlisle: Strategic Studies Institute, 1999). 29 Waever, Ole Aberystëyth, Paris, Copenhagen-Neë 'Schools' in Security Theory and their Origins between Core and Periphery, Studim i paraqitur në takimin vjetor të shoqatës ndërkombëtare të studimeve (International Studies Association), Montreal, Mars 17-20, 2004. 31 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në vitin 1912-1913 Ballkani përjetoi luftërat e tij ballkanike, të cilat sollën krijimin e kufijve dhe shteteve te reja. Shtetet e sapolindura krijuan një sistem të pavarur të balancimit të fuqive, duke krijuar koalicione të qarta mes tyre dhe duke përcaktuar armiqtë30. Kjo gjë nuk zgjati shumë pasi menjëherë pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Ballkani ishte përsëri pjesë e luftës së fuqive dhe kufijtë ndryshuan përsëri duke krijuar kufij të rinj. Krijimi i Jugosllavisë detyroi shtete të ndryshme të jetonin përsëri së bashku deri në fillimin e viteve 90, pavarësisht aspiratave të tyre kombëtare. Historia ka lënë gjurmë të thella në strukturën etnike dhe sociale të shteteve të ndryshme të rajonit. Krijimi i kufijve të vendosur artificialisht (si për shembull krijimi i Jugosllavisë) si dhe copëzimi i shteteve (si në shembullin e Shqipërisë ku është lënë jashtë kufijve të saj një pjesë e mirë e territoreve shqiptare) ka çuar në një situatë të komplikuar etnike në rajon duke ndikuar së tepërmi sigurinë e rajonit.

2.3.3 Problemet etnike dhe rajoni Përjashtimi i etnive të tjera në rajon ka qenë po aq i rëndësishëm sa përfshirja e tyre në komunitetet përkatëse. Në periudhën postkomuniste, përjashtimi ishte një ndër çështjet kryesore. Etnitë e tjera janë parë si “ata të cilët nuk i përkasin komunitetit tonë” si “të huajt” pavarësisht se në kushtet ballkanike etni të ndryshme ishin të detyruara të jetonin së bashku31. Mosbesimi dhe frika përkundrejt “të tjerëve” rritej çdo ditë. Në anën tjetër, përfshirja shihej më tepër si asimilim sesa gjetje e të përbashkëtave dhe bashkëjetesë midis kombësive të ndryshme. E gjithë kjo çoi në një përplasje kombësish të cilat kishin jetuar së bashku për dekada dhe shekuj të tërë. Siguritizimi i çështjeve sociale dhe etnike mbetet ende dhe sot një nga çështjet më të mëdha të rajonit. Më poshtë do të analizohen lidhjet e shteteve të rajonit me njëri tjetrin, përsa i përket sigurisë dhe probleme të ndryshme që kanë të bëjnë me etnitë në rajon. Për një analizë sa më të mirë, rajoni do të ndahet, sipas lidhjes mes shteteve, në dy sektorë (apo nënrajone).

2.3.4 Analizimi i Ballkanit Perëndimor (Shqipëri, Maqedoni, Kosovë, Serbi dhe Mal i Zi) Njëri nga dy sektorët e Ballkanit përbëhet nga pesë shtete të cilat janë: Shqipëria, Maqedonia, Kosova, Serbia dhe Mal i Zi. Problematika në fushën e sigurisë e secilit prej këtyre shteteve lidhet ngushtë me problematikën e shteteve të tjerë brenda sektorit.

30 Buzan, Barry and Waever, Ole Regions and Powers. The structure of international security. Në Cambridge Studies in International Relations 91. (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 380. 31 Woodward, Susan L. Ballkan tragedy. Chaos and dissolution after the cold war. (Washington DC: The Brookings Institution, 1995), 223. 32 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Serbia është një ndër shtetet më të rëndësishme të rajonit jo vetëm për arsye se ka popullsinë më të madhe32, por gjithashtu sepse çështjet e sigurisë kombëtare të Serbisë përfshijnë në mënyrë të drejtpërdrejtë të gjitha vendet e rajonit. Ky shtet vazhdon ta shohë ende veten si pasardhësi i Jugosllavisë33. Në fillim të viteve 90, Serbia nisi tre luftëra nga të cilat nuk fitoi asnjë prej tyre34. Konfliktet në Kroaci më 1991, Bosnjë në vitin 1992 dhe Kosovë në vitin 1999 forcuan ndjenjat nacionaliste jo vetëm në Serbi, por dhe mes serbëve të cilët jetonin në të gjithë rajonin35. Serbia shpejt zbuloi që minoritetet serbe në rajon, mund të ishin një mjet i fuqishëm për imponimin e politikave serbe në shtetet e tjera të rajonit. Në vitin 2009 Serbia miratoi një ligj të ri, i cili merret me diasporën serbe. Ky ligj futi një term të ri në jurisprudencën serbe. Termi “serbët e rajonit” do të përdorej tashmë gjithnjë e më tepër në terminologjinë ligjore dhe politike të Serbisë. Në ligjin e ri, nocioni “serbët e rajonit” sjell për institucionet serbe detyrime të reja përkundrejt popullatës serbe në rajon. Sipas Ministrisë së Punëve të Jashtme të Serbisë nocioni “serbët e rajonit”: “…is, on the one hand, the reflection of the Republic of Serbia`s effort to identify and define all problems related to its citizens and the citizens of Serbian origin who live in foreign countries, taking into account diversity regarding their historical origin and their situation in the countries where they live. On the other hand, it is the result of the recognition of the genuine situation on the ground, mainly in the former Yugoslav republics and theneighbors after the violent break-up of the former Yugoslavia and emergence of the neë states and borders and, as a result of this, demographic changes which brought great many Serbs into a completely new position vis-a-vis, first and foremost, these newly created states.”36 Ligji i ri tregon që Serbia ka vënë re rolin tepër të rëndësishëm të minoriteteve në rajon. Rasti i Mitrovicës së Veriut tregon se sa e prekshme është Kosova përkundrejt politikave serbe pas përdorimit të popullsisë serbe në këtë vend. Kjo popullsi është i vetmi mjet që i ka mbetur Serbisë për të bllokuar qeverinë e Kosovës të shtrijë ndikimin e saj në të gjithë territorin e vendit.

32 Popullsia e rajonit është: Serbia 7.5mn, Kroacia 4.4 mn, Shqipëria 3.2 mn, Kosova 2.5 mn, FYROM 2.05 mn, BiH 4mn, Mali i Zi 620.000. 33 Jugosllavia përbëhej nga pothuaj të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor, plus Slloveninë, minus Shqipërinë 34 White, Stephen and Batt, Judy and G.Luis, Paul ed. Central and East European Politics. (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2007), 81. 35 Petritsch, Wolfgang, Sovereignty, State failure and humanitarian intervention. The international community in the Post-Yugoslav space. Crossroads. The Macedonian Foreign policy journal, Vol. I Nr. 4, Prill-Tetor 2008, 155-162. 36 Shih faqen e internetit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Republikës së Serbisë http://www.mfa.gov.rs/Diasporaframe.html “...është, në njërën anë, pasqyrim i përpjekjes së Republikës së Serbisë për të identifikuar dhe përcaktuar të gjitha problemet që lidhen me qytetarët e saj dhe qytetarët me origjinë serbe që jetojnë në vende të tjera, duke marrë parasysh ndryshueshmërinë që lidhet me origjinën e tyre historike dhe gjendjen në vendet ku ata jetojnë. Në anën tjetër, është rezultat i njohjes së situatës së vërtetë në terren, kryesisht në ish-republikat jugosllave dhe fqinjët, pas shpërbërjes së bujshme të ish-Jugosllavisë dhe lindjes së shteteve të reja dhe, si rezultat i kësaj, ndryshimeve demografike që i vendosën shumë serbë në një pozicion krejt të ri përballë këtyre shteteve të krijuara rishtas”. 33 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kosova, sipas politikës serbe, përfaqëson për Serbinë një pjesë të rëndësishme të historisë së këtij vendi. Siç u përmend dhe më lart “beteja e Fushë Kosovës” quhet si një pjesë tepër e rëndësishme e historisë serbe për vetë faktin se Serbia e përdor këtë betejë për të vërtetuar se Kosova është historikisht pjesë e Serbisë37. Largimi i përhershëm i Kosovës nga territori i Serbisë u pa nga popullsia serbe si një katastrofë kombëtare38. Pavarësisht njohjes nga një pjesë e madhe shtetesh si dhe shpalljes së ligjshme të pavarësisë nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë39, Serbia nuk pranon të njohë pavarësinë e këtij vendi duke pasur dhe një ministri e cila merret me çështjet e Kosovës40. Me gjithë faktin që Kosova është “de facto” një shtet i pavarur, ndikimi i Serbisë në situatën e sigurisë së këtij vendi është ende jashtëzakonisht i madh. Veriu i Mitrovicës është populluar nga shtetas me kombësi serbe të cilët refuzojnë ta njohin Republikën e Kosovës, krijojnë struktura paralele të drejtuara nga Republika e Serbisë (siç janë për shembull gjykatat paralele41). Ngjarjet në Mitrovicën e Veriut tregojn ndikimin e këtyre minoriteteve në situatën e sigurisë së rajonit. Nëpërmjet popullsisë serbe që jeton në vend, Republika e Serbisë përpiqet të imponojë politikat e saj përkundrejt Republikës së Kosovës si dhe komunitetit ndërkombëtar të përfshirë në ruajtjen e sigurisë dhe rendit në Kosovë. Mbështetja e Shqipërisë për Kosovën është gjithashtu e njohur. Përpjekjet e Serbisë për të hedhur idenë se Shqipëria po përpiqet të krijojë “Shqipërinë e madhe” nuk kanë në thelb aq shumë këtë frikë, por i frikësohen konsolidimit të faktorit shqiptar në tërësi, të cilin tradicionalisht janë mësuar ta shohin si inferior.

2.3.5 Bashkëpunimi rajonal, një mjet për të përmirësuar sigurinë Shtetet e rajonit kanë mësuar nga e kaluara. Ata e kanë kuptuar që problemet e sigurisë të cilat prekin secilin prej tyre i kalojnë kufijtë shtetërorë dhe për këtë arsye, nuk mund të zgjidhen nga secili prej shteteve më vete por nëpërmjet një bashkëpunimi dypalësh. Në këto kushte, bashkëpunimi rajonal është një mjet i domosdoshëm jo vetëm për të zbutur problemet në fushën e sigurisë, por dhe për të përmbushur disa prej objektivave të përbashkëta të secilit prej vendeve që janë anëtarësimi/partneriteti me NATO-n dhe anëtarësimi në BE.

37 Ky fakt historik po diskutohet gjerësisht jo më nga historianët, por nga politikanët. Shembulli tregon se si shpeshherë historia e rajonit siguritizohet. 38 White, Stephen and Batt, Judy and G.Luis,Paul ed. Central and East European Politics. (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2007), 82. 39 Shih vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. “Accordance with international law of the unilateral declaration of independence in respect of Kosovo Jurisdiction”. (Hagë: Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, 22 Korrik 2010). 40 Ministria e Kosovës dhe Metohisë. 41 Shih faqen e internetit të OSBE. Paralel structures in Kosovo 2006-2007, Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë, http://www.osce.org/kosovo/24618 34 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ndërhyrja e aktorëve ndërkombëtar siç janë BE dhe NATO, deri tani ka qenë e nevojshme dhe e domosdoshme për përmirësimin e sigurisë në rajon. Këta aktorë ende vazhdojnë të jenë të pranishëm në rajon dhe tashmë kanë të qartë natyrën e përbashkët të problemeve të rajonit. Duke qenë se probleme të përbashkëta kërkojnë zgjidhje të përbashkët, faktori ndërkombëtar është përpjekur të nxisë gjithnjë e më tepër bashkëpunimin rajonal në Ballkanin Perëndimor. Sipas Komisionit Evropian42, bashkëpunimi43 rajonal në Ballkanin Perëndimor është: . përbërësi kryesor i stabilitetit; . një faktor kyç i cili nxit pajtimin mes shteteve, fqinjësinë e mirë dhe marrëdhëniet e mira politike; . një mjet i cili ndihmon në tejkalimin e nacionalizmit dhe intolerancës si dhe nxit mirëkuptimin dhe dialogun politik në rajon. Nëse do të analizonim situatën në rajon si dhe nismat rajonale të ndërmarra deri më sot, vihet re se bashkëpunimi rajonal është nxitur në shumicën e rasteve nga aktorë të jashtëm. I vetmi forum rajonal i iniciuar nga aktorë brenda rajonit - “South East European Cooperation Process”44 nuk është dëshmuar i suksesëshëm, gjë që u tregua edhe gjatë krizës së Kosovës45. Edhe pasardhësi i Paktit të Stabilitetit (Regional Cooperation Council), i cili drejtohet nga vetë rajoni, është njëkohësisht shans dhe sfidë. Ai është një shans sepse drejtohet gjithnjë e më tepër nga vendet e rajonit, por njëkohësisht është një sfidë sepse duhet të jetë i suksesshëm për të nxitur më tepër nisma të ardhura dhe të drejtuara nga vetë rajoni. Sfida reale e Ballkanit Perëndimor është krijimi i nismave rajonale të iniciuara nga vetë shtetet e rajonit.

3. PËRFUNDIME Fokusi dhe qëllimi i studimeve të sigurisë ka evoluar ndjeshëm me kalimin e viteve. Gjate viteve të periudhës së Paraluftës së Ftohtë, një sërë studiuesish kanë formuluar një perceptim të gjerë për sigurinë. Në këtë kohë studimet për sigurinë ende nuk kishin në fokusin e tyre çështjen shqetësuese që lidhej me politikën e frikësimit dhe me armët bërthamore, të cilat do të shndërroheshin në fokusin e studimeve të sigurisë gjatë kohës së Luftës së Ftohtë. Gjatë kësaj periudhe, koncepti i sigurisë mori kuptime më të ngushta, duke u përcaktuar kryesisht si në lidhje me nivelin e shtetit-komb dhe në mënyrë më

42 Regional cooperation in the Western Balkans. A policy priority for the European Union. Zyra për publikime zyrtare të komunitetit europian, Belgjikë: Komisioni Evropian, 2006, 4. 43 Në qoftë se ideja e bashkëpunimit dhe e marrëdhënieve të përbashkëta midis familjeve, tribuve dhe shteteve në paqe dhe për më tepër akoma, në kohët e luftërave është aq e vjetër sa dhe vetë njerëzimi, atëherë termi “siguria kolektive” dhe “mbrojtja kolektive” u shfaqën vetëm në shekullin e kaluar. Gjithsesi në sigurinë nëpërmjet bashkëpunimit kanë evoluar me shpejtësi në këto 200 vitet e fundit, përmes të cilave shtetet janë ndërgjegjësuar për nevojën e përsosjes së vazhdueshme të sigurisë. Këto përpjekje, shkruan M.Mihallka vijnë që nga “Koncerti Europian” dhe arrijnë deri te OSBE etj. 44 SEECP është një forum rajonal i krijuar nga një iniciativë greko-bullgare dhe fokusohej në disa çështje thelbësore për rajonin siç janë zhvillimi ekonomik, çështje sociale, luftimi i krimit të organizuar, etj. 45 SEECP nuk ishte e aftë të dilte me një qëndrim për çështjen e Kosovës në 1999. 35 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura specifike me prizmin ushtarak. Konceptet e propozuara gjatë viteve të Paraluftës së Ftohtë janë neglizhuar nga pjesa më e madhe e studiuesve, pavarësisht nga vazhdimësia historike e përpjekjeve akademike për të zgjeruar hapësirat e studimeve të sigurisë. Koncepti kryesor i sigurisë, gjatë Luftës së Ftohtë, lidhej ngushtë me teorinë realiste e cila fokusohet tek qëndrimi që mbajnë shtetet për të garantuar sigurinë me anë të mjeteve ushtarake. Sipas këtij koncepti, siguria barazohej me çështjet ushtarake dhe me përdorimin e forcës nga ana e shtetit. Ky koncept konservator është kundërshtuar gjithnjë e më shumë, duke u bazuar tek një sërë çështjesh. Disa studiues kritikonin fokusin pothuajse ekskluziv tek kërcënimi ushtarak, duke theksuar domosdoshmërinë për të përfshirë në konceptin e sigurisë një sërë çështjesh që ishin neglizhuar. Të tjerë studiues kundërshtonin, tek koncepti realist, fokusin me shtetin në qendër, duke shpresuar për një analizë me shumë nivele të sigurisë. Disa akademikë kundërshtonin edhe etnocentrizmin e kësaj përqasjeje tradicionale, për të përkufizuar konceptin e sigurisë duke argumentuar se këto qasje duheshin marrë në kontekstin e tyre specifik kulturor që lidhej më së shumti me demokracitë tejet të zhvilluara dhe të industrializuara të Perëndimit. Studimet e fundit e venë theksin mbi formulimin e një sërë çështjeve si çështje të sigurisë. Sipas kësaj pikëpamjeje, nuk ka kërcënime të sigurisë në vetvete, por vetëm çështje të krijuara si të tilla nga aktorë të caktuar, me anë të akteve dhe praktikave të ndryshme të profesionistëve të sigurisë. Sipas këtij proçesi, krijohet një kërcënim ekzistues i cili kërkon të ndërmerren veprime të menjëhershme dhe masa të veçanta për të luftuar këtë kërcënim të perceptuar. Debatet bashkëkohore rreth sigurisë janë të larmishme. Ato e paraqesin sigurinë si një koncept të kontestuar, të hapur ndaj diskutimeve. Debatet bashkëkohore mbi zgjerimin dhe thellimin e sigurisë na sugjerojnë të mos përqendrohemi apo kënaqemi me përgjigjet e deritanishme të përftuara nga qasjet tradicionale, por të përpiqemi të hulumtojmë rrugë të reja, për të hapur shtigje që lejojnë ndryshimin e gjendjes aktuale. Kjo mund të mundësohet duke e thelluar dhe më pas duke zgjeruar konceptin tonë rreth sigurisë. Nëse do ta pranojmë sigurinë si një “koncept të përftuar”, atëherë pyetjet dhe metodat për studimin e sigurisë do të variojnë në përputhje me qasjen apo teorinë që ne adoptojmë. Pikërisht këtu, nën dritën e konstatimit të Cox sipas të cilit “çdo teori është për dikë dhe për një qëllim”, duhet kërkuar pikënisja për një qasje që i shërben interesave të njerëzve dhe botës ku jetojmë me synim emancipimin. Kjo nuk do të thotë që shteti apo përdorimi i forcës ushtarake të anashkalohen, përkundrazi shteti së bashku me aparatet që zotëron duhet parë si një mjet për arritjen e sigurisë në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar ku objekti referues është njeriu. Nga ana tjetër, reduktimi i sigurisë në interesat e një aktori të caktuar përmban rrezikshmëri për vetë sigurinë e cila nuk mund të quhet më siguri nëse ndalet në kufi siç ndodhte rëndom gjatë Luftës së Ftohtë. Pasi, siç e ka treguar historia e njerëzimit, siguria që ndalet në kufi është e destinuar të dështojë apo më keq të kthehet në pasiguri për njerëzit brenda shtetit. Diskutimi i mëtejshëm i këtyre çështjeve, me synim ndryshimin progresist, ngelet një nga sfidat kryesore në fushën e sigurisë. Përparimet e shpejta në informacion do të krijojnë dobësi të reja bioteknologjike për sigurinë. Qeveritë dhe grupet armiqësore do të kenë akses në teknologjitë e përparuara.

36 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ata do të kërkojnë për t'u përballur me avantazhet ushtarake të SHBA dhe aleatëve përmes posedimit të këtyre teknologjive dhe përdorimin e tyre aktual në sulme jo tradicionale. Teknologjitë e reja do të rrisin produktivitetitn por dhe do të krijojnë ndarje në botë. Në shekullin e ardhshëm, njerëz në mbarë botën, si në vendet e zhvilluara dhe në ato në zhvillim, do të jenë në gjendje të komunikojnë me njëri tjetrin pothuajse menjëherë. Teknologjitë e reja do të rrisin produktivitetin për të krijuar një cyberclass transnacional të njerëzve. Ne do të shohim lëvizje shumë më të madhe emigrimi në mesin e elitës të arsimuar në shoqëritë më të zhvilluara. Ne do të mësojmë për të kuruar sëmundjet, do të zgjasim dhe pasurojmë jetën dhe në mënyrë rutinore për të klonuar atë por në të njëjtën kohë përparimet në teknologjinë bio do të krijojnë dilema morale. Një reagim i ashpër antiteknologji është i mundur dhe madje edhe ka të ngjarë që prodhimi i teknologjive të reja të krijojë ndarje të reja morale, kulturore dhe ekonomike.

37 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

KREU II: “MJEDISI POLITIK NDËRKOMBËTAR NË FILLIMSHEKULLIN E 20” 1. BALLKANI, BURIM KONFLIKTESH VERSUS “FUÇIA E BARUTIT”

I shtrirë në pjesën juglindore të Evropës, Ballkani është njohur si vendi ku kulturat e ndryshme kryqëzohen. Ballkani ka qenë “pika lidhëse e trupave latinë dhe grekë, destinacioni i fluksit masiv të sllavëve paganë, vendi ku kristianizmi ortodoks dhe ai katolik u takuan, si dhe vendtakimi i Islamit me kristianizmin”46. Është vendi ku kalojnë rrugët tokësore që lidhin Evropën me Azinë. Por, është gjithashtu toka e luftërave, përplasjeve dhe konflikteve. Kufiri natyror, vargmalet Ballkanike që shtrihen në Bullgari kanë qenë shpesh kufiri i Perandorive, besimeve dhe civilizimeve, e gjithashtu edhe kufiri “që në veri-perëndim bashkohet me Alpet në Gadishullin e vogël të Istrias, dhe që në lindje zhduket tej në Detin e Zi”47. Nga ky përshkrim duket sikur ky kufi natyror ka qenë barriera që e ndante Ballkanin nga pjesa tjetër e Evropës; pra të ishte në Evropë por, në të njëjtën kohë, jo pjesë e saj48. “Emri i rajonit-Gadishulli Ballkanik (Ballkan Halbinsel) është emër i sajuar në fillim të shekullit XIX nga gjeografi gjerman August Zeune”49 në përpjekje për të shmangur ata që në atë kohë ishin emra politikisht të gabuar, të tillë si: “Pjesa Evropiane e Turqisë” ose “Turqia në Evropë”50. Referuar studiuesve të ndryshëm dhe dëshmive gjuhësore e historike, rajoni e merr emrin e tij nga mali “Ballkan” në Bullgari, një fjalë turke që do të thotë “mal”. Në përgjithësi, përkufizimi i Ballkanit tashmë shihet si sinonim i Evropës Juglindore, përkufizim i cili është arritur sipas kriteresh gjeografike, politike, historike, fetare, ekonomike, etj. Sot, shumë njerëz preferojnë ta quajnë Ballkanin, Evropa Juglindore. Rajoni ka qenë përherë në kufijtë e Perandorive të mëdha. Historia e tij është e dominuar nga luftërat, rebelimet, pushtimet dhe nga përplasjet midis Perandorive, që nga koha e Perandorisë Romake deri te luftërat e vona në Jugosllavi. Ai ndodhet në kryqëzimin e rrugëve që lidhin tri kontinente: Evropën, Afrikën dhe Azinë. Në vështrimin gjeografik, Ballkani shpesh është quajtur si një urë kalimi nga një gjeo- hapësirë në tjetrën. Duke u ndarë e kufizuar njëkohësisht nga masive malore, këto të

46 “The Balkans”. http://enwikipedia.org/ëiki/Balkans. 47 Përkufizim i gjeografit gjerman Zeune, August cituar në Gjeopolitics of the Balkans: Outcomes and Possibilities. 48 Liotta, Peter. “Geopolitics of the Ballkans: Outcomes and Possibilities”. httpp://newbalkanpolitics.org.mk 49 Davutoglu, Ahmet.“Thellësia strategjike”, Tiranë 2010, f. 159. 50 Nuanca përbuzëse që përcaktonte Ballkanin bëri që të kishte rezistencë në përdorimin e këtij termi, kështu që në vend të tij u përdor, si alternativë, termi tjetër më neutral “Evropë Juglindore”. Megjithatë, Ballkani është diçka më tepër sesa zgjatja gadishulliane e Evropës së zgjeruar. Ai është gjithashtu një zgjatim i dallueshëm fizik dhe kulturor i cili zotëron atë që Maria Todorova e quan “çimentim historik dhe gjeografik”. Shih dhe: Zamfirescu, Elena. “The Flight From the Balkans”, Südosteuropa, Nos. 1-2, 1995, f. 51-62 dhe Todorova, Maria. Imagining the Balkans, Oxford: Oxford University Press, 1997, f. 11. 38 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura fundit kanë bërë që rajoni të ndahet në zona të vogla rrafshnaltash, fushash e lëndinash ku është përqendruar edhe popullsia. Po kështu, në vështrimin gjeopolitik, rajoni i Ballkanit është parë si një rajon strategjik i dallueshëm nga ai i Lindjes së Afërme apo të Mesme51. Rajoni është i mbuluar me vargmale që shtrihen nga juglindja drejt verilindjes, duke përcaktuar edhe korridoret kryesore të qarkullimit, të cilat edhe pse të ndërprera nga malet, asnjëherë nuk kanë ndryshuar drejtim: Moravë-Mariscë, që shkon nga Danubi në Bizant, Rruga “Egnatia” që përshkon rajonin nga Perëndimi në Lindje e që lidhte Durrësin me Selanikun, Porta e Fiumës që shndërroi Triesten dhe Rjekën në portën austro-hungareze52.

1.1. Histori pushtimesh dhe përpjekjesh për identitet Po të hedhim një vështrim prapa në historinë e këtij rajoni, që nga kohët e lashta ajo shënohet nga pushtime, luftëra, përplasje civilizimesh, përpjekje sublime për të mbijetuar dhe ruajtur identitetin e trashëgiminë kulturore e historike, integritetin territorial dhe evropian. Në kohët e lashta, Gadishulli u banua nga ilirët, grekët, trakët, etj. Perandoria Romake u shtri në pothuajse të gjithë gadishullin, duke sjellë me vete gjuhën latine dhe kulturën romake. Në shekullin V, me rënien e Perandorisë së Hunëve, sllavët, që për herë të parë u referohet ky emër në vitin 518, filluan të zgjeronin territorin e tyre, duke u shtirë aty ku sot ndodhen Republika Çeke dhe Sllovakia, e drejt Adriatikut dhe Egjeut. Më pas, “zhvillimet e tyre rajonale dhe fetare si sllovenë, kroatë, serbë, maqedonas, e bullgarë e kthyen Ballkanin në një nga rajonet më të ndërlikuara politikisht në faqen e globit”53. Gjatë Mesjetës, Ballkani ishte fusha e betejave e mbretërive turke, bullgare dhe serbe. Ndërsa, në shekullin XVI, Perandoria Osmane ushtroi kontrollin e saj mbi gjithë territorin e Gadishullit, për ta mbajtur për shekuj me radhë. Në shekujt XVII-XVIII ka rregullime të shpeshta të kufijve të Ballkanit ndërmjet Turqisë dhe Austro-Hungarisë. Shtirjen më të madhe territoriale Turqia e arriti në 1683, me rrethimin e Vjenës. Rrethimi i Vjenës zgjati për disa muaj dhe beteja përfundimtare u zhvillua më 12 Shtator 1683 e cila përfundoi me fitoren e austriakëve. Kjo fitore u konsiderua e rëndësishme jo thjesht për Austrinë, por për të gjithë Evropën pasi ajo çliroi Evropën nga otomanët dhe garantoi kristianizmin si besimin fetar kryesor të Evropës. Gradualisht, Austria arriti të rimerrte nën kontroll Hungarinë. Gjithashtu, në periudha të ndryshme kohore, kontrolloi edhe pjesë të tjera të Ballkanit, si p.sh. Beogradin.

51 Si një zonë e ekspozuar dhe me rëndësi strategjike, pa pasur një traditë të një shtetësie të pavarur, Gadishulli i Ballkanit ka shërbyer si një brez ndarës dhe një pikë konfrontimi midis fuqive fqinje-një burim, i imponuar në mënyrë ekstreme, me prirje drejt dhunës e cila konsiderohet si një karakteristikë lokale. Shatterbelt është një term arti në analizën gjeopolitike të përdorur për t’iu referuar një zone të ndarë etikisht dhe të copëtuar masivisht, e cila shërbente si një fushë gare midis fuqive fqinje. Shiko: Kelly,Philip, “Escalation of Regional Conflict: Testing the Shatterbelt Concept, “Political Science Quarterly”, Vol. 5, No. 2, 1986, f. 161-180. 52 http.//www.esiweb.org/westernbalkans/showdocument.php. 53 “The Balkan Peninsula” http://www.historyworld.net 39 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

I fokusuar me metaforën në “bordin e ekspresit lindor”54, është fakt që perceptimi i Ballkanit si një rajon i sfilitur nga dhuna dhe konfliktet etnike, përbën një bazë objektive. Që nga dalja e lëvizjeve të para për çlirimin kombëtar si subjekte kristiane të Perandorisë Osmane, në fillim të shekullit XIX, Evropa Juglindore ka qenë, në mënyrë kronike, një rajon i pastabilizuar. Përplasjet me Otomanët arritën kulmin gjatë Luftërave Ballkanike të zhvilluara në 1912-1913, ndërsa, në të dyja Luftërat Botërore të shekullit XX, Ballkani u kthye në një teatër të rëndësishëm operacionesh. Faza e ekuilibrit që mbizotëroi gjatë Luftës së Ftohtë nuk mund të zgjaste më pas përmbysjes së komunizmit, si dhe Lufta e re e Ballkanit në vitet ’90 ishte i vetmi konflikt i armatosur kryesor Evropian qysh prej 1945 (me një përjashtim të vogël të luftës civile të ndodhur në Greqi në periudhën 1946-1949, e cila ishte një vazhdim i luftës së nisur gjatë Luftës së Dytë Botërore). Edhe kur ato ekzagjerohen apo janë të pasakta, përsëri ato mbeten çështje perceptimi. Fakti që Ballkani shihet gjerësisht si një zonë e urrejtjes etnike, pavarësisht se çfarë merite reale mund të ketë ky argument, ka formësuar dhe vazhdon të formëzojë përqasjen e komunitetit ndërkombëtar drejt rajonit dhe problemeve të tij. Megjithatë, Ballkani është diçka më tepër sesa zgjatja gadishulliane e Evropës së zgjeruar. Ai është gjithashtu një zgjatim i dallueshëm fizik dhe kulturor i cili zotëron atë që Maria Todorova e quan “çimentim historik dhe gjeografik”55.

1.2. Çështja Lindore Dobësimi osman ishte baza e cila do të njihej në historinë diplomatike evropiane si “Çështja Lindore”56. E bërë si një pyetje, ajo kërkonte të dinte se cila nga Fuqitë e Mëdha Evropiane do të mund të përfitonte nga dobësimi osman. Levron Stavrianos përcaktoi tre dimensione të lidhura me këtë problem: (1) Dështimin e sistemit të reformave për të ndaluar dhe rikthyer rënien e gjatë historike të Perandorisë; (2) Rritjen e ndërgjegjes kombëtare dhe lëvizjeve për çlirim kombëtar midis subjekteve kristiane dhe Portës së Lartë; dhe (3) Ndërhyrjet e përsëritura të Fuqive të Mëdha, të lidhura me implikimet e dobësimit osman për balancën e fuqive të kontinentit57. Pika e tretë është e një rëndësie të veçantë. Megjithëse Çështja Lindore i kishte rrënjët në krizën e institucioneve osmane, ajo ishte thelbësisht një problem i rendit ndërkombëtar. Përmes mekanizmave të “Sistemit të Kongresit” dhe parimit të konsensusit mbi të cilin ajo qëndronte, pesë Fuqitë e Mëdha të njohura (Britania e Madhe, Franca, Austria/Austro-Hungaria, Prusia/Gjermania dhe Rusia) mbajtën një rend të qëndrueshëm ndërkombëtar që ishte i suksesshëm në largimin e luftës hegjemonike të shkallëzuar në periudhën e Napoleonit 58.

54 Craig, R., Nations in the Balkans, 1991-2002, University Press of the Pacific, 2004, f. 1-20 dhe 43-79. 55 Todorova, Maria. Imagining the Balkans, Oxford: Oxford University Press, 1997, f. 11. 56 Anderson, M. S. The Eastern Question, 1774-1923: A Study in International Relations, London: Macmillan, 1966. Shih dhe FESH-2, zëri Kriza Lindore, Tiranë, 2008, f. 1356-1357. 57 Razumovsky, Der Balkan, f. 204. Shifrat janë citur nga botimi i vitit 1910 të Encyclopedia Britannica. 58 Shih: Schroeder, Paul W. The Transformation of European Politics 1763-1848, Oxford: Clarendon Press, 1994. 40 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Rivaliteti ndërshtetëror nuk u eliminua, por sidoqoftë, ai u shty në periferi, si një rivalitet kolonial shumë larg kufirit dhe si një luftë për influenca në Ballkanin fqinj. Secila nga Fuqitë e Mëdha kishte disa sfida në Gadishullin e Ballkanit. Rusia ishte në mes të një faze të ekspansionit imperialist dhe ishte e interesuar veçanërisht në aksesin e Ngushticave Turke përmes të cilave do të kalonte një sasi e konsiderueshme e trafikut të saj tregtar. Ajo mori rolin e mbrojtësit të subjekteve të Kristianizmit Ortodoks të Portës, pjesërisht si një kërkim i llogaritur për influencë, por gjithashtu edhe se ideologjia e “Romës së Tretë” (e cila e përcaktonte Rusinë si trashëgimtare të Bizantit) ishte bërë një komponent i rëndësishëm i identitetit të saj ndërkombëtar59. Austria vendosi t’i rezistonte avancimit rus dhe ishte e preokupuar se mos padurimi i subjekteve të sllavëve të jugut të Portës, do të ndikonte mbi popullsinë e vet sllave të pakënaqur (mbi 50% e popullsisë së perandorisë Habsburgase në kohën e shpërbërjes në 1918 ishin sllavë). Britania u përcaktua të ruante superioritetin detar në Mesdhe dhe të merrej me pretendimet imperialiste të Rusisë. Përgjatë pjesës më të madhe të shekullit, Franca luajti rolin e një shteti të fuqisë së paqëndrueshme, duke kërkuar të ripërcaktonte një sistem të rendit evropian që, para së gjithash, të ishte në gjendje të ruante stabilitetin e brendshëm, e cila u pa mjaft qartë në Ballkan për të arritur në atë konkluzion. Nga të gjitha Fuqitë e Mëdha, Prusia (që pas 1871 njihet si Gjermania) ishte më pak e angazhuar drejtpërdrejt. Burimi më i rëndësishëm i paqëndrueshmërisë brenda Perandorisë Osmane ishte rritja e padurimit të subjekteve të saj kristiane. Ky padurim kishte shumë burime. Gjithsesi, në të gjithë rajonin, traditat e rezistencës lokale triumfuan ndaj autoriteteve osmane, shpesh duke propaganduar një kult virtuoz të lidhjeve të tilla si ato të mbartjes nga kleftët grekë apo hajduksët e sllavëve të jugut. Këto banda plaçkitëse shfrytëzuan paaftësinë e Perandorisë për të mbajtur rendin dhe qetësinë, por ato morën edhe atmosferën e rebelëve primitivë dhe u bënë “një simbol rezistence ndaj shtypjes shoqërore dhe politike”60. Në fund të shekullit XVIII, kishte filluar të shfaqej një kastë sipërmarrësish të Ballkanit, më të arsimuar dhe me horizont më të gjerë sesa stërgjyshërit e tyre fshatarë. Ekstremi radikal i kësaj elite të re tregtare do të qëndronte në krye të lëvizjeve të ndryshme për çlirim kombëtar të cilat ishin gati të shpërthenin61. Lëvizjet e pavarura ishin zakonisht produkt i komploteve revolucionare që do të provokonin kryengritjet popullore dhe do të përdornin ato si mjete të gjenerimit të rezistencave të armatosura lokale apo të ndërhyrjeve më të mëdha ushtarake. Taktika ishte efektive, por rezultatet e pastra vështirë se arriheshin. Në shumicën e rasteve, lufta për pavarësi ishte pasuar përgjatë dekadave, duke prodhuar shumë martirë, masakra dhe tradhti që do të ndotnin ajrin për gjeneratat që do të vinin. Shtetet që dolën nga këto konfrontime ishin zakonisht produkt i negociatave të kompromisit me krerët e liderëve të rinj kombëtarë nga fuqitë evropiane.

59 Doktrina e Romës së Tretë u krijua në sundimin e Ivanit III (1462-1515). Ai argumentonte se pas rënies së Romës dhe Konstandinopojës, Moska trashëgoi mbulesën e besimit të vërtetë kristian. 60 Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Vol. I: Eighteenth and Nineteenth Centuries, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, f. 61. Studimi klasik i fenomeneve rebele primitive është botimi i Eric Hobsbawm, Bandits, 2nd ed., Harmondsworth: Penguin Books, 1985. 61 Stavrianos, L. S. The Balkans since 1453, New York: New York University Press, 2000, f. 215-229. 41 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Shqetësimi i Fuqive të Mëdha për premtimet e vjetra diplomatike të kompensimit dhe balancës, pothuajse garantuan të gjitha palët e përfshira në mosmarrëveshje të cilat mund të ishin të pakënaqura. Në kohën që Porta e Lartë dështonte nga paaftësia e saj për të mbajtur këto territore që ajo i kishte sunduar përgjatë shekujve, liderë të rinj kombëtarë përcaktuan të shtrijnë zonat e tyre të kontrollit dhe fuqitë variuan në mundësinë për ndarjen dhe punën për dizavantazhet e tyre.

1.3. Burim konfliktesh versus “Fuçia e Barutit” Çështja Lindore ishte gjithashtu një burim lufte. Dinamika e rënies brenda Perandorisë Osmane rriti shqetësimin në Vjenë62. Të gjitha Fuqitë e Mëdha u lanë mënjanë deri diku nga mbështetja agresive ruse për lëvizjet çlirimtare kombëtare të subjekteve kristiane ortodokse të Portës. Duke qenë i lidhur me interesa mikse ekonomike, kulturore dhe ushtarake me rajonin, angazhimi rus ishte i pashmangshëm, por në terma strategjikë ai ishte destabilizues. Tensionet që do të rridhnin, do të bëheshin një shkak kryesor për fillimin e Luftës së Parë Botërore63. Në fillim të shekullit XIX, marrëdhëniet e Rusisë me popujt ortodoksë të Ballkanit ishin ende të pazhvilluara. Vetëm grekët ishin partnerë të rëndësishëm ekonomikë dhe interesat e Shën Petersburgut në rajon u fokusuan kryesisht në principatat dhe kanalet danubiane64. “Projekti Grek” i Katerinës së Madhe, i cili parashikonte shkëputjen e osmanëve nga Evropa dhe krijimin e Bizantit të Ri nën protektoratin rus, me kryeqytet Kostandinopojën, kurrë nuk përparoi përtej statusit të një ideali vizionar65. Në kohën kur, pas rebelimit të 1804, një delegacion serb udhëtoi për në Shën Petersburg për një takim me Carin, të dy kombet kishin ndërtuar marrëdhëniet e tyre duke filluar nga hiçi. “Ne jemi vendosur larg, tutje, poshtë Danubit të qetë për të gjetur Rusinë”, shkruante legata e udhëheqësit serb Karadjorje gjatë udhëtimit, “rreth të cilit ne nuk njohim asgjë, as edhe ku shtrihet ai”66.

62 Seton-Watson, R.W. The Southern Slav Question and the Habsburg Monarchy, Neë York: Howard Fertig, 1969. Shih dhe R. Craig Nations in the Balkans, 1991-2002, University Press of the Pacific, 2004, f. 21. 63 Vëzhgimi më i mirë i angazhimit rus në Ballkan gjatë shekullit XIX është botimi i Barbara Jelavich, Russia’s Balkan Entanglements, 1806-1914, Cambridge: Cambridge University Press, 1991. 64 Kushtet e Traktatit të Küçük Kaynarca të 1774, i cili nuk lejoi kalimin e anijeve të luftës ruse në Mesdhe, nuk ishin të këndshme për Shën Petersburgun dhe u bënë një burim i kërkesave të vazhdueshme për rishikim. Shiko: Druzhinina, E. I., Kiuchuk Kainardzhiiskii mir 1774 goda: Ego podgotovka i zakliuchenie, Moscoë: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1955, f. 334. 65 Dostian, I. S. Rossiia i balkanskii vopros: Iz istorii russko-balkanskikh politicheskikh sviazei v pervoi treti XIX v., Moscoë: Nauka, 1972, f. 36-42. Pjetri i Madh u thirr në emër të të krishterëve ballkanas të ngrihej kundër Portës qysh në 1711, por ky ishte vetëm një gjest retorik që nuk iu bashkëngjit ndonjë lloj politike kryesore. 66 Cituar në: Fadner, Frank. Seventy Years of Pan-Slavism in Russia: Karamzin to Danilevskii, 1800-1870, Washington, DC: Georgetoën University Press, 1962, f. 30. 42 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Mosbesimi reciprok do të mund të zhdukej shpejt kur Rusia planëzoi të përdorte afërsinë kulturore me sllavët e Ballkanit për të avancuar axhendën e vet strategjike. Pozita e Rusisë u forcua më tej nga revolta e Mehmet Aliut në provincat lindore të mesit të Perandorisë Osmane. Në korrik 1833, Porta pranoi Traktatin e Unkiar Skeessi-t, një pakt i asistencës reciproke me Shën Petersburgun, i cili përfshinte një protokoll të fshehtë ku osmanët zotoheshin të mbanin kanalet të mbyllura për anijet luftarake të huaja. Në Hatt-i Sherif, në nëntor 1833, Porta njohu Serbinë në kufijtë e saj të 1812, si një principatë e trashëguar me autonomi të brendshme të plotë67. Greqia nuk ishte e pavarur, Serbia formalisht autonome, principatat danubiane nën kontrollin rus dhe Mali i Zi i vogël efektivisht jashtë kontrollit osman brenda qëndresës malore të tij. Procesi i shpërbërjes, i cili do të shkatërronte të gjithë Perandorinë, po përparonte mirë. Nga kjo, Rusia dukej se do të ishte përfituesja kryesore. Në fakt, regjimi i Carit nuk kishte synim dobësimin osman në mënyrë provokative. Në 1829 një komision special i caktuar nga Cari Nikolla I, rekomandonte që politika ruse për Ballkanin të ruante Perandorinë e dobët Osmane si një nga mjetet më të mira për arritjen e objektivave të saj në rajon pa armiqësuar aleatët dhe rrezikun e izolimit68. Britania, pak a shumë, e shikonte pozitën e Rusisë si kërcënuese dhe ishte e vendosur të ruante prirjet drejt rritjes së kërkesave ruse. Rasti erdhi në Luftën e Krimesë në 1853-1856, një konflikt me origjinë të paqartë në një mosmarrëveshje midis Shën Petersburgut dhe Parisit mbi aksesin e vendeve të shenjta në Jeruzalem, por me logjikën kryesore thyerjen e ekspansionit rus në jug69. Në korrik 1853, forcat ruse ripushtuan principatat danubiane si një mjet për të bërë presion mbi Portën, por Shën Petersburgu e gjeti vetveten menjëherë të izoluar. Austria refuzoi t’iu garantonte forcave ruse një kalim të sigurtë në rast të ndonjë armiqësie, ndërsa Britania dhe Franca kaluan në mënyrë të hapur përkrah Portës, e cila deklaroi luftë kundër Rusisë më 4 Tetor 1853. Në gusht 1854 forcat ruse u tërhoqën nga principatat, por në shtator 1854 në territorin rus u fut një forcë ekspedite britanike-franceze-turke në Gadishullin e Krimesë. Duke i mohuar aksesin detar si dhe me infrastrukturë të dobët për të përqendruar forcat në distancë në teatrin jugor të operacioneve, Rusia kurrë nuk qe e aftë t’i largojë ato, pavarësisht nga muajt e gjatë të luftimit në kushte të tmerrshme. Paqja e Parisit, e arritur në 30 Nëntor 1856 qartësoi balancën e Fuqive të cilat kishin motivuar luftimin. Rusia u detyrua të hiqte dorë nga disa të drejta speciale mbi principatat danubiane, të cilat u bënë autonome nën pushtetin feudal (kjo ishte lindja reale e Rumanisë moderne). Navigimi mbi Danub u vendos nën kontrollin e Komisionit Evropian. Deti i Zi u neutralizua, çka bëri që Rusia të çmontonte të gjitha bazat ushtarake përgjatë bregdetit, si dhe të gjitha palët ranë dakort të respektonin integritetin territorial të Perandorisë Osmane. Rezultatet krijuan një gjendje me probleme të cilat Shën Petersburgu ishte i vendosur t’i përmbyste.

67 Për këto ngjarje shiko: Kudriavtseva, E. P. Rossiia i obrazovanie avtomnogo Serbskogo gosudarstva (1812-1833 gg.), Moscoë: Institut rossiiskoi istorii RAN, 1992. Serbia përfundimisht ishte e paaftë të mbante kontrollin në të gjashtë distriktet që ajo mori nga otomanët në verë të 1833, falë prezencës së trupave ruse në Moldavi dhe një skuadrilje detare ruse në Ngushticat. Si rezultat, territori i Serbisë u zgjerua me një të tretën. 68 Fuller, William C. Strategy and Power in Russia 1600-1914, New York: Free Press, 1992, f. 222. 69 Curtiss, John Shelton. Russia’s Crimean War, Durham, NC: Duke University Press, 1975.

43 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në 1860, Mihailo Obrenoviç mori fronin Serb. I frymëzuar nga ideologjitë kombëtare të Xhuzepe Mazinit dhe Ljos Kossuthit, si dhe i shtyrë nga ministri i jashtëm serb Ilija Garashanini dhe ambasadori rus i Portës, Nikolla Ingnatev, monarku i ri kishte si axhendë zgjerimin territorial dhe çlirimin kombëtar. Në 1866-1867, u mblodh Liga e Ballkanit rreth Serbisë (duke përfshirë paktet ushtarake me Malin e Zi dhe Greqinë si dhe një pakt miqësie me Principatat Danubiane dhe takime informale me nacionalistët bullgarë dhe serbë) me asistencë aktive financiare e ushtarake ruse. Objekti i Ligës ishte lufta për çlirim kundër Portës, por një ndryshim mendjeje i Obrenoviçit, në vjeshtë të 1867, çoi në rënien e Garashaninit, ndërsa në qershor të 1868, Mihailo u vra. Ideja e paktit të Ballkanit, të nxitur nga Rusia për të larguar osmanët nga Evropa, u la mënjanë, por nuk u braktis plotësisht. Ndërkohë, Shën Petersburgu vazhdonte përparimin e tij në drejtime të tjera. Dega Autoqefale Kombëtare e komunitetit Ortodoks i ofroi Shën Petersburgut një bazë mbështetjeje alternative midis sllavëve të jugut. Afrimi i Rusisë me Austro-Hungarinë, në Konventën e Schonbrunnit, në Qershor 1873, krijoi një sërë mundësish, duke lejuar një marrëveshje për sferë influence që do të vendoste Çështjen Lindore në vend. Konventa nuk shqyrtoi burimet kryesore të rivalitetit strategjik, megjithatë, rezultatet e afrimit provuan se ishin asgjë më tepër sesa një qetësi para stuhisë. Asnjë nga ngjarjet e mëparshme nuk ka ndikuar më tepër në strukturën e rendit të rajonit në Ballkanin modern sesa Kongresi i Berlinit. Premisa pozitive që frymëzoi Kongresin ishte supozimi se Çështja Lindore ishte një problem për Koncertin e Evropës si një e tërë, e cila mund të zgjidhej vetëm me anë të konsensusit. Megjithatë, ky premtim vendosi, në mënyrë të papërshtatshme, një rivalitet strategjik i cili po e çonte gjithë Evropën në një luftë të përgjithshme. Kushtet e vendosura nuk ishin të kënaqshme për asnjërin. Porta, e cila humbi një të tretën e territoreve të saj dhe mbi 20% të popullsisë u destabilizua në mënyrë të përhershme70. Rusia kishte triumfuar në fushë, por aspiratat e saj politike ishin bllokuar. Austro- Hungaria mbeti e paralizuar nga frika e irredentizmit sllav, nga e cila pushtimi i Bosnjë- Hercegovinës ishte më tepër një simptomë sesa një kurë. Serbia ishte e pakënaqur nga humbja e Bosnjë-Hercegovinës dhe mohimi i daljes në det. Bullgaria ishte e preokupuar për vizionin e arritur nga Traktati i Shën Stefanit dhe e përcaktuar për të siguruar pavarësinë e plotë. Duke i dhënë Maqedoninë Portës, diplomatët e Berlinit kishin krijuar Çështjen e Maqedonisë Moderne si edhe kishin stimuluar një tjetër fushatë terroriste të çlirimit kombëtar71. Të gjitha shtetet e reja të Ballkanit që u krijuan ishin të pakënaqura nga kufijtë e tyre dhe të ndara në mosmarrëveshje territoriale. Aneksimi i Bosnjë-Hercegovinës nga Vjena në 1908, u prit keq nga opinioni nacional serb, duke nënvlerësuar ndonjë mundësi të bashkëpunimit me Habsburgasit72.

70 Zürcher, Erik J. Turkey-A Modern History, London: Taurus, 1993, f. 85. 71 Perry, Duncan M. The Politics of Terror: The Macedonian Liberation Movements 1893-1903, Durham, NC: Duke University Press, 1988. 72 Ministrat e jashtëm rusë dhe austriakë, Izvolskii dhe Alios Baron von Lexa Aehrenthal, u takuan në Buchlau në 1907 dhe ranë dakort jo zyrtarisht për një marrëveshje kompensuese në të cilën Austria do të lejohej të absorbonte Bosnjën në shkëmbim të ndonjë dhënie aksesi Rusisë për dalje në Kanalet. Në përfundim, Austria u kompensua me Bosnjën, por nuk u lejua në Kanale. 44 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Që nga vjeshta e 1909, i dërguari rus në Beograd, N.G. Hartvig, i quajtur nga Andrea Rossos si “një pansllav i tipit të vjetër”, luajti një rol në mobilizimin e sllavëve të jugut të krahasuar me atë të Ignaevit në periudhën 1876-1878. Në 1912, me mbështetjen aktive të Rusisë u mblodh një Ligë e re Ballkanit e cila kishte grumbulluar rreth vetes Serbinë, Bullgarinë, Greqinë dhe Malin e Zi me objektiv çlirimin e Gadishullit nga i gjithë kontrolli i mbetur osman. Pas një përgatitjeje të kujdesshme, filloi Lufta e Parë Ballkanike, në tetor të 1912 me një sulm malazez në Kotor. Fuqitë e Mëdha Evropiane kurrë nuk erdhën në zgjidhjen përfundimtare të përgjigjes së tyre të preferuar së Çështjes Lindore, se çfarë duhet të jetë ajo. Perceptimet e Evropës Perëndimore për rajonin synonin të luhateshin midis ekstremeve të romantizmit të filohelenik (shënimet e të cilëve u rishfaqën në pamfletin e famshëm të William Gladstone që ndiqte masakrat bullgare të vitit 1876) dhe kontestimin për subjektet e zhytura në errësirë te “Turqia në Evropë”. Esenca e Çështjes Lindore, sipas një studiuesi shumë të vlerësuar në kohën viktoriane nga të gjithë, ishte “përcaktimi i Evropës për t’i imponuar civilizimin e saj kombeve të pacivilizuara ose gjysmë të civilizuara”73. Të tilla qëndrime nuk promovuan një përqasje të preferuar për sfidat afatgjata të situatës rajonale (gjë që nuk po e bëjnë as sot). Luftërat Ballkanike konfirmuan rënien osmane, por ato ndikuan shumë pak në krijimin e bazave pozitive për një sistem të ri shtetëror në Evropën Juglindore. Pavarësisht nga pretendimet e tyre të mëdha, shtetet e reja ballkanike ishin shumë të brishta - “politika të pasigurta, të rrethuara nga hijet e vizioneve të mëdha të Perandorive të ringjallura, perspektiva e ardhme e së cilës nxiti revolucionarët në Ballkan”74. Të gjitha ishin të shkreta dhe politikisht në konseguencë me qëndrueshmërinë. Të gjitha ishin të torturuara nga dizenjimet kombëtare të dështuara brenda kufijve të një shteti të vetëm, të frymëzuara nga një ideologji e nacionalizmit integrues. Të gjitha ishin të varura nga sponsorizimet e Fuqive të Mëdha që lehtësonin rrugën për realizimin e objektivave kombëtare. Fuqitë ishin të shqetësuara të manipulonin varësinë e tyre për avantazhet e veta, por vunë shpresat për kontrollin e kthesës rajonale. Observuesit e ndryshëm ishin shumë të vetëdijshëm për rreziqet. “Lufta e Ballkanit nuk ka shkatërruar frontet e vjetra në Ballkan”, shkruante Leon Trotski, si një korrespondent lufte për Ballkanin, në mars të 1913, “Ajo ka turbulluar ekuilibrin midis shteteve kapitaliste të Evropës75.” Vrasja, në 28 Qershor 1914, e Frans Ferdinantit të Habsburgut, nga nacionalisti serbo- boshnjak Gavrilio Princip, gjatë një vizite zyrtare në Sarajevë, ishte produkt i një kombinimi të frikshëm të arrogancës dhe impotencës. Zgjedhja nga Ferdinanti e Vidovdan (dita e Shën Vtus), në përvjetorin e mundjes serbe në Fushë-Kosovë, një ditë e shenjtë për nacionalistët serbë, për të inspektuar ushtarët e Habsburgut në qytetin e pushtuar, ishte një provokacion i paturpshëm.

73 Sir Charles Eliot, Turkey in Europe, London: Frank Cass & Co., 1965, f. 3. Botimi origjinal daton nga viti 1900. 74 Mazower, The Balkans, f. 88. 75 Trotsky, Leon. The Balkan Wars 1912-13, New York: Monad Press, 1980, f. 314.

45 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Vendimi për të kaluar në mes të qytetit me një autokolonë dhe i shoqëruar me gruan e tij, në kushtet e proçedurave të sigurisë mjerisht të pamjaftueshme (nëse ato nuk ishin kriminale), lejuan një komplot vrasjesh amatoreske, të kryer nga ajo që Misha Glenny e përshkruan si “një nga skuadronet e sulmet më të çorganizuara dhe pa përvojë”, për të arritur suksesin përtej të gjitha pritjeve të paimagjinueshme76. Paaftësia për të zgjidhur Çështjen Lindore si një sfidë themelore dhe jo të dorës së dytë, kontribuoi shumë në rezultatet katastrofike. Lufta e Parë Botërore filloi si një Luftë e Tretë Ballkanike, me deklarimin e luftës nga Austria ndaj Serbisë dhe një batare artilerie përgjatë Savës mbi Beograd. Në këtë rast, ndryshe nga rasti i luftërave të 1912-1913, interesat e Fuqive të Mëdha u perceptuan se ishin në rrezik. Agresioni austriak u pasua nga një zinxhir reagimesh, të cilat brenda një kohe të shkurtër e sollën të gjithë Evropën në përleshje. Në fund të gushtit, kryekomandanti gjerman Helmut von Moltke, pas sukseseve të ofensivës së tij kundër Francës përmes Belgjikës dhe Lorraines, deklaroi me trimëri se “në gjashtë javë e gjitha kjo do të ketë mbaruar77.” Një gabim i tillë nuk ishte bërë kurrë ndonjëherë nga ndonjë komandant. Në javën e dytë të shtatorit, ushtritë franceze dhe britanike ndaluan përparimin gjerman në Marne78. Për disa javë ishin përgatitur disa vija mbrojtjeje që shtriheshin nga malet Jura deri në Kanali Anglez, përballë të cilave u ndaluan ushtritë masive të koalicionit ndërluftues. Në këtë mënyrë, ishte krijuar Fronti Perëndimor, mëshirim i pakalueshmërisë ushtarake i cili do të vazhdonte për katër vjet rresht. Përmes konfliktit të gjatë dhe të përgjakshëm, fronti i Ballkanit mbeti një teatër i rëndësishëm operacionesh. “Ndëshkimi” fillestar i Austrisë ndaj Serbisë degjeneroi shumë shpejt në një karikaturë. Pas kapjes së Beogradit, austriakët u zmbrapsën nga kundërsulmi serb dhe u shtynë përtej lumit Sava. Në shkurt dhe mars të 1915, u dërgua një ekspeditë britaniko-franceze kundër pozicioneve otomane në Gadishullin e Gallipolit, me synim shtënien në dorë të Stambollit dhe largimin e turqve nga lufta, e cila u shndërrua në një disfatë sikletosëse. Ata që mbetën gjallë nga kjo ekspozitë u evakuuan në Selanik, të cilët u pranuan nga Greqia, e cila ishte politikisht neutrale dhe e ndarë. Të nxitur nga të kthyerit dhe të tërhequr nga premtimet territoriale, Bullgaria hyri në luftë në tetor, në emër të Fuqive të Mëdha. Ndërhyrja bullgare ishte shtrati i fundit për ushtrinë serbe, e cila ishte tashmë e dobësuar si rezultat i fitoreve të saj dhe e shkatërruar nga tifoja që tashmë ishte shkatërruar pas presionit të kombinuar nga veriu dhe jugu. Mbeturinat e çorganizimit të saj, të shoqëruara nga udhëtimi në një qerre e Mbretit Pjetër, u tërhoqën përgjatë maleve të Shqipërisë në det. Pjesa e mbetur e forcave serbe prej 40.000 vetësh, lëvizi nga bregdeti për në ishullin e Korfuzit e kontrolluar nga francezët, drejt një fronti të ri të Selanikut. Shqetësimet e aleatëve në teatër nuk kishin përfunduar ende.

76 Glenny, Mischa. The Balkans, f. 304. Shih: Dedijer, Vladimir. The Road to Sarajevo, London: MacGibbon & Kee, 1967, për një raport tërheqës të përmbajtjes. 77 Cituar në: Miquel, Pierre. La grande guerre, Allear: Marabout, 1988, p. 139; shih dhe Stoessinger, John G., Përse kombet shkojnë në luftë?, Biblioteka e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Historisë, Tiranë 2007, f. 1-2. 78 Bëhet fjalë për Betejën e Marnës, për më gjerë shih dhe Kasmi, Marenglen te Teori të Luftës dhe Strategjisë, Tiranë, 2011, f. 289-291. 46 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në 27 gusht 1916, Rumania iu bashkua Antantës, pasi u josh nga parashikimet e Traktatit të Fshehtë që premtonte kontroll mbi territoret e diskutueshme dhe risiguronte përparimet ruse në Galicia. Ky gjest ishte i parakohshëm, pasi në dhjetor ushtria gjermane e udhëhequr nga Gjenerali August von Mackenson, i njohur si “Koka e Vdekjes”, marshoi për në Bukuresht. Ushtritë aleate në frontin e Selanikut mbetën të paprekura, megjithatë ato u thirrën për vepri me në muajt e fundit të luftës. Në kundërshtim me situatën e kolapsit të pashmangshëm të Gjermanisë, si dhe të udhëhequr nga njësitë serbe të cilat ishin të etura të merrnin pjesë në çlirimin e vendit të tyre, në shtator 1918 ata filluan të luftojnë në veri dhe në nëntor arritën të pushtojnë Beogradin79. Në marrëdhëniet ndërshtetërore në Ballkan, gjatë periudhës së Luftës së Madhe, në krahasim me periudhën e paraluftës, ku Fuqitë e Mëdha kërkonin të përdornin aktorët lokalë për të mbështetur synimet e tyre strategjike me shtetet më të vogla ballkanike, shfrytëzoheshin dritaret e mundësive për të cilat ata mendonin se do të ishte në avantazh të tyre. Perandoria Otomane, hierarkia ushtarake e të cilës kishte vendosur lidhje të ngushta me Gjermaninë imperialiste, u bashkua me Berlinin në shtator 1914. Një muaj më vonë, ajo ishte në luftë për të fundit herë me Perandorinë Ruse. Shqipëria, Bullgaria, Rumania dhe Greqia fillimisht deklaruan asnjanësinë, por dëshirat e tyre mbetën mbi grindjet që nuk u respektuan. Në Paktin e Fshehtë të Londrës, të negociuar nga Fuqitë e Antantës, më 26 prill 1915, ishte rënë dakort që, në rast se Greqia dhe Italia do t’i bashkoheshin Antantës, territoret shqiptare do të mund të parcelizoheshin midis tyre duke lënë vetëm një zonë të vogël qendrore si një provincë autonome të shqiptarëve, Lufta e Madhe kishte një impakt vendimtar mbi strukturat politike të Gadishullit të Ballkanit, por ajo nuk e transformoi statusin e rajonit si një i tërë në politikat e një spektri më të gjerë evropian apo botëror. Ballkani kishte dalë nga shekujt e sundimit otoman si një dallim kulturor, i pazhvilluar nga pikëpamja politiko-shoqërore, i papjekur politikisht dhe si nënrajon krize evropiane, me ngjashmëri strukturore me ato të strukturave koloniale. Trashëgimia e nacionalizmit të dështuar e cila ishte produkt i procesit të shpërbërjes së gjatë dhe të paplotë nga dominimi otoman, i la shtetet e reja të Ballkanit të varura nga pikëpamja strategjike. Dështimi për zgjidhjen e Çështjes Lindore ka transformuar rajonin në mënyrë të vazhdueshme në një “fuçi baruti” që shpërtheu Luftën e Parë Botërore. Asnjë nga këto çështje të shtruara nuk u zgjidhën gjatë këtyre luftërave, por ato vetëm sa ishin acaruar më tej nga puna e kontestuar e paqeruajtësve të Versajës. Otomanët dhe Habsburgasit ranë nga pushteti, por Çështja Lindore nuk u zhduk me to. Për afro një shekull më vonë, trashëgimia e saj ishte lënë ende gjallë.

79 Palmer, Alan. The Gardeners of Salonika, London: Deutsh, 1965, na jep një vlerësim të gjallë.

47 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

2. POLITIKAT E FUQIVE TË MËDHA DHE SHQIPËRIA 2.1. Politika Austro-Hungareze dhe Shqipëria

Mbretëria Austro-Hungareze, e quajtur ndryshe edhe “Monarkia Dualiste” qëkurse Perandori i Austrisë Francis Joseph dhe Mbreti apostolik i Hungarisë bënë bashkimin e kurorave në vitin 1868 - ishte fuqia e dytë më e madhe evropiane e kohës, pas Rusisë. Me një sipërfaqe prej 676 615 kilometra katrore dhe një popullsi prej 51 390 223 banorësh, ajo renditej e treta për nga madhësia pas asaj të Rusisë dhe Gjermanisë. Gjithsesi, Austro- Hungaria ishte një perandori shumëkombëshe, çka përbënte njëherësh edhe dobësinë e saj. Sipas regjistrimit të vitit 1910, 25% e të gjithë qytetarëve të saj ishin gjermanë, 17% hungarezë, 13% çekë, 3% sllovenë, 2% italianë dhe pjesa tjetër (40%) përbëhej nga minoritete të kombësive të ndryshme. Monarkia shtrihej në Evropën Qendrore, duke përthithur në mozaikun e popujve të saj kombe, kombësi, kultura dhe minoritete që jetuan së bashku për më se një gjysmë shekulli, deri në vitin 1918. Pas Kompromisit Historik Austro-Hungarez të vitit 1867, Shtëpia e Habsburgëve kishte bashkuar fuqinë me Hungarinë - jo vetëm për interes ekspansioni siç është e natyrshme për të gjitha perandoritë. Kjo lëvizje politike, kishte një sfond veçanërisht të spikatur gjeostrategjik: të rriste hapësirat “tampon” (buffer zone) si përkundrejt Perandorisë së stërmadhe Ruse, ashtu edhe ndaj Perandorisë Otomane - fuqive më armiqësore ndaj Austro-Hungarisë. Pikërisht për këtë qëllim strategjik, Perandoria kishte arritur të përthithte, nën suazën e vet, territoret e popullsinë ku sot shtrihen Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Sllovakia, Sllovenia dhe Republika Çeke, një pjesë relativisht të madhe të territoreve dhe popullsisë ku shtrihen Serbia dhe Rumania e sotme dhe diçka më pak nga Italia, Mali i Zi, Polonia e Ukraina e sotme. Përthithja e territoreve të Bosnjë Hercegovinës përbën ndoshta edhe interesin më të madh të kuadrit ekspansionist të Perandorisë. Këto territore prej 51 000 kilometrash katrore dhe me gati 2 milionë banorë, ishin pushtuar de facto qysh më 1878, për t’u përfshirë pastaj edhe zyrtarisht brenda kufijve të Perandorisë në vitin 1908. Preteksti ishte se Bosnjë- Hercegovina i përkiste Kurorës së Shenjtë Hungareze-rrjedhimisht Perandorisë së Madhe Austro-Hungareze. Por, realisht, marrja nën kontroll e territoreve në juglindje të Perandorisë përbënte drejtimin më të lirë dhe më të mundshëm të shtrirjes së fuqisë Perandorake. Rënia e Perandorisë Otomane u shoqërua me rritjen e nacionalizmave ballkanikë e, veçanërisht, të nacionalizmit dhe rezistencës sllave, kështu që Austro-Hungaria kishte një rast të mirë për t’u zgjeruar në Ballkan. “Pas dëbimit nga Gjermania, Perandoria e re Austro-Hungareze nuk kishte ku të shtrihej tjetër. Meqenëse Austria nuk kishte marrë pjesë në kolonializmin përtej detit, udhëheqësit e saj e shihnin Ballkanin me popullsinë e tij sllave si një arenë të natyrshme për ambicjet e saj gjeopolitike që edhe ajo të ecte krahas Fuqive të tjera të Mëdha80. Por kishte edhe arsye të tjera për këtë pushtim. Pas Kroacisë që, në pikëpamje të fesë ishte më së shumti katolike, por gjithsesi me racë sllave, Bosnja, ishte i vetmi vend

80 Kissinger, Henry, Diplomacia, Botimi Shqip, 1999, f. 138-139.

48 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura kufitar i Perandorisë që e thyente këtë brez racash sllave që e rrethonin Perandorinë Dualiste. Popullsia myslimane e Bosnjë-Hercegovinës, në kushtet e tërheqjes strategjike të Perandorisë Otomane, të traumave sociale që po formësoheshin në sfondin e Perandorisë Ruse si dhe për efekte të afërsisë gjeografike, mbetej të gjente strehë vetëm nën interesat dhe ombrellën e Perandorisë Austro-Hungareze. Nga ana tjetër, ky ishte pikërisht krahu më i zbuluar nga ku Perandoria Dualiste kërcënohej më shumë. Faktori sllav në Ballkan, pas Rusisë, kishte një bastion mbështetës në Mbretërinë Serbe. Kombi dhe shteti serb që e kishin ndërtuar historinë dhe mbijetesën vetëm me pushtim e zgjerim, nuk mund të mos konsiderohej seriozisht nga Perandoria Austro-Hungareze. Për më tepër, pansllavizmi si dhe e ashtuquajtura ‘Federatë Ballkanike” të nxitura dhe të mbështetura hershëm nga Rusia e të orkestruara për t’u prezantuar nën mbulesën serbe, përbënin rreziqe dhe kërcënime serioze për Perandorinë Austro-Hungareze. Zhvillime të tilla i mbyllën asaj hapësirën më të dobishme për ndikim: hapësirën Ballkanike. Ndërsa vijmë në rrethanat e Luftës së Parë Botërore, nuk do të ndalemi në shkaqet e vrasjes së Arkidukës Franz Ferdinand, as se cilët e “gatuan” dhe cilët e shfrytëzuan këtë vrasje, por është vendi të evidentojmë se midis Perandorisë Austro-Hungareze dhe Mbretërisë Serbe, fshiheshin, në thelb, armiqësitë e perandorive të mëdha për sfera ndikimi. Për Perandorinë Austro-Hungareze, cilido komb, shtet, minoritet apo njësi kulturore që ishte i armiqësuar me serbët, do të konsiderohej, për këtë arsye, drejtpërdrejtë një aleat i natyrshëm i Perandorisë. Nëse marrim parasysh që në ato kohë Perandoria Austro-Hungareze kishte edhe ekskluzivitetin e mbrojtësit të Kultit të Katolicizmit si dhe, normalisht, interesat ekonomike, atëherë është po aq normale të konstatojmë se Perandoria do të merrte përsipër kësisoj të mbulonte një zonë që futej thellë në Ballkan, sidomos në atë Perëndimor. Ndërkohë, gjatë shekullit të 19-të dhe në fillimet e shekullit të 20-të, u formësuan pothuaj të gjitha nacionalizmat Ballkanike, të cilat morën forma të ashpra veçanërisht në luftërat Ballkanike të fillimshekullit të 20-të. Kemi kësisoj në Ballkanin e kapërcyellit të atij shekulli, një vakum fuqie, të cilin, ndoshta më shumë sesa fuqi të tjera, ishte e interesuar ta mbushte Perandoria Austro-Hungareze. Këto ishin motivet ballkanike të Perandorisë Austro-Hungareze. Në gjithë këtë kuadër, do të duhet të shtohej një argument shtesë për domosdoshmërinë e promovimit të këtyre motiveve ballkanike: konkurrenca italiane. Në krahun tjetër të vijës Ballkanike të Adriatikut, shteti italian që po forcohej dita ditës, në vitin 1915 iu bashkua Antantës Tripalëshe dhe sulmoi Austro-Hungarinë. Megjithëse armatat austro-hungareze luftuan përgjithësisht me sukses në këtë front, do të ishte pikërisht fronti italian ku Austro- Hungaria mori ndoshta goditjen vendimtare që çoi jo vetëm në disfatën e saj përfundimtare, por edhe në shthurjen përfundimtare të Perandorisë Dualiste. “Austria dhe Italia urdhërojnë ose komandojnë detin Adriatik përveç ballit të Shqipërisë. Këta dy shtete kanë pritur me padurim, vite me radhë, rastet për të shtënë në dorë portet e këtij vendi. Ata kanë shpenzuar të holla duke mbajtur në Shqipëri agjentë dhe shkolla për të shtuar ndikimin e tyre mbi këtë popull. Të dyja këto kanë pritur ditën kur ‘i sëmuri i Lindjes’ do t’u varrosej në anën tjetër të detit Egje.

49 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Mbi dy pika, Austria dhe Italia qenë posaçërisht në marrëveshje: e para, që asnjëra prej tyre të mos sundonte Shqipërinë dhe e dyta, që asnjë fuqi tjetër të mos vendosej në Adriatik. Nga pikëpamja diplomatike e përgjithshme, kjo nuk qe një gjë shumë e paarsyeshme. Pse, po të kish nën sundimin e vet Austria Shqipërinë, ajo do të gjendej vetëm 74 km larg bregut italian, në mes të Vlorës dhe Otrantos. Dhe po të bëhej Italia sunduese e Shqipërisë, do ta kthente Adriatikun në një gji të Italisë duke e bërë ‘il mare nostro’, sikurse italianëve iu pëlqen ta thonë. Në anën tjetër, çdo fuqi detare me zotërimin e Shqipërisë do të ishte një kërcënim e kanosje për të dyja, Austrinë dhe Italinë81. Nga këndi austro-hungarez i politikës së jashtme dhe i nevojës për ndikim, mund të thuhet se trojet shqiptare, shqiptarët dhe Shqipëria përbënin një zgjatim të natyrshëm të interesave të tyre në Ballkan. Këto troje dhe përgjithësisht popullsia shqiptare e përhapur pothuajse në të gjithë gjatësinë e Ballkanit Perëndimor dhe, në një masë të madhe, në thellësi të tij; pozicioni i lakmuar strategjik i territoreve shqiptare nga ku mbaheshin nën kontroll si hyrja për në Detin Adriatik edhe bregdeti lindor i Adriatikut; raca dhe gjuha e tyre europiane; afeksioni dhe disponimi i natyrshëm proevropian i tyre; armiqësimi shekullor me serbët që ishin, në të njëjtën kohë, edhe armiqtë më të hapur të Austro- Hungarisë, si dhe faktori katolik jo pak i konsiderueshëm shqiptar - të gjitha këto i rendisnin territoret dhe popullsinë shqiptare ndër vendet dhe kombet ku Perandoria Dualiste kishte interesa të rëndësishme deri jetësore. Këto interesa të Austro-Hungarisë për Shqipërinë lidheshin me një interes shumë më të gjerë e jetësor strategjik dhe pikërisht me hapësirat ballkanike të cilat, në asnjë mënyrë, nuk mund të lejoheshin apo të toleroheshin për t’u menaxhuar si nga Serbia, ashtu edhe nga Italia. Hapësirat ballkanike në dorë të Serbisë ishin automatikisht hapësira në dorë të Rusisë, që do të thotë në dorë të një fuqie të madhe dhe të frikshme që do ta izolonte Austro-Hungarinë nga të gjitha drejtimet e qarkullimit dhe të ekspansionit. Pothuajse të njëjtat rrjedhime do të mund të kishte edhe kapja e hapësirave ballkanike nga Italia, fuqi në rritje dhe në një pozicion tepër të favorshëm, e cila, nëse do të kishte edhe Ballkanin në zotërim, do të izolonte komunikimin aq jetësor të Perandorisë Dualiste në Mesdhe. Ishin pikërisht këto kushte të raporteve strategjike që e bënin Shqipërinë dhe përgjithësisht hapësirat shqiptare një drejtim interesi të rëndësishëm e madje jetësor për Austro-Hungarinë. Për këtë, ajo punoi shumë dhe në të gjitha fushat e mundshme, me qëllim që hapësirat shqiptare dhe populli shqiptar të stimuloheshin në forcimin e të gjithë faktorëve që formojnë dhe rrisin instrumentet e fuqisë. Kështu, nuk është i rastit interesimi i albanologëve austriakë për identifikimin dhe promovimin e vlerave kulturore e gjuhësore dhe përgjithësisht të imazhit të shqiptarëve. “Elementët kryesorë të këtij imazhi kanë të bëjnë me origjinën, lashtësinë, karakterin autokton dhe afërinë e gjuhës dhe të kombit shqiptar me gjuhët dhe kombet e vjetër, si edhe me historinë dhe karakteristikat e këtij të fundit”82.

81 Uilliams, George Fred, Ish Ministër-Ambasador i Amerikës në Greqi dhe në Mal të Zi dhe vëzhgues i Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, “Shqyptarët”. 82 Clayer, Nathalie, “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar”, 2007, f. 148. 50 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Austro-Hungaria vendosi një shërbim të fuqishëm konsullor në Shqipëri, duke emëruar rreth 9 konsuj në të gjitha vilajetet apo qytetet më kryesore të vendit, shumë herë më shumë sesa çdo shtet tjetër. Ndërkohë, prania pothuaj e përhershme ushtarake në trevat veriore të Shqipërisë e deri edhe shtrirja e kësaj pranie në pjesën dërmuese të Shqipërisë gjatë Luftës së Parë Botërore, flet qartazi se Perandoria nuk mund të toleronte asnjë forcë tjetër në Shqipëri. Prania dhe investimet duket se synonin stimulimin e identitetit kombëtar shqiptar, si faktori kryesor i qëndresës ndaj forcave të tjera asimiluese. Për këtë arsye, Perandoria e rishikoi qysh herët politikën e saj ndaj shqiptarëve. “Një nga shtyllat e kësaj politike duhej të ishte stimulimi dhe/ose kontrolli për zhvillimin e një identiteti kombëtar shqiptar”83. Natyrisht gjithçka që Perandoria investonte në territoret dhe popullsinë shqiptare ishte, në radhë të parë, çështje interesi gjeostrategjik. Nuk mund të themi se nuk kishte në këto interesa edhe përqasje afektive, sikurse ishin raca e përbashkët evropiane apo komuniteti relativisht i fuqishëm katolik shqiptar, ndaj të cilit Perandoria kishte edhe rolin e mbrojtësit. Gjithsesi, çka mund të sjellim si përfundim është se interesat e mbijetesës së kombit shqiptar përputheshin me interesat e rëndësishme deri edhe jetësore që kishte Perandoria në trevat ky shtrihej ky komb.

2.2. Politika turke dhe Shqipëria Gjatë Luftës së Parë Botërore, Perandoria Otomane u rreshtua në krah të Gjermanisë, gjë që jo vetëm nuk e shpëtoi, por e përshpejtoi rënien e Perandorisë. Pasojë e drejtpërdrejtë e Luftërave Ballkanike dhe e Luftës së Parë Botërore ishte shthurja e Perandorisë Otomane, nga hiri i së cilës lindën 39 shtete. Rezistenca turke, nën udhëheqjen e Mustafa Qemal Ataturkut, i detyroi palët të nënshkruanin Traktatin e Lozanës, gjë që çoi në krijimin e Republikës Turke. Në interes të qëllimit të temës, do të ndalemi shkurt në trashëgiminë që la Perandoria Turke për Shqipërinë e shqiptarët dhe pastaj në raportet që vijuan midis dy vendeve: Shqipëri-Turqi. Burri i shtetit Otoman Ahmet Xhevdet Pasha pohonte se “Shqipëria ishte bedeni i zotërimeve osmane në Europë”84. Perandoria Otomane, duke i identifikuar popujt sipas fesë, krijoi dhe, brez pas brezi, forcoi mbisundimin e statusit të fesë mbi atë të kombit. Sipas vlerësimeve të një diplomati të huaj të kohës, mendësia që u krijua mbi këtë bazë, ishte që: “Identiteti mysliman merrej edhe në funksion të idesë se Islami ishte feja e njerëzve të lirë dhe e zotërinjve, ndërsa krishterimi ishte feja e skllevërve”85. Tanimë është një fakt historik konvertimi në myslimanë i pjesës më të madhe të shqiptarëve. Është pikërisht kjo kohë kur populli shqiptar rikompozohet në tre fe të ndryshme, të ndikuara nga afërsia me qendrat e fuqive të mëdha, apo me qendrat me tradita të forta fetare.

83 Po aty, f. 330. 84 Po aty, faqe 56. 85 Po aty, faqe 69. 51 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Natyrisht ka shumë argumente të tjerë se përse një pjesë e popullit shqiptar e ndërroi fenë. Le të përmendim, me këtë rast, studiuesin e famshëm gjerman Hahn, i cili thoshte se “Greku dhe vllahu sakrifikojnë lirinë e tyre për besimin fetar, kurse shqiptari i nënshtrohet një presioni kaq të madh saqë ai e paguan lirinë me besimin fetar të të parëve të tij”86. Natyrisht identiteti mysliman mund të konsiderohet një barrierë më shumë ndaj asimilimit sllav dhe ortodoks, një mburojë më shumë ndaj tyre. Por ajo që na intereson në kuadër të këtij studimi, është se ndarja në tre besime fetare krijoi një problem që lidhej shumë me sigurinë kombëtare të Shqipërisë dhe të shqiptarëve dhe që mbetet të studiohet sesi e zgjidhi Monarkia. Problematika tjetër është gjuha. Nën Perandorinë Otomane, gjuha shqipe mbeti vetëm një gjuhë e folur, por jo e shkruar. Kësisoj mungesa e një gjuhe të shkruar ndikoi sidomos në vonimin e proçeseve të komb-formimit dhe shtetformimit. Sikurse thoshte me të drejtë Naum Veqilharxhi, “Vetëm kombet që kanë një gjuhë të shkruar mund të hyjnë në rangun e kombeve të qytetëruar, ndërsa të tjerët do të jenë të dënuar të jenë skllevërit e tyre”87. Duke mos patur gjuhën e shkruar, krijohej apo stimulohej propaganda se shqiptarët s’kanë kulturë, s’kanë histori dhe, rrjedhimisht, nuk mund të bëhen dot komb. Mbijetesa e kombit, letërsia, kujtesa historike e tij, do të ishin të goditura për aq sa mungonte gjuha e shkruar kombëtare. Ndarja politike e trevave shqiptare në katër vilajete, do ta ushqente akoma më shumë këtë perceptim. Për arsyet e mësipërme dhe për arsye të tjera, Luftërat Ballkanike kundër Perandorisë Otomane i gjetën shqiptarët të dyzuar, të paorientuar dhe përfundimisht të rrezikuar nga rezultatet e saj. Shkurt, identiteti politik relativisht i vonuar i Shqipërisë, domethënë pavarësimi i saj shumë kohë më pas të gjitha shteteve të tjera të Ballkanit dhe me të gjitha pasojat që bart me vete ky fakt, ishte natyrisht një nga rrjedhimet më me pasoja për zhvillimet e mëtejshme të vendit. Pas pavarësimit të Shqipërisë, Turqia la vetëm gjurmët, por jo ndikimin e saj në Shqipëri, sepse tani do t’i duhej të merrej me riformësimin e vetvetes. Garancia turke për Shqipërinë tani kishte perënduar. Këtë rol e morën gjashtë fuqitë e mëdha evropiane (Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Austrio-Hungaria, Rusia dhe Italia). Marrëdhëniet diplomatike midis Shqipërisë së pavarur dhe Turqisë së re moderne u vendosën në dhjetor 1923, përmes Traktatit të Miqësisë, i cili kishte edhe vlerën e marrëdhënieve diplomatike.

86 Cituar nga Clayer, Nathalie, Në fillimet e nacionalizmit Shqiptar, 2007, f. 152. 87 Po aty, faqe 167. 52 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

2.3. Politika e SHBA dhe Shqipëria Shtetet e Bashkuara do të interesoheshin qysh herët për Mesdheun dhe, rrjedhimisht, për vendet e këtij pellgu. “Pikërisht vështirësitë që ndeshnin anijet tregëtare amerikane në Mesdhe në periudhën 1790-1800 qenë një nga shkaqet e themelimit të Flotës Luftarake Amerikane, e cila, për shkak të largësisë gjeografike dhe mungesës së mjeteve të tjera të transportit, ishte, por në një masë të madhe është edhe sot, arma bazë e strategjisë globale amerikane”88. Ruajtja e ekuilibrit në Evropë do të ishte gjithashtu një interes thelbësor amerikan, sepse kishte pas qenë pikërisht Evropa zonjë e deteve dhe oqeaneve, që do të thotë zonjë e sigurisë së rrugëve detare. Çdo kombinacion që rrezikonte këtë ekuilibër dhe, rrjedhimisht, sigurinë e rrugëve tregëtare, do të ishin me pasoja për interesat e SHBA. “Lindja e Gjermanisë së Bismarkut dhe bashkimi i Italisë, mbajtja e ekuilibrit me Rusinë dhe dobësimi i Perandorisë Britanike janë baza e çdo analize politike”89. Në këtë kuadër dhe, veçanërisht pas Luftës së Parë Botërore, Ballkani do të zinte një vend të posaçëm në politikën amerikane, pasi dukej e pamundur të mos vlerësohej “rëndësia e kësaj pjese të Evropës në një të ardhme të afërt” dhe se “popullsia e kësaj zone është ngopur me komedi të tilla siç janë xhandarmëria ndërkombëtare në Maqedoni apo vendosja e një princi evropian në fronin e Shqipërisë”90. Këto e të tjera kushtëzime do të përcaktonin edhe marrëdhëniet e Shteteve të Bashkuara të Amerikës me Shqipërinë. Vëmendje e veçantë do t’i kushtohej Shqipërisë nga delegacioni amerikan gjatë punimeve të Konferencës së Paqes së Parisit të vitit 1919. Xhejms Shotuell, Kryetar i Shoqatës së Gjeografëve Amerikanë dhe njeri prej drejtuesve të Komisionit Hetimor, do të shprehej se zgjidhja e çështjes së Maqedonisë, Shqipërisë dhe Arkipelagut të Egjeut “i përket direkt SHBA-së, sepse Evropa nuk është në gjendje t’i zgjidhë”91. Është pikërisht principialiteti i Presidentit Amerikan Uillson që shpalli të pavlefshme marrëveshjet e fshehta, ku hynin edhe ajo e Londrës e vitit 1915 si dhe ajo Titoni-Venizellos, të cilat parakuptonin zhdukjen e shtetit shqiptar nga harta. Në këto kushte të rrezikshme për të ardhmen e Shqipërisë, gjatë vitit 1919 lindi edhe ideja e një mandati amerikan mbi Shqipërinë, gjë që e paraqiti Çarls Telford Erikson, ndihmësi më i afërt i Presidentit Uillson, i cili u shpreh se “Detyra e Amerikës është të mbetet në Evropë që të ndihmojë në çlirimin e popullit shqiptar dhe t’i ndihmojë atij të ngrihet dhe, me bekimin e gjithë botës, të vendosë harmoninë dhe marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë në Ballkan. Detyra e Amerikës është që këtë popull të varfër në mes të varfërve ta pranojë me një dashuri prindërore, sepse bëhet fjalë për një racë të përcaktuar qartë, jashtëzakonisht të fortë e të bashkuar”92. Fati i madh ishte se të gjithë politikanët shqiptarë ishin të një mendjeje për një gjë të tillë.

88 Silajxhic, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, 1999, f. 45. 89 Po aty, faqe 48. 90 Po aty, faqe 49-50. 91 Po aty, faqe 57. 92 “Six Reasons Why America Should become Mandatory For Albania”, Paris, Maj 1919.

53 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kjo del qartë nga letra e Federatës Panshqiptare në SHBA, dërguar Sekretarit të Departamentit të Shtetit, Robert Lansing, nga kërkesa zyrtare e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes dhe nga deklarimet e mbështetjet e personaliteteve me më reputacion në Shqipëri e diasporë. Po çfarë zhvilluan vetë amerikanët rreth kësaj ideje? Studiuesi Haris Silajxhiç bën fjalë për një memorandum që ka qarkulluar në atë kohë në zyrat e Departamentit të Shtetit Amerikan lidhur me idenë e mandatit amerikan mbi Shqipërinë. Referohet që, në atë memorandum, të jenë shprehur interesime si: Për ç’periudhë do të ishte i nevojshëm mandati? Çfarë shërbimesh kërkoheshin nga statusi i mandatorit? A kishin aftësi shqiptarët që, nëpërmjet të ardhurave nga taksat, të mbanin një qeveri kombëtare? A kishin interesim shqiptarët dhe, veçanërisht fiset e Malësive së Veriut, për një Shqipëri të bashkuar? Më tej, studiuesi Silajxhiç referon se “Memorandumi përmban disa porosi përgjithësuese lidhur me karakterin e mandatorit e të mandatit si dhe për zgjidhjen e çështjeve kufitare. Porosia e parë është të themelohet Shqipëria e Bashkuar në kufij që do të përfshinin shqiptarët në Serbi dhe Mal të Zi. Ky territor do t’i jepej një mandatori, një fuqie të madhe, e cila do të ishte neutrale. Përfundimi, shton autori, është se vetëm SHBA i plotësonte këto kushte”93. Me mjaft interes është se Memorandumi në fjalë i referohet edhe një zgjidhjeje tjetër nëse SHBA nuk do ta merrte rolin e mandatorit, duke cituar se do të ishte Italia, por me kushtin që mandati të ishte i kufizuar dhe se “…duhej rregulluar në mënyrë të atillë që të pengonte keqpërdorimin e situatës për synimet e veta, që të mos bëhej fjalë për koloni apo ekspansion në dëm të Ballkanit Qendror. Italia duhej që, gjatë kohës së mandatit, të ishte e kënaqur me një sovranitet mbi Vlorën”94. Për më tepër, autori sjell të dhëna të tjera se “në qoftë se SHBA nuk mund të bëjnë gjë tjetër, ato mund të kontrollojnë mandatorin”95. Alternativa të tjera janë studiuar e diskutuar në Departamentin e Shtetit edhe nga delegacioni amerikan i Konferencës së Paqes. Një informacion i zbulimit amerikan e vlerësonte të pamundur bashkimin e trojeve shqiptare për shkak të intrigave të vendeve fqinjë si dhe për komunikacionet shumë të këqija96. Ndërkohë, një alternativë tjetër që ofrohej në formë “sugjerimi” ishte që: “një grup kompakt shqiptarësh të ndahet dhe të lidhet me vëllezërit e tyre të një gjaku në Serbi dhe në Mal të Zi dhe pastaj e gjithë kjo bashkësi të vihet nën mbikqyrjen e Jugosllavisë me cilësinë e mandatorit të Lidhjes së Kombeve, me kusht që shqiptarët të gëzojnë të drejtën e plotë për t’i bërë thirrje Lidhjes së Kombeve në rast shtypjeje”97. Vetë Presidenti Uillson ishte i mjegullt në idenë dhe qëndrimin ndaj një mandati mbi Shqipërinë. Duket se përfshirja e SHBA në një vend me problematika të shumta siç ishte

93 Silajxhiç, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, Shtëpia Botuese “DITURIA”, Tiranë,1999, faqe 95-96. 94 Po aty, faqe 96. 95 Po aty, faqe 96. 96 Po aty, faqe 97. 97 Po aty, faqe 97. 54 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Shqipëria do mund ta “lidhte” shtetin e madh amerikan pas një shteti ku nuk kishte edhe aq shumë interesa, përveçse thjeshtë promovimin e vlerave. Presidenti Amerikan ishte i mendimit se Shqipërisë duhet t’i caktohet një mandat, por ai nuk e shihte SHBA-në në këtë rol. Sipas mendimit të tij, Greqia dhe Serbia ishin tejet të përziera në problemet që kishin të bënin me Shqipërinë, ndërsa, as Franca dhe as Britania, sipas tij, nuk do ta pranonin mandatin. Mbetej që, për këtë rol, të ishte më e përshtatshme Italia.98 Interesimi amerikan për Shqipërinë shkon, gjithsesi, në rritje kur më 25.07.1922, njoftohet se “Qeveria e SHBA, e udhëhequr nga qëndrimi i suksesshëm i qeverisë kombëtare shqiptare e njeh de jure qeverinë shqiptare99. Ky qëndrim do të vihej në dyshim gjatë qeverisjes së Nolit për faktin e ardhjes së tij në pushtet me rrugë revolucionare, si dhe për aktivitete bolshevike në Shqipëri, me të cilat lidhet edhe emri i Nolit. Nuk është e rastit që Mbreti i ardhshëm i Shqipërisë do të emëronte Ambasador në SHBA Faik Konicën, intelektualin më të shquar të kohës me përmasa jo vetëm shqiptare. “Qeveria e re e Zogut e kishte financiarisht të pamundur të mbante shumë legata jashtë. Por krahas respektit deri në përunjësi që shprehte ndaj Amerikës, njeriu ambicioz i Matit i shihte Shtetet e Bashkuara si aleatë të ardhshëm që mund të ndihmonin për të vënë rregull dhe për të forcuar pushtetin. Prandaj, kësaj here hapja e një përfaqësie diplomatike në Uashington nuk duhej të vononte. Kandidat për postin e ri lipsej të ishte një shqiptar i ditur, mundësisht një njohës i mirë i anglishtes dhe që të kishte lidhje të forta me komunitetin shqiptar në Amerikë”100. Autorë të ndryshëm e lidhin interesin amerikan për Shqipërinë me burimet e naftës e të mineraleve shqiptare. Këtij mendimi duket se i priret edhe Silajxhiç, autor i doktoraturës “Shqipëria dhe SHBA në Arkivat e Uashingtonit”. Mbi këtë bazë ai motivon edhe njohjen e përshpejtuar të SHBA ndaj Shqipërisë. Natyrisht që interesat, për më tepër kur bëhet fjalë për minerale të rralla, apo për rrugë tregëtare, nuk mund të mos konsiderohen. Por Shqipëria ishte shumë e vogël për ambicjet globale amerikane. Madje, në atë kohë, Shqipëria nuk kishte fare aksese komunikacioni që të stimulonte dinamikë të madhe tregëtare. Ne duhet të mbajmë parasysh se ekuacioni i interesave amerikane është shumë më i gjerë. SHBA ka qenë dhe është e interesuar, në radhë të parë, për promovime vlerash në hapësira të mëdha gjeopolitike për t’i faktorizuar këto hapësira si hapësira paqeje e stabiliteti. Për më tepër, hapësirat tokësore pranë brigjeve detare e oqeanike janë të një rëndësie të veçantë gjeopolitike për SHBA, për të krijuar një brez sigurie ndaj fuqive të mëdha tokësore që do të mund të rrezikonin rrugët detare e oqeanike. Për vetë pozicionin e saj gjeostrategjik, Shqipëria, nuk ishte një vend që të mos merrej në konsideratë nga ky këndshikim. Arma më e fortë që Shqipëria të mund ta luante këtë rol, ishte pikërisht identiteti i saj, i shprehur përmes pavarësisë së saj. Prandaj është me interes të evidentohet një hollësi mjaft interesante dhe pikërisht Deklarata e Komisionerit për Shqipërinë drejtuar Departamentit të Shtetit Amerikan, ku,

98 Po aty, faqe 101. 99 Po aty, faqe 138. 100 Konomi, Ilir, Faik Konica, “Jeta në Uashington”, 2011, f. 23. 55 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura ndër arsyet kryesore të njohjes, theksohet nevoja që: “Të nxiteshin moralisht shqiptarët, të cilët ndodheshin në një fazë kritike të luftës së tyre për pavarësi”101. Për më tej, shtojmë se Qeveria Amerikane e njohu Mbretin Zogu I qysh më 15 shtator 1928, domethënë vetëm dy javë pas themelimit të Mbretërisë. Nuk ndryshoi kreu i shtetit, mbeti po ai që ishte, gjë që për SHBA do të thoshte stabilitet dhe stabiliteti ishte interes i shpallur për SHBA lidhur me rajonin. Sipas vlerësimit të Iljaz Vrionit, “Akti i qeverisë amerikane ishte për qeverinë shqiptare një triumf i vërtetë politik ndaj Anglisë, Francës dhe Jugosllavisë”102. Interesi dhe angazhimi i SHBA në Shqipëri në fillimet e shekullit të 20-të është pjesë e interesit dhe angazhimit të saj në rritje për çështjet e Evropës dhe të Mesdheut. Veçanërisht në fillimshekullin e 20-të, për shumë arsye, SHBA i lindnin interesa strategjike imediate e të perspektivës në këto rajone. Fuqia amerikane “në shpërthim” e kishte këtë zonë më të afërtën si gjeografikisht, edhe në pikëpamje të “gjakut”. Në këto kushte, ajo do t’i ndërtonte interesat e saj, fillimisht në këtë rajon dhe pastaj do të vijonte të merrte përmasa globale, sikurse edhe ndodhi në të vërtetë. Varësisht nga këto interesa “matet” edhe shkalla e angazhimit të saj në vende të caktuara dhe në rajone të caktuara. Ballkani, megjithë problematikat e tij të shumta që trashëgoi nga e kaluara, për vetë pozitën e tij gjeografike, strategjike, politike, ideologjike, fetare, kulturore e sociale, tepër të përzier, mbetej rajoni që hidhte në erë stabilitetin jo vetëm të vetvetes, por të të gjithë Evropës e Mesdheut, pikërisht aty ku qenë zgjuar tanimë interesat strategjike imediate të SHBA. Thelbi i këtij interesi ishte stabiliteti evropian e mesdhetar. Përndryshe, e gjithë ndërmarrja amerikane për ekspansion ekonomik dhe vlerash demokratike, rrezikohej. Uillsoni dhe SHBA, ndoshta nuk u morën aq shumë me Shqipërinë, në kuptimin zyrtar. Shqipëria e vogël mbase nuk ishte në përparësitë e SHBA si fuqi e madhe, por SHBA, posaçërisht Presidenti Uillson, me parimësinë e tyre, me vlerat që imponuan veçanërisht në Konferencën e Paqes dhe në Lidhjen e Kombeve, penguan fuqitë evropiane të nëpërkëmbnin faktorin shqiptar deri në zhdukjen e shtetit të ri. Mund të thuhet se SHBA nuk e mori rolin mandator mbi Shqipërinë në kuptimin administrativ, por ajo mori një rol shumë më të fuqishëm: mandatin politik të inkurajimit të stabilitetit të shtetit dhe të kombit shqiptar, duke e nxitur atë të vendosë vetë për fatet e tij. Në këtë këndvështrim, vetë Silajxhiç mbërrin në një përfundim më të arsyeshëm kur konstaton se: “Ahmet Zogu u prit (nga SHBA, shënim im-E.S.) me më shumë interes, qoftë me ardhjen e tij në fuqi, qoftë kur u shpall Mbret i Shqipërisë, madje kjo e fundit u konsiderua pozitive, si element stabiliteti”103. Në përfundim, kemi arsye të mjaftueshme për të pohuar se politika dhe interesat amerikane në Shqipëri paraqiten se janë interesa stabiliteti, faktorizimi, identiteti dhe vlerash. Këto interesa përputheshin me interesat vitale të kombit shqiptar prandaj mbështetja tek SHBA ishte mbështetja tek një aleat natyral.

101 Commissioner in Albania (Blake) to Secretary of State, 28 Qershor 1922, FRUS V, I, fq. 602-603, cituar nga Konomi, Ilir, Faik Konica, “Jeta në Uashington”, 2011, fq. 21. 102 Po aty, faqe 192. 103 Po aty, faqe 223. 56 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

2.4. Politika ruse dhe Shqipëria

“Si qëllimi suprem dhe i pakthyeshëm i këtij presioni të pandërprerë për të dominuar botën qëndron marrja në zotërim e Dardaneleve, e cila do të siguronte predominancën e Perandorisë Ruse në Lindjen e Afërt dhe në Azinë e Vogël dhe do të fitonte, në këtë mënyrë, hapjen e eksporteve, pavarësisht nga vullneti i vendeve të tjera”104. Kështu shpreheshin përgjithësisht interesat ruse në rajonin dhe rreth rajonit të Ballkanit. Natyrshëm që realizimi i këtyre planeve, për kohën në të cilën bëjmë fjalë, do të binte ndesh me interesat e fuqive të ashtuquajtura “Boshti Qendror”, d.m.th., Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë, të cilat nuk kishin, historikisht dhe në të gjitha kohërat, alternativa të tjera zgjerimi e ndikimi, përveçse drejtimit të Ballkanit dhe të Turqisë. Në këto kushte, alternativa e Rusisë ishte vetëm izolimi i këtyre dy fuqive, dobësimi i tyre, krijimi i një barriere fesh, racash e popujsh pro-ruse përkundër këtyre fuqive apo, në rastin më të keq, ndeshja me këto dy fuqi. Është pikërisht për këtë arsye që ideja e “Ballkanit për popujt ballkanikë”, apo e një Federate Ballkanike, kanë qenë promovuar më së shumti nga Perandoria Ruse105. Barriera fetare do të ishte një vlerë më shumë, mbase kryevlera e këtij plani: Pothuajse të gjitha mbretëritë apo shtetet a njësitë shtetërore që aspironte t’i manipulonte Rusia e kohës, ishin (dhe janë), të gjitha, të fesë kristiane ortodokse, mbrojtësin e së cilës, historikisht e ka pretenduar Rusia si fuqi e madhe, edhe pse kryeqendra është simbolikisht në Stamboll. Ministri Ambasador i SHBA në Greqi dhe në Mal të Zi dhe vëzhgues i Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, në vitin 1914, e paraqet saktësisht këtë kur vlerëson: “Përmbi të gjitha del e dukshme figura e Rusisë, qëllimi kryesor politik i së cilës ka qenë të kishte kalim të lirë në detin Mesdhe. Për këtë qëllim, ajo e pa të arsyeshme shkatërrimin e Turqisë. Në vitin 1711, Pjetri i Madh thirri në ndihmë shtetet sllave të Serbisë, Sllovenisë, Maqedonisë, Bosnjës, Hercegovinës, Kroacisë dhe Malit të Zi për t’u bashkuar me të në një luftë fetare e racore për të liruar të krishterët ortodoksë dhe gjithë popujt që flasin gjuhën sllave nga zgjedha otomane. Që prej asaj kohe, Rusia dhe Turqia kanë qenë në një ndeshje të përhershme dhe Rusia është bërë mbrojtësja dhe ndihmësja e shteteve sllave. Është për t’u shënuar se shtetet që emëroi Cari i Madh, bashkë me Hungarinë dhe Poloninë, formonin një rreth të fortë popujsh sllavë kundrejt Austrisë gjermane. Ëndrra për t’i bashkuar këta popuj në një perandori sllave qe një lumturi për Rusinë dhe Serbinë, por një tmerr për popujt gjermanë dhe për të gjithë Evropën Perëndimore. Nga frika e kësaj fantazme të një perandorie sllave, fuqitë e Evropës kanë ndenjur të bashkuara për të mos e lënë Rusinë e as aleatët e saj sllavë të zënë vend ose të krijojnë ndonjë kalim për në detin Mesdhe. Por fakti kryesor që i takon Shqipërisë është se fuqitë evropiane e përkrahën sundimin turk në Evropë dhe e mbrojtën atë kundër Rusisë, për të vetmen arsye se zhdukja e Turqisë nga Adriatiku deri në Stamboll do të shkaktonte

104 http://www.lib.byu.edu/index.php/The_Austro-Hungarian_Red_Book. 105 Sazonov, Sergej Dmitrijevic, Ish Ministri i Jashtëm Rus, 1910-1916, Kujtime, f. 71, 98. 57 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura ndarjen e këtyre vendeve fqinje të tjerë, dhe në këtë mënyrë do të hapej çështja e madhe e sllavëve për të dalë në detin Mesdhe106. Përballë këtyre synimeve strategjike, cila ishte pozita e Rusisë ndaj Shqipërisë? Shkurt, çfarëdo përpjekje për ta fshirë Shqipërinë nga harta, do të kishte natyrisht bekimin dhe mbështetjen ruse. “Ndarja e Shqipërisë ndërmjet ballkanasve, në thelb, nuk mund të ndeshte asnjë kundërshtim nga ana e Rusisë”107. Interesi tjetër ishte dalja në detin Adriatik, për të cilën kishte interes të drejtpërdrejtë Serbia dhe natyrisht, tërthorazi, edhe Rusia. Por, posedimi i bregut lindor të Adriatikut dhe veçanërisht i Shqipërisë nga Rusia apo aleatët e saj, do të ishte një kërcënim i padiskutueshëm për interesat austro-hungareze e italiane, por edhe për interesat gjermane. “Çdo atentat i aleatëve ballkanikë ndaj territorit shqiptar do të shkaktojë menjëherë kundërveprimin më të vendosur nga ana e Austro- Hungarisë dhe Italisë, interesat e të cilave dhe për fat të keq edhe të Serbisë, ishin identike në këtë pjesë të Gadishullit Ballkanik”108. Në këtë kuadër mund të shpjegohet edhe qëndrimi i Rusisë përkundër pretendimeve të Malit të Zi ndaj Shkodrës dhe rrethinave të saj. Ish ministri rus, shprehet se “Pavarësisht nga karakteri i padyshimtë shqiptar i popullsisë së atij vendi, qeveria ruse...asnjëherë nuk do të kundërshtonte plotësimin e dëshirës së “mikut të vetëm të Rusisë”, por Shkodra mund t’i kalonte Malit të Zi vetëm si vlerësim i luftës së suksesshme kundër Aleancës Tripalëshe, e cila këmbëngulte në krijimin e Shqipërisë së paprekur dhe të pavarur”109. Në këto kushte, e frikësuar nga një reagim me pasoja në përplasjen e fuqive të mëdha, Rusia do të vazhdonte ta quante Shkodrën si një zonë e paracaktuar të hyjë në përbërje të Shqipërisë së ardhme të pavarur. Sidoqoftë, politika ruse kishte arritur më shumë: “Të vetmin përfitim të cilin qeveria ruse arriti ta nxjerrë në favor të popullit serb nga heqja dorë e Malit të Zi nga Shkodra, ishte fakti që Austro-Hungaria u la ballkanasve (Serbisë, Malit të Zi, shënimi im-E.S.) Ipekun (Pejën), Gjakovën, Prizrenin dhe Dibrën. Paanësia më detyron të pranoj se në këtë proçes, diplomacia ruse pati mbështetjen nga ana e kabinetit të Berlinit”110. Ndërkohë, në vitin 1917, Perandoria Ruse u zëvendësua me Rusinë Komuniste, me rrjedhime drastike jo vetëm për popullin rus, por për të gjithë raportin e forcave në nivel botëror. Nuk ndryshoi gjë në orekset perandorake të Rusisë. Bashkimi Sovjetik që pasoi Perandorinë Ruse, jo vetëm që rivuri në zotërim të gjitha zotërimet perandorake, por u hodh edhe më tej duke bërë një palosje të ideologjisë komuniste pikërisht mbi ato vende ku shtriheshin edhe interesat gjeopolitike. Kështu shpjegohet fakti që veçanërisht në shumicën e vendeve të Ballkanit, komunizmi zuri shpejt rrënjë.

106 http://www.balkanium.com/forum/showthread.php/6629-George-Fred-Williams-quot-The-Albanians- quot 107 Sazonov, Sergej Dmitrijevic, Ish Ministër i Jashtëm Rus, 1910-1916, Kujtime, f. 100. 108 Po aty, faqe 100. 109 Po aty, faqe 101. 110 Po aty, faqe 120.

58 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në këtë kuadër, u tentua dhe investua shumë që rrënjët e tij të hidheshin edhe në Shqipëri qysh në dhjetëvjeçarin e dytë të shekullit të 20-të, por që nuk ia arritën qëllimit në kohen e Ahmet Zogut si Kryeministër, President dhe aq më tepër si Mbret.

2.5. Politika franceze dhe Shqipëria Franca, një fuqi sa kontinentale, aq edhe detare, sa atlantike, aq edhe mesdhetare, do të formësohej, për këto arsye, për të qenë e interesuar “në të dy krahët”, në të gjithë thellësinë e kontinentit dhe po aq edhe në largësitë strategjike të oqeaneve e deteve. Krahas arritjeve në histori, ky fakt i ka krijuar edhe delirin se mund të jetë e përjetshme në këtë rol. Por, historikisht, Franca ka shkëlqyer më së shumti si fuqi kontinentale dhe më pak si fuqi detare. Problemi është se edhe pse ka një vijë bregdetare relativisht të gjatë si në oqean edhe në det, nuk është ajo që komandon pozitat strategjike në këto ujëra. Për këto arsye, Franca ka shikuar kryesisht nga kontinenti, domethënë kryesisht në lindje të saj, nga ku i ka ardhur edhe rreziku kryesor: Gjermania. Është pikërisht ky rrezik që historikisht ka formuar më së shumti devizën e qëndrimeve franceze: Kush ishte kundër Gjermanisë, konsiderohej automatikisht aleat i Francës. Ndërkohë, kultura klasike e Francës, pozita dikur dominante në Evropë dhe zhvillimet politike e ideologjike sikurse ishte Revolucioni Francez i cili pati dhe ka ndikim mbarëbotëror, e bëjnë Francën të aspirojë për rolin e një fuqie tutore në Evropë e më gjerë, veçanërisht për shtetet e vogla e të mesme. Pretendimi i saj ka qenë dhe është të formojë rreth vetes një numër sa më të madh satelitësh, qoftë për t’i ndikuar, qoftë për t’i patur si kundërpeshë ndaj fuqive kundërshtare të barabarta apo më të mëdha sesa ajo vetë, praktikisht kundër Gjermanisë. Fobia e përjetshme ndaj Gjermanisë është ajo që shpjegon, më së shumti, politikën, qëndrimet, aleancat, veprimet, mosveprimet, investimet dhe përgjithësisht lëvizjet e Francës. Gjithnjë ka ndjerë frikë nga superioriteti i fuqisë gjermane. Gjeopolitika është zëvendësuar më së shumti nga siguria e saj. Për këtë arsye, ka kërkuar aleatë kudo, mjaftonte që të rrethonte Gjermaninë, mjaftonte që ta detyronte atë të përhapte forcat për të pritur goditje në dy e madje më shumë krahë. Shkurt, administrimi i Gjermanisë ka qenë përkushtimi i Francës. Këtij koncepti i detyrohen aleancat me Rusinë dhe Britaninë e Madhe në Luftën e Parë Botërore, por edhe në zhvillimet që vijuan në shekullin e 20-të. Këtij koncepti i kushtohet edhe deviza e Francës për të ngritur e përdorur edhe instrumentet e sigurisë kolektive të nivelit botëror sikurse ishte Lidhja e Kombeve, gjë që shkonte në një linjë edhe me Presidentin Amerikan të kohës, Udrou Uillson. “Prirja e Francës për t’u bashkuar me vende që ishin të gatshme të pranonin udhëheqjen e saj ka qenë një faktor i përhershëm në politikën e jashtme franceze. Duke mos qenë në gjendje për të dominuar një aleancë me Britaninë e Madhe, Gjermaninë, Rusinë ose Shtetet e Bashkuara dhe duke e konsideruar një status më të ulët të papajtueshëm me nocionin e saj të madhështisë nacionale dhe të rolit të saj shpëtimtar në botë, Franca ka synuar të sigurojë udhëheqjen në aleanca me fuqi më të vogla me

59 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Sardenjën, Rumaninë dhe shtetet e mesme gjermane të shekullit të nëntëmbëdhjetë, me Çekosllovakinë, Jugosllavinë dhe Rumaninë në periudhën midis luftërave”111. Edhe pse ia arriti këtij qëllimi në Luftën e Parë Botërore për ta mposhtur e turpëruar Gjermaninë, përsëri frika, fobia nga kërcënimi gjerman mbeti. Për këtë arsye, Komandanti i Forcave Aleate, Field Marshall Ferdinand Foch kërkoi që kufiri midis dy shteteve të vendosej në Lumin Rin si një masë sigurie për të ardhmen. E megjithatë, Field Marshalli me përvojë, do të jepte këtë vlerësim pezmatues, por edhe profetik për Traktatin e Versajës: “Kjo nuk është Paqe, por vetëm një Armëpushim për njëzet vjet.”112 Cili ka qenë, në këtë kuadër, interesi francez për Ballkanin dhe, rrjedhimisht, për Shqipërinë? Sikurse u tha, Franca ka qenë e interesuar për çfarëdo thithje shtetesh të vogla rreth vetes së saj për të patur një lloj “diplomacie publike”, për të fituar mbështetje, por edhe për të krijuar barriera, veçanërisht ndaj fuqive armiqësore, sikurse ishte Gjermania apo ndaj fuqive me konflikte interesi, sikurse mund të ishte Italia. Kësisoj, mund të thuhet se Francës i ka interesuar një Ballkan pro-francez, qoftë nga çdo shtet veç e veç, qoftë edhe me formën e të ashtuquajturës “Federatë Ballkanike”, apo siç do të hynte në zhargonin diplomatik francez, “Antanta e Vogël”. Një koalicion shtetesh ballkanike i krijonte një mur Gjermanisë dhe aleates së saj, Austro-Hungarisë, për të mos i lënë këto dy fuqi të përhapen në interesat franceze në jug. Ndërkohë, në pikëpamje sigurie, përmes aleatëve në Ballkan dhe Rusisë që fshihej pas tyre, Franca e detyronte Austro-Hungarinë apo Gjermaninë të angazhoheshin në atë drejtim me forca, mjete e financa, që do të thotë të konsumonin një pjesë të energjive të tyre në atë rajon. Për rrjedhim, do të angazhonin më pak energji kundër Francës. Ndër këto fuqi ballkanike, sigurisht Serbia ishte më afër Gjermanisë, ajo mbyllte e para “murin” dhe populli serb e pati treguar në histori edhe me organizim, edhe me urrejtje se ç’mund të bënte kundër austriakëve e gjermanëve. Kjo shpjegon afrimitetin e përzgjedhur të Francës me Serbinë. Një filozofi e tillë shpjegon edhe dislokimin e forcave franceze përgjatë Luftës së Parë Botërore, të cilat u përhapën kryesisht në drejtimin Selanik-Shkup dhe në të dy krahët e këtij boshti, duke përfshirë Korçën e rrethinat. Kujtojmë se, ndërkohë, forcat austro- hungareze ishin përhapur në pjesën dërmuese të territorit shqiptar, duke përfshirë rrethinat e Beratit e Fierit. Pjesën e mbetur në jug e kishin zaptuar forcat italiane dhe, më në juglindje, forcat greke kishin shpallur të ashtuquajturën “Republikë autonome të Epirit të Veriut.” Me interes për historinë tonë është pikërisht vlerësimi i pranisë franceze në Shqipëri, dhe, më së shumti, kapja prej saj e qytetit të Korçës, ku, siç dihet, përgjatë rreth katër vjetësh, (1916-1920) u shpall e ashtuquajtura “Republikë Autonome Shqiptare e Korçës” nën kujdestarinë dhe mbrojtjen e forcave franceze. Me interes është të theksohet se, qoftë emërtimi, qoftë administrata dhe promovimi i shumë shkollave shqipe e mbyllja e shkollave greke, flasin për mbështetje vlerash kombëtare e kulturore shqiptare.

111 Kissinger, Henry, Diplomacia, 1999, f. 120. 112 Po aty, faqe 250. 60 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ky fakt dhe instalimi i kulturës dhe shkollës franceze në këtë qytet, ilustron çka vumë në dukje më lart për lobing-un francez për të tërhequr sa më shumë kombe rreth epiqendrës franceze. Natyrisht, një “Republikë” brenda shtetit shqiptar, nuk ishte në interesin e Shqipërisë, por për Francën kjo nuk kishte rëndësi. E rëndësishme për Francën ka qenë të bëjë përkrahës dhe përkrahësit të kishin, mundësisht, një emërues: kundërshtinë ndaj Gjermanisë.

2.6. Politika britanike dhe Shqipëria Britania e Madhe, perandoria e madhe ishullore, fuqia më e madhe detare për një periudhë të gjatë kohe në historinë e njerëzimit dhe vendi ku nisën zhvillimet intensive industriale në Evropë, duket se është udhëhequr më së shumti nga interesi ekonomik, sesa nga ai gjeopolitik. Për këtë arsye, ajo ka qenë gjithnjë e interesuar për lirinë e veprimit, sidomos në dete e oqeane. Çfarëdo kombinacioni fuqish të mëdha që do të prishte statukuo-në e saj detare, do të gjente menjëherë kundërshtimin e Britanisë së Madhe. Për këtë arsye, Britania e Madhe nuk ka synuar përfitime territoriale në kontinent. Interesi themelor i saj ishin ishujt, kalimet, ngushticat, rrugët detare, për të cilat nuk falte askënd dhe nuk do të toleronte asnjë kombinacion. Cilado fuqi kontinentale që do të rrezikonte apo kërcënonte këtë interes vital të saj, automatikisht do të ishte armiku i saj, pavarësisht nga përkatësia gjeopolitike, strategjike, fetare, ideologjike, kulturore, etj. Për këtë arsye, nuk do t’i shkonte tjetërkujt përveçse një përfaqësuesi të politikës angleze si kryeministri Palmerston thënia e famshme se: “Ne nuk kemi aleatë të përjetshëm, as armiq të përhershëm”113. Me këtë doktrinë klasike, Britania e Madhe do të futej edhe në Luftën e Parë Botërore. Kjo ishte forca kryesore shtytëse që e ndjelli Britaninë e Madhe për të hyrë në Luftën e Parë Botërore. Asnjëherë në historinë e saj, Britania e Madhe nuk ka lidhur marrëveshje paraprake për të marrë anën e njërës apo tjetrës fuqi. Ky ishte edhe rasti i Luftës së Parë Botërore: ajo nuk kishte ndonjë traktat që ta detyronte të merrte anën e Francës, sikurse ndodhi gjatë kësaj Lufte. Por rreziku që vinte nga Gjermania për Ngushticën e La Mansh- it dhe ndaj Vendeve të Ulëta, të cilat Britania e Madhe i pati shpallur interes strategjik pikërisht për shkak të ngushticës, nuk mund të tolerohej dhe, për këtë shkak, aleanca me Francën ishte zgjidhja pragmatiste. Në kuadër të kësaj doktrine si fuqi evropiane e globale, përfshihet edhe interesi i Britanisë së Madhe për Mesdheun në tërësi dhe Mesdheun Lindor në veçanti. Mesdheu Lindor mbart edhe lehtësi të mëdha, por edhe rreziqe të mëdha. Lehtësitë lidhen me mundësitë për të dominuar tregun që krijon aksesin jetik për Britaninë e Madhe në Azinë e Vogël e Lindjen e Mesme si rrugë për Lindjen e Largët ku ajo pati instaluar interesa të hershme deri në Indi, në Kinë, etj. Por, paralelisht, ky rajon mbart edhe rreziqe të mëdha, ku, më kryesori, është mundësia e kapjes së këtij pellgu nga Rusia. Nga ky këndvështrim, Britania e Madhe ka qenë dhe mbetet kundërshtari tradicional gjeopolitik i Rusisë. Në rast se Rusia merrte nën kontroll Mesdheun Lindor që do të thotë Ngushticat e Dardaneleve, atëherë ajo do të kërcënonte interesat britanike në Egjipt

113 Po aty, faqe 96.

61 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

(Kanalin e Suezit) dhe kësisoj do të izolonte krejtësisht Britaninë e Madhe nga rrugëkalimet më të afërta dhe më ekonomike detare për në Paqësor. Po nga i njëjti këndvështrim, edhe marrja nën kontroll e këtij pellgu të Detit Mesdhe nga Austro-Hungaria e kohës apo Gjermania e mëkëmbur pas Luftës së Parë Botërore, do të ishin fatale për Britaninë e Madhe. Në këto kushte, është Ballkani ai që do të duhej menaxhuar në një mënyrë të atillë që të mos lejohej të bëhej urë kalimi si për Rusinë, ashtu edhe për Austro-Hungarinë apo Gjermaninë. Për interesat e Britanisë së Madhe, menaxhim i Ballkanit do të thoshte në radhë të parë menaxhim i Perandorisë Otomane dhe i mbetjes së saj, Turqisë. Britania e Madhe ishte e interesuar për shpërbërjen e Perandorisë Otomane për aq sa të çlironte prej saj rrugëkalimet dhe tregjet për në Azinë e Vogël e Lindjen e Mesme si rrugë për Lindjen e Largët. Por, njëherësh, Britania e Madhe ishte po aq e interesuar që të mbetej një Turqi mjaftueshmërisht e fuqishme për të mos lejuar depërtimin e Rusisë në Mesdhe. Në këtë kuadër, Britanisë së Madhe i duhej të lidhte gjithë “gjerdanin” e vijave bregdetare që kontrollojnë daljen në Mesdheun Lindor, ku natyrisht dalja në Selanik dhe dalja nga Otranto përbëjnë rreziqe imediate për këtë dalje. Për këtë arsye, vendosja e marrëdhënieve të privilegjuara me Greqinë ka qenë një bosht i politikës së Britanisë së Madhe, pasi përmes saj sigurohej kontrolli i daljes në Selanik. Mbetej vetëm kontrolli i daljes në Otranto. Natyrisht që kontrolli i Otrantos mund të arrihej vetëm duke bërë për vete Italinë dhe/ose Shqipërinë, të cilat gjeografikisht zotërojnë këtë Ngushticë. Por në kushtet përpara dhe pas Luftës së Parë Botërore, kur Shqipëria nuk e kishte fituar identitetin e mjaftueshëm, as forcën e mjaftueshme, mbetej që Britania e Madhe “të luante” vetëm me Italinë. Dhe pikërisht në Londër, në vendin klasik të diplomacisë, do të nënshkruhej Traktati i fshehtë i vitit 1915, ku, në Nenin 6 përcaktohej: “Italia do të marrë në pronësi të plotë Vlorën, Ishullin Sazan dhe një territor mjaftueshmërisht të gjerë për mbrojtjen e tyre, do të thotë pjesën midis lumit Vjosa në veri e në lindje dhe në jug deri në Himarë.” Ndërsa në Nenin 7 përcaktohej: “Në qoftë se formohet një shtet i vogël autonom dhe neutral i Shqipërisë, Italia nuk do të kundërshtojë dëshirën e Francës, të Britanisë së Madhe dhe të Rusisë që viset veriore dhe jugore të Shqipërisë të ndahen midis Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë. Italia do të fitojë të drejtën që t’i udhëheqë punët e jashtme të Shqipërisë”114. Për më tej, në Konferencën e Ambasadorëve, nëntor 1921, përcaktohej se: “Në vend të premtimeve të mëparshme lidhur me Vlorën dhe mandatin mbi Shqipërinë, fuqitë e mëdha ia njohën Italisë vetëm interesin e saj special për ruajtjen e pavarësisë shqiptare.”115 Por a do të thotë kjo se Britania e Madhe ishte kundër interesave të kombit shqiptar? Thamë në fillim se Britania e Madhe ka qenë pragmatiste dhe kjo do të thotë se interesat i ndërton varësisht nga rrethanat. Për Britaninë e Madhe nuk është aq shumë gjeopolitika, sesa interesat ekonomike që urdhërojnë.

114 Maxhuni, Sabri, Konspiracioni antishqiptar sllavo-grek, 2011, f. 53. 115 Po aty, faqe 61. 62 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Shqipëria e kohës nuk ishte një aktor për t’u mbështetur për zgjidhje të sigurta strategjike. Por Shqipëria kishte, gjithsesi, një pozitë që nuk mund të mos merrej parasysh. Për këtë arsye, është me interes konstatimi i Henry Kissinger se: “Në Konferencën e Londrës më 1913, Britania e Madhe ndihmoi për të penguar aneksimin e Shqipërisë nga Serbia, gjë që do të kishte qenë e papranueshme edhe për Austrinë”116. Në këto kushte, interesi i Britanisë së Madhe ndaj Shqipërisë kushtëzohej nga: a. Kërkesa për të ruajtur statukuo-në dhe balancat midis fuqive të mëdha, me qëllim që kontradiktat të mos shndërroheshin në konflikte, të cilat, nga ana e tyre do të mund të rrezikonin edhe rrugët detare, të cilat përbëjnë interesin themelor të Britanisë së Madhe. b. Interesi i veçantë për të mbajtur dhe ruajtur kontrollin e Mesdheut Lindor, ku njëra nga rrugëdaljet kryesore është edhe Ngushtica e Otrantos. Kështu mund të shpjegohet edhe shprehja e këtij interesi nga Gladstoun, kryeministër britanik i kohës, i cili citohet të jetë shprehur: “Çdo popull i shtypur ka të drejtë të shkundë zgjedhën e tij dhe në qoftë se shqiptarët janë mërzitur e lodhur nga zgjedha turke dhe qeverisja e keqe e saj dhe dëshirojnë me qenë të pavarur, kanë urimet e mia më të përzemërta për ta. Është e vërtetë që drejtpërsëdrejti nuk mund të bëj kurrgjë për ta, por kur plani i juaj ka dalë me të vërtetë fitues, flamuri turk të jetë zhdukur dhe pavarësia shqiptare të jetë shpallur, le të deklarohet qeveria juaj zyrtarisht dhe Anglia do të jetë e para fuqi që do njohë pavarësinë shqiptare. Unë do të mundohem me gjithë shpirt me ndikuar edhe mbi të tjerët që të ndjekin këtë shembull.”117

2.7. Politika gjermane dhe Shqipëria Studimi i politikës gjermane në funksion të ndikimeve në sigurinë kombëtare të Shqipërisë gjatë çerekut të parë të shekullit të 20-të lidhet më së shumti me dy këndvështrime: a. Me zhvillimin dhe rrjedhimet e Luftës së Parë Botërore. Sikurse është e njohur, në atë Luftë, Gjermania “humbi betejën ofensive në Perëndim dhe fitoi betejën defensive në Lindje”118. b. Me zhdukjen, për shkak të asaj Lufte, të Perandorisë Austro-Hungareze, e cila, mbijetoi për aq sa pati mbështetjen në shpinë nga Gjermania. “Diplomacia e Bismarkut prodhoi një numër aleancash të ndërlikuara të cilat siguronin Austrinë nga një sulm rus119. Humbësja e Luftës së Parë Botërore u ndëshkua edhe materialisht me rreth 40 miliardë dollarë të kohës (rreth dhjetëfish me kursin e sotëm-shënimi im-E.S.), por, në radhë të parë, ajo u ndëshkua në krenarinë karakteristike të kombit gjerman. Sikurse është e njohur, të dyja këto humbje, Gjermania e pas Luftës së Parë Botërore i ktheu në favor

116 Kissinger, Henry, Diplomacia, Botimi Shqip, 1999, f. 199. 117 Uilliams,George Fred, Ish Ministër-Ambasador i Amerikës në Greqi dhe në Mal të Zi dhe vëzhgues i Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, “Shqyptarët”, f. 26. 118 Kissinger, Henry, Diplomacia, 1999, f. 216. 119 Po aty, faqe 158-159. 63 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura të vet. Me kombinacione të fuqishme interesash financiare e industriale, në armatime e teknologji dhe, sidomos me burimet e potencialet dukshëm sipërore, Gjermania nuk e la veten të mbetej e ndëshkuara e Luftës së Parë Botërore. Përkundrazi, edhe pse humbi shumë dominime në Lindje apo në Perëndim si dhe kolonitë e pakta që kishte, përsëri ajo doli më lakmitare, sidomos ndaj hapësirave në jug të saj, në Perandorinë e shthurur Austro-Hungareze. “Avullimi” i Perandorisë Austro-Hungareze në qendër të Evropës krijoi një spektër tjetër ambicieje të Gjermanisë si fuqi qendrore, si dhe kristalizoi më qartë drejtimin juglindor të interesave gjermane, përkatësisht drejtimin e Ballkanit dhe të Turqisë. “Lufta nuk e gjymtoi forcën e Gjermanisë, ndërsa Versaja e forcoi pozitën e saj gjeopolitike”120. Në këtë kuadër, do të burojë për më tej edhe interesi gjerman për Shqipërinë.

2.8. Politika italiane dhe Shqipëria Politikat e Italisë ndaj Shqipërisë kanë një vend të veçantë për historinë e shqiptarëve në përgjithësi dhe për sigurinë e saj kombëtare në veçanti. Dy herë në shekullin e kaluar Italia u bashkua dhe u nda me luftë nga Shqipëria - një tregues unik që flet për potencialet që fshehin marrëdhëniet midis dy vendeve. Çështja është se në ç’drejtim janë menaxhuar këto marrëdhënie nga politikanët e të dy brigjeve të Adriatikut. Por le të kthehemi në dy-tre dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të 20-të për të hulumtuar se cila ishte klima e politikës italiane ndaj Shqipërisë dhe cilat ishin ndikimet e kësaj klime dhe të marrëdhënieve midis dy shteteve fqinje në sigurinë kombëtare të Shqipërisë, në prag të ndryshimit të regjimit politik të Shqipërisë nga republikë në monarki. Italia u bë një shtet komb në vitin 1861, d.m.th., diçka më vonë sesa fqinjët e tjerë të Shqipërisë. Falë pozitës së privilegjuar gjeografike dhe investimeve të bëra nga shtetet e tjera perëndimore që kishin hyrë me kohë në rrugën e industrializimit, Italia u shndërrua shpejt në një fuqi mesdhetare dhe evropiane. Me këtë vetëbesim nisi edhe aventurat koloniale, me qëllim që të mos mbetej prapa fuqive të tjera të mëdha. Afrika Veriore do të ishte natyrisht fronti më i përshtatshëm për këtë qëllim. Rreziku kryesor i kohës për Italinë, i shpallur veçanërisht gjatë Luftës së Parë Botërore, ishte Austro-Hungaria. Austro-Hungaria u ndal vetëm në rrethinat e Venecias gjatë kësaj lufte, edhe pse kishte mbështetjen gjermane. Përkundrazi, Italia, e mbështetur nga aleatët e Antantës Trepalëshe arriti ta ndalë Austro-Hungarinë, madje arriti të kontribuojë me këtë fitore ushtarake në fillimin e fundit të Perandorisë Austro- Hungareze. Për shkak të rreshtimit në Aleancën fituese, Italia mori pothuajse të gjitha territoret e premtuara apo të kërkuara prej saj me marrëveshjen e vitit 1915. “Lufta e Parë Botërore qe rasti për klasën drejtuese italiane për të kërkuar realizimin e një projekti ekspansioni që ishte kultivuar prej dhjetëra vjetësh. Traktati i Londrës i prillit 1915 e shpalli qartazi këtë program pushtimesh. Zotërimi i Dalmacisë dhe i Shqipërisë u rivendikuan mbi bazën e një perceptimi të ekuilibrit të ardhshëm të fuqisë në Evropën

120 Po aty, faqe 284.

64 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Qendrore dhe në Ballkan, për t’i siguruar Italisë një pozicion force në përballimet e saj (të pritshme, shënimi im-E.S.)”121. Megjithatë, me kohë kishte nisur interesi italian për Shqipërinë dhe kjo lidhej me nevojën e kontrollit e të ekspansionit në brigjet lindore të Adriatikut. Ky synim nuk mund të arrihej pa bllokuar pikërisht Austro-Hungarinë. Me interes është fakti që doktrinat për këtë qëllim lidheshin pikërisht me sigurinë kombëtare. Në vitin 1897, botanisti Antonio Baldacci i dërgonte Ministrisë së Punëve të Jashtme Italiane një memorandum me anën e të cilit sugjeronte se “për arsye të sigurisë kombëtare (nënvizimi im-E.S.) vendi duhej t’i kundërvihej aksionit austriak në Shqipëri. Adriatiku duhet të ishte një det italian”122. Për këtë arsye, kishte filluar me kohë shtrirja e ndikimit në Ballkan e, veçanërisht në Shqipëri, e cila ishte edhe bastioni më i lakmuar italian. Shtrirja ekspansioniste mori formë fillimisht me financimin e shkollave fetare katolike nga Italia, pas thyerjes së monopolit austro-hungarez. Ky monopol, sikurse e shtjellon më tej Clayer, i ushtruar nga kleri (austro-hungarez, nënvizimi im-E.S.), u thye në dhjetëvjeçarët e fundit të dominimit osman, kur Italia mori autorizimin nga autoritetet osmane për të hapur shkolla ku të jepnin mësim mësues laikë italianë: disa shkolla fillore, një shkollë tekniko-tregtare dhe një shkollë e arteve dhe e mjeshtërive123. Por formën më të ashpër, interesi italian për Shqipërinë e mori gjatë Konferencës së Paqes në Paris në vitin 1919. Në këtë Konferencë, nga aktorë të ndryshëm u parashtruan ide për nevojën e një mandati mbi Shqipërinë. Kemi vënë në dukje në këtë punim raportet e asaj kohe midis SHBA e Shqipërisë dhe mundësitë që këtë rol të mandatorit ta merrte SHBA. Natyrisht SHBA po lindte si një fuqi e madhe, madje me përmasa globale dhe vështirë se angazhimet e veta do t’i “bllokonte” me aktorë të vegjël siç ishte Shqipëria. Një ndërmarrje e tillë do të thoshte që ajo të “lidhte” duart. Në politikën amerikane, në këto raste, përvijohen dy alternativa: a. Kur shteti apo hapësira që është në diskutim, siç ishte rasti i Shqipërisë, ka rëndësi strategjike me përmasa globale, atëherë SHBA “ve dorë vetë” për ta marrë atë nën kontroll. Në atë kohë, rëndësia relative e Shqipërisë qëndronte në faktin se ajo ishte në vetvete një vakum dhe, si çdo vakum, sjell nevojën për mbushje. Në këtë rast, një mbushje e pakontrolluar e këtij vakumi, mund të ndillte në Ballkan orekse dhe aktorë që përbënin rrezik për interesat e gjera të fuqive evropiane dhe tashmë edhe të SHBA-së. Por Shqipëria, të paktën për kohën, ishte vetëm një vakum, jo më shumë. b. Kur shteti apo hapësira që është në diskutim nuk përmban elementët e rëndësisë strategjike globale, atëherë, menaxhimin e atij shteti apo të asaj hapësire, SHBA, si rregull, ia beson një aktori tjetër me interesa komplementare. Në këtë rast, interesi ishte pikërisht kontrolli i detit Adriatik, që shprehej në mbajtjen nën kontroll të Ngushticës së Otrantos - një nga tre portat që lejojnë hyrje-daljen në detin Mesdhe, për të cilin në atë kohë kishte nisur fuqishëm interesimi amerikan. Ky kontroll mund të arrihej vetëm nga një kombinacion komplementar i bashkëpunimit e bashkërendimit italo-shqiptar.

121 Monzali, Luciano, "La politica estera italiana nel primo dopoguerra 1918-1922. Sfide e problemi", 2011, p. 1. 122 Clayer, Nathalie, Në fillimet e nacionalizmit shqiptar, 2007, f. 332. 123 Po aty, faqe 65. 65 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kështu shpjegohen të gjitha lëkundjet, mëdyshjet dhe pasiguritë në vendimmarrjen amerikane të atyre viteve lidhur me mandatin apo të një pranie të qenësishme në Shqipëri. Prej këtej buron edhe “leja” për Italinë, e cila krahas interesave të veta dhe krahas perspektivës së rënies së Austro-Hungarisë, fillon të bëhet violina e parë në lojën për zotërimin e Shqipërisë. Këtej buron e gjithë mbështetja që SHBA i dha Italisë qysh gjatë Luftës së Parë Botërore. “Aleatëve, së bashku me Amerikën, iu desh të financonin Italinë në mënyrë që ajo të mbetej në luftë, gjë e cila bëhej më se e domosdoshme, sidomos pas tërheqjes së Rusisë. Vetëm nga Amerika Italia mori 1.648.034.050 dollarë amerikanë ndihmë”124. Italia kishte hyrë në luftë në krah të aleatëve pikërisht në sajë të një premtimi për të përfituar territore, midis tyre edhe territore shqiptare, përkatësisht portin dhe rrethinat e Vlorës. Ky ishte Traktati i fshehtë i Londrës, i cili i jepte ekskluzivitet vetëm Italisë mbajtjen nën kontroll të të dy krahëve të Kanalit të Otrantos. Në këtë rast, kontrolli i njëanshëm vetëm nga Italia i të gjithë hapësirës së kanalit, do të krijonte një zinxhir të tërë përplasjesh të interesave, si të vendeve të Adriatikut, ashtu edhe më thellë, vendeve të Evropës Qendrore, për të cilat, dalja në detin Adriatik ishte e vetmja rrugë për tregti detare. “Austria dhe Italia urdhërojnë ose komandojnë detin Adriatik përveç ballit të Shqipërisë. Këta dy shtete kanë pritur me padurim vite me rradhë rastet për të shtirë në dorë portet e këtij vendi. Ata kanë shpenzuar të holla duke mbajtur në Shqipëri agjentë dhe shkolla për të shtuar ndikimin e tyre mbi këtë popull. Të dy këto kanë pritur ditën kur “i sëmuri i Lindjes” do të varrosej në anën tjetër të detit Egje. Mbi dy pika Austria dhe Italia qenë posaçërisht në marrëveshje: e para, që asnjëra prej tyre të mos sundonte Shqipërinë dhe e dyta që asnjë fuqi tjetër të mos vendosej në Adriatik. Nga pikëpamja diplomatike e përgjithshme, kjo nuk qe një gjë shumë e paarsyeshme sepse, nëse do të kishte nën sundimin e vet Austria Shqipërinë, ajo do të gjendej vetëm 74 km larg bregut italian në mes të Vlorës dhe Otrantos. Dhe, po të bëhej Italia sunduese e Shqipërisë, do ta kthente Adriatikun në një gji të Italisë duke e bërë “il mare nostro”, sikurse italianëve iu pëlqen ta thonë. Në anën tjetër, çdo fuqi detare me zotërimin e Shqipërisë do të ishte një kërcënim e kanosje për të dyja, Austrin dhe Italinë125. Frute të njëjta do të sillte edhe Marrëveshja Titoni-Venizellos 1919, e cila garantonte mbështetje reciproke midis Italisë dhe Greqisë për ndarjen e përbashkët të Shqipërisë së Jugut. “Avokatët italianë për ekspansion territorial të Italisë morën fuqi në tetor 1922, kur Benito Musolini mori pushtetin në Romë. Mbështetësit e tij fashistë ndërmorën një program të paskrupullt që synonte instalimin e perandorisë së re romake në rajonin e Mesdheut që do të rivalizonte Britaninë dhe Francën. Musolini e shihte Shqipërinë si një kryeurë në Ballkan dhe pas Luftës së Parë Botërore Fuqitë e Mëdha në fakt e njohën një protektorat italian mbi Shqipërinë”126. Ky do të ishte kuadri që do të përgatiste edhe zhvillimet e mëtejshme në raportet midis dy vendeve. Këto raporte morën përmasa të tilla saqë ndikuan në mënyrë thelbësore në

124 Silajxhic, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, “DITURIA”, Tiranë, 1991, f. 104. 125 Uilliams, George Fred, Ish Ministër-Ambasador i Amerikës në Greqi dhe në Mal të Zi dhe vëzhgues i Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, “Shqyptarët”. 126 http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html, Library of Congress Country Studies. 66 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Pushtimi italian i Shqipërisë dhe Lufta e Vlorës do të ishin vetëm pak nga episodet e këtyre zhvillimeve. Në Konferencën e Ambasadorëve, nëntor 1921, në vend të premtimeve të mëparshme lidhur me Vlorën dhe mandatin mbi Shqipërinë, “fuqitë e mëdha ia njohën Italisë vetëm interesin e saj special për ruajtjen e pavarësisë shqiptare”127.

3. POLITIKAT E VENDEVE TË BALLKANIT DHE SHQIPËRIA 3.1. Politika serbo-jugosllave dhe Shqipëria Pavarësia e Principatës Serbe u njoh ndërkombëtarisht në vitin 1878. Tre vjet më vonë, në 1882 Principata u shndërrua në Mbretëri. Qysh në fillimet më të hershme të nacionalizmit Serb, ishin ndërtuar platformat përkatëse për zgjerimin e Serbisë në territore e mbi popuj të tjerë. E tillë ishte Platforma e quajtur “Naçertania” e vitit 1844 e përpunuar nga Ilia Garashanin, ish-ministër i Punëve të Brendshme të Serbisë, thelbi i së cilës ishte spastrimi etnik i popullsive më të pambrojtura, siç ishin Shqiptarët. Por veçanërisht efektet e Luftës Ruso-Turke dhe Traktatit të Shën Stefanit, kur Perandoria Otomane po shkonte drejt rënies, ngjallën orekset e të gjithë aktorëve të interesuar, veçanërisht të Serbisë e të Greqisë për ndarjen e hapësirave të mbetura. Fryt i drejtpërdrejtë i këtyre orekseve ishin luftërat Ballkanike. “Fshirja” e Turqisë nga Ballkani ishte natyrisht motivi më i dukshëm i këtyre luftërave. Në qoftë se analizohen edhe synimet e tjera, do të ishte më e saktë të thuhej se fshirja e Turqisë ishte mjeti me të cilin do të arriheshin qëllimet e vërteta të luftërave Ballkanike. Dy qëllime të tjera fshiheshin pas fasadës antiturke: 1. Ndarja e trojeve shqiptare. Krahas Perandorisë Otomane, edhe Perandorisë Austro- Hungareze duket se po i perëndonte ylli. Në kushtet e formimit dhe të forcimit të shteteve kombe, që ishte bërë tanimë kërkesë e epokës, të dy perandoritë, herët a vonë, si reminishenca që e sosën ciklin e tyre, dukej se po shkonin në rrugën e rënies. Në këto kushte, vakumi më i madh mbetej në shtetet që u kujtuan vonë për të kaluar në këtë etapë historike të shtetformimit. Një shtet i tillë ishte Shqipëria, e cila, në fillimet e Luftës së Parë Ballkanike, nuk e kishte ende njohjen përfundimtare të ndërkombëtarëve. Këtë vakum u përpoq ta mbushë në radhë të parë Serbia, e cila vijonte - siç vijoi në të gjithë shekullin pasardhës, të zhvillonte, me bazë platformash kombëtare, spastrimin etnik deri në zhdukjen e kombit shqiptar. Për këtë arsye, ajo pushtoi Shqipërinë e Veriut për të mbërritur deri vijën bregdetare të Adriatikut duke filluar nga Porti i Durrësit. 2. Sigurimi i daljeve në det. “...dy gjërat më me rëndësi të Luftës Ballkanike ishin marrja e portit të Selanikut dhe e porteve të Shqipërisë. Këto ishin venddaljet natyrale të tregtisë së Ballkanit dhe vendshkarkimet e hekurudhave të ardhshme. Edhe Austria priste me padurim ndonjë rast për të shtënë në dorë portin e Selanikut, por shteti serb kërkonte mbi gjithë të tjerat, një port për lëvizjen tregtare të tij128.

127 Maxhuni, Sabri, Konspiracioni antishqiptar sllavo-grek, 2011, f. 61. 128 Uilliams, George Fred, Ish Ministër Ambasador i Amerikës në Greqi dhe në Mal të Zi dhe vëzhgues i Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, në vitin 1914, “Shqyptarët”. 67 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

3. Forcimi i pozitës sllave në Ballkan, përkatësisht sigurimi i një daljeje të gjerë të Padronit të Madh (Rusisë) në detin Adriatik. “Austriakët u frikësuan se një port serb në Adriatik do të ishte, në fakt, një port rus. Ata parashikuan se sllavët do të përhapeshin në të gjitha provincat e tyre dalmate dhe në satelitin kroat të Hungarisë, duke e vënë kështu në rrezik ekzistencën e Monarkisë Habsburge”129. Sikurse është e njohur, Evropa, tashmë e ndjeshme, nuk do të mund të pranonte zëvendësimin e Perandorisë Otomane me Perandorinë Ruse, e cila, për nga potencialet, ishte akoma më e rrezikshme. Kjo është arsyeja që Evropa, përkatësisht Austro-Hungaria dhe Gjermania, i dhanë ultimatum Serbisë të tërhiqej nga Shqipëria. “Fuqitë po përpiqeshin me shumë dhimbje të përcaktonin kufijtë e Shqipërisë së re përballë përpjekjeve të dëshpëruara serbe për të qëndruar në tokat që ata kishin pushtuar. Më në fund, austriakët, pa i vënë në dijeni fuqitë e tjera, i dërguan Serbisë një ultimatum për të dalë nga Shqipëria brenda një jave. Vjena mori mbështetje të fortë edhe nga kaizeri gjerman, që i dha mesazhin se kur Madhëria e Tij, Perandori Franz Joseph kërkon diçka, qeveria serbe duhet të hapë rrugë dhe në qoftë se nuk e bën, atëherë Beogradi do të bombardohet e do të pushtohet deri sa të plotësohet vullneti i Madhërisë së Tij”130. Ishte pikërisht një çështje serbe ajo që do të duhej të përdorej si pretekst për të shkaktuar Luftën e Parë Botërore. Luftimet e fundvitit 1915 do të përfundonin me pushtimin e Serbisë nga forcat austro-gjermane dhe do ta detyronin ushtrinë serbe që, pas humbjesh tepër të rënda, të tërhiqej përgjatë territorit shqiptar për t’u strehuar në Korfuz. Në fundvitin 1918, pas ndërhyrjes së forcave aleate, Serbia çlirohet nga pushtimi austro- gjerman. Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore dhe shthurjen tashmë të Perandorisë Austro-Hungareze dhe asaj Otomane, Serbia arrin të shpallë Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve. Në vitin 1920, qeveria e kryeministrit Nikola Pasiç, i përqendroi të gjitha pushtetet nën konceptin e Serbisë së Madhe, e cila në vitin 1929 do të ripagëzohej nga Mbreti Aleksandër me emrin Jugosllavia. Ndryshimi i emrit natyrisht do të bëhej nën idenë e promovimit të njësimit të një entiteti më të lidhur, të quajtur tanimë jo thjesht “serb”, “kroat” apo “slloven”, por thjesht “jugosllav”. Kjo nuk do të pajtohej me raportin dhe karakterin e ri të forcave të krijuara: Gjermania dhe Italia nuk do të pajtoheshin me humbjet që pësuan në Ballkan nga Lufta e Parë Botërore, ndërsa Bashkimi Sovjetik komunist i krijuar në zjarrin e kësaj lufte, nuk do të pajtohej me Mbretërinë Jugosllave për shkaqe ideologjike. Siç pohonte një diplomat amerikan i kohës, “Plani i Sovjetikëve është të formonin lidhjen e qeverive demokratike në Ballkan, duke përfshirë Kroacinë, Slloveninë, Bullgarinë dhe Shqipërinë dhe në këtë mënyrë të izolonin ‘Serbinë e Vjetër’, e cila, në sajë të regjimit të saj imperialist, nuk mund të bëhej republikë dhe për këtë ishte në kundërshtim me interesat sovjetike në Ballkan”131.

129 Wolff, Robert Lee, “The Ballkans in Our Time”, 1974, Harvard University Press, p. 93. 130 Po aty, faqe 94. 131 Silajxhic, Haris, “Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit”, “DITURIA”, Tiranë, 1999, f.162. 68 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Sikurse është e njohur, dy ishin idetë politike që patën ndikimin më të madh në zhvillimet politike e sociale që morën jetë menjëherë pas Luftës së Parë Botërore: Komunizmi i instaluar në ish-Perandorinë Ruse dhe oferta e presidentit amerikan të kohës, Udrou Uillson për vetëvendosjen e popujve e të kombeve. Nga ana e vet, komunizmi do të promovonte shkëputjen nga ideja nacionaliste, domethënë nga sistemi i elitave si parim politik. “Revolucioni i Tetorit e shihte veten më tepër si një ngjarje ekumenike sesa kombëtare”132. Në të kundërt, idetë e Uillson do të promovonin vetëvendosjen e popujve, që do të thotë vetëvendosjen e kombeve dhe të sistemit politik të elitave të tyre. Uillsoni do të shpallte se çdo popull do të duhet të kishte të drejtë të zgjidhte sovranitetin, nën të cilin ai do të jetonte. Presidenti amerikan do të bëhej i famshëm me fjalimin e tij të Katërmbëdhjetë Pikave, të prezantuar në Lidhjen e Kombeve në janar të vitit 1918, ku shpalli nevojën e ndihmës për të ruajtur integritetin territorial dhe pavarësinë politike, si të kombeve të mëdhenj, ashtu edhe atyre të vegjël. Kombet Ballkanike do t’i përjetonin këto ide themelore që pothuaj sunduan shekullin që sapo kishte filluar, në mënyra nga më të ndryshmet, përshtatshmërisht me gjendjen e trazuar politike, ekonomike e shoqërore të tyre. Serbia, një shtet më së shumti me popullsi sllave e ortodokse, normalisht do të donte që interesat strategjike të vijonte t’i lidhte me Rusinë, por këtë herë me një Rusi komuniste. Por kjo ishte e papajtueshme me regjimin mbretëror që tradicionalisht kishte instaluar Serbia dhe prandaj, ndërmjet dy ideve, serbëve iu shkonte më shumë për shtat t’i referoheshin idesë së presidentit amerikan të vetëvendosjes, sesa komunizmit rus. Por vetëm me një “retush”: jo çfarëdo vetëvendosje, jo vetëvendosje e popujve të vegjël, e kroatëve, apo boshnjakëve apo e shqiptarëve, por vetëvendosje jugosllave! “Kur Nikola Pashiç i bënte thirrje Departamentit të Shtetit Amerikan, në shtator 1917, për një Jugosllavi të pavarur, (nënvizimi im-E.S.), ai citonte specifikisht pikëpamjet e Uillsonit për vetëvendosje”133. Një regjim mbretëror për një “Jugosllavi të pavarur”, do të thoshte legalizim i nënshtrimit nën një nacionalizëm, nën atë serb, të të gjitha kombeve e racave të përfshira në të. E vështruar nga prizmi i rrjedhimeve për kombin shqiptar, kjo politikë do të kishte rrjedhime të drejtpërdrejta si për krahinat dhe popullsinë shqiptare, të përfshira tanimë nën mbretërinë jugosllave, ashtu edhe për vetë shtetin shqiptar. Për të gjitha këto arsye, Mbretëria Serbe me siguri do të kërkonte të bëhej pjesë e fatit të mëtejshëm, si të Shqipërisë, ashtu edhe të shqiptarëve që jetonin jashtë kufijve të saj shtetërorë. Kjo politikë do të ishte veçanërisht e ndjeshme në fazën fillestare, përpara dhe pas vendosjes në Shqipëri të Mbretërisë. Sikurse do të shohim edhe më tej, si shteti shqiptar i viteve 1925, ashtu edhe Mbretëria Shqiptare që e pasoi atë, do të luanin taktikisht me premtime e ku e ku edhe me shkëmbime, por gjithnjë brenda interesave strategjike të forcimit të shtetit shqiptar dhe të identitetit kombëtar të të gjithë shqiptarëve.

132 Hobsbaën, Eric, Epoka e Ekstremeve, 1994, f. 56. 133 http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/, Sowards,Steven W., Twenty-Five Lectures on Modern Balkan History (The Balkans in the Age of Nationalism).

69 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Beogradi, si shpërblim për aksesin që i dha Zogut për hyrjen në Shqipëri nga Jugosllavia, përllogariste përfitime, lehtësira, ndikim e ndoshta edhe territore shqiptare. Nga ana e vet, Ahmet Zogu pas rikthimit në pushtet nuk toleroj asgjë ndaj Beogradit, madje dhe shkëmbimi i teritoreve të shumë përfolura të Shën-Naumit dhe Vermoshit u realizua mbi interesat dhe përfitimet në dobi të shqiptarëve e Shqipërisë. “... por vendi më i madh (Jugosllavia, shënimi im-E.S.) sidoqoftë, nuk i mori kurrë frytet për të cilat shpresonte kur ajo investoi për Zogun. Ky i fundit e braktisi Beogradin dhe e ktheu Shqipërinë nga Italia për të kërkuar mbrojtje”134.

3.2. Politika greke dhe Shqipëria Gjatë luftërave ballkanike kundër Perandorisë Otomane në rënie, Greqia përzgjodhi anën e aleancave me shtetet e tjerë ballkanike. Për rrjedhojë, ajo dyfishoi territoret dhe, po aq, edhe popullsinë, në sajë të pushtimit dhe të faktit të kryer. Për më tej, gjithnjë në spektrin e fitimtarit, por edhe nën flamurin ideologjik nacionalist të Megaliide-së, Greqia do të vepronte me të gjitha instrumentet politike, diplomatike dhe ushtarake, për të përfshirë brenda territorit të saj edhe Shqipërinë e Jugut përmes terminologjisë “Epiri i Veriut”. Krijimi i një shteti shqiptar ishte një goditje e madhe për orekset greke, të ndërtuara sipas platformës dhe ideologjisë së Megaliide-së. Edhe pse kjo çështje do të zgjidhej përmes Komisionit Ndërkombëtar që u shpreh përfundimisht në Protokollin e Firences në në 17 Dhjetor 1913, Greqia nuk do ta pranonte kurrë verdiktin ndërkombëtar. Ajo nxiti lëvizjen për autonominë e kësaj zone e madje edhe të shpalljes së kësaj autonomie në vitin 1914, në krye të së cilës dërgoi dhe emëroi një ish ministër të qeverisë greke. Këtë e shoqëroi me një fushatë të egër genocidi ku “Afro 400 fshatra...u shkatërruan plotësisht. Masakra që kryen mbi popullsinë civile shqiptare, njësitë e rregullta të ushtrisë greke, të ndihmuara nga kriminelët e liruar me qëllim nga burgjet për këtë rast, nuk mund të kalonte pa u vënë re”135. Synimi ishte afatgjatë: Të mbahej ndezur çështja, qoftë edhe përkundër njohjes apo mosnjohjes ndërkombëtare, me qëllim përdorimin e kësaj karte të faktit të kryer kur të krijoheshin kushte të përshtatshme të koniukturave ndërkombëtare. Ndërkohë, Evropa e ndarë në dy grupime, ndikoi që edhe në Greqi të krijoheshin dy ide e qëndrime: a. Ideja e rreshtimit në krah të aleatëve perëndimorë. Kjo ide mbrohej nga politikani me influencë, Elefteros Venizellos, i cili përfaqësonte më së shumti shtresat e sapopërforcuara borgjeze qytetëse, si dhe diasporën greke, e njohur për nga pozitat politike dhe pasuritë e shumta të saj, veçanërisht në SHBA. Në një masë të caktuar, kjo lidhej edhe me interesa më të gjera strategjike ndaj Greqisë. Qysh nga pavarësimi i saj, në gjysmën e parë të shekullit të 19-të, Greqia rezultoi të përbënte interes jetësor për vendet perëndimore, kryesisht për britanikët, duke shërbyer si një barrierë ndaj fuqive të mëdha të cilat normalisht do të plekseshin në Ballkan pas rënies së Perandorisë Otomane.

134 http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html, Library of Congress Country Studies, Albania. 135 Silajxhic, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, “DITURIA”, Tiranë, 1991, f. 68. 70 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kjo është arsyeja e mbështetjes së Mbretërisë së Bashkuar ndaj Greqisë, e shprehur, midis të tjerash, edhe me praninë sovrane me instalime ushtarake në Qipro. b. Ideja e asnjanësisë, e mbrojtur më së shumti nga Mbreti Konstandin, përfaqësues i elitave konservatore, por edhe shumë i njohur për afeksionin e tij pro-gjerman. Kësisoj, Lufta e Parë Botërore e gjeti Greqinë të ndarë në dy rryma mendimesh e qëndrimesh, relativisht të papajtueshme me njëra tjetrën lidhur me përzgjedhjen dhe rreshtimin në aleanca, si dhe për motive të tjera ideologjike. Ideja e të qëndruarit asnjanës u vu në provë veçanërisht me kapjen e Qipros, Korfuzit, Selanikut dhe të disa ishujve të tjerë të rëndësisë strategjike në Egje nga forcat aleate të Mbretërisë së Bashkuar dhe të Francës. Ky qe një sinjal për të pranuar lojën e shkëmbimeve, për të cilat fraksionet e ndryshme kishin alternativa të ndryshme, shpesh kontradiktore që çuan në thellimin e mëtejshëm të çarjes. Për këto arsye vendi u zhyt për një farë kohe në kaos politik, gjë që rezultoi në rrëzimin e mbretit Konstandin në vitin 1917. Ky qe çasti kur Greqia u rreshtua përfundimisht në anën e aleatëve perëndimorë, gjë që i dha në dorë edhe kartën e fitimtarit për ta përdorur atë më pas dhe me sukses në Konferencën e Paqes në Paris në 1919. Ishte kjo kartë që i dha të gjitha mundësitë për të përparuar kësisoj edhe çështjen e vet kombëtare, duke pretenduar Shqipërinë Jugore, Trakën e banuar më së shumti nga turq e bullgarë, pothuajse gjithë ishujt e Egjeut, madje edhe një pjesë të Azisë së Vogël (Turqia e sotme, shënimi im-E.S.). Pikërisht në këtë kohë, fitimtarëve iu lejua shkëmbimi i popullsive për të realizuar pastrimin kombëtar përmes spastrimit të pakicave të tjera. Në këtë kuadër, popullsia shqiptare e krahinës së Çamërisë u spastrua duke u etiketuar si popullsi turke, thjesht pë r shkak të fesë. Ishin pikërisht këto koniuktura që do t’iu jepnin jetë edhe marrëveshjeve të tjera të tipit Titoni-Venizellos 1919, për mbështetje reciproke midis Italisë dhe Greqisë për ndarjen e përbashkët të Shqipërisë së Jugut, etj.

Ishte pikërisht territori grek nga ku u zhvilluan veprime mjaft dinamike të forcave aleate britanike, franceze, ruse, italiane dhe serbe (këto të fundit, pas thyerjes në ndeshjen me forcat austro-hungareze, ishin tërhequr në drejtim të Korfuzit dhe pastaj të Selanikut) kundër vendeve të boshtit qendror, ku, midis të tjerëve, rreshtohej edhe një vend ballkanik, Bullgaria-armike e drejtpërdrejtë me Greqinë për garën e zotërimit të Selanikut dhe përgjithësisht të Egjeut Verior. Ndërkohë, me fitoren e revolucionit bolshevik në Rusi, Perëndimi ishte vënë në alarm për të bllokuar zgjerimin e mëtejshëm të tij. Prej këtej lind ideja e ndalimit të shpërbërjes së mëtejshme të Perandorisë Otomane dhe e përforcimit të Greqisë si muri i përbashkët për të mos lejuar ekspansionin ruso-komunist në Mesdhe.

4. PËRFUNDIME Themelimi i Shtetit Shqiptar në vitin 1912, përkon pikërisht me nisjen e luftërave ballkanike, luftërave më të egra dhe më të organizuara në histori midis vetë ballkanasve, si dhe të Luftës së Parë Botërore - luftës më të madhe që njerëzimi kishte parë deri atëherë. Këto ngjarje, jo vetëm që u zhvilluan me pasoja të rënda, por lanë po aq pasoja të rënda në të gjitha fushat e jetës, për të gjithë popujt e Evropës e veçanërisht të Ballkanit. Të gjitha zhvillimet e kohës lidheshin në Ballkan ose për Ballkanin.

71 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ishte pikërisht Ballkani ku përplaseshin tre perandoritë të cilat, për rrjedhim të këtyre zhvillimeve, u shpërbënë plotësisht, duke krijuar një mjedis të ri sigurie, shumë më të ndezur sesa gjatë ekzistencës së tyre. Në këtë kuadër, Shqipëria-shteti më i ri dhe më i pakonsoliduar, do të vuante, natyrisht, edhe pasojat më të rënda. Luftërat shkaktuan dëme të mëdha ekonomike në një rajon që edhe pa to, ishte ndër më të varfërit në Evropë. Luftërat shkaktuan humbje të mëdha njerëzore. Shtetet e konsoliduara, përfshi edhe ato ballkanike, patën më shumë humbje në njerëzit me uniformë. Popujt dhe tokat si ato të Shqipërisë, që u bënë objekt tratativash deri për shuarjen përfundimtare, vuajtën më shumë humbje njerëzore pikërisht në popullin e paarmatosur, si rezultat i pushtimeve dhe spastrimeve etnike të kryera kryesisht nga shtetet fqinjë. Shumica e shteteve të reja të dala nga perandoritë, u formësuan në vetvete si një lloj perandorie nacionalitetesh, siç ishte rasti i Jugosllavisë. Mungesa e traditave parlamentare, i çoi shumicën e këtyre shteteve në përzgjedhje autoritare të karakterit të mbretërisë - sikurse ishte rasti i Greqisë dhe Serbisë - Jugosllavisë, ose të karakterit të fashizmit, sikurse ishte rasti i Italisë. Mbretëritë ballkanase do të synonin e do të përpiqeshin të unifikonin sa më shumë dhe me çdo çmim, kombet e tyre e, madje më tej se kombet e tyre, ndërsa fashizmi do ta radikalizonte krejtësisht çështjen nacionale në kurriz të kombeve fqinjë e më tej. Preja më e përshtatshme për këto orekse, për shumë arsye, u bë Shqipëria, trojet dhe popullsia shqiptare. Ky ishte qarku fqinj që rrethonte dhe kushtëzonte sigurinë e Shqipërisë në dy dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të njëzetë dhe në prag të vendosjes së Mbretërisë Shqiptare. Në qarkun e dytë e më tej, ishin fuqitë e mëdha, me politikat e interesat e tyre ndërkombëtare, me rreshtimet e tyre shpesh kundër njëra tjetrës në palë apo në bllok, të vërtetuara këto edhe kundrejt Ballkanit dhe, specifikisht përkundrejt Shqipërisë. Austro-Hungaria do të zhvillonte interesa të rëndësishme e deri jetësore veçanërisht në vendet e Ballkanit Perëndimor, por që përputheshin me interesat e mbijetesës dhe identitetit të kombit shqiptar - një pozitë kjo që, me shthurjen e perandorisë, do të trashëgohej në vijimësi nga Gjermania dhe Austria. Politika dhe interesat amerikane në Shqipëri paraqiten se janë interesa stabiliteti, faktorizimi, identiteti dhe vlerash. Këto interesa përputheshin me interesat vitale të kombit shqiptar prandaj mbështetja tek SHBA ishte mbështetja tek një aleat natyral. Politika ruse në Shqipëri është shprehje e interesave perandorake për gjithë Ballkanin, si mundësi e vetme për të dalë në detin Mesdhe. Orientimi evropian, kultura, gjuha dhe historia shqiptare përbënin një ndër pengesat ndaj këtij synimi dhe prandaj interesat ishin të kundërta. Për vetë natyrën gjeopolitike dhe politikat e Francës dhe Britanisë së Madhe, të karakterizuara nga pragmatizmi dhe kushtëzimi si pasojë e lëvizjeve të fuqive të tjera në fushën evropiane të shahut, interesat e tyre ndaj Shqipërisë do t’i nënshtroheshin pikërisht këtyre tipareve. Nëse ka një diferencim, ky do të mund të ishte se interesat e Francës do të përkonin më shumë me interesat e Serbisë, si pjesë e aleancave kundërgjermane.

72 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nga ana tjetër, interesat e Britanisë së Madhe ishin më afër interesave të Shqipërisë për shkak të nevojës së kontrollit të ngushticave dhe akseseve në detin Adriatik e detin Jon, të cilat, nëse kontrolloheshin nga fuqi armiqësore ndaj interesave britanike, do të mund të shtonin rreziqet në rrugën strategjike detare përgjatë detit Mesdhe, e cila ishte jetësore për Mbretërinë. Lufta e Parë Botërore nuk ishte gjë tjetër veçse terreni për të përgatitur Luftën e Dytë Botërore. Kjo luftë, e ideuar për t’iu dhënë fund të gjitha luftërave, faktikisht rezultoi - sipas shprehjes së kaizerit gjerman të asaj kohe, të dëbuar nga vendi i vet për shkak të përgjegjësive për këtë luftë, “në një paqe për t’i dhënë fund paqes”136. Të drejtoje një shtet të krijuar pikërisht në zjarrin e së parës, për ta çuar në të dytën pa e rrezikuar me përzgjedhje të gabuara aleancash apo alternativash, ishte një detyrë sa e rëndë, aq edhe me përgjegjësi. Kjo ishte pikërisht barra që do të merrte përsipër Mbretëria Shqiptare. E mbërthyer në këto rreziqe e kërcënime për sigurinë kombëtare, Shqipëria mund të merrte jetë, të formësohej dhe të identifikohej si shtet dhe si komb vetëm nga një dorë e fortë. Ky rol historik mund dhe duhej të luhej vetëm nga një regjim monarkik që do të respektonte njëherësh edhe vlerat perëndimore të bashkëjetesës politike.

Ishte detyrë e elitës shqiptare të bënte përzgjedhjet e duhura, si brenda vendit, ashtu edhe në ndërtimin e politikës së jashtme. Për fatin jo të mirë të kombit shqiptar, elita shqiptare, jo vetëm në atë kohë të mjegullt, por edhe në disa momente të tjera historike, është gjetur e paqartë, e paorientuar dhe, jo rrallë, e keqinfluencuar dhe madje e indoktrinuar nga doktrina të ndryshme sipas shteteve ku ishte shkolluar apo kishte formuar interesat dhe njohjet. Ishin pikërisht këto kushte në të cilat hodhi rrënjë ideja dhe mori udhë realiteti për të forcuar unitetin kombëtar nën një formë regjimi që do të kishte kapacitetet, atributet, cilësitë, vullnetin dhe përpjekjet për ta arritur këtë objektiv kombëtar.

136 Kegley, W, Charles, Jr, Politikat Botërore, 2009, f. 91.

73 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

KREU III: SIGURIA KOMBËTARE E SHQIPËRISË 1912- 1928

Problemet e luftës dhe të paqes, rreziqet dhe kërcënimet, politika dhe strategjia, mirëqenia, epidemitë dhe mbijetesa dhe të tjera çështje si këto, “kanë bërë pjesë, për shekuj me rradhë, në axhendën e mendimtarëve dhe studiuesve”137. Gjithsesi, si kudo, duke pasur në qendër shtetin si aktor, edhe në periudhën e Monarkisë Shqiptare, meriton trajtesë bindëse perceptimi i rreziqeve dhe kërcënimeve. Këto kanë qenë dhe mbeten treguesit kryesorë të sfidave të sigurisë. Në ndihmesë të trajtesës, fillimisht gjykoj për një informacion dhe analizë për rreziqet dhe kërcënimet në tërësi. Kuptohet edhe pse asgjë nuk i ngjan studimeve të sigurisë që morën jetë mbas Luftës së Dytë Botërore, prapëseprapë ajo na ndihmon për studimin në fjalë.

1. KUPTIMI I PËRGJITHSHËM PËR RREZIQET DHE KËRCËNIMET

Mënyra e përcaktimit të rreziqeve dhe kërcënimeve lidhet me interesat e sigurimit kombëtar, rajonal e global. Çdo shtet harton dokumente strategjike dhe parashikon rrugët për realizimin e objektivave të saj. Problemi themelor i strategjisë së sigurimit të një shteti, vetë zgjidhja strategjike është përcaktimi i interesave kombëtare, të cilat, nëse pranojmë klasifikimin që ka bërë D. Nuerchterlein138, mund të jenë të mbijetesës, jetësore, madhore apo periferike. Nëse këto interesa përcaktohen me objektivitet, atëherë edhe rreziqet e kërcënimet që cënojnë ato përcaktohen drejt. Vendet kanë interesa kombëtare jo të njëjta, si pasojë edhe rreziqet dhe kërcënimet nuk janë njëlloj për të gjithë. Kuptohet që shtetet e vogla kanë më shumë rreziqe e kërcënime, sidomos kur ato janë shtete të rinj ose kanë pasur shndërrime të rëndësishme. Njëherazi, asnjë shteti nuk i duket e drejtë të trajtohet si inferior, secili synon të konkurrojë në politikë, ekonomi dhe fusha të tjera. Nëse i referohemi historisë termi rrezik mund të ketë prejardhjen nga thënia klasike greke riksa (ριζα greke, Risk), do te thotë rrezik, e përdorur më vonë në latinisht për shkëmb. Termi është përdorur në Rhapsody e Homerit, ku Odiseja u përpoq për të shpëtuar veten nga Charybdee në shkëmbinjtë e Scylla, ku anija e tij u shkatërrua nga detet e rënda të krijuara nga Zeus si një dënim për ekuipazhin e tij duke vrarë para demave të Helios (zot i diellit), nga grapping rrënjët e një fiku të egër139. Për sociologun Niklas Luhmann, termi rrezik është një neologjizëm i cili u shfaq me kalimin nga shoqëria tradicionale në atë moderne.

137 Collins,Allan, Studime Bashkëkohore të Sigurisë, Tiranë 2009, f. 481. 138 Neuchterle,Donald E., “Defining U.S. National Interests: An Analytical Framework,” in America Recommit ted: United States National Interests in a Restructured World, Lexington: University of Kentucky Press, 1991, pp. 13-53, për më gjerë shih dhe Guidë e strategjisë dhe sigurisë, Akademia e Mbrojtjes, 2008. 139 Për më gjerë shih dhe : Ribaj, Pajtim, Përcaktimi i rreziqeve dhe kërcënimeve, detyrë e vështirë e sigurisë, Akademia e Mbrojtjes, Tiranë, 2010. 74 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në mesjetë, termi risk është përdorur në kontekste mjaft specifike, mbi të gjitha në atë të problemeve ligjore të tregtisë detare, të riskut të humbjes dhe dëmit. Në gjuhën e folur të shekullit të 16-të, fjalët “rischio” dhe “riezgo” janë përdorur dhe të dy termat që rrjedhin rizk”, që nënkupton të kërkosh prosperitet. Kjo ishte futur në ,قزر“ nga fjala arabe kontinentin e Evropës, në bashkëveprim me Lindjen e Mesme dhe me tregtarët arabë e të Afrikës së Veriut. Në gjuhën angleze, termi rrezik u shfaq vetëm në shekullin e 17-të, dhe duket të jetë importuar nga kontinenti i Evropës. Gjithsesi, kur autorë elitarë si Charl Kegley140 shtrojnë pyetjen se cili është kërcënimi më i madh botëror, përgjigjet e mundshme janë të shumta. “Ju,” shkruan Kegley, “mund t’i përgjigjeshit ndryshe nëse do të ishit banues në Bagdat e ndryshe nëse do të banonit në Pekin, në Bombei, Boston apo Buenos Aires, nëse ju jini mashkull apo femër, etj. Në marrëdhëniet ndërkombëtare, ajo që për një shtet duket e logjikshme, për një shtet tjetër nuk është e tillë. Shtete të ndryshme, për vetë kushtet e rrethanat e tyre, rrezikohen e kërcënohen në mënyra të ndryshme. Por, a janë e njëjta gjë rreziku dhe kërcënimi? Rreziku përfshin në vetvete një gjendje të përgjithshme jo të zakonshme, jo normale, e cila sjell destabilitet apo mënjanim nga zhvillimi normal i ngjarjeve. Ai duhet të merret në shqyrtim për t’u menaxhuar, me masa e veprime përkatëse, në një kohë të caktuar, me përkushtim të caktuar, për t’u mbajtur në gjendjen ekzistuese, duke parandaluar përshkallëzimin e mëtejshëm të tij. Sipas konceptit të NATO-s, një rrezik përkufizohet: “gjendje që rrezikon interesat kombëtare në përgjithësi, por jo sovranitetin dhe integritetin territorial të një shteti, grupshtetesh apo aleance”141 Kërcënimi është një evoluim i menjëhershëm ose i përshkallëzuar i një rreziku konkret të paadministruar ose jo efektivisht të administruar në mënyrë. Ai konkretizohet deri në përdorimin e mjeteve të ndryshme, duke përfshirë mjetet e dhunës, duke vështirësuar dhe vënë në diskutim gjendjen ekzistuese. Kështu kërcënimi mund të përkufizohet si rrezik konkret, i shkallëzuar dhe me objektiva të përcaktuara qartë. Kërcënimi ndaj sigurimit kombëtar konsiderohet kur një ose disa nga interesat dhe vlerat më të rëndësishme kombëtare të një shteti ose kombi denigrohen në ekstrem nga veprime të jashtme, të brendshme ose të kombinuara. Ndikim të madh në sigurinë e vendit sjellin ato kërcënime të jashtme, që mund të rezultojnë në konflikt të armatosur. Sipas konceptit të NATO-s, një kërcënim përkufizohet - gjendje që bazohet mbi imponimin e qëndrimit politik dhe vullnetin e një shteti, grupshtetesh ose aleance ndaj një shteti, grupshtetesh apo aleance tjetër dhe midis të tjerash, mbështetet në përdorimin e forcës ushtarake. Shteti (shtetet) që i ekspozohet këtij kërcënimi mund t’iu rrezikohet sovraniteti dhe integriteti territorial i tyre. Në përgjithësi, në varësi të zhvillimit të ngjarjeve, zakonisht kalohet nga gjendja e rrezikut në atë të kërcënimit. Përvoja e deritanishme ka treguar se në përgjithësi vetëm burimet e rreziqeve mund të shndërrohen në kërcënime. Për klasifikimin e rreziqeve dhe kërcënimeve përdoren metodologji të ndryshme. Një nga mënyrat e klasifikimit të tyre bazohet te shtrirja, natyra, intensiteti, dhe pasojat.

140 Kegley, Charles, Politika Botërore, f. 400-411. 141 Ribaj, Pajtim, vepër e cituar.

75 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nisur nga shtrirja, rreziqet dhe kërcënimet mund të jenë globale, kombëtare dhe rajonale. Këto janë perceptime bashkëkohore të rreziqeve e kërcënimeve. Por si duhen vlerësuar ato në periudhën e Republikës dhe të Monarkisë Shqiptare?

2. RREZIQET DHE KËRCËNIMET GJATË VITEVE 1912-1928 2.1. Rreziqet dhe kërcënimet e brendshme Asnjë komb nuk ka pretenduar që qysh në dhjetëvjetorin e parë të pavarësimit, të ketë arritur të zbusë, apo aq më shumë, të mënjanojë forcat, prirjet, faktorët dhe aktorët kontradiktorë, jo vetëm mes njeri-tjetrit, por edhe ndaj interesave kombëtare në tërësi. Aq më tepër, ky ka qenë një “hall” i madh për gjithë popujt e vegjël, të cilët e kanë arritur stadin e pavarësisë, më së shumti, për shkak të kombinacioneve të fuqive të mëdha, sesa të forcës së vet. Kur çështja vjen te kombi shqiptar, shtohet edhe një rrethanë tjetër shumë më e disfavorshme: pozita e tij gjeografike pikërisht atje ku janë përplasur perandoritë, fetë dhe interesat e fuqive nga më të mëdhatë të paktën të të dy kontinenteve. Pikërisht përplasja e këtyre interesave, tradicionalisht, ka krijuar brenda vendit korrente nga më të ndryshmet ideologjike, politike, ushtarake, kulturore, etj. Rezultantja e këtyre korrenteve ka qenë, në rastin më të mirë, ose apatia e përgjithshme popullore ndaj zhvillimeve vendimtare për fatin e të ardhmen e kombit, ose transferimi i përplasjeve të interesave të jashtme në përplasje të forcave, prirjeve, faktorëve dhe aktorëve brenda vendit. Sikurse është e njohur, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë, rajoni i Ballkanit u zhyt në dy luftëra ballkanike. Në këtë kuadër, në territorin shqiptar, ushtritë turke u mbajtën kryesisht në dy pika strategjike: Kështjellën e Janinës dhe Kështjellën e Shkodrës. Ushtritë turke, me apo pa vullnetin e tyre, për inerci të perandorisë apo për nderin e armëve, iu kundërqendruan orekseve të shteteve shoviniste ballkanike, përkatësisht Greqisë dhe Serbisë, të cilat e shihnin perspektivën e tyre të zgjerimit pikërisht në territore shqiptare. A mund të përcaktonte elita politike shqiptare dhe përgjithësisht ndërgjegjja politike e kombit shqiptar, zgjedhjet e duhura që, këtë rebus, ta kthenin, me luftë apo me diplomaci, ose me të dyja, në favor të çështjes së ruajtjes së territoreve shqiptare? Një nga figurat e elitës politike e tradicionale të vendit të asaj kohe, Ali Këlcyra do ta shprehte qartazi këtë qortim duke u shprehur: “Brezat e ardhshëm kanë për ta gjykuar shumë ashpër qëndrimin e mbajtur gjatë kësaj periudhe nga krerët e popullit, të cilët, atëherë kur kërkohej forcimi i energjive të venitura kombëtare, nuk u treguan në lartësinë e duhur të misionit të tyre. Ndërsa ushtarët turq përlesheshin në këto dy kështjella për të mbrojtur nderin ushtarak të perandorisë, shqiptarët duhej të luftonin për mbrojtjen e ekzistencës së tyre kombëtare”142. Luftërat Ballkanike kundër Perandorisë Otomane i gjetën shqiptarët të dyzuar, të paorientuar dhe, përfundimisht, të rrezikuar nga rezultatet e saj. Elita shqiptare, në atë kohë të mjegullt, u gjet e paqartë, në mëdyshje dhe, jo rrallë, e influencuar e, madje, e indoktrinuar nga influencat e doktrinave sipas shteteve ku ishin

142 Këlcyra, Ali, “Shkrime për historinë e Shqipërisë”, hulumtuar ndër arkiva prej Tanush Frashërit, SHB Onufri, 2012, f. 35-36. 76 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura shkolluar apo formuar interesat dhe njohjet e personaliteteve të kësaj elite. Kjo pengonte kanalizimin e orientimeve dhe përpjekjeve në krahun e duhur dhe në momentin e duhur. Kështu, p.sh., emra të mëdhenj të elitës shqiptare si Preng Bib Doda, Seid Pasha, Aqif Pasha, Fejzi Alizoti, Luigj Gurakuqi, etj, do të shprehnin orientimin se Shqipëria duhej të mbështetej në Austro-Hungarinë si “bamirësit për zhvillim, ashtu edhe për t’kenurit të atdhees t’onë”143. Ndërsa historiania franceze Nathalie Clayer i referohet një korrenti tjetër orientimi: “Disa vllehë shpresonin se një detyrë e veçantë i dilte Italisë, tek e cila, gegët e toskët, në përgjithësi, shikonin një aleate të natyrshme e të gatshme që t’i ndihmonte e t’i mbështeste”144. Një nga momentet më kulmore, kur klasa politike shqiptare tregoi paaftësinë e vet për të dalë mbi këto prirje, mbi këto orientime e interesa ishte Konferenca e Parisit, ku kjo klasë u paraqit e ndarë edhe në nivel çështjesh të mëdha kombëtare. Në këtë Konferencë, Shqipëria e vogël, e pakonsoliduar, e drobitur, e lakmuar dhe e sulmuar nga të gjitha anët për t’u copëtuar, nuk arriti të përfaqësohej pikërisht sepse këtë tagër të përfaqësimit e morën jo pak, por tre e, madje, edhe më shumë përfaqësi: 1. Delegacioni i Esat Pashë Toptanit, i cili pretendonte fronin e presidentit të vendit dhe që praktikisht kishte forcën e mjaftueshme ushtarake, ekonomike, politike dhe mbështetje popullore në vend. Gjithsesi figura e tij politike ishte anatemuar për qëndrimet ndaj Qeverisë së Ismail Qemalit, ndërsa pozita e tij gjatë dorëzimit të Kalasë së Shkodrës më 1913 ishte dhe mbeti e paqartë dhe kundërthënëse. 2. Delegacioni me në krye Turhan Pashën, në përbërje të të cilit ishin edhe Mehmet Konica e Mihal Turtulli. Këta pretendonin mandatin legal, për arsye se përfaqësonin qeverinë e formuar në Durrës në 25 dhjetor 1918. Por kjo qeveri nuk ishte njohur nga shtetet e tjera, për më tepër nga fuqitë e mëdha dhe, për këtë arsye, nuk mund të kishte atributet e përfaqësimit zyrtar. 3. Delegacioni tjetër ishte ai i organizatave të emigrantëve shqiptarë të Amerikës. E vërteta ishte se ky emigracion ishte mjaft aktiv dhe shumë ndikues në rrethet politike të vendit ku jetonin. Gjithsesi edhe ky delegacion, duke mos ardhur nga atje ku ushtrohej sovraniteti, domethënë nga Shqipëria, nuk mund të gëzonte dot mandatin zyrtar të përfaqësimit, por vetëm mandat moral. Delegacionet shqiptare në Konferencën e Parisit ishin të fragmentarizuara, madje shpesh punonin edhe për diskreditimin e njeri tjetrit145. Përpjekjet e delegacioneve shqiptare shkonin për nga orientime të ndryshme, madje edhe kontradiktore.

Pikërisht gjatë Konferencës, kryetari i njërit prej delegacioneve, Turhan Pasha, largohet nga ky atribut, duke krijuar kësisoj pështjellim pikërisht në një çast nevralgjik kur

143 Nosi, Lef, Dokumente Historike, 1912-1918, viti 2007, f. 244. 144 AMAE, NS Turquie, vëll.12, Alric, Scutari, 16/10/1901, cituar nga Clayer,Nathalie, “Në fillimet e nacionalizmit Shqiptar”, 2007, f. 333. 145 Silajxhic, Haris, Shqipëria dhe SHBA në Arkivat e Uashingtonit, Dituria, Tiranë, 1991, f.66. 77 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura vendoseshin fatet e vendit. Këto ishin pikërisht disa nga arsyet që pjesëmarrësit e huaj në konferencë “nuk dinin se kë të merrnin për përfaqësues të vërtetë dhe seriozë”146. Të njëjtat raporte të rrezikshme për fatet e sigurisë së vendit u krijuan edhe në vitin 1924, kur në fuqi erdhi qeveria e Fan Nolit. Pavarësisht programeve të përparuara politike në dukje, qeveria e Fan Nolit jo vetëm që nuk arriti të krijonte kohezionin e vendit, por përkundrazi, vendi u zhyt më shumë në anarki. Dilemat ideologjike të Nolit, mungesa e kapaciteteve ushtarake, etj, i vunë në “siklet” qeveritë e fuqive të mëdha, gjë që u shpreh në mosnjohjen ndërkombëtare të qeverisë së Nolit. Në vetvete, krijimi i një vakumi të tillë institucionesh, përbënte një rrezik të madh për sigurinë kombëtare të vendit. Sikurse e kemi shprehur edhe më lart, për fatin jo të mirë të kombit shqiptar, elita shqiptare, jo vetëm në atë kohë të mjegullt, por në të gjitha kohët, është gjetur e paqartë, e paorientuar dhe, jo rrallë, e keqinfluencuar e, madje, e indoktrinuar nga doktrina të ndryshme sipas shteteve ku ishte shkolluar apo kishte formuar interesat dhe njohjet. Ky nuk është thjeshtë një përfundim që buron nga analiza akademike, as vetëm e thjesht një fat i keq, por, në radhë të pare, një zhvillim me rrjedhime të pallogaritshme për interesat dhe sigurinë kombëtare. Sikurse do të shohim më poshtë, ky ishte një terren pjellor për t’u “pluguar” e shfrytëzuar nga shovinistët fqinjë sipas skenarëve të Serbisë së Madhe, Greqisë së Madhe apo Rusisë së Madhe.

2.2. Rreziqet dhe kërcënimet e jashtme Duhet thënë se populli shqiptar, pas më shumë se katër shekuj robëri e pushtimi ushtarak, kulturor e ekonomik osman, “nuk ishte aspak i përgatitur për të bërë një jetë të pavarur e, aq më pak, për të përballuar intrigat dhe aspiratat armiqësore të vendeve përreth dhe pa pasur asnjë përkrahje materiale e morale”147. Rënia e Perandorisë Otomane u shoqërua me rritjen e nacionalizmave ballkanikë. Ndër ta, më agresivë, jo vetëm ndaj çështjes së interesave dhe sigurisë kombëtare të Shqipërisë, ishin nacionalizmat serbe dhe greke. Në mbështetje të drejtpërdrejtë të tyre, ishte, krejt natyrshëm, Rusia. Çfarëdo përpjekje për ta fshirë Shqipërinë nga harta do të kishte bekimin dhe mbështetjen ruse. Kombinacioni Greqi-Serbi me prapavijë Rusinë është pikërisht instrumenti që sajoi, mbështeti dhe zhvilloi fuqimisht luftërat ballkanike, të cilat patën si objektiv ndarjen e plaçkës që mbeti pasi “I sëmuri i Bosforit” zuri shtratin. Por këto rreziqe e kërcënime nuk ishin vetëm disponime politike, ideologjike, fetare apo kulturore. Ato mbështeteshin me një arsenal të tërë financiar e ushtarak, e deri organizata terrori siç ishte “Dora e Zezë” Serbe. Në ato vite, forcat ushtarake Greke pushtuan gjithë Shqipërinë e Jugut, përkatësisht Korçën, Gjirokastrën, Sarandën e krahina të tjera. Ndërkohë, Serbia pushtoi Kosovën, viset e tjera Shqiptare që gjenden në Maqedoninë e sotme, Shkodrën e deri në Durrës.

146 Po aty, f. 66. 147 Po aty, f. 37-38. 78 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

“Luftërat Ballkanike do ta përshkonin rajonin si një nëmë biblike ekzekutime në masë në një vend ku, jo vetëm mungonte çfarëdolloj strukture qeverisëse dhe armët gjendeshin sheshit, por që praktikisht ende nuk ekzistonte”148. Autorë të ndryshëm, midis tyre edhe Ferdinando Salleo që konkludon si më sipër edhe pse ka shkruar me mjaft vërtetësi, i referohen më shumë “stabilitetit” ballkanik sesa “sigurisë”149. Natyrisht, secili autor “vuan” në një farë mënyre edhe ngarkesat e këndvështrimeve kombëtare. Por, situata e kohës së luftërave ballkanike, e analizuar më me objektivitet, flet për më shumë sesa objektiva stabiliteti. Në qoftë se nisemi nga qëllimet, synimet, objektivat, strategjitë, mjetet, metodat dhe paraja e harxhuar, veçanërisht nga Greqia dhe Rusia, mund të thuhet pa asnjë mëdyshje se në lojë nuk ishte thjesht stabiliteti, por siguria e një kombi të tërë. Asnjë ndërhyrje nga jashtë nuk kishte objektiv stabilitetin e Shqipërisë. Përkundrazi: me çdo veprim dhe me çdo doktrinë që qëndronte pas çdo veprimi, synohej asgjësimi i të gjitha shtyllave që do të mund të mbanin gjallë kombin shqiptar: hapësirat jetike tokësore, popullsinë, burimet dhe instrumentet shtetformuese. Mund të shtrohet me të drejtë pyetja: Po fuqitë e tjera evropiane, cilin synim kishin: stabilitetin apo sigurinë e Ballkanit? Nga këndvështrimi i tyre, normalisht që do t’iu interesonte dhe do të kërkonin një Ballkan të stabilizuar. Por, në kushtet kur rrezikoheshin interesat ekzistenciale të një kombi ballkanik, sikurse ishte Shqipëria e shqiptarët dhe kur këtë vakum do ta mbushnin shtete e fuqi me disponime armiqësore ndaj shteteve e fuqive të tjera evropiane, atëherë edhe përpjekjet e këtyre fuqive evropiane, normalisht, duhet të renditen si përpjekje për të shpëtuar sigurinë e një kombi dhe të gjithë rajonit ballkanik. Nga ana tjetër, fuqi evropiane si Italia, kishin synime akoma më radikale nga fuqitë e tjera evropiane: pushtimin e një pjese të Shqipërisë si masë zgjerimi dhe si masë sigurie për veten e tyre. Këto synime e shndërronin faktikisht Shqipërinë në një plaçkë, ku secilit i jepej mundësia për të rrëmbyer “pjesën e vet”. Prandaj, duke u nisur edhe nga ky këndvështrim, në lojë nuk ishte thjesht stabiliteti, por siguria kombëtare e Shqipërisë. Duke vijuar me Italinë, sikurse e kemi theksuar edhe më sipër, sjellim në vëmendje se ajo pat hyrë në Luftën e Parë Botërore, në krah të aleatëve pikërisht në sajë të një premtimi për të përfituar territore, midis tyre edhe territore shqiptare, përkatësisht Portin dhe rrethinat e Vlorës. Ky premtim do të sanksionohej në Traktatin e fshehtë të Londrës, i cili i jepte ekskluzivitet vetëm Italisë për të mbajtur nën kontroll të dy krahët e Kanalit të Otrantos. Prandaj spastrimi i Turqisë nga Ballkani nuk ishte vetëm një motiv politik, as ideologjik, mbase fetar po. Por, në radhë të parë, ky spastrim do të ishte mjeti me të cilin do të arriheshin qëllimet e vërteta të luftërave ballkanike: ndarja e trojeve shqiptare. Shqipëria përbënte, sikurse e kemi thënë edhe më lart, vakumin më të madh dhe, për këtë shkak, mundësinë më të mirë për ta mbushur përmes pushtimit ushtarak. Mbi këtë bazë, Serbia pushtoi Shqipërinë e Veriut për të mbërritur në vijën bregdetare të Adriatikut deri në portin e Durrësit.

148 Salleo, Ferdinando, “Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri”, 2000, f. 40-41. 149 Po aty, f. 43. 79 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nga ana tjetër, darën e këputjes së trojeve shqiptare do ta plotësonte Greqia me gjithë organizimin ushtarak dhe makabritetin që i ushqente platforma e idesë së Greqisë së Madhe. Me flamurin e fitimtarit në luftën kundër Turqisë dhe me këtë platformë ideologjike nacionaliste, Greqia do të vepronte me të gjitha instrumentet politike, diplomatike dhe ushtarake për të përfshirë brenda territorit të saj edhe Shqipërinë e Jugut të ashtuquajturës prej saj “Epiri i Veriut”. Ajo nxiti lëvizjen për autonominë e kësaj zone e madje edhe të shpalljes së kësaj autonomie në vitin 1914 dhe e mbështeti këtë përmes një fushate të pashembullt genocidi kundër popullsisë autoktone shqiptare që përbënte shumicën dërmuese të këtyre zonave. “Kjo ishte tragjedia e Shqipërisë së Jugut që po zhvillohej me të gjitha tmerret e saj përpara indiferencës së opinionit të përgjithshëm”150. Greqia u rreshtua përfundimisht në anën e aleatëve perëndimorë, gjë që i dha në dorë mundësitë për të përdorur edhe kartën e fitimtarit në fushën e luftës, të cilën do ta ripërdorte me sukses edhe në fushën diplomatike përgjatë Konferencës së Paqes në Paris në 1919. Ishte kjo kartë që i dha të gjitha mundësitë për të përparuar kësisoj edhe çështjen e vet kombëtare, duke pretenduar Shqipërinë Jugore, si dhe duke përzënë nga vatanet historike popullsinë shqiptare të krahinës së Çamërisë, duke u mbuluar nën petkun e “sigurisë dhe paqes në të ardhmen” përmes spastrimit etnik. Shqipëria, për këto arsye, ishte një gjah, së cilës do t’i suleshin të gjithë, gjithsekush për hesap të vet. Por, kur interesat e lakmitë bashkohen, sikurse ishte rasti mbi Shqipërinë, atëherë ujqërit sigurisht mund të binin edhe në ujdi. Një ujdi e tillë është edhe Marrëveshja Titoni-Venizellos e vitit 1919, e cila garantonte mbështetje reciproke midis Italisë dhe Greqisë për ndarjen e përbashkët të Shqipërisë së Jugut. Këto zhvillime ndikuan në mënyrë thelbësore në përkeqësimin e sigurisë kombëtare të Shqipërisë. Pushtimi italian i Shqipërisë dhe Lufta e Vlorës do të ishin vetëm pak nga episodet e këtyre zhvillimeve. Italia, dalëngadalë do të depërtonte në të gjitha qelizat e jetës shqiptare, duke përgatitur kësisoj pikërisht pushtimin e plotë ushtarak të Shqipërisë rreth dy dhjetëvjeçarë më vonë. Minierat, bankat, kontrolli detar, bujqësia në zonat nevralgjike të Shqipërisë Perëndimore, etj, u bënë dalëngadalë ekskluzivitete italiane. Në fillimet e dhjetëvjeçarit të tretë të shekullit të njëzetë, Italia kaloi nga kërkesat thjesht politike e ushtarake të pjesshme, në kërkesa shumë më radikale, duke i kërkuar Tiranës të njohë interesin special të Romës në Shqipëri, të pranonte instruktorë italianë në ushtrinë dhe policinë shqiptare. Në këto kushte, Ahmet Zogu, me cilësinë e Presidentit të Republikës pranoi nënshkrimin e të parit traktat me Italinë (më 27 nëntor 1926). Traktati parashihte që të dy shtetet nuk do të bënin marrëveshje me të tretët të cilët do të mund të rrezikonin interesat si të Italisë edhe të Shqipërisë. Por kjo lëvizje politike e Ahmet Zogut, rezulton të jetë më shumë një manovër për të “garantuar pozitën politike të Zogut në Shqipëri si dhe sigurinë e kufijve të vendit”151.

150 Këlcyra, Ali, “Shkrime për historinë e Shqipërisë”, hulumtuar ndër arkiva prej Tanush Frashërit, SHB Onufri, 2012, f. 53. 151 http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html, Library of Congress, Country Studies. 80 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kjo për faktin se ndërsa Italia e kishte forcën ushtarake dhe atë ekonomike e financiare për të garantuar zbatimin e Traktatit, përkundrazi, Shqipëria nuk e kishte këtë forcë. Në vijim, duke patur secili shtet objektivat e veta, në vitin 1927, në Traktatin e Dytë, Italia dhe Shqipëria, u lidhën edhe me aleancë mbrojtëse. Ne zbatim të këtij traktati, Italia dërgoi në Shqipëri dhjetëra ushtarakë italianë për të trajnuar ushtrinë shqiptare, armatime, mjete detare, etj. Si përfundim theksojmë se rreziqet dhe kërcënimet e jashtme ndaj Shqipërisë dhe kombit shqiptar gjatë dhjetëvjeçarit të parë e në vijim, pas shpalljes së pavarësisë, kishin objektiva të tilla që adresonin jo thjesht vlera të pjesshme e të veçuara, as thjesht stabilitetin e vendit, por në radhë të parë sigurinë kombëtare të tij. Nga ana e tyre, rreziqet dhe kërcënimet e brendshme ndëshkonin, apo më saktë, vetëndëshkonin kohezionin e kombit shqiptar, shpërqendronin përpjekjet dhe forcat e tij dhe, më në fund, prishnin imazhin dhe prestigjin e tij përballë vendeve e popujve miq, por edhe ndaj atyre të painteresuar ndaj fateve tona kombëtare. E gjithë kjo, përbënte një kosto të madhe për sigurinë kombëtare.

3. SHTETI SHQIPTAR GJATË VITEVE 1912-1928, KRIJIMI I ELEMENTEVE TË SIGURISË Kur trajtojmë ngjarje dhe dukuri në periudha të ndryshme, si kudo dhe në Shqipëri, nuk mund t’i konsiderojmë jashtë sistemit ndërkombëtar. Për periudhën e viteve 1912 e në vijim, sistemi ndërkombëtar i ekuilibrit të forcës, i realizuar përmes Koncertit të Evropës, ishte dobësuar apo ishte në “përfundimet” e tij , impakt që u ndje dhe në Ballkan e Shqipëri.

3.1 “Koncerti Evropian”152 në edicionin e fundit Koncerti i Evropës ishte një mbledhje e nivelit të lartë në rrethin e mbyllur të fuqive të mëdha. Diplomati i shquar amerikan Henri Kisinger ka patur një rol të dorës së parë në disa nga problemet më të mprehta të diplomacisë së shek XX. Kisinger e vendos eksperimentin e parë të këtij organizimi ndërshtetëror në fillim të shekullit XIX. Është fjala për kongresin e Vjenës të vitit 1814. Qëllimi i shpalljes së kongresit “Rindërtimi i Rendit Ndërkombëtar” pas ngjarjeve dramatike që kaptuan gati gjithë Evropën në fillim të shekullit XIX. Si figurë qendrore e kongresit është konsideruar Princi Von Metternich, përfaqësues i Austrisë. Sipas vlerësimit të Kisingerit u arrit qëllimi për të cilin ishin mbledhur. Në fakt, pas kongresit të Vjenës, Evropa përjetoi periudhën më të gjatë të paqes që ajo kishte njohur ndonjëherë. Për 40 vjet nuk pati luftë midis fuqive të mëdha. Proçesi paqësor u ndërpre nga lufta e Krimesë më 1854-1855. Sidoqoftë, sistemi nuk u përmbys dhe në Evropë nuk pati luftë të përgjithshme edhe për 60 vjet të tjerë. ”Kjo situatë, sipas tij, u krijua sepse ekuilibri ishte ndërtuar mirë”. Ishin të lidhur me njeri-tjetrin nga vlerat e përbashkëta.

152 Për më gjerë shih dhe Kissinger, H., Diplomacia, Toena, Tiranë, 1999; për Koncertin Evropian shih dhe Migst, Karen R., Bazat e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, Biblioteka e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Historisë, Tiranë, 2008, f. 49-58. 81 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ekzistonte një ekuilibër jo vetëm fizik (forca) por edhe moral (e drejta). Forca dhe e drejta ishin në një harmoni të plotë. Ekuilibri i mirë dhe harmonia e plotë e të “mëdhenjve” ishin kapaku që mbulonte padrejtësitë, disekuilibrat dhe konfliktet gjithandej në bote, sidomos në Evropë. Nuk kishte “luftë të përgjithshme” por kishte kontradikta dhe kontraste nën rrogoz. Mjafton që ato të mos dalin në sipërfaqe, të mos trazojnë fuqitë dhe mund të flitet për “ekuilibër të mire” dhe “harmoni të plotë”. Kongresi i Vjenës paraqitet si shprehja më e përsosur, më e arrirë e “koncertit evropian”. Ai hap një faqe të re në historinë e Evropës, e cila pasi mbyll një epokë, atë të fushatave napoleoniane që e tronditnin Evropën anembanë, hap një tjetër “atë të rendit të së drejtës, të harmonisë mbi bazën e vlerave të përbashkëta”. Sidoqoftë, një situatë krejt tjetër është në fillim të shek. XIX.” Koncerti i të gjashtëve, edicioni i fundit i “koncertit evropian” është një dështim i plotë. Ekuilibrat dhe harmonitë e vjetra nuk funksionojnë. Zhvillimet, sidomos në Ballkan, pas rënies së Turqisë, nuk mund të administrohen me metodat e vjetra të diplomacisë. “Një sistem ndërkombëtar që nuk konsiderohet i drejtë, përfundon Kisinger, herët ose vonë vihet në rrezik “. Nuk konsiderohet “i drejtë “ jo vetëm nga fuqitë, por edhe “nga poshtë”. Ka ardhur pikërisht koha që ky sistem të bjerë. Hyn në krizë të thellë. Mosfunksionimi i “koncertit evropian” është i dukshëm në shumë plane, por do të jetë flagrant në rastin e Shqipërisë. Në fund të fundit, as flijimi i të drejtave të kombit shqiptar, “altarin e paqes në Evropë”, “argument i sekretarit britanik E.Grey” nuk do të vlejë. Kalojnë më pak se 2 vjet dhe shpërthen Lufta e Parë Botërore.

3.2. Lufta ballkanike. Shqiptarët dhe ngërçi i “Koncertit Evropian” Luftërat Ballkanike të viteve 1912-13 ishin ndër ato luftëra të cilat Gadishulli i Ballkanit i përjetoi gjatë historisë së tij. Këtyre luftërave iu janë dedikuar shumë studime shkencore që nxjerrin në pah dukuri të ndryshme të tyre153. Gjithsesi, duke qenë një luftë e vendeve të aleancës (Bullgari, Serbi, Greqi, Mali i Zi) me Perandorinë Osmane, ku janë të ndërthurura dhe interesa dhe angazhime të fuqive të tjera evropiane etj, ajo është e gjerë dhe komplekse. Në trajtesën përvijuese janë bërë përpjekje modeste të përcillet një analizë e zhvilluar mbi disa nga shkaqet kryesore të shpërthimit të luftërave ballkanike dhe një informacion modest për aleancën ballkanike, dinamikën kryesore të luftimeve e betejave, luftërat ballkanike dhe shqiptarët dhe disa përfundime e refleksione dhe perspektivë historike e sigurisë në mjedisin e ri të ndryshuar, etj. Autorë të ndryshëm pohojnë se Fuqitë e Mëdha e kishin parashikuar shpërbërjen e Perandorisë Osmane gati një shekull para Krizës së Madhe Lindore. Madje, që nga fundi i shek. XVIII, Parisi, Londra, Vjena dhe Shën Peterburgu mbanin plane të posaçme

153 Në përgjithësi studimet janë paraqitur në përputhje me zhvillimin e shkencës historike, në varësi të orientimit politik dhe pozicioneve partiake të autorëve të saj. Në pjesën më të madhe, shumë çështje të rëndësishme nuk janë studiuar objektivisht dhe deri në fund, kryesisht ato çështje që kanë të bëjnë me shkaqet, qëllimet dhe karakterin e përgatitjes politike dhe diplomatike të luftës, me arsyet e shpërbërjes së Aleancës Ballkanike dhe sidomos lidhja e këtyre luftërave me çështjen kombëtare shqiptare etj. Cituar nga Ribaj, P., “Luftërat ballkanike dhe Shqiptarët,” AFA, 2009.

82 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura operative për trajtimin e problemeve në Lindje. Franca e, sidomos, Britania ishin përgatitur të përdornin metoda diplomatike e ushtarake për ta mbajtur gjallë “ të sëmurin”. Rusia dhe Austro-Hungaria anonin nga ideja e ndarjes së plaçkës osmane. Sigurisht, për gjykime sa më reale, duhet të shohim ndikimin dhe ecurinë e mëtejshme edhe në Ballkan të ndryshimeve në gjeopolitikën e re në kontinenti evropian, të paktën që me fillimet e shekullit XIX. Kështu dihet, që pothuajse gjatë një shekulli (shekulli XIX, shënimi im-E.S) në kontinent nuk ka patur luftëra të mëdha. Dhe merita i përket për këtë Koncertit Evropian (viti1815)154. Por në fund të shekullit XIX, sipas G. Kennan155, ndodhën ngjarje që e cenonin atë: së pari zhvendosja e gravitetit të fuqisë nga Austro-Hungaria te Gjermania, tashmë e bashkuar, pasi Austro-Hungaria nuk kishte patur mundësi të bëhej rivale e Anglisë në det. Gjermania e pati një shans të tillë, çka iu krijoi britanikëve një ndjesi të thellë pasigurie e shqetësimi. Pas kësaj perandoria e re austro-hungareze nuk kishte ku të shtrihej tjetër, përveç Ballkanit156. Ai që ende quhej Koncerti i Europës, ishte në fakt i ndarë në dy grupe armiqësish: armiqësia midis Francës dhe Gjermanisë dhe armiqësia që rritej midis perandorive austro-hungareze dhe ruse. Austria dhe Rusia ndjekin interesat e tyre në Ballkan. Gjeografia dhe etnografia, thuhet në raportin e Fondacionit Cornegier, e kanë ndarë Ballkanin në dy sferat e influencës, lindore dhe perëndimore, sfera bullgare dhe ajo serbe. Historia diplomatike i ka futur ato ose nën influencën ruse ose nën atë austriake. Kësisoj janë dy tërheqje të kundërta: tërheqja “gjermane” nga veriu në jug dhe tërheqja “sllave” nga lindja në perëndim157. Lugina e Vardarit, e cila e ndan Maqedoninë në dy pjesë, ishte e destinuar të jetë arena ku të dy influencat takohen dhe ndeshen158. Vendimet e Kongresit të Berlinit bënë që popujt e Ballkanit t’i kundërviheshin Perandorisë Osmane dhe Austro-Hungarisë dhe, për më tepër, popujt ballkanas iu kundërvunë njëri-tjetrit. Kriza boshnjake e viteve 1908-1909, e përfunduar me aneksimin e saj nga ana e Austro- Hungarisë, mundet, me plotë të drejtë, të quhet një nga protagonistet e luftërave

154 Për më gjerë shih, Kissinger, H., Diplomacia, Tiranë, 1999, f. 133-216. 155 Kennan, G., Diplomacia Amerikane, Tiranë, 1997, f. 55-77. 156 Kjo mundësonte daljen e saj në Adriatik dhe në Egje. Në planet austro-hungareze synohej që Adriatiku të bëhej një liqen austro-hungarez; Italia synonte ta bënte Adriatikun detin e saj dhe territorin shqiptar si bazë dhe korridor për depërtimin në Ballkan. 157 Luftërat e tëra ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993, f. 36,. (E.S. Në këtë libër botohet Raporti i Komisionit Ndërkombëtar i hartuar nga Cornegier Endowment më 1914 për të hetuar shkaqet dhe zhvillimin e luftërave ballkanike)., cituar nga Ribaj, P. 158 Janë këto e të tjera arsye, që studiues të shumtë, mes të cilëve dhe Schurman,J., pohojnë se shkaku i luftës mes Turqisë dhe shteteve ballkanike më 1912 ishte Maqedonia. Madje dhe Bismarku, i njohur për përbuzjen e tij për të gjitha çështjet ballkanike, e pranonte pozitën e saj strategjike. “Ata që zotërojnë luginën e lumit Vardar, ka thënë ai, janë zotërit e Ballkanit”: shih: Luftërat e tëra ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993, f. 36. 83 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura ballkanike159. Ndërkohë, qarqet drejtuese të Greqisë synonin të aneksonin dhe territore të tjera në Shqipërinë e Jugut si dhe një pjesë të Maqedonisë160. Këto dhe fitorja e Italisë me Turqinë për Libinë (1911) shihen nga shumë studiues si arsyet kryesore politike dhe sociale që kushtëzuan shpalljen e Luftës së Parë Ballkanike. Këto qëllime motivuan dhe karakterin progresist të Luftës së Parë Ballkanike, vazhduese e idesë çlirimtare të luftërave ruso-turke të shekullit XIX, të cilat bënë që një pjesë e mirë e popujve të Ballkanit të fitonte lirinë. Por lufta ndiqte dhe qëllime të tjera që mund të realizoheshin. Kjo gjë shkaktoi kontradikta në përcaktimin e karakterit të saj. Shkalla e misionit çlirimtar të secilit prej vendeve pjesëmarrëse varej nga pretendimi i gjithsecilit për “shpërblim” territorial161, të trojeve shqiptare e maqedonase, gjë që në fakt dilte jashtë kornizave të detyrave kombëtare dhe që shpesh lihet jashtë vëmendjes, deri në injorim nga studiues e deri në institucione serioze, sidomos në shtete fqinj e më gjerë. Madje edhe raporti i Fondacionit Cornegier, që vlerësohet studim serioz për hetimin e këtyre luftërave, nuk e klasifikon ndër shkaqet kryesore problemin shqiptar162. Në këtë kah, studiues të vëmendshëm si dhe fakte të pakontestueshme na bindin se një nga shkaqet kryesore, në mos më kryesori, për shpërthimin e luftërave ballkanike janë kryengritjet shqiptare, sidomos Kryengritja e Përgjithshme e vitit 1912, që e detyroi Perandorinë Osmane më 17 gusht 1912 të pranojë kërkesat e kryengritësve për autonomi të Shqipërisë në katër vilajetet me sipërfaqe 90.100 km katrore dhe popullsi 2. 725.410 banorë163. Zgjidhja e drejtë e çështjes shqiptare nuk i pëlqeu asnjërit shtet përreth territoreve shqiptare dhe me veprimet e tyre krijuan një dosje të tmerrshme konflikti që shkaktoi shumë fatkeqësi dhe tragjedi me dëme kolosale për gati një shekull.

159 Ky kërcënim u bë ndër arsyet kryesore, që i detyruan qarqet drejtuese të Serbisë të mendonin për një zgjerim territorial të zotërimeve turke në Evropë, në radhë të parë të Maqedonisë dhe të rajoneve të tjera në Shqipëri etj..shih: Biagini, Antonello, L’Italia e la guerra balkanica, Grafica, Palne Castroviare, 1950, f. 7 cituar nga Ribaj, P., Luftërat ballkanike dhe Shqiptarët , AFA, 2009. 160 Sipas Presidentit të Komitetit Helenik të Historisë ushtarake Greke, gjeneral armate Joanes Bitos, “Thesaloniki nuk simbolizon vetëm çlirimin e Maqedonisë më 1912 nga thundra shekullore turke, por përfshin gjithashtu gjithë luftën e kombit helenik, kryesisht në shekullin aktual për Maqedoninë. Numërohen të paktën 7 konflikte të ndryshme në gjysmën e parë të shekullit (P.R. Shekulli XIX) kur populli grek luftoi në Maqedoni; për Maqedoninë shkroi me gjakun e tij “Kontratën Historike të Maqedonisë me Greqinë”. Shih: La première Guerre Balkanique à travers les pages d’illustration Thésalonique, 1992, f. 5, cituar nga P. Ribaj, Luftërat ballkanike dhe Shiptarët, AFA, 2009. 161 Revue Internationale d’ Histoire Militaire, Nr. 74, Edition Bulgare, L’Institut d’ Histoire Militaire, Sofia, 1992. f. 14. Cituar nga Ribaj,P., Luftërat ballkanike dhe Shqiptarët, AFA, 2009. 162 Luftërat e tjera ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993, f. 8. Sipas raportit të këtij institucioni, tri shkaqe kryesore gjenden për fillimin e luftërave ballkanike, i pari, dobësia dhe paaftësia e Turqisë për të parashikuar të ardhmen, i dyti, paaftësia e Evropës për të zbatuar në Turqinë kushtetuese reformat, të cilat ajo mund t’ i zbatonte në Turqinë e absolutizmit dhe i treti, ndërgjegjësimi për një rritje të fuqisë, që aleanca iu dha shteteve ballkanike, secili prej tyre me një mision kombëtar të qartë, me fjalë të tjera, mbrojtje e njerëzve të racës së vet dhe të fesë ortodokse, që kishte selinë në Turqi, kundër politikës otomanizuese e cila kërcënonte qenien kombëtare. Të dy shkaqet e para e bënin luftën të mundshme dhe të pashmangshme, i treti garantonte suksesin e saj. 163 Shala, Prof. Dr. Xheladin, Çështja shqiptare dhe diplomacia serbe 1912-1913, Prishtinë, 2006. 84 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Shqetësimet e shteteve ballkanike, sidomos të Serbisë, u shtuan shumë pas çlirimit të një varg qyteteve të mëdha të vilajetit të Kosovës dhe, për më tepër, “pas hyrjes triumfale të më se 30.000 kryengritësve shqiptarë në Shkup, në kryeqytetin e vilajetit të Kosovës, sukses që hidhte në erë planet e fshehta të aleancës ballkanike. Tensioni u shtua pas propozimit të kontit Berhtold, ministër i jashtëm i Austro-Hungarisë. Fuqive të Mëdha iu duhej të ndërmerrnin masa për decentralizimin e Portës së Lartë në pjesën ballkanike për luftën e kombit helenik, kryesisht në shekullin aktual për Maqedoninë. Numërohen të paktën 7 konflikte të ndryshme në gjysmën e parë të shekullit ( P.R. shekulli i XIX ) kur populli grek luftoi në Maqedoni; për Maqedoninë shkroi më gjakun e tij “ Kontratën Historike të Maqedonisë me Greqinë”164, 169.000 km katrore, përkatësisht në gjashtë vilajete, ndër të cilët dhe katër vilajete shqiptare që do të formonin Shqipërinë etnike me 90.100 km katrore165. Ashtu sikurse shkruan historiani Ferdinand Schevill: “Ata e ndjenë fitoren shqiptare, tashmë të pashmangshme, nëpërmjet të cilës Shqipëria ishte duke u ndërtuar si një shtet autonom i përbërë nga katër vilajete, i Shkodrës, i Janinës, Manastirit dhe i Kosovës. Në qoftë se propozimi shqiptar do të pranohej, secili prej katër aleatëve do ta shikonte derën e mbyllur në një krahinë të caktuar, të cilën secila në mënyrë të veçantë lakmonte”166. Për të arritur qëllimet e tyre pushtuese Serbia, Rusia, etj paraqisnin para botës gënjeshtra dhe intriga167. Studiuesit preknin edhe çështjen e synimeve të vendeve ballkanike për hegjemoni168.

164 Shih: La Première Guerre Balkanique à travers les pages d’ illustration. Thesalonique, 1992, f. 5, Cituar nga Ribaj, P., Luftërat ballkanike dhe Shqiptarët, AFA, 2009. 165 “Obzor”, 24.12.1912, Zagreb; Gjashtë vilajetet të ish territoreve të Perandorisë Osmane në pjesën evropiane ishin: Vilajeti i Edrenesë me 38.400 km katrore dhe 1.006.500 banorë; Vilajeti i Selanikut me 35.000 km katrore dhe 1.165.390 banorë; Vilajeti i Manastirit me 28.500 km katrore dhe 846.495 banorë; Vilajeti i Kosovës me 32.900 km katrore; Vilajeti i Shkodrës me 10.800 km katrore dhe 322.000 banorë; Vilajeti i Janinës 17.900 km katrore dhe 648.000 banorë. Katër vilajete me shumicë absolute shqiptare përfshinin 90.100 km katrore dhe numëronin 2.725.410 banorë. Mirëpo, si vilajete të Perandorisë Osmane në pjesën evropiane deri në 1912-1913 konsideroheshin dhe tre vilajete ai i Stambollit me 3.900 km katrore dhe 1.203 000 banorë; ai i Kataltzhës 19.000 km katrore dhe 60.000 banorë si dhe ai i Thasosit me 393 km katrore, por që nuk ka të shënuar banorë. 166 Schvill, Ferdinand, The History of Balkan Peninsula from the earliest temes to the present day, 1953, faqe 471, marrë nga interneti adresa: http:// www.ina. Orkino.not.indekx.php ? id= 2407 167 “Vetëm për disa serbë në krahinë, ata bënin bé se e gjithë krahina është sllave “shkruante mbretëresha e pakurorëzuar e shqiptarëve, Durham, Edih, “20 vjet ngatërresa ballkanike”, Tiranë, 1994, f. 106. 168 Këtij momenti i kushton vëmendje të veçantë edhe profesori Simeon Damjanov, njeri prej njohësve të ngjarjeve që u zhvilluan në Ballkan në vitet 1912-1913. “Për vendosjen e hegjemonisë së tyre në gadishull-shkruante ai, atëherë luftonin dhe Bullgaria, dhe Serbia, dhe Greqia, dhe Rumania. Por, nëse Bullgaria synonte për hegjemoni me anën e një orvatjeje të natyrshme të unifikimit kombëtar, duke u mbështetur në faktin që popullsia Bullgare në Ballkan është më e shumta në nunër, hegjemonia e Serbisë, Greqisë dhe Rumanisë bëhej e mundur vetëm me daljen e këtyre vendeve jashtë kornizave të pretendimeve të ligjshme, vetëm me rrugën e pushtimit të tokave të huaja (kryesisht të tokave shqiptare e bullgare). Këtë dallim thelbësor duhet ta kemi gjithmonë parasysh në vlerësimin e pretendimeve politike dhe territoriale të secilit prej vendeve ballkanike në periudhën e luftës. 85 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

3.3 Aleanca ballkanike Pas aneksimit të Bosnjë-Hercegovinës nga Austro-Hungaria, mori fund dhe detanta ruso-austriake. Rusia ndërmori politikën e nxitjes së shteteve ballkanike për të hyrë në një aleancë, që të vepronin si një sistem i sigurisë kolektive kundër zgjerimit të mëtejshëm nga Austro-Hungaria169. Hallkë e parë për këtë koalicion ishte një marrëveshje për aleancë ndërmjet Bullgarisë e Serbisë. Bisedimet mes Sofjes e Beogradit përfunduan me një traktat që u nënshkrua nga ato. Këto shënime statistikore janë marrë nga libri katadstror i Arkivit të Shtetit Stamboll. Pra pjesa e Perandorisë Osmane në Evropë deri më 1912-1913 kishte 169.663 km katrore dhe një popullsi me 6.099.030 banorë. Prej katër qendrave të vilajeteve shqiptare brenda shtetit të pranuar shqiptar në Konferencën e Londrës mbeti vetëm Shkodra. Janina, Manastiri dhe Shkupi mbetën jashtë Shqipërisë170 më 12 mars 1912 e që si pikënisje përdori marrëveshjen e tregtisë të vitit 1904, por përfshiu dhe një shtojcë të fshehtë ushtarake171. Më 28 maj aleanca bullgaro-serbe u zgjerua me një aleancë ndërmjet Bullgarisë e Greqisë. Kjo u pasua nga marrëveshje gojore ndërmjet Serbisë e Greqisë, Greqisë e Malit të Zi që iu premtonte malazezëve “të gjitha ato territore turke që ata mund të fitonin”. Këto aleanca dhe marrëveshje gojore u përforcuan nga një seri konventash ushtarake. Në tërësi, këto marrëveshje ndryshuan ekuilibrin e forcave në Ballkan, por themelet e tyre ishin hedhur me nxitim. Nëse marrëveshja midis Bullgarisë dhe Serbisë u nënshkrua nën patronazhin e Rusisë, atëherë rolin kryesor në zhvillimin e bisedimeve në lidhje me afrimin midis Bullgarisë dhe Greqisë (29 Maj 1912), e luajti Anglia. Me nënshkrimin e këtyre pakteve midis Bullgarisë, Serbisë, Bullgarisë dhe Greqisë, u formua Lidhja e Ballkanit. Më vonë, në këtë lidhje u fut dhe Mali i Zi. Aleanca Ballkanike e konsideronte Shqipërinë si “tokë të askujt” (nulla terra), e cila do të pushtohej e shkombëtarizohej lehtë. “Prandaj , pika kryesore e projektit të Lidhjes Ballkanike të 1912-s kishte për qëllim copëtimin dhe zhdukjen e Shqipërisë”172.

169 Megjithëse ky projekt u mbështet nga Ser Edëard Grey, gjithsesi ky entuziazëm që vinte nga Shën Peteburgu e Londra , tregonte se Fuqitë e Mëdha “nuk e kishin kuptuar mirë ndryshimin e madh politik dhe ushtarak që kishte ndodhur në Serbi, Bullgari e Greqi gjatë pesëmbëdhjetë vjetëve të kaluara. Strategjitë e tyre sulmuese synonin grabitje territoresh nga Turqia-në Shqipëri, në Maqedoni, në Thrakë, në Kretë dhe në ishujt e Egjeut.” shih dhe: . Glenny, M., vepër e cituar, f. 224. 170 Shala, Prof. Dr. Xheladin, vepër e cituar, f. 13-14. 171 Kjo marrëveshje mrekulloi së pari diplomacinë ruse, e cila nxitoi ta quante si mbrojtëse e Ballkanit dhe që bllokonte përgjithmonë rrugën për depërtimin gjerman dhe pushtimin austriak. Për më gjerë shih: Norman Rich, Diplomacia e Fuqive të Mëdha 1814-1914, Botimet Toena, Tiranë, 2008, f. 425-431. Në shtojcën e fshehtë, Bullgaria i njihte Serbisë jo vetëm tokat me popullsi serbe, por edhe aneksimin e tokave shqiptare në veri e në perëndim të Bjeshkëve të Sharrit (Shqipërinë e Mesme, Veriore dhe Verilindore), kurse Serbia i njihte Bullgarisë tokat në lindje të Rodopit dhe të lumit Struma. Territori midis Bjeshkëve të Sharrit, lumit Struma dhe liqenit të Ohrit, me qytetet kryesore Dibër, Kërçovë, Gostivar, Tetovë, Kumanovë e Shkup, u quajtën si zonë e diskutueshme; si arbitër për zgjidhjen e kësaj çështjeje u caktua cari i Rusisë. 172 Shala, Prof. Dr. Xheladin, vepër e cituar f. 35. 86 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Pavarësisht se Lufta e Parë Ballkanike u zhvillua në emër të interesave dinastike të monarkëve të Bullgarisë, Serbisë, Greqisë dhe Malit te Zi, shumë kohë përpara Traktatit të Londrës (30 maj 1913) ishte e qartë se paqja me Turqinë nuk do të sillte paqe në Ballkan dhe e sigurt se aty do të zhvilloheshin kriza të reja. Shembulli bindës për këtë është vijimi i Luftës së Dytë (29 qershor-10 korrik 1913), që u zhvillua midis Bullgarisë nga njëra anë dhe Serbisë, Greqisë, Rumanisë, Malit te Zi dhe Turqisë nga ana tjetër. Ajo u shkaktua nga acarimi i madh i kontradiktave midis ish aleatëve të Luftës së Parë Ballkanike. Studiues seriozë theksojnë se nuk ka patur raste të ngjashme ku një koalicion fuqish të hapë luftë nisur nga një marrëveshje aq e përciptë. Secili kishte pretendime për të njëjtin territor, synime që mund të realizoheshin vetëm në dëm të tjetrit. Prandaj nuk ishte e papritur që në qershor 1913 të shpërthente lufta midis tyre173. Sipas disa studiuesve, fillimi i Luftës së Dyte Ballkanike u shpejtua dhe si shkak i ndërhyrjes së fuqive imperialiste, veçanërisht të Austro-Hungarisë dhe Gjermanisë që synonin të dobësonin influencën e Antantës në Ballkan. Ndërkohë, në këtë periudhë, problemi më kryesor ishte Shqipëria, ku tre shtetet ballkanike që kishin pushtuar Shqipërinë, jo vetëm nuk e njihnin pavarësinë e saj dhe Qeverinë e Vlorës me projektin bindës për kufijtë, por as kufijtë e projektuar (megjithëse të cunguara) nga Fuqitë e Mëdha për shtetin e pavarur shqiptar. Pas këmbënguljes dhe sigurisht pas kërcënimit me luftë të Austrisë më 1913, malazezët hoqën dorë nga synimet e tyre për Shkodrën dhe serbët zbrazën qytetin e Durrësit. Më tej, pas ultimatumit të 17 shtatorit 1913 ndaj Serbisë, kjo e fundit u detyrua të tërhiqte trupat nga Shqipëria e Veriut, çka përbënte njëherazi një fitore të diplomacisë austriake. Në Shqipërinë Jugore austriakët nuk arritën fitore diplomatike. Më 30 tetor, katër ditë pasi Serbia u dorëzua ndaj ultimatumit për Shqipërinë Veriore, austriakët në bashkëpunim dhe me italianët (që kishin interesa të veta mbi Shqipërinë) i drejtuan Greqisë një ultimatum të ngjashëm, por Greqia ndodhej në një pozicion më të fuqishëm gjeostrategjik dhe diplomatik sesa Serbia. Ajo ishte e ndarë nga Austria nga një varg malesh të thyer dhe e mikluar dhe nga Gjermania dhe fuqitë e Antantës, qe e aftë të zgjaste e të realizonte marrëveshje kompromisi që u linte atyre pjesën e luanit të territoreve të pushtuara. Edhe në ato pjesë ku grekët u larguan, forca të parregullta greke vazhdonin të ndihmonin një qeveri progreke, e cila më vonë deklaroi pavarësinë e saj nga Shqipëria.

3.4. Luftërat ballkanike dhe shqiptarët Biblioteka e historisë botërore përfshin një gamë të gjerë librash, me ndihmesë të ndjeshme dhe nga studiues shqiptarë që analizojnë Shqipërinë në këtë luftë ballkanike, pjesëmarrjen e saj dhe cilat ishin shkaqet e përfshirjes në këtë luftë kaq tronditëse për të. Është e njohur se shqiptarët, si një nga popujt më të vjetër të Ballkanit, gjatë periudhës së sundimit osman, nuk kanë reshtur së luftuari kundër pushtueseve. Shekulli XIX, si në gjithë Ballkanin edhe në Shqipëri, shënoi një gjallërim të luftës së tyre.

173 Luftërat e tjera ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993, f. 5. 87 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Gjatë viteve 1830-70-të shënohet një lëvizje e fuqishme në formën e një varg kryengritjesh kundër regjimit të centralizmit burokratik të Portës së Lartë174. Një pikë kulmore të Rilindjes Kombëtare Shqiptare përbën periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881). Lufta e armatosur nuk u ndërpre dhe gjatë viteve 1881-1909, duke synuar të njëjtat objektiva si edhe në vendet e tjera të Ballkanit. Një vrull të ri më të lartë morën veprimet luftarake, sidomos në dhjetëvjeçarin e parë të shek. XX, çka kaloi në krijimin e premisave të ndryshme politike e ushtarake për shpërthimin e kryengritjeve të viteve 1910-1912. Kryengritjet shqiptare të viteve 1911-12, në asnjë mënyrë, nuk mund të merren të shkëputura nga Lufta Ballkanike; ato i paraprinë asaj, si në aspektin ushtarak dhe në atë moral. Goditjet e fuqishme që morën pushtuesit osmanë në Shqipëri, si dhe dezertimet në masë të shqiptarëve nga formacionet turke, jo vetëm i kishin dobësuar forcat ushtarake të Portës së Lartë në rajon, por kishin ndikuar në shthurjen morale dhe në rënien e aftësive luftarake të tyre dhe në zona të tjera. Duke vlerësuar këtë fakt, në memorandumin e Qeverisë së Vlorës, dërguar Konferencës së Ambasadorëve në Londër, në janar 1913, shprehet ideja se lufta e vendeve të aleancës ballkanike “…deri diku është vazhdim i kryengritjeve të fundit të Shqipërisë dhe në sukseset e tyre të ndjeshme mund të konsiderohen me plot të drejtë si frytet e veprës së çlirimit në të cilën shqiptarët, si sot, ashtu dhe në të kaluarën, janë shquar për trimëri”175. Nga ana tjetër, mbetja e forcave relativisht të shumta turke në Shqipëri ishte faktor lehtësues për përparimin e shpejtë të forcave të aleancës në fronte të tjera sidomos kur veprimtaria luftarake zhvillohej jashtë territorit shqiptar. Ky fakt bëhet më domethënës po të mbajmë parasysh se drejtimet e mësymjes së ushtrive të aleancës ballkanike në Maqedoni konvergonin drejt Shqipërisë. Duke patur si bazë nisjeje, nga jugu ato të Greqisë, nga veriu e verilindja ato të Serbisë e Malit të Zi, nga lindja ato të Maqedonisë, dara e veprimit të ushtrisë turke ngushtohej në rajonin shqiptar të veprimeve luftarake. Gjendja e ndezur luftarake në Shqipëri, jo vetëm kërcënonte shpinën e ushtrisë turke, por krijonte çrregullime në të gjithë dispozitivin e saj. Krahas luftërave ballkanike, në Shqipëri po zhvillohej një proçes nga më të rëndësishmit e historisë së saj, kurorëzimi i pavarësisë kombëtare. Në krye të kësaj lëvizjeje kombëtare tashmë qëndronte një udhëheqje politike e aftë, Qeveria e Vlorës. Duke vlerësuar realisht situatën tejet të ndërlikuar ajo rrezatoi pjekuri dhe mesazhe miqësie me fqinjët. ”Shqiptarët nuk kishin qëllim tjetër veçse të rronin në paqe me të gjitha shtetet fqinjë dhe shpresonin se çdo veprim armiqësor në tokat e tyre kombëtare nga ana e ushtrive të aleancës ballkanike do të pushonte, se të gjitha krahinat shqiptare që ishin të pushtuara nga këto ushtri do t’iu ktheheshin atyre përsëri”176. Qeveria e Vlorës, duke vlerësuar realisht situatën, përcaktoi asnjanësinë në luftërat ballkanike. Ndërkohë që ngjarjet zhvilloheshin, ushtritë e aleancës ballkanike përpiqeshin të pykëzoheshin gjithnjë e më shumë në thellësi të territorit shqiptar me qëllime të qarta aneksioniste. Në këto rrethana, Qeveria e Vlorës përpunoi dhe mundohej të zbatonte një plan strategjik ndaj synimit aneksionist të secilit kundërshtar.

174 Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj më 28 nëntor 1912-22 janar 1914, Tiranë, 1963, f. 99. 175 Po aty, f. 135. 176 Shala, Prof. Dr. Xheladin, vepër e cituar. 88 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Megjithëse luftëtarët shqiptarë ishin jo shumë të organizuar e të armatosur, rezistenca më e madhe ushtrive të aleancës ballkanike iu bë në luftën e Lumës, të Shkodrës, të Janinës, të Merdares, të Kumanovës, Labëri e Himarë, Çamëri, etj. Edhe pse më 3 dhjetor 1912, Perandoria Osmane u mund dhe kërkoi armëpushim, operacionet e ushtrive ballkanike vijonin më me egërsi ekspeditat ndëshkuese për shfarosjen e përgjithshme të kombit shqiptar. Kështu Greqia nuk pranoi armëpushim duke vazhduar rrethimin e Janinës dhe pushtimin e Gjirokastrës, Sarandës, Tepelenës, Korçës, Kolonjës deri në kufi me Beratin dhe Skraparin, etj. Gjithë veprimet luftarake të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë u zhvilluan në pjesën më të madhe në tokat shqiptare. Pas shpalljes së pavarësisë më 28 nëntor 1912, Lufta e Janinës u kthye në një luftë për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shtetit të Pavarur Shqiptar që u shpall në emër të përfaqësuesve të katër vilajeteve shqiptare, duke përfshirë dhe atë të Janinës, të banuar në shumicën e tij dërmuese nga shqiptarët. Gjithsesi, të zhytur në një dëshpërim të thellë nga ky copëtim i panatyrshëm i popullit shqiptar dhe masakrat e panumërta të pushtuesve serbo-malazezë në të dyja anët e kufirit (qoftë në territore që iu dhuruan Serbisë, qoftë në ato anë të kufirit që ajo i mbante në kundërshtim me vendimet e Konferencës së Londrës), rezistenca shqiptare në të katër vilajetet nuk rreshti. Në këtë kah, ngjarja më e rëndësishme ishte ajo e shtatorit 1913 kur filloi kryengritja e rrufeshme. Kryengritësit shqiptarë i zunë në befasi forcat ushtarake e policore serbe dhe shumë shpejt, aksionet çlirimtare morën pamjen e një ofensive të përgjithshme për t’i çliruar qytetet e rëndësishme shqiptare. Kryengritësit shqiptarë ia mësynë Dibrës, Strugës, Ohrit, Tetovës, Gostivarit, Kërçovës dhe në veri Gjakovës e Prizrenit177. Sipas shtypit, lëvizje pati edhe në drejtim të Tuzit, të Hotit, të Grudës dhe të Gucisë. Kryengritja e vitit 1913, për shkak të përmasave të një fronti të gjerë që kishte, nga shtypi i kohës u quajt edhe Lufta e Tretë Ballkanike178. Pa u zgjeruar, duhet të theksoj se luftërat ballkanike ishin të përgjakshme dhe të kushtueshme. Gjatë dhjetë javë luftimesh, gjashtë javë Lufta e Parë Ballkanike dhe katër javë Lufta e Dytë Ballkanike, u vranë rreth 200.000 luftëtarë, pa llogaritur civilët, përveç dhjetëra mijëra viktima të kolerës, tifos e dizenterisë. Ne nuk mund të mësojmë kurrë për mijëra burra, gra dhe fëmijë që vdiqën nga uria, sëmundjet dhe masakrat, shkruan J. Schuman. Vetëm pena e Dantes mund ta përshkruajë me saktësi udhën që vjen nga Lozengradi, vetëm talenti i tij i mistershëm do të ishte në gjendje të rikrijonte të gjitha tmerret e moçalishteve të akullta, mbi vijat dhe llumin e të cilave ngrihen trupat e gjymtuar dhe të copëtuar të të rënëve, shkruante Leon Trocki. Viktimat e pafajshme të luftës, ata që kanë shpëtuar nga vdekja e menjëhershme dhe e mëshirshme prej ndonjë plumbi ose predhe, tani zvarriten në rrënojat e nxira të shtëpive të tyre për të mbetur

177 Gazeta “Ozbor” e Zagrebit shkruante se kryengritja si duket është e organizuar mirë, andaj në luftimet e Dibrës ka rreth 1.000 të vrarë, janë zënë robër 300 ushtarë serbë dhe material i shumtë luftarak. Gjithashtu, Luma me rrethinë ishte ngritur në kryengritje dhe një depërtim i çlirimtarëve ishte përqendruar nga Malësia e Gjakovës në drejtim të qytetit, mirëpo kryengritësit nuk ia dolën ta çlirojnë Gjakovën. Ata në drejtim të Gjakovës i udhëhiqnin Bajram Curri, Hysni Curri, Isa Boletini, Bajram Daklani, etj. 178 Për rrethanat dhe shkaqet e kryengritjes “Radniçke novine” të datës 29.09.1913 shkruante: “Shkaku kryesor i të gjitha vështirësive prej të cilave vuajmë sot dhe prej të cilave do të vuajmë shumë në të ardhmen qëndron në faktin se kemi hyrë në tokë të huaj”. 89 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura përballë vdekjes së ngadaltë dhe nga të ftohtët dhe uria179. Humbjet në thesar ishin po aq kolosale sa dhe gjaku i derdhur. Vetëm shpenzimet e drejtpërdrejta ushtarake janë vlerësuar në shifra që shkojnë nga një miliard e një çerek deri në një miliard e gjysmë dollarë180. Lufta e parë ballkanike ishte shprehje e intolerancës, mendjengushtësisë dhe brutalitetit të këtyre vendeve, të cilat nuk njohën asnjëherë fqinjësinë e mirë me popujt, por gjithmonë ishin lakmitare të tërbuara të territoreve përgjithësisht shqiptare. Sikur të mos mjaftonte vetëm kjo, shqiptarëve iu shkaktua një mjerim akoma edhe më i madh nga vija e kufirit të caktuar “pa marrë parasysh çështjen etnografike”. Vija e kufirit është hequr midis krahinave të gjera dhe të vetmes qendre tregtare të tyre. Deklarata e Vjenës, e përsëritur përmes ministrit të jashtëm Berthold më 19 nëntor, se “territoret e pushtuara shqiptare do t’i nënshtrohen gjykimit ndërkombëtar” kishin rëndësi të madhe sepse: a. Lufta e shteteve ballkanike kundër Perandorisë Osmane nuk do të konsiderohet “luftë çlirimtare”, siç propagandohej nga Serbia, Greqia, Bullgaria dhe Mali i Zi, por ajo do të jetë “luftë pushtuese”, që kryesisht shtrihej në katër vilajetet shqiptare, ku kishte dhe popullsi joshqiptare, por me pakicë. b. Çështja dytë kishte gjithashtu rëndësi të madhe për shqiptarët dhe fatin e tyre, meqë konfirmonte atë që tashmë dihej, që Vjena dhe të tjerë e kishin thënë sa e sa herë se thyerjet e njëanshme të status quo-së, pavarësisht rezultateve të luftës, pashmangërisht kalonin nëpër “tryezën e gjelbër”, pra i nënshtroheshin gjykimit ndërkombëtar që do të thotë që lufta nuk do t’i caktonte kahun politikës, por politika do t’i caktonte asaj fatin181. Proklamata e Shkupit se shqiptarët luftojnë “për me i dalë zot tërësisë territoriale e lirisë së Shqipnis” dhe për ta bërë të ditur se “pa marrë parasysh se si do të jetë fati i armëve, shqiptarët nuk kanë me pranue prej katër vilajete veçse një formë politike dhe në sundim” sqarojnë fare mirë esencën e luftës ballkanike, se ajo nuk do të jetë çlirimtare, por nxitim për të pushtuar tokat shqiptare. Në të vërtetë, pushtimi i tokave shqiptare nga ushtritë malazeze, serbe, greke e bullgare do të ndodhin brenda një kohe të shkurtër, pasi ata kishin shpartalluar ushtritë në të gjitha frontet. Ndërhyrja ndërkombëtare në Shkodër që do t’i jepte fund pushtimit malazez, në historinë e Shqipërisë do të shënojë demonstrimin e parë ushtarak të Perëndimit në anën e shqiptarëve në konfliktet me malazezët182. Por, Shkodra dhe nxjerrja e saj nga pushtimi i huaj, nuk do të përsëritet në Janinë.

179 Nga viset afër Shkodrës, me fatkeqi ishte Drishti, fshati i grave të burgosura në Podgoricë. Ky fshat, shumë i bukur dhe i pasur, dikur plot me ullinj, kishte mbetur i shkretë. 185 Malazezët që kishin ngritur aty afër kampin, jo vetëm kishin prerë për djegie çdo dru ulliri, por edhe rrënjët i kishin shkulur. Kopshtet e paqme, që shtriheshin gjatë bregut të lumit dhe që prodhonin për treg, ishin zhdukur. Gjysma e shtëpive ishin djegur. Të gjitha ishin plaçkitur. Kur i vizitova ata të mjerë që kishin mbetur gjallë, ishin prekur nga lija. Trembëdhjetë të sëmurë ishin grumbulluar në shpellë të gjithë. Në disa vende të tjera qenë prerë të gjitha pemët frutore që banoret i kishin si mjet jetese”. 180 Schuman, J., vepër e cituar, shih dhe: Trotsky, Leon,“The Balkan Wars, 1912-1913”, New York 1980, f. 253. 181 Shih dhe Guxolli, J., Kosova, pjesa e dytë, Prishtinë f. 600. 182 Po aty. 90 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Edhe ajo, thuajse kishte një skenar shpërthimi dhe ashpërsimi, por ndryshonin aktorët dhe rolet, si dhe interesat e Fuqive të Mëdha. Fjala ishte për të njëjtën çështje, mbrojtjen e një qyteti shqiptar, por tani në jug të vendit, ku forcave osmane e shqiptare në mbrojtje do t’iu shkonin në ndihmë edhe vullnetarët e tjerë dhe kjo do të bëhej fakt me vendimin e Qeverisë së Vlorës të 28 janarit 1913. Në Janinë, Greqia do të fitojë më shumë nga “e drejta se kishte bërë luftë çlirimtare kundër pushtuesve osmanë” sesa nga e drejta etnike. Në Janinë shumica ishin shqiptarë183. Si histori lufte, pasojat dhe rezultatet morale janë të tmerrshme. “Kombet që kishin qenë në aleancë dhe që i ishin drejtuar zotit t’i çlironte, papritmas filluan të urrenin njëri-tjetrin për vdekje. Urrejtja dhe mëria kombëtare, dyshimi i ndërsjellë mjaftonin për ta filluar dhe për ta çuar më tej luftën më brutale dhe më të kotë të kohës” …Ata që luftuan krah për krah në Katallxhie dhe në Adrianopojë tani janë gati të vrasin dhe të torturojnë184.

3.5. Shteti shqiptar në prag të Luftës së Parë Botërore Meritat historike të qeverisë së parë kombëtare të Ismail Qemalit nuk mund të diskutohen. Në radhë të parë, me aktin e saj, kjo qeveri synoi organizimin e sigurisë kombëtare. Shpallja e Pavarësisë më 28 nëntor 1912, krijimi i qeverisë së parë shqiptare më 04.12.1912, bazuar në vendimin politik të një kuvendi me atribute vendimmarrëse kushtetuese në nivel kombëtar përfaqësimi, i dha një impuls të ri filozofisë qeverisëse të popullit shqiptar. Kjo, përbën në të njëjtën kohë, një moment historik dhe institucionin e parë të sigurisë kombëtare, “...objektivisht shënon krijimin e premisave shtetërore politike bazë, për të mbajtur të gjallë çështjen e çlirimit dhe të bashkimit të të gjitha trevave shqiptare dhe për zgjidhjen përfundimtare të problemit shqiptar në Ballkan185. Premisat shtetërore politike bazë evidentohen në faktin se “...elementet e sigurisë së një shteti ndonëse janë në një proces lindjeje të vështirë, ato shfaqen në horizontin politik si të orientuara duke i dhënë forcë dhe arsye krijimit të shtetit”186. Veçoria dalluese e qeverisë së Vlorës konsiston në faktin se aktin e qeverisjes lokale, nuk e fillon nga “zero”. Ajo e pranoi realitetin politik dhe personalitetet publike me ndikim në opinionin publik, i konsideroi ato faktor përcaktues në vendosjen e kontrollit të plotë politik mbi strukturat organizative qeverisëse dhe ato ushtarake sipas prefekturave, duke u bërë ftesë të pranonin Qeverinë e Vlorës si të vetmen përfaqësuese politike të popullit shqiptar. Kjo platformë, pavarësisht se nuk funksionoi gjatë dhe kjo ishte kuptueshme, kishte si përparësi kryesore ngritjen dhe organizimin e strukturave të sigurisë kombëtare, ku vendin kryesor e zinin Forcat e Armatosura.

183 Shpesh çdo arsyetim me qeveritë përkatëse ndeshet në një mur të shurdhët. “Megalomania e idealit kombëtar” nuk linte shteg as për arsyetim e as për kompromise. 184 Shih: Luftërat e tjera ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993, f. 11. 185 Po aty, f, 113. 186 Giddens, Anthony, “Sociologjia”, f. 290. 91 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ky hap mund të konsiderohet një “variant” për ndërtimin e instrumenteve të sigurisë kombëtare, por që i mungon identiteti kombëtar. Akti juridik i shpalljes së pavarësisë pati dhe ka përparësi të jashtëzakonshme, veçanërisht në situatat tepër të koklavitura si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij. Ndërkohë, edhe aktiviteti diplomatik i Qeverisë së Ismail Bej Vlorës, edhe pse i kufizuar, ishte i një rëndësie të jashtëzakonshme. Letrat, njoftimet, notat verbale, etj., të dërguara në adresë të fuqive të mëdha dhe shteteve të tjera, e bënë fakt të kryer vullnetin dhe vendosmërinë e shqiptarëve për të qenë të lirë dhe të pavarur. Gjithsesi, aktiviteti konkret në terren i qeverisë së Ismail Qemalit, si brenda, edhe jashtë vendit, ishte relativisht i varfër. Qeveria e Ismail Qemalit nuk shfaqi energjinë e duhur për të ushtruar sovranitetin në të gjithë vendin. Për më tepër, qyteti ku u instalua, Vlora, megjithë peshën gjeostrategjike që kishte për Shqipërinë e më gjerë, përsëri e izolonte rrezatimin në të gjithë vendin. Qeveria dhe qeverisja e Ismail Qemalit mbeti, sikurse e vlerëson ndoshta pak ashpër studiuesi anglez Pearson, “e burgosur virtualisht brenda mureve të qytetit”187. Nga ana tjetër, identiteti politik relativisht i vonuar i Shqipërisë, domethënë pavarësimi i saj shumë kohë pas të gjitha shteteve të tjera të Ballkanit, të gjitha pasojat që bart me vete ky fakt, kishin natyrisht rrjedhimet më serioze për zhvillimet e mëtejshme të vendit. Aktori “Shtet shqiptar”, në krahasim me aktorët e tjerë të jetës së vendit, përkatësisht grupet e ndryshme të interesit dhe individët, ishte ndoshta aktori më i dobët. Mjafton të përmendim se gjatë gjithë periudhës që studiojmë, domethënë prej vitit 1912 deri në vitin 1928, individët, veçanërisht ata që vinin nga familje të mëdha, ishin shumë më të fuqishëm sesa shteti.

3.6. Shteti shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore Të nisur nga vlerësimet për pamjaftueshmërinë e sistemit qeverisës në Shqipëri, por edhe nga interesat e tyre, Fuqitë e Mëdha sollën në Shqipëri Princ Vidin për të qeverisur vendin. Praktika e instalimit të mbretërve apo princërve të dinastive evropiane ishte aplikuar edhe në raste të tjera në vendet që dolën nga varësia turke. Sikurse është e njohur, Vidi nuk e ushtroi më shumë se 6 muaj fuqinë e mandatuar princërore. Pjesë e këtij dështimi ishte përzgjedhja e personit. Një pjesë ishte edhe vështirësia në terrenin shqiptar të politikës. Por, vështirësia më e madhe, sikurse ka shkruar edhe vetë Princ Vidi, ishin pikërisht “intrigat italiane, ruse e franceze si dhe dallaveret e mbrojtësve të tyre, imuniteti që gëzonte Greqia për të gjitha makinacionet e veta dhe perandori gjerman Vilhelm i dytë që nuk e donte Shqipërinë nga që, në thelb, ishte filogrek...”188.

187 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, 2004, p. 35. 188 Salleo, Ferdinando, “Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri”, 2002, f. 57. 92 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

3.7. Shteti Shqiptar pas Luftës së Parë Botërore deri në vitin 1924 Situatat kur hodhi rrënjë ideja dhe mori udhë realiteti për të forcuar unitetin kombëtar nën një formë regjimi që do të kishte kapacitetet atributet, cilësitë, vullnetin dhe përpjekjet për ta bërë këtë, u zhvilluan menjëherë pas Luftës së Parë Botërore. Motivi i unitetit kombëtar i nxiti edhe shqiptarët të zhvillojnë zgjidhje, ide e platforma dhe të nxjerrin në krye politikanët e mundshëm për t’i përfaqësuar. Gjithsesi, në kushtet e ndarjeve krahinore e fisnore, si dhe për shkak të ndikimeve të interesave të ndryshme të brendshme e të jashtme, në një periudhë prej vetëm 7 vjetësh pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, do të vinin e do të largoheshin plot 14 qeveri me kryeministrat: Myfid Bej Libohova, Fejzi Bej Alizoti, Turhan Pashë Përmeti, Esat Pashë Toptani, Sulejman Delvina, Iljas Bej Vrioni, Pandeli Evangjeli, Qazim Koculi, Hasan Prishtina, Omer Pashë Vrioni, Xhaferr Ypi, Ahmet Zogu, Shefqet Vërlaci dhe Fan Noli. Kjo do të thotë që, praktikisht, Shqipëria, në këto vite, ka qenë në vakum pushteti, me mungesë stabiliteti dhe rrjedhimisht, e prekur edhe në sigurinë e vet kombëtare. Kjo paqëndrueshmëri u pasqyrua sidomos në faktin se në evenimentet kryesore zyrtare evropiane ku vendoseshin fatet e vendit tonë, elementi zyrtar shqiptar, në më të shumtën e rasteve, nuk ka qenë i pranishëm. Por edhe në rastet kur ka qenë i pranishëm, ai ka qenë i përçarë. Një shembull kuptimplotë, sikurse analizohet në këtë punim, ishte Konferenca e Paqes e Parisit 1919.

3.8. Konferenca e paqes, Paris 1919 Janë shprehur mendime se Lufta e Parë Botërore nuk ishte vetëm një konflikt synimesh imperialiste dhe interesash kombëtare. Në mbarim të saj u çelën shtigje për koncepte të reja të shtetit dhe jetës ndërkombëtare. Mendoj se edhe në kushtet e rënda të përleshjes midis fuqive, ecuria drejt progresit ishte e pandalshme. Pa mbaruar akoma lufta u bënë thirrje për metoda të reja në politikën e fuqive. Një jehonë shumë të gjerë pati “programi i 14 pikave”, i shpallur në fillim të korrikut 1918 nga presidenti i SHBA- ve Udrou Uillson. Thelbi i programit ishte një rregullim i ri i pasluftës mbi bazën e parimeve të reja në marrëdhëniet ndërkombëtare. 14 pikat e Uillsonit do të përshkojnë, si një fill i kuq, gjithë punimet e konferencës, edhe pse do të ndodhen përballë murit të kanuneve të vjetra të diplomacisë evropiane. Me Uillson u krijua një situatë e re. Traktatet e fshehta do të denoncohen dhe do të quhen të paligjshme. Synimet imperialiste do të kenë përballë aspiratat e kombeve të vegjël, që kërkojnë të mbrojnë të drejtat e tyre, jo me pazarllëqe në kurriz të tyre. Prania e fuqisë së madhe amerikane në Evropë ishte një kthesë historike në arenën ndërkombëtare. Uillson vinte si apostull i lirisë dhe drejtësisë. Në qendër të vizionit uillsonian është ruajtja e paqes. Nga fundi i luftës, në platformën e tij, Uillsoni shtoi pikën 14, në të cilën shprehte idenë e “një lidhjeje të përgjithshme të kombeve”, si garanci për të gjithë, të mëdhenj e të vegjël, një alternativë monopoliste në rrethin e ngushtë të kësaj apo asaj aleance. Ruajtja e paqes nuk do të vinte më nga llogaritjet tradicionale të forcës, por nga konsensusi mbarëbotëror. Uillson avancoi idenë e Lidhjes së Kombeve. Kjo do të ishte një organizatë universale e cila do të kundërbalanconte vendimmarrjen në kuadrin e ngushtë të “Koncertit të Fuqive”. Lidhja e Kombeve do të përbënte një

93 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura inovacion, një element të ri në arenën ndërkombëtare që do të kapërcente epokën klasike të imperializmit të fuqive të mëdha evropiane. Pati edhe kontradikta e debate. Vlen të përmendet propozimi francez “për t’i dhënë dhëmbë lidhjes”: ishte fjala për krijimin e një ushtrie të lidhjes. Kjo ishte krejt në kundërshtim me konceptin uillsonian dhe presidenti e quajti “jo kushtetuese”. Vetë Lidhja e Kombeve ishte produkt i Konferencës së Paqes. “Çështja e Adriatikut” zuri një vend qendror në diplomacinë e pasluftës. Kjo kishte të bënte kryesisht me ndryshimet territoriale që ishin përcaktuar nga Traktati i fshehtë i Londrës i prillit 1915. Lidhur me synimet territoriale të Italisë, Uillson nguli këmbë se “kufijtë e saj duhet të caktoheshin sipas linjave të qarta të kombësisë”. Për këtë, presidenti amerikan i drejtoi një memorandum të veçantë delegacionit italian në konferencë, në prill 1919, lidhur pikërisht me “çështjen e Adriatikut”. Memorandumi ishte një platformë që përmbante vijat kryesore të politikës së jashtme të SHBA-së në konferencë. Si vlerësim i përgjithshëm, mund të thuhet se në Konferencën e Paqes, politika amerikane, edhe pse me disa lëshime, doli si faktori ndërkombëtar më i favorshëpër rimëkëmbjen e pavarësisë së Shqipërisë. Por do të jenë Kongresi i Lushnjës dhe sidomos Lufta e Vlorës që do t’i vënë vulën debatit. Faktori kombëtar shqiptar do të jetë vendimtar pas Luftës I Botërore. Ndryshe nga vitet 1912-1913, vetë shteti u rimëkëmb dhe u organizua nga forcat kombëtare, pa ndërhyrje të faktorit ndërkombëtar, madje duke përballuar shumë rreziqe e pengesa që vinin nga jashtë.

3.9. Kongresi i Lushnjës dhe formimi i qeverisë së re Zhvillimet historike shoqërore të viteve 1912-1920 mund të karakterizohen si baza në të cilën u hodhën themelet e sigurisë kombëtare dhe si shkollë e rëndësishme e përpunimit të filozofisë qeverisëse të popullit shqiptar. Nisur nga kritere historike, mund të vlerësohet se Kongresi i Lushnjës, i mbledhur më 21 janar 1920 shënoi kurorëzimin e kësaj shkolle filozofike. Kongresi i Lushnjës, i mbledhur si “... përfundim i një marrëveshje të përgjithshme në të gjithë viset e Shqipërisë,”189 plotësoi kriterin e një identiteti kombëtar përfaqësimi, e kësisoj, edhe një realitet të ri politik dhe historik për popullin shqiptar. Kongresi i Lushnjës jetësoi pavarësinë e shtetit shqiptar dhe hodhi bazat legjislative për të gjithë institucionet e shtetit. Në vazhdën e vendimeve të Kuvendit të Vlorës, vendimit të Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913 dhe të statusit të përcaktuar ndërkombëtarisht për qeverisjen e shtetit shqiptar nga Princ Vidi, Kongresi rikonfirmoi mbretërinë si formë regjimi, por derisa të zgjidhej çështja e mbretit, u vendos të krijohej një regjim me emërtim “Këshilli i Naltë”190. Këshilli i Naltë përbëhej prej 4 vetësh (Aqif Pashë Elbasani, Dr. Mihal Turtulli, Imzot Luigj Bumçi dhe Abdi Bej Toptani). Ky Këshill do të përfaqësonte kryetarin e shtetit shqiptar deri sa ky, ashtu si edhe forma e regjimit, të përcaktoheshin përmes thirrjes së një asambleje kushtetuese. Me krijimin dhe përbërjen e Këshillit të Naltë, kongresi

189 Dokumente e materiale historike nga Lufta e Popullit Shqiptar. Nr. 13, f. 13. 190 Dervishi, Kastriot, Historia e popullit shqiptar1912-2005, f. 87. 94 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura përcolli mesazhin e gjithëpërfshirjes, një kriter ky i domosdoshëm për një qeverisje legjitime. Ndërkohë, me përfshirjen, në organin më të lartë të tij, të personaliteteve publike fetare më të shquara të popullit shqiptar, kongresi dëshmoi jo vetëm gjithëpërfshirjen, por edhe apeloi për një konsensus shumë të gjerë shpirtëror. Paralelisht Kongresi zgjodhi edhe një Këshill Kombëtar, (i cili u quajt edhe senat), i përbërë prej 37 antarësh me atributet e parlamentit. Nisur nga fakti që ky Këshill plotësonte funksionet e parlamentit, me të drejtë vlerësohet se me këtë zhvillim historik fillon edhe historia e parlamentarizmit në Shqipëri. Kongresi zgjodhi qeverinë e re të kryesuar nga Sulejman Delvina, në përbërje të së cilës përfshihen Ministria e Brendshme dhe Ministria e Luftës (me ministra përkatësisht Ahmet Zogun dhe Ali Riza Kolonjën), si institucione bazë për realizimin e politikave të qeverisë, duke i dhënë kështu kuptim institucionit të sigurisë së brendshme dhe të jashtme. Kongresi tregoi vendosmëri, si për të shmangur arbitraritetin në përdorimin e forcës, ashtu edhe për të identifikuar e përfaqësuar autoritetin e tij në opinionin publik kombëtar e ndërkombëtar. Përfshirja e faktorit ushtarak në institucionet e qeverisjes shqiptare dhe deklarimi publik se ky faktor do të jetë vendimtar në zbatimin e vendimeve politike të kongresit, i dha qeverisjes drejtimin e duhur duke plotësuar identitetin e saj të përfaqësimit në nivel kombëtar. Ky deklarim shprehte vendosmërinë për respektimin e të drejtave të shqiptarëve. Kongresi i Lushnjës, duke u shprehur se nuk njihte asnjëlloj qeverisje në emër të popullit shqiptar, shënon një ndryshim dhe arritje cilësisht të re në krahasim me format e mëparshme qeverisëse. Ai shpreh prerazi se kushdo që vepronte në kundërshtim me vendimet, do të përballej me forcën e ekzekutivit të mandatuar prej tij, si në lëmin e brendshëm, edhe në atë ndërkombëtar. Kështu, Kongresi i Lushnjës hodhi bazat e sigurta për një qeverisje përfaqësuese të spektrit politik, e dalë vetëm nga organet legjitime të popullit shqiptar dhe me shkallën më të lartë të besueshmërisë. Kongresi e shpalli Shqipërinë plotësisht nën juridiksionin e vet politik dhe administrativ, duke hedhur një hap të rëndësishëm të sipërmarrjes politike për sigurinë e zbatimit të politikave të vendosura në të gjithë njësitë administrative të saj. Veprimet e Ahmet Zogut, gjatë marshimit për në Tiranë, ishin materializimi konkret dhe aspekti më kryesor për seriozitetin e vendimeve të marra. Ndër vendimet kryesore të Kongresit ishte edhe hartimi edhe miratimi i një dokumenti (Statuti i Lushnjës), për funksionimin e Këshillit të Naltë dhe pushteteve të tjera. Nisur nga gjerësia dhe përmbajtja e këtij Statuti, mund të thuhet se ai përbën kushtetutën e parë të shtetit shqiptar. Shpallja në atë Statut e Tiranës si kryeqytet, përbën një dimension të ri qeverisjes së shtetit shqiptar, në ndryshim nga paraardhësit, të cilët konsideronin të tillë rezidencën e vet. Kongresi, duke i apeluar zyrtarisht botës, përkatësisht Konferencës së Paqes, për njohje të shtetit shqiptar, tregoi se populli shqiptar i kishte kapacitetet dhe detyrimin për të jetuar në paqe e harmoni me të gjithë popujt dhe për këtë nuk kishte arësye t’u drejtohej me lutje apo si shpërblim.

95 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

“Shqipnia nuk ka tjetër pretendim veçse me zanë nji vend në Gadishullin Ballkanik, tue i dhanë fund mizerjes, për të gëzue nji jetë në paqe e në harmoni me shtetet fqinjë. .. Shqiptarët janë gati me ba çdo lloji sakrifice, edhe me derdhë pikën e fundit të gjakut të tyne kundër çdo veprimi që mundohet me vu në rrezik pavarësinë e Shqipnisë e të tansisë tokësore”191. Krijimi, nga Kongresi i Lushnjës, i institucioneve shtetërore është një fakt i ngritjes reale të shtetit shqiptar. “Kongresi rivendosi de facto pavarësinë e Shqipërisë, duke bërë që të ndryshojë imazhi i Shqipërisë edhe në arenën ndërkombëtare, në të mirën e saj”192. Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës i kushtoi një vëmendje shumë të madhe pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Më 12 tetor 1920 u dorëzua kërkesa zyrtare. Asambleja e Përgjithshme e Lidhjes së Kombeve e pranoi Shqipërinë më 17 dhjetor 1920 si antare të Lidhjes. Ky pranim kishte një rëndësi të dyfishtë, sepse me të ripohohej njohja ndërkombëtare e shtetit shqiptar dhe së dyti, sepse pranimi përbënte në fakt një akt njohjeje të komunitetit ndërkombëtar ndaj qeverisë së Tiranës. Në këtë periudhë kohore, ku fatmirësisht ngjarjet politike kombëtare dhe ndërkombëtare po favorizonin qeverinë dhe Shqipërinë, fatkeqsisht prijësit krahinorë shqiptarë, të ngjizur në kohëra nga konceptet tradicionale të qeverisjes lokale duke shpërfillur bashkëpunimin në kuadër të të gjithë vendit, nuk e mirëpritën qeverisjen qendrore dhe vazhdonin të qëndronin në ritualin e tyre edhe pas Kongresit të Lushnjës. Koha tregoi se parimi themelor i ekzistencës së një shteti bazohet në vendosmërinë që ai ka në përdorimin e instrumenteve për zbatimin e politikave të tij. Kjo duket se nuk ka aq shumë lidhje me kapacitetet që shteti në fjalë zotëron sesa me atë që përfaqëson. Ky veprim tregoi se bazë për zbatimin e politikave të shtetit janë, jo madhësia e forcës që përdoret, por karakteri legjislativ i përfaqësimit të institucioneve për përdorimin e instrumenteve të tyre. Shteti konsiderohet si burim i vetëm i “të drejtës” për përdorimin e dhunës. Shteti është një marrëdhënie sundimi i njerëzve ndaj njerëzve, e cila mbështet në mjetin e dhunës legjitime (d.m.th. e gjykuar legjitime)193. Pavarësisht se koncepti mbi sigurinë është shumë i vonshëm, instrumentet përkatëse për ruajtjen, mbrojtjen dhe zhvillimin e shtetit kanë qenë të pranishëm. Kështu me gjuhën e sotme, ata konsiderohen instrumente ose institucione të sigurisë, por në të vërtetë, këtë rol e kanë luajtur që në momentin që ka lindur shteti. Në këtë drejtim, qeveria e Sulejman Delvinës kishte bërë përparime konkrete dhe të dukshme, nga të cilat mund të veçojmë organizimin e ushtrisë dhe xhandarmërisë. Ndërkohë, ajo qeveri kishte ngritur një sistem administrativ të efektshëm në të gjithë vendin. Arritja më e madhe ishte fakti se kishte realizuar me shumë sukses bashkimin e vendit në kufijt e caktuar më 1913, me përjashtim të zonës që jugosllavët vazhdonin ende ta mbanin të pushtuar ushtarakisht.

191 Po aty, f. 25. 192 Historia e Popullit Shqiptar, V. III, f. 145-147. 193 Weber, Max, Politika si profesion, tre tipat e pastër të sundimit legjitim, f. 9,11. cituar nga Haklaj, V., Siguria Kombëtare në Shqipëri, Tiranë, 2012, f. 70.

96 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Pas sukseseve befasuese të vitit 1920, Qeveria e Tiranës i kish vënë vetes si detyrë parësore organizimin e zgjedhjeve të lira dhe legjitimimin e një parlamenti dhe një qeverie që dilnin nga vullneti i shprehur i popullit. Por pikërisht kur ishte në kulmin e veprimtarisë së saj, qeveria e Sulejman Delvinës u detyrua të japë dorëheqjen më 14 nëntor. Më 19 nëntor 1920 qeverinë e re e kryesonte Iljaz Bej Vrioni. Ndërkohë që qeveri e mëparshme dha dorëheqjen, Këshilli Kombëtar autorizoi qeverinë e re të organizojë dhe zhvillojë zgjedhjet për Këshillin Kombëtar (Parlamentin). Këto zgjedhje për Këshillin Kombëtar, që ishin zgjedhjet e para të këtij lloji në Shqipëri, u zhvilluan gjatë muajve shkurt-mars dhe moren fund më 5 prill 1921. Vetëm në Shkodër mbaruan dy muaj me vonë, për shkak të konfliktit që lindi midis qeverisë dhe klerit të lartë katolik në lidhje me numrin e deputetëve katolik. Në Këshillin e ri Kombëtar u zgjodhën 78 deputetë që ishin përfaqësuesit më në zë të kohës. Parlamenti u mblodh në Tiranë më 21 prill 1921 dhe do të ishte institucioni i parë politik kombëtar me bazë ligjore përfaqësimi, në të gjithë historinë e Shqipërisë së deriatëhershme. Në të vërtetë, në Shqipërinë e asaj kohe ende nuk kishte parti të mirëfillta politike, por vetëm grupime me mendime e mentalitete të ndryshme dhe si të tilla ato u paraqitën edhe në mbledhjet e parlamentit. Kjo ndarje në parlament, parimisht solli idenë e demokratizimit dhe rolin politik që duhet të luajnë forcat politike parlamentare, sipas konceptit modern “shumicë” dhe “pakicë” parlamentare. Gjithsesi, në historinë shqiptare, ky fenomen spikat më shumë si shkollë sesa si realitet politik. Dy grupet kryesore politike që ishin krijuar gjatë fushatës së zgjedhjeve u riorganizuan dhe filluan të funksiononin në gjirin e Këshillit Kombëtar (Parlament). Me ardhjen edhe të deputetëve të Shkodrës më 8 qershor lufta politike midis dy grupeve u shtua dhe u ashpërsua, aq sa më 1 korrik 1921 qeveria u detyrua të japë dorëhëqjen. Më 11 korrik 1921 u formua një qeveri koalicioni, përsëri me kryeministër Iljaz Vrionin. Kongresi i Lushnjës, edhe pse një eveniment me rëndësi të jashtëzakonshme për fatin e ardhshëm të shtetit shqiptar, për vetë faktin e institucionalizimit të parlamentarizmit dhe të gjithëpërfshirjes si themele të legjitimitetit dhe të shtetit me përmbajtje demokratike, nuk arriti gjithsesi të krijojë stabilitetin e nevojshëm kombëtar. Ndryshimet e herëpashershme, brishtësia e institucioneve (të cilat më së shumti mbetën në letër) dhe mungesa e një komunikimi të shpeshtë me jashtë, ndikuan ndjeshëm në stabilitetin e vendit, e rrjedhimisht, edhe në sigurinë e tij. Në këto kushte, duhej patjetër një “dorë e fortë” për të stabilizuar gjëndjen dhe për të mos lejuar hapësirë për rreziqe dhe kërcënime ndaj sigurisë kombëtare.

97 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

3.10. Ahmet Zogu Kryeministër, 2 dhjetor 1922 - 25 shkurt 1924 Sikurse u theksua edhe më sipër, zgjedhjet e prillit 1921, në vend që ta stabilizonin e dobësuan më shumë qeverisjen. Zhvillimi më domethënës në këtë drejtim ishte fakti që më 4 nëntor 1921, Këshilli i Naltë vendosi befas të shpërndajë Parlamentin e zgjedhur në prill të po atij viti, me motivin se qeveria kishte nevojë për liri që të përballonte situatën tejet të rëndë në veri ku kish shpërthyer kryengritja e Mirëditës. Parlamenti në fillim kundërshtoi, por më pas pranoi duke menduar që rimbledhja e tij do të bëhej në një datë të dytë. Në këtë kohë, Kryeministri Pandeli Evangjeli nën trysninë e kryengritjes së Mirëditës vendosi krijimin e dy komandave, një në lindje nën drejtimin e Ahmet Zogut dhe një në perëndim nën komandën e Bajram Currit. Regjenti Aqif Pash Elbasani refuzoi të firmoste emërimin e Zogut duke menduar se fuqia e tij po kalonte fuqinë që duhej lejuar. Në mungesë të dekretit të Këshillit të Naltë, qeveria e emëroi vetë Ahmet Zogun dhe e konsideroi këtë si një të drejtë të sajën. Aqif Pasha, duke shfrytëzuar faktin që dy ministra të qeverisë së Pandeli Evangjelit kishin dhënë dorëheqjen, kërkoi largimin e vetë Kryeministrit. Shkarkimi i Pandeli Evangjelit ishte vendosur nga një grup që njihej me emrin “Bashkimi” dhe që drejtohej nga Hasan Prishtina, Mustafa Kruja, etj. Më 6 dhjetor të 1921-it, Aqif Pash Elbasani dhe Imzot Bumçi, të dy anëtarë të Këshillit të Naltë, firmosën shkarkimin e Kryeministrit Evangjeli. Në vend të tij për krijimin e qeverisë u ngarkua Qazim Koculi, por ky u tremb nga reagimi që pati në të gjithë Shqipërinë dhe po atë ditë dha dorëheqjen. Për krijimin e qeverisë u ngarkua menjëherë Hasan Prishtina. Ky ngriti një kabinet, por pa mbushur as javën, më 12 dhjetor, nën presionin e qytetarëve dhe pas një demonstrate të madhe në Tiranë, dha dorëheqjen. Në vend të tij, u ngarkua Idhomeno Kosturi për krijimin e një qeverie tranzicioni. Ndërkohë më 16 dhjetor, trupat qeveritare, të drejtuara nga Zogu, hynë në Tiranë. Parlamenti u rimblodh në 22 dhjetor 1921 dhe dëgjoi raportin e ish-kryeministrit Pandeli Evangjeli, i cili deklaroi se ai u detyrua ta japë dorëheqjen nën kërcënimin e forcave të armatosura dhe nga frika e gjakderdhjes. Parlamenti njohu fajtor Aqif Pashën dhe Imzot Bumçin dhe i zëvendësoi ata me dy të tjerë, Sotir Pecin dhe Refik Toptanin. Pas 12 ditësh, Idhomeno Kosturi ia dorëzoi detyrën Xhaferr Ypit, i cili u emërua kryeministër194. Sikurse duket qartazi, në vend të stabilitetit, zuri vend destabiliteti për shkak të ambicieve dhe konflikteve të vazhdueshme ndërmjet grupimeve politike. Në vetëm 18 ditë, si pasojë e kësaj situate u ndërruan tre kryeministra, qëndrimi i të cilëve në qeverisje u mat me ditë: Qazim Koculi për një ditë, Hasan Prishtina për 5 ditë dhe Idhomeno Kosturi për 12 ditë! As qeveria e Xhafer Ypit e riformatuar nuk ishte në gjëndjë të qeveriste Shqipërinë dhe në këto rrethana rreth pesëdhjetë deputetë të ndryshëm i bënë thirrje Ahmet Zogut që ai t’i merrte vetë përgjegjësitë e qeverisjes së vendit. Më 2 dhjetor 1922 Këshilli i Lartë ngarkoi Ahmet Zogun të formojë qeverinë e re, i cili mbajti edhe postin e ministrit të Brendshëm. Në fjalën që kryeministri i ri mbajti në parlament deklaroi se do të respektonte të drejtën konstitucionale dhe parimet demokratike. Puna e tij u përqëndrua kryesisht në krijimin e institucioneve bazë të sigurisë së një shteti.

194 Fevziu, Blendi, “100 vjet”, UET/Pres & Klan, Tiranë, 2012, f. 84-85. 98 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ky ishte një dimension i ri qeverisës për Shqipërinë dhe shqiptarët. Si pjesëmarrës i Kongresit të Lushnjës si dhe Ministër i Brendshëm në qeverinë e S. Delvinës, ai kishte krijuar autoritetin e duhur për të ndërmarrë hapa të tillë. Me veprimet juridike që ndoqi, ai kishte arritur në përfundimin se e meta kryesore e hasur në qeverisjet e mëparshme ishte hapësira e ngushtë e mandatit të përfaqësimit si dhe identiteti kombëtar i tyre. Me këtë shpjegohet këmbëngulja e tij për mbështetjen ligjore të veprimtarisë së tij me mandat përfaqësimi në nivel kombëtar, duke i dhënë kuptim të plotë si vazhdimësisë edhe gjithëpërfshirjes. Duke përfituar nga “qetësia relative” e situatës në vend, si dhe duke e njohur shumë mirë karakterin dhe mentalitetin shqiptar, Ahmet Zogu kërkoi të realizonte, në të njëjtën kohë dy qëllime kryesore: të institucionalizonte legjislacionin në nivel shtetëror për t’u njohur nga bota si shtet si dhe të rritej autoriteti dhe forca e shtetit me përqëndrim kompetencash. Kjo do të bënte të mundur që, të gjitha instrumentet që realizonin legjitimitetin dhe sigurinë shtetërore, midis tyre edhe ushtria e policia, (të cilat, për hir të së vërtetës, nuk ishin bërë asnjëherë më parë instrumente me autoritet të mirëfilltë legjislativ), të vendoseshin plotësisht në baza ligjore. Asnjë qeveri e mëparshme nuk kishte arritur të vendoste autoritetin e duhur dhe as kompetencat e plota ligjore për të formësuar dhe ndikuar këto instrumente. Por ajo që ka shumë rëndësi, është fakti se u ruajt vijimësia legjislative e vendosur më parë nga “Kanoni i Zhurisë” (Kanuni i Jurisë) shpallur me 10 maj 1913, datë e cila shënon edhe ditën e drejtësisë në Shqipëri, Kanuni i Përtashëm i Administratës Civile botuar më 22 nëntor 2013, statusit të Princ Vidit dhe Kongresit të Lushnjës, duke krijuar kësisoj mundësinë themelore juridike për të mbajtur dhe zhvilluar edhe më tej autoritetin e përfaqësimit. Ndërkohë, Ahmet Zogu, me cilësinë e kryeministrit, duke konstatuar se baza legjislative ekzistuese nuk krijonte autoritetin e duhur legjor për vendosjen e kontrollit të plotë administrativ mbi të gjitha institucionet dhe instrumentet përkatëse, në gusht 1923 paraqiti në Këshillin Kombëtar projektligjin për Asamblenë Kushtetuese. Mbi këtë bazë, më 30 Shtator 1923 u miratua ligji për zgjedhjen e asaj Asambleje, si institucioni i vetëm me autoritetin e duhur legjislativ në nivel kushtetues. Po atë ditë Këshilli Kombëtar u shpërnda dhe filloi fushata e zgjedhjeve, për organizimin e së cilës të dy palët kundërshtare krijuan grupet politike elektorale. .... Kushdo qi kuptonte sadopak nga politika e quejti vehten të detyruem me marrë pjesë në fushatën elektorale për me u zgjedhë deputet dhe me "shpëtue Shqipninë195”. Më 26 nëntor filluan votimet për zgjedhjen e asamblistëve për në Kuvendin Kushtetues, të cilat përfunduan më 27 dhjetor 1923. Në përfundim të zgjedhjeve, asnjëri prej grupeve kryesore nuk mundi të siguronte shumicën. Megjithatë grupi qeveritar i kryesuar nga A. Zogu ishte më kompakt dhe duke shfrytëzuar edhe lidhjen që kishte me Shefqet Vërlacin, arriti të bëjë për vete bejlerët konservatorë, të cilët formuan qeverinë e re. Me humbjen në zgjedhje, grupet opozitare e shihnin të pamundur të vinin në pushtet me rrugë legale, prandaj u bënë më agresive dhe intensifikuan veprimtarinë e tyre për të

195 Zavalani, Tajar, Historia e Shqypnis, f. 276.

99 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura penguar ngritjen e institucioneve shtetërore dhe zhvillimin normal politik kushtetues të vendit. Sigurisht që konflikti politik në rritje mes qeverisë dhe opozitës ndikoi dukshëm në sigurinë dhe stabilitetin e vendit, pasojat e të cilit u panë shumë shpejt. Opozita e shikonte Ahmet Zogun si pengesë kryesore për planet e saj në marrjen e pushtetit. Meqënëse nuk arriti ta mënjanojë atë nga drejtimi i qeverisë me anën e zgjedhjeve, atëherë vendosi ta eliminojë fizikisht, me atentat. Më 23 shkurt 1924 i riu, Beqir Bajram Hidri nga Mati i quajtuni “Valter“ (anëtar i organizatës “Bashkimi”), qëlloi me tri të shtëna në drejtim të kryeministrit tek shkallët e Asamblesë. Ahmet Zogu, edhe pse i plagosur rëndë, hyri në sallën ku do të zhvillohej mbledhja e Asamblesë pa dhënë asnjë shenjë alarmi. Një rrjedhë e ngjarjeve e pakontrolluar autoritarisht brënda sallës së mbushur me asamblistë që ishin të armatosur, rrezikonte ta kthente kuvendin shqiptar në një skenë gjakderdhjeje të pashembullt në historinë parlamentare. Prandaj Ahmet Zogu, për të qetësuar situatën dhe për të shmangur rrezikun e një përleshjeje me armë, me një gjakftohtësi dhe vetpërmbajtje të jashtëzakonshme, iu drejtua kryetarit të Seancës dhe deputetëve: “Zotërinj, nuk është hera e parë në botë që në një parlament ndodh një gjë si kjo që më ndodhi mua. Unë u lutem miqve të mi ta peshojnë rastin me gjakftohtësi dhe ta harrojnë për një çast atë çka ndodhi”196. Gjithsesi, atentati në Parlament ndaj Kryeministrit Ahmet Zogu e ndërlikoi shumë situatën politike në Tiranë. Për t’i mos i dhënë shkak një ndërlikimi të mëtejshëm të situatës, e cila do të destabilizonte ndoshta në mënyrë të pakthyeshme stabilitetin dhe sigurinë e vendit, më 25 shkurt të 1924-ës Ahmet Zogu dha dorëheqjen nga posti i Kryeministrit. Zogu, qoftë me qetësinë që ruajti ndaj atentatit kundër tij, qoftë edhe me dorëheqjen, deshte të jepte mesazhin se më i rëndësishëm për të ishte stabiliteti dhe siguria e vendit. Nëse vendi destabilizohej dhe futej në kaos, asnjë ndihmë dhe hua nuk do të jepej, njohjet do të stoponin dhe për rrjedhojë administrata, ushtria, xhandarmëria, misionet diplomatike, nuk do të kishte mundësi të paguheshin e madje as të akreditoheshin apo të vepronin. Në këto kushte, situata e vendit vetëm se do të përkeqësohej. Pas atentatit dhe dorëheqjes së Ahmet Zogu vendin e mbuloi kriza e qeverisjes. Kur “Këshilli i Lartë” mendonte kandidaturën e Iliaz Vrionit për kryeministër, “Dora e Kuqe” (intelektualë të dështuar, nëpunës dhe oficerë të politizuar) e kërcënonte me vdekje kandidatin Iliaz Vrioni në rast se ai merrte në kabinetin e tij Ahmet Zogun. “Oficerët e rinj janë betue për të shfarosur gjithë ahmedistët tradhtar” shkruhej në një letër kërcënuese. Pas afro 6 javësh, më 30 mars 1924 “Këshilli i Lartë” ngarkoi Shefqet Bej Vërlacin të formonte qeverinë e re me objektiv “të sillte vëllazërimin dhe harmoninë midis shtetasve dhe të vinte në lëvizje (punim ligjor) makinën e administratës”197. Kryeministri mori edhe postin e ministrit të Brendshëm, kurse ai i ministrit të Drejtësisë dhe i Punëve të Jashtme iu dhanë përkatësisht Myfit Bej Libohovës dhe Iliaz Bej Vrionit. Mospjesmarrja e Zogut në qeveri ishte një lëshim që blloku qeveritar i bëri opozitës me kërkesën e “të pavarurve”.

196 Vllamasi, S., Ballafaqime…, f. 246; E. Vlora, Kujtime II, f. 211; Vlora, Eqerem Bej, Kujtime II, f, 214-215. 197 Selenica, T., Shqipëria më 1927, f. 116-117. 100 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Mirpo opozitës nuk i pëlqeu edhe qeveria e re, sepse Vërlaci shihej si një përfaqësim i Ahmet Zogut duke patur lidhje familjare (vjerri i ardhshëm i Zogut). Për të qetësuar situatën, Vërlaci i bëri edhe një lëshim tjetër opozitës. Pas dy javësh, më 17 prill pranoi t’i jepte asaj disa vende në qeverinë e tij, duke e paraqitur atë si qeveri koalicioni. Luigj Garakuqit iu dha posti i Ministrit të Financave. Dr. Fahri Reshiti (Gjilani) nga Kosova iu dha posti i Ministrit të Arsimit. Ndërkohë, në parim u pranua që opozitës t’i jepej edhe posti i Ministrisë së Luftës. Opozita jo vetëm që i pranoi postet, por që në mbledhjen e parë të Asamblesë lavdëruan qeverinë dhe qëllimet e larta atdhetare të kryeministrit. Por e vërteta flet ndryshe: opozita besonte se duke pasur në dorë këto dikastere, sidomos atë të luftës, në një qeveri pa A. Zogun kurdo mund ta përmbyste situatën e pushtetit dhe ta kthente atë në favorin e saj. Ahmet Zogu ndryshe nga nga ç’kishte ndodhur në vitet 1920-1922, ku ishin ndërruar shtatë kryeministra, mundi të qëndronte në postin e kryetarit të qeverisë më tepër se një vit, gjë që për kushtet e atëhershme të Shqipërisë do të thoshte mbajtje stabiliteti dhe sigurie. Megjithë vështirësitë e mëdha, Zogu u përpoq shumë për stabilizimin dhe vëndosjen e unitetit kombëtar, krijimin e një administrate me metoda qevesisjeje perëndimore, çarmatimin e popullsisë, vendosjen e shërbimit të detyrueshëm ushtarak, mëkëmbjen ekonomike dhe lehtësimin e varfërisë. Të gjitha këto masa dhe arritje ndikuan për ruajtën e vijimësisë së qeverisjes, duke krijuar kështu shtratin e domosdoshëm për të mbajtur së paku të paprekura raportet me shtetet e tjera e për rrjedhim, edhe sigurinë kombëtare. Në ato kohë të rrezikëshme dhe të paqarta në gjithë sistemin ndërkombëtar (mbajmë parasysh se jemi menjëherë pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, e cila jo vetëm nuk zgjidhi konfliktet për të cilat u zhvillua, por mbarsi konflikte akoma më të mëdha të cilat nuk do të vononin të shpërthenin), çdo vakum në qeverisjeje, shkonte drejtëpërdrejtë në dëm të pallogaritshëm për sigurinë kombëtare.

3.11. “Revolucioni” i qershorit 1924 Nga fillimviti 1924, Shteti shqiptar nuk kishte arritur akoma të ndërtonte instrumentet e plota ekzekutive. Forcat politike, (ndonëse nuk konsideroheshin si të tilla në atë kohë), nuk ishin të mirëorientuara politikisht, madje grupime apo individë me pushtet politik nuk kishin as vizionin për një qeverisje dhe as mënyrën e sjelljes me instrumentet ekzekutive të saj. Për të realizuar qëllimet e tyre politike, grupimet politike përpiqeshin të manipulonin edhe struktura ushtarake, duke i përdorur ato për qëllime politike dhe duke kriminalizuar kështu vetveten. Në këto kushte, do të mjaftonte qoftë edhe ndonjë shkak dhe situata politike të destabilizohej. Është pikërisht kjo situatë që solli ngjarjen e vrasjes së Avni Rustemit dhe që përmbysi situatën në vend. Avni Rustemi ishte deputet i opozitës në Asamblenë Kushtetuese dhe kryetar i Shoqërisë “Bashkimi”. Më 20 prill 1924, në një rrugë të Tiranës Avni Rustemi u plagos rëndë nga Isuf Reçi - një mullixhi dhe shërbëtor i vjetër i Esat Pashës dhe pas dy ditësh vdiq. Lajmi u përhap me shpejtësi rrufeje dhe situata u agravua. Në kushtet e mjegullës që shoqëroi krimin, opozita akuzoi qeverinë për këtë vrasje dhe nuk pranoi të marrë pjesë në punimet e Asamblesë Kushtetuese.

101 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Opozita vëndosi që varrimi i Avni Rustemit të bëhej në Vlorë dhe ceremonia të zhvillohej më 1maj, duke e shndërruar kështu ngjarjen në një manifestim politik kryengritës. Mbi varrin e tij Fan Noli shpalli përpara turmës se gjëndja ku kishte arritur Shqipëria nuk mund të zbërthehej veçse me revolucion198. Politikanë dhe pasues të opozitës gjetën rast të ushtronin oratorinë për të nxitur në turmat histerinë e luftës revolucionare. Ali Këlcyra dhe Qazim Koculi tregoheshin më të “pikëlluar” se të tjerët nga kjo vrasje dhe kërkonin pa vonesë të rrëmbenin armët për kryengritje199. Varrimi i cili u shndërrua në manifestim u zhvillua me moton: “Ja ne në fuqi…ja Shqipëria gurë e hi” - një perifrazim me sens të mbrapshtë të vargjeve të një kënge kushtuar Luftës së Vlorës të 1920-ës: “Ja do bënet Vlora jonë (Shqipëri), / ja do bënet gur e hi”200. Nisur nga parullat politike, skemat e organizimit dhe grupimet e personat pjesmarrës, duket qartazi që ceremonia e varrimit të Avni Rustemit në Vlorë u përdor si platformë dhe argument i planit për mënyrën e realizimit të rrëzimit të qeverisë së A. Zogut201. Në të njëjtin përfundim arrihet edhe në disa dokumente të tjera historike202. Asamblistët e opozitës, regjenti Sotir Peci dhe ministri Luigj Garakuqi, pas seremonisë së varrimit të Avni Rustemit nuk u kthyen në Tiranë, por qëndruan në Vlorë që të merreshin me organizimin e kryengritjes së armatosur për të sulmuar qeverinë. Grupi i deputetëve të opozitës “Ora e Maleve” të Shkodrës do të organizonin kryengritjen në Shkodër. Bajram Curri me 200 vetë sulmoi më 6 maj qëndren e prefekturës, Krumën, por nuk mundi ta mbajë, për shkak të qëndrimit të qark komandantit të atjeshëm, Muharrem Bajraktarit. Sidoqoftë, “pushka e revolucionit” krisi. Më 16 maj garnizoni i Shkodrës me komandant nënkolonel Rexhep Shalën u shpall me rebelizëm kundër qeverisë. Vlora priste të fillojë revolucionin sapo të bjerë Kruma. Ndërkohë, antarë të organizatës “Bashkimi” organizuan në Vlorë një demonstratë për të shprehur gatishmërinë për kryengritje kundër qeverisë. Meqënëse populli nuk bashkohej me kryengritjen, u vendos që, për rrëzimin e qeverisë, të përdorej ushtria. Me anë të një pritje të bujshme e pompoze në Vlorë, rinia vlonjate ia ktheu mendjen komandantit të garnizonit të Përmetit, nënkolonel Kasëm Qafëzezi - një ushtaraku me vese dhe që s’merrte vesh se ç’bëhej203, duke e quajtur Mustafa Qemali i Shqipërisë dhe duke e ndjellur, ia arritën qëllimit. Kasemi më 26 maj u deklarua kundër qeverisë. Për drejtimin e kryengritjes në Vlorë u krijua edhe një Komision Administrativ i Përkohshëm, kryesinë e të cilit e mori Fan Noli. Komisioni i përbërë nga 4 veta mori edhe atributet e një qeverie provizore. Noli do të drejtonte punët e jashtme, Sulejman Delvina punët e brendshme, Kosta Paftali ato botore dhe Mustafa Tragjasi çeshtjet financiare. Si drejtues i veprimeve ushtarake në prefekturën e Kosovës dhe zonat e tjera verilindore u caktua Bajram Curri, për zonën e Shkodrës Rexhep Shala dhe për Shqipërinë e Jugut Kasem Qafëzezi.

198 Zavalani,Tajar, ”Histori e Shqipnis”, PHOENIX & Shtëpia e librit, 1998, f. 278 199 Vlora, E.,Kujtime II, f. 217; S. Vllamasi, Ballafaqime, f. 250. 200 Selenica,T., Shqipëria më 1927, f. 117-118. 201 Zavalani, Tajar, HSH, f. 264. 202 Po aty. 203 Ermenji, Abas,Vendi që zë Skënderbeu, f. 432-433. 102 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Më 24 maj 1924 Bajram Curri filloi sulmin mbi Krumën. Pasi e morën atë më 26 maj, kryengritësit vazhduan sulmin në Bytyç, Bicaj, në Kalanë e Dodës për të vazhduar në drejtim të Dibrës dhe Matit. Grupi i asamblistëve të Korçës, të trembur nga ndonjë ndërhyrje e forcave greke që ishin grumbulluar në Follorinë e Janinë, kërkuan pajtimin e palëve. Kështu, duke mos dashur të derdhet gjak, Shefqet Verlaci dha dorëheqjen më 27 maj dhe më 31 maj Iliaz Vrioni formoi qeverinë e re. Më 19 maj Rexhep Shala nisi një forcë ushtarake për në Lezhë, por ajo ishte ndaluar në Kakarriq. Më 30 maj sulmoi pallatin e prefekturës në Shkodër, i cili ra më 31 maj pas një qëndrese të forcave qeveritare ku u vra komandanti i xhandarmërisë kapiten Ferit Frashëri. Më 31 maj filluan të vepronin edhe garnizoni i Përmetit dhe forcat e Vlorës. Bashkërendimi i veprimeve operacionale midis forcave të Shkodrës dhe Vlorës bëhej nëpërmjet linjës telegrafike Shkodër-Jugosllavi-Bari (Itali)-Vlorë. Shkodra ra më 1 qeshor dhe pastaj forcat iu drejtuan Lezhës. Forcat e garnizonit të Përmetit, sëbashku me vullnetarët e Skraparit të udhëhequr nga kapiten Riza Cerova iu drejtuan Beratit, i cili ra në duart e kryengritësve më 3 qershor, pas dy ditë luftimesh. Ndërkohë, forcat e ardhura nga Vlora hynë në Fier dhe më pas në Lushnje ku u bashkuan me forcat e tjera që erdhën nga Berati. Më 5 qershor ra Peshkopia dhe më 9 qershor Kavaja. E kapur nga paniku, Qeveria e Iliaz Vrionit u shpërngul në Durrës. Më 10 qershor 1924 pararoja e forcave të ardhura nga Shkodra nën komandën e Ndokë Gjeloshit, të prira nga deputeti Xhemal Bushati shpejtuan të hyjnë në Tiranë204. Kështu, brenda pak ditëve, pothuajse pa gjakderdhje, forcat kryengritëse hynë në Tiranë më 10 qershor. Po atë ditë Zogu me një pjesë të rrethit të tij u nisën për në Dibër dhe pastaj në Jugosllavi, ndërsa antarë të tjerë të qeverisë dhe asamblistët kishin ikur tri ditë më parë për në Itali dhe Greqi. Në këtë mënyrë opozita, duke u mbështetur në garnizonet ushtarake të Gjirokastrës dhe Shkodrës, mori pushtetin nëpërmjet dhunës. Historiografia marksiste e ka cilësuar këtë si revolucion, gjë që le shumë hapësira për ta diskutuar e kundërshtuar. Përdorimi i instrumenteve ushtarake nga anëtarë të parlamentit për përmbysjen e qeverisë nuk mund të emërtohet ndryshe përveçse një grusht shteti. “F, Noli, jo vetëm e mori pushtetin në një mënyrë antikushtetuese, por nuk ndërmori hapat e duhur për të legalizuar qeverinë me zgjedhje të lira, si rrugë e zakonshme për të fituar besimin...”205 Në rrethana të tilla të marrjes së pushtetit, Asamblea Kushtetuese u shpërnda vetvetiu. Nga Regjenca (Këshilli i Lartë) kishte mbetur vetëm Sotir Peci, sepse Gjon Çoba kishte dhënë dorëheqjen qysh me 24 maj dhe dy të tjerët Xhafer Ypi dhe Refik Toptani ishin larguar nga Shqipëria.

204 Xhafa, Bajram ,Historia e Shqipërisë 1912 -1939, f. 343-346. 205 Zavalani,Tajar, HSH, f. 229. 103 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Fan Noli u bë shtytësi dhe simboli i këtij “revolucioni”, veshur me petk social dhe ekonomik. Fitorja e tij e solli Nolin në postin e kryeministrit (16 qershor 1924). Por realisht zgjedhja e kryeministrit u bë me short - një zgjidhje që nuk është në natyrën e lojës parlamentare. Mëtues për këtë post ishin Sulejman Bej Delvina, Qazim Koculi dhe Fan Noli. Secili kishte miqtë dhe kundërshtarët e vet. Një votim i rregullt parlamentar nuk mund të bëhej në radhë të parë sepse nuk kishte fare Parlament. Pastaj, e dyta, edhe sikur të kishte, deputetët demokratë nuk përbënin shumicën. Atëherë u përdor sistemi i shortit, si në lojëra fati! Fati zgjodhi Fan Nolin dhe ai u bë kryeministër206. Fan Noli formoi qeverinë më 16 qershor 1924. Regjenti i vetëm që kishte mbetur Sotir Peci, megjithëse kundërshtar i vjetër i Nolit, ndoqi rrugën “kushtetuese” duke pranuar ta “dekretojë” Nolin kryeministër, ndonëse nënshkrimi i tij kërkonte edhe emrin e të paktën një kolegu të tij. Më 19 qershor qeveria shpalli programin e saj. Më 2 korrik Fan Noli mori dhe barrën e Këshillit të Lartë pasi edhe Sotir Peci ishte larguar nga Tirana për kundërshtimet që kishte. Fan Noli, duke marrë përsipër edhe atributet e kryetarit të shtetit si institucion, u mundua ta shfrytëzojë atë për përfaqësimin politik të shtetit shqiptar në kuadrin e marrëdhënieve me jashtë. Është e vërtetë se konceptin “Këshill i Naltë” e vendosi Kongresi i Lushnjës, por duke e materializuar atë si një institucion kolegjial i cili la hapësirën e nevojshme legjislative për zgjedhjen e kryetarit të shtetit. Në nenin e parë të Statutit të Lushnjes përcaktohej: “Vendin e Mbretit e zën përkohësisht Këshilli i Naltë me të drejtat dhe detyrat e caktueme taksativisht në këtë Statut”207. Fan Noli mendonte që në programin e tij, të riparonte ato që nuk bëri Ahmet Zogu dhe të ndërmerrte disa hapa konstitucionale, por pa mundur t’i realizojë ato, pasi nuk kishte mandatin e besueshmërisë për t’i bërë gjërat si duhet. Ai nuk kishte asnjë instrument me identitet kombëtar për realizimin e programit tij. Noli sapo erdhi në pushtet u mor me gjyqe ndaj kundërshtarëve politikë dhe kjo ishte e natyrshme për mënyrën se si erdhi në pushtet. Në Tiranë u ngrit gjyqi politik për afro 170 vetë. Gjyqi dënoi me vdekje në mungesë dhe me konfiskim të pasurisë Ahmet Zogun, Shefqet Vërlacin, Iliaz Vrionin, Koço Kotën, Myfit Libohovën, Abdurrahman Dibrën, etj. Zotimet për reforma radikale që mori qeveria “revolucionare”, jo vetëm që nuk u realizuan, por u prishën edhe ato që ishin arritur. Çarmatimi nuk u bë dhe nuk mund të bëhej, sepse qeveria nuk kishte as forca dhe as vullnet. Bajraktarët e Dukagjinit kërkonin të mos u merreshin armët. Malësorët i kërkonin Luigj Garakuqit dhe Rexhep Shalës që të mbanin premtimet që u kishin dhënë për të gëzuar autonominë e malësive. Lindi kështu rreziku i copëtimit politik të vëndit në kantone. Ishte premtuar gjithashtu se, pasi të vinin në pushtet da ta bënin Shkodrën kryeqytet. Në Jug, prefekti “liberator” i Gjirokastrës Koço Tasi nxiste psikozën e luftës së shënjtë dhe të ringritjes së problemit “epiriot”. Në këto kushte të një qeverie jo legjitime dhe të paaftë të garantonte sigurinë kombëtare, qeveria jugosllave organizoi në veri një provokacion të rëndë, duke sulmuar dhe pushtuar zonën e Kelmendit, duke përfshirë edhe Vermoshin. Anarkia mbuloi vendin dhe asgjë nuk kishte garanci. Njerzit vriteshin në të katër anët e vendit, komunikimet ndërkrahinore

206 Vlora, Eqerem Bej, Kujtime vëll.II. f. 224. 207 Zgjanimi i Statutit të Lushnjës, Kaptinë I, Pjesa A. 104 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura u ndërprenë dhe qeveria nuk mund të dërgonte as postën. Paralelisht, brënda ish-opozitës së vjetër filluan konflikte të mëdha brenda grupimeve e grupeve të saj. Oficerët e grupit të Përmetit vendosën të bënin një puç për zevendësimin e qeverisë së Nolit me një qeveri ushtarake por nuk mundën. Pasuesit e Zogut porositeshin të qëndronin jashtë këtij konflikti. “Në këtë anarshi ku ishte zhytur vendi, një ditë vendosëm të shkojmë te Noli, në zyrën e tij, në kishën ortodokse, Bahri Omari, Rasim Babameto dhe unë (Sejfi Vllamasi), për të biseduar me të mbi situatën. Ora ka qënë 11. Nolin e gjetëm vetëm, porsa ishte ngritur nga gjumi dhe ishte duke i rënë fyellit. Folëm mbi situatën, shfaqëm sinqerisht mendimet tona vetëm e vetëm në interes të shtetit, pa prekur aspak çështje partije. Por Noli na priti keq dhe as nuk u vinte vesh fjalëve tona, që ishin për të mirën e vendit dhe për të mirën e tij”208. Ishte pikërisht ky kuadër ilegjitimiteti nga pikëpamja demokratike, i cili solli zhvillimin kuptimplotë që Qeveria e Nolit u njoh vetëm nga dy shtete, Greqia dhe Rusia. Ky fakt është mjaftueshmërisht i spjegueshëm: ndërsa Rusia bolshevike ndjehej se ishte e izoluar dhe kërkonte eksperimentim të bolshevizmit në Ballkan, nga ana tjetër, Greqia ndoshta mund ta kishte më të lehtë për të realizuar synimet e saj ekspansioniste. Britania e Madhe dhe vendet e tjera të demokracive perëndimore nuk pranonin asnjë kontakt së paku derisa në Shqipëri të zhvilloheshin zgjedhje që legjitimonin qeverinë me vullnetin e popullit. Është krejt logjike të pohohet se ishte vetë Noli që po përgatiste rikthimin e Zogut në pushtet, pikërisht me mënyrën se si e mori pushtetin dhe se si po e “qeveriste” vendin. Me Nolin në krye të qeverisë, Shqipëria shihej nga Fuqitë evropiane si një vatër tensioni e bolshevizmit në Ballkan, prandaj përgatitën dhe mbështetën Ahmet Zogun të rikthehej në pushtet. Më 13 dhjetor 1924, dy anëtarë te Këshillit të Naltë që ishin jashtë vendit (Këshilli i Naltë përbëhej nga katër veta, Sotir Peci, Refik Toptani, Xhaferr Ypi dhe Ndoc Çob, nënvizimi im-E.S.), autorizuan Iljaz Vrionin, të cilin e konsideronin Kryeministër legjitim, të organizonin operacionin e rikthimit të qeverisë legale në Tiranë. Ahmet Zogu u emërua komandant i përgjithshëm i operacionit. Ato muaj ai kishte qenë mjaft aktiv në politikë. Ishte takuar me përfaqësues diplomatikë dhe kishte udhëtuar në disa kryeqytete, duke marrë pëlqimin politik për rikthimin në Shqipëri. Në kujtimet e mëpasme, të gjithë kundërshtarët e tij sqarojnë se Zogu u mbështet, madje edhe u financua nga Britania e Madhe.209 Trupat e Ahmet Zogut, pas një përgatitje të kujdesshme dhe të organizuara mirë, hynë nga disa drejtime në Shqipëri. Ahmet Zogu nëpërmjet Dibrës, Ceno Beg Kryeziu nga prefektura e Kosovës, Koço Kota nga Kapshtica, Myfit Libohova nga Kakavija, ndërsa vetë Iljaz Vrioni hyri nga Italia. I paralajmëruar për lëvizjet, Noli me 18 dhjetor kërkoi nga qeveria angleze, franceze, italiane dhe nga Lidhja e Kombeve që të ndërhynin, por ato nuk iu përgjigjën. Ndërkohë që ministri i Mbrojtjes Kasem Qafëzezi, nuk gjendej në detyrë dhe trupat ushtarake qeveritare ishin të çorganizuara, forcave të Zogut iu dha mundësi të përparonin me shpejtësi. Në këto rrethana Qeveria e Nolit nuk bëri ndonjë reagim. Ato pak forca ushtarake që iu dolën përpara u shpartalluan shpejt e shpejt nga Zogu dhe më 24 dhjetor

208 Vllamasi, Sejfi, vepër e cituar, f. 270 209 Fevziu, Blendi, “100 vjet”, UET/Pres & Klan, Tiranë, 2012, f. 104. 105 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

1924 hynë në Tiranë duke i rikthyer legjitimitetin qeverise së Iljaz Vrionit të dalë nga zgjedhjet e 27 dhjetorit të 1923-shit, ose sikurse ka hyrë kjo datë në histori, “Triumfi i Legalitetit”. Më 25 dhjetor, Vrioni që ishte larguar nga zyra më 8 qershor, u rikthye aty si Kryeministër.

3.12. Rrjedhimet në sigurinë dhe stabilitetin e vendit. Çka përshkruam më sipër, jo pa qëllim dhe me hollësi, na jep mundësinë e paanësinë që, në bazë kriteresh historike dhe juridike, të vlerësojmë si ngjarjet, ashtu edhe personat, si edhe rrjedhimet për fatët e sigurisë kombëtare. Politikanët shqiptarë të kohës, vazhdonin të merreshin me njëri tjetrin duke lënë hapësira të rrezikëshme për fatet e vendit. Nuk është e rastit që politikanët shqiptarë të kohës, të prirur për të dëgjuar vetëm vetveten dhe për t’i dhënë të drejtë vetëm vetvetes, arritën përpara dyerve të Evropës, në Konferencën e Paqes me pesë delegacione shqiptare, duke i dhënë shkas ndërkombëtarëve të arrijnë në përfundimin se shqiptarët nuk merren vesh njeri me tjetrin dhe nuk dinë të qeverisen210. Por në këtë gjykim “në bllok” të të gjithë politikanëve të kohës, është krejt e domosdoshme për të bërë edhe diferenca thelbësore. Në këtë kuadër, le të sjellim në vëmëndje teoritë dhe praktikat më të gjithëpranuara shtetërore si mundësi reference edhe për ngjarjet dhe personat përfaqësues të kohës. Dihet se autoriteti i shtetit është mbi individin dhe se të gjithë shtetasit duhet të jenë të barabartë përpara shtetit dhe ligjeve të tij. Askush nuk mund të përdorë autoritetin e shtetit për të përmbushur dëshirat e vullnetet e tij, qoftë ky edhe përfaqësues i shtetit. Interesat e individit realizohen vetëm në rrugë institucionale ligjore. Kjo është baza për vlerësimin e natyrës së një shteti. Përfaqësuesi i shtetit nëse përdor, qoftë edhe në një rast të vetëm, instrumentet e shtetit për të realizuar interesat apo dëshirat individuale, ai, jo vetëm i humbet autoritetin shtetit duke e individualizuar atë, por i heq edhe vetes kështu të drejtën për përfaqësim. Plotësimi i interesave individuale përmes përdorimit të instrumenteve të shtetit, duke dëmtuar interesat e individëve të tjerë, sjell pasoja të rënda për vetë shtetin. Me të tilla abuzime, shteti, nga përfaqësues i popullit, kthehet në instrument i rrëzikshëm dhe si i tillë humbet përfundimisht autoritetin institucional për individin dhe shkallën e besueshmërisë se tij. Në këtë kontekst, nëse analizohet atentati ndaj Ahmet Zogut, ashtu si edhe atentati tjetër ndaj Avni Rustemit, konstatohet ndërthurja e segmenteve të caktuara që fshihnin interesa politike apo grupesh e grupimesh. Në një vend demokratik me sistem parlamentar, shteti, si aparat politik, nënkupton pozitën dhe opozitën. Nëse opozita organizoi atentatin ndaj Zogut, instrumentet që u përdorën nuk ishin shtetërore, por ai u mbështet politikisht, duke i dhënë formë terroriste. Në rastin tjetër të atentatit kundër Avni Rustemit, instrumentet që u përdorën përfaqësonin interesa grupimesh politike, por fatura i shkonte shtetit. Si të tilla, ato ndikuan në autoritetin e shtetit duke sjellë pasoja për të gjithë jetën politike dhe shoqërore në vend.

210 Përfaqësuesi italian në Konferencën e Parisit.

106 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

“Revolucioni” i qershorit 1924 do të ishte shprehje e këtij manipulimi. Ky fenomen, për hir të së vërtetës, është ndeshur edhe në momente të tjera të historisë së mëvonshme të shtetit shqiptar211. Megjithëse Kongresi i Lushnjës mund të konsiderohet si përvoja më e arrirë e deriatëhershme për instalimin e jetës demokratike në Shqipëri, prapëseprapë nuk u arrit që ato vlera demokratike të krijuara me shumë kujdes të përktheheshin në stabilitet politik. Vendi mbetej i pakontrolluar në pjesë të veçanta të teritorit të tij dhe i ndarë në influenca të ndryshme. Nuk u arrit të konsolidohet një kuadër i plotë legjislativ. Në këto kushte, sigurisht që jo vetëm ekonomia vëndase nuk kishte zhvillim të dukshëm, por edhe nuk mund të tërhiqeshin investime të huaja e madje nuk mund të merreshin as borxhe. Shpjegimi komunist që niset nga kritere klasore në vlerësimin e ngjarjeve, njerzve dhe rrjedhimeve të asaj kohe, është jo vetëm i padobishëm, por edhe i dëmshëm historikisht. Edhe pas Kongresit të Lushnjes, për inerci vendi vazhdonte të ishte i ndarë sipas influencave të individëve të fuqishëm në zonat apo krahinat e tyre. Me shumë përpjekje dhe kujdes u arrit të mbaheshin zgjedhjet e para në prill të vitit 1921, që ishin historike se zhvilloheshin për herë të parë në Shqipëri. Për shkak të mungesës së përvojës dhe mentalitetit që trashëgohej, qeverisja nuk prodhonte stabilitet politik për vendin për faktin se qeveritë ndërroheshin jo në bazë të rotacionit normal politik, por në bazë të shtytjeve nga interesat e ditës. Zhvillimet pas zgjedhjeve të para e parcelizuan vendin më shumë dhe në një klimë të tillë po shkonin në zgjedhjet e fund vitit 1923. Nga njëra anë, u identifikua fuqia dhe pasuesit e Ahmet Zogut dhe nga ana tjetër, u identifikua fuqia dhe aleancat e Fan Nolit. Zogu kishte më shumë përkrahës e mbështetës në Shqipërinë e Mesme dhe në atë Verilindore, ndërsa Noli kishte më shumë të tillë në Vlorë, Gjirokastër, Korçë, etj. Kjo nuk vinte për shkak të forcës së ideve politike, por më së shumti për shkak të preferencave me bazë krahinore. Paralel me këtë ndarje shkonte edhe ndarja fetare. Shumica e shqiptarëve që tradicionalisht i përkisnin besimit të fesë islame ishin të lidhur me Zogun dhe pjesa tjetër, kryesisht katolikë e ortodoksë, ishin të lidhur me Fan Nolin. Zogu çmohej më shumë nga shtetet dhe përfaqësuesit e huaj sepse ishte për stabilitet të brendshëm, gjë që ishte dukur edhe me cilësinë e tij si Ministër i Brendshëm. Me këtë prirje ai ushtronte një farë autoritarizmi, por Fuqitë e Mëdha të cilat e patën krijuar dhe ruajtur Shqipërinë nga shpërbërja përgjatë ngjarjeve të rrezikshme të paspavarësisë, ishin gati të pranonin më shumë pikërisht një regjim autoritar sesa një regjim të lëkundur. Përfaqësuesit e huaj në Shqipëri ishin veçanërisht të shqetësuar për implikimet e rënies së pushtetit të Zogut.

Ambasada e Britanisë së Madhe përpiqej të bindte Përfaqësuesin e SHBA-së në Tiranë për një marrëveshje midis qeverive të huaja se ato duhet të mos e njihnin ndonjë grup që “do të detyronte forcërisht dorëheqjen e Ahmed Beut”.

211 Ngjarjet e vitit 1997, ku personalitete politike e publike i janë drejtuar instrumenteve të sigurisë për realizimin e qëllimeve të tyre politike, për rrjedhim të të cilave u shkaktuan zhvillime dramatike, të cilat e çuan Shqipërinë në kaos të plotë, duke krijuar kushte të përshtatshme edhe për ndikime e ndërhyrje të shumta nga jashtë. Mund të përmendim dhe: 3 korrikun 1997, 12-13-14 shtatorin 1998 dhe 21 janarin 2011. 107 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ky raport iu ishte çuar edhe përfaqësuesve të Italisë, Greqisë dhe Jugosllavisë dhe ishte marrë pëlqimi i tyre212. Edhe këto të fundit kishin arsyet e tyre pse nuk iu interesonte një vakum pushteti në Shqipëri. Zogu qëndronte mbi prirjet shkëputëse dhe ai bënte thirrje për qeverisje të mirë, disiplinë dhe progres të dalëngadalë. Deklaratat zyrtare të Zogut e përshkruanin opozitën si të copëtuar dhe deklaronin se nevoja e parë e Shqipërisë ishte disiplina dhe stabiliteti213. Megjithëse Ahmet Zogu u rizgjodh kryeministër pas zgjedhjeve të dhjetorit 1923, ai vazhdoi të ishte shumë i kujdesshëm për të arritur stabilitetin e duhur në vend, sepse përveç ambicieve dhe tensioneve politike të “krerëve”, vendin e kishte pllakosur uria, mungesa e ushqimeve dhe kriza financiare. Këtë Zogu e dëshmoi më së miri, qoftë me qetësinë që ruajti ndaj atentatit kundër tij, ashtu edhe me mesazhin që dha në parlament e, më tej akoma, deri edhe me dorëheqjen e tij si kryeminstër. Opozita e shfrytëzoi këtë situatë, për më tepër që mbështetej edhe nga krahu radikal i saj, sikurse ishte organizata Bashkimi. Por, në kushtet e legjitimitetit që kishte fituar Zogu në zgjedhje, opozita angazhoi edhe segmente të ushtrisë, gjë që e penalizon atë politikisht. Me gjendjen kaotike ku ishte zhytur vendi, mund të diskutohet se edhe vetë ushtria mund të besonte se shpëtimi do të mund të ishte lidhja pas opozitës. Kështu që garnizonet ushtarake në Shkodër, Krumë, Berat, Përmet, etj. u vunë në dispozicion të kryengritësve. Vetë Organizata Bashkimi formonte një batalion prej rreth 400 vetësh214. Qeveria nuk ishte e përgatitur të përballonte këtë veprim ushtarak, sepse besonte që ushtria do të qëndronte besnike pas pushtetit legjitim. Por këtu mund të ketë ndikuar edhe fakti që ushtarakët ishin të keqpajisur, të papaguar, me armatime të vjetra215, dhe opozita e kishte bërë punën e vet politike. I mbetur me më pak përkrahje nga ushtria në krahasim me opozitën, Zogu u detyrua të largohet nga vendi. Me politikat e stabilitetit, Zogu kishte fituar miq jashtë Shqipërisë, por kishte krijuar reaksion brenda. Klanet ortodokse dhe ato katolike e rendisnin atë në opinion si mbeturinë të Perandorisë Otomane. Varfëria dhe financat e dobëta e bënë ushtrinë pré të opozitës. Nga ana tjetër, Fuqitë e Mëdha, si dhe ato fqinje e shihnin programin e qeverisë së Nolit si të orientuar për nga bolshevizmi, për më tepër që kishte ardhur në fuqi me mjete ilegale216. Gjithsesi, ishte në fakt ushtria ajo që e vendosi fatin e përmbysjes së regjimit. Ushtria ndryshoi balancën e fuqisë nga Zogu tek Noli. Janë pikërisht këto problematika juridike e historiografike ndaj të cilave lypset një vlerësim rigoroz. Ardhja në fuqi e Nolit i ka të gjitha arësyet për t’u diskutuar nëse ishte një revolucion siç e paraqet historiografia komuniste, apo një grusht shteti, kryengritje, apo rebelim. Në çdo rast legjitimiteti i saj është i diskutueshëm.

212 Department of State, Merit-Swift to the Secretary of State, 30 November 1923. 875.00/107. 213 Gazeta e Korçës, 1 dhjetor 1923. 214 Clegg, Austin Robert,“From Crisis to Crisis: The Rise and Fall of Fan Noli's Vision for Albania. 1920-1924”, 1998, f. 98. 215 Nga 4000 armë, 2000 nuk ishin në gjendje pune. AQSH, MPB, Periudha e Zogut, V. 1924, D 3, f. 61. 216 Clegg, Austin Robert “From Crisis to Crisis: The Rise and Fall of Fan Noli's Vision for Albania. 1920-1924”, 1998, f. 119. 108 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Me përkufizim, kryengritja është një revoltë e kufizuar popullore kundër një qeverie kushtetuese apo kundër politikave të saj. Rebelimi është gjithashtu një revoltë e kufizuar popullore ndaj një qeverie ekzistuese, por luftëtarët e saj, në këtë rast, nuk gëzojnë e statusin e luftëtarit. Në këtë kontekst, kryengritja mund të marrë edhe trajtat e një rebelimi të organizuar që synon përmbysjen e një qeverie kushtetuese përmes përdorimit të subversionit dhe konfliktit të armatosur. Ndërsa revolucioni është përmbysja apo mohimi i një regjimi apo sistemi politik nga të qeverisurit, një përmbysje e plotë e me forcë dhe zëvendësimi nga njerëzit e qeverisur i një qeverie apo një sistemi politik të vendosur. Më në fund, grusht shteti217 është përmbysja e befasishme e një qeverie, zakonisht nga një grup i vogël i strukturave ekzistuese të shtetit, tipikisht nga ushtarakë, për ta zëvendësuar atë me një trupë të re ushtarake ose civile. Nga kjo analizë e shkurtër, veprimet e forcave të kryesuara nga Noli kanë elementë të përzier të revolucionit, kryengritjes, rebelimit dhe grushtit të shtetit. Renditja e atyre veprimeve vetëm si revolucion apo kryengritje është një shpjegim marksist. Noli, edhe pse i kultivuar në SHBA, nuk iu shpëtoi ndikimeve marksiste. “Noli erdhi në fuqi me mjete jo kushtetuese, krijoi një kabinet të përzier ushtarakësh e civilësh pa referencë me Parlamentin dhe nuk dukej se nxitohej për të zhvilluar zgjedhje”218. Manifesti i Nolit i qershorit 1924 premtonte të shtypte privilegjet mesjetare të cilat varfëronin popullin shqiptar, duke iu dhënë atyre rrugët, urat, kujdesin shëndetësor, arsimimin, prosperitetin dhe akoma më tepër “emancipimin ekonomik të fshatarëve,219 por fatkeqësisht nuk do mund t’i arrinte kurrë ato me mënyrat, mjetet dhe forcat si erdhi në pushtet. Gjykimi i qeverisë së Nolit bëhet edhe nga një tjetër kënd: ai i njohjes ndërkombëtare. Greqia ishte një nga dy shtetet (krahas Rusisë) që njohu qeverinë e Nolit. Pse? Ndoshta si prift ortodoks. Rusia do njihte pikërisht në bazë të kriterit ideologjik. Të tjerët nuk e njohën sepse nuk do ta pranonin një qeveri të ardhur në pushtet me mjete jo kushtetuese. Vetë Noli e pranonte gjatë fjalimit që mbajti në Asamblenë e Lidhjes së Kombeve se qeveria e tij ishte një qeveri revolucionare dhe pa parlament220. Ai u referua se do të bënte zgjedhje të lira pas pak vitesh. Për këto arsye, Lidhja e Kombeve nuk dha huanë e kërkuar me këmbëngulje nga Noli, sepse ajo nuk mund t’i jepte hua një shteti, territori dhe stabiliteti i të cilit nuk ishte i

217 Për të patur njohuri më të zgjeruara për rebelizmin, kryengritjen e armatosur, grushtin e shtetit, etj., shih një nga punimet më të mira apo librin e famshëm sipas shumë kritikëve, “Teknikat e grushtit të shtetit” me autor Curzio Malapata, me shqipërim të Aurel Plasarit, Botimet “55”, Tiranë, 2006. Siç pohon autori në parathënie, “I çuditshëm dhe plot të papritura, fati i këtij libri tim. I ndaluar prej qeverive totalitare që shihnin te “Teknikat e Grushtit të Shtetit” njëfarë “manuali të revolucionit të pakryer”; i vënë në listën e zezë prej qeverive liberale e demokratike, prej të cilit ai nuk është veçse një manual i marrjes së pushtetit me dhunë”, jo edhe, në të njëjtën kohë, “ manual i mbrojtjes së shtetit”, u akuzua për fashizëm prej trockistëve. 218 Tomes, Jason, “King Zog self-made monarch of Albania”, Sitton Publishing Limited, 2003, p. 67. 219 Po aty, fq. 68. 220 Po aty, fq. 69. 109 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura garantuar. Vetë Noli e pranoi këtë kur thoshte se duke insistuar në reformat agrare, unë frymëzova zemërimin e aristokracisë së tokave, ndërsa duke dështuar për t’i zbatuar ato, unë humba mbështetjen e masave të fshatarëve221. Ndërkohë, të gjitha monarkitë ballkanase, ashtu si të gjitha monarkitë në natyrën e tyre, ishin antikomuniste. Fan Noli, me reformat e tij u cilësua si partizan i komunizmit dhe në çdo rast do të ndeshte reagimin e ashpër të këtyre monarkive. Përveç orientimit ideologjik, Noli kishte pranuar edhe një mision sovjetik, por në dhjetor 1924, do të kërkonte vetë largimin e tij, për shkak të reagimeve të ashpra nga misionet dhe qeveritë perëndimore, veçanërisht britanike. Më 24 dhjetor 1924, trupat ushtarake antinoliste u futën në Tiranë duke e shpallur këtë ditë si triumf të respektimit të një regjimi legal, që në histori njihet si “Triumfi i Legalitetit.” Kjo nuk është thjeshtë një datë, por përmban një kuptim të madh sa historik, aq edhe kombëtar. Legaliteti në thelb është legjitimiteti, që do të thotë shtylla apo themeli mbi të cilin qëndron një shtet. Natyrshëm, një shtet me themel legjitimitetin është një shtet me themele të forta sigurie. Vetë siguria kombëtare do të ishte jo vetëm e paqëndrueshme, por krejt e paqenë pa këto themele. Mbajtja parasysh e kësaj metode gjykimi - një metodë e pranuar nga i gjithë sistemi juridik ndërkombëtar, është shumë e rëndësishme, sepse mbështet paanshmërisht gjykimin e të gjitha hapave të tjerë politikë dhe kushtetues që sollën vendosjen e Mbretërisë Shqiptare.

3.13. Shteti shqiptar në kohën e Republikës së Parë, 1925-1928 Më 5 janar të vitit 1925, Qeveria e Iljaz Vrionit dha dorëheqjen. Më 6 janar Ahmet Zogu hyri në zyrë si Kryeministër. Sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913, Shqipëria ishte caktuar principatë, pra monarki dhe sovrani i saj ishte Princ Vidi, ose Vilhelmi I. Kongresi i Lushnjës konfirmoi si formë regjimi, mbretërinë, por derisa të zgjidhej çështja e mbretit, vëndin e tij e zinte Këshilli i Naltë i cili kishte kompetencat e kryetarit të shtetit dhe këto ishin të shprehura në statut. Ndër të drejtat kryesore statutore ishte edhe: “Këshilli i Naltë zgjedh Kryeminstrin dhe emnon këtë dhe ministrat e zgjedhun prej tij”222. Në shtat vitet e fundit pas luftës së parë botërore ishin ndërruar 14 qeveri dhe këto më së shumti në vitet 1920-1924. Këshilli i Naltë si institucion kryesor në fatin e qeverive, nën trysninë e politikës së kohës merrte edhe vendime që nuk shkonin në dobi të stabilitetit të vendit. Për ta zgjidhur një herë e mirë këtë ngërç, por edhe për arsye të tjera, Asamblea Kushtetuese, më 31 janar 1925 shpalli Shqipërinë Republikë dhe Ahmet Zogu u zgjodh President. Nën drejtimin e Ahmet Zogut, kemi një kalim nga sistemi i pastër parlamentar në sistemin presidencial, ku presidenti është edhe kryetar i qeverisë. Zogu erdhi në fuqi me një program të qartë politik. Në planin e brendshëm, për herë të parë sanksionohej që “ushtria duhet të vihej në mbrojtje të shtetit dhe të nderit kombëtar” dhe jo të partive politike.

221 Po aty, fq. 70. 222 Statuti i Lushnjës, neni 66, f. 19. 110 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Sipas programit të qeverisë, suprimohej Ministria e Luftës dhe në vend të saj krijohej një “Komandë e Përgjithshme Armate”, ku vetë Zogu ishte edhe Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura. Në program përcaktohej se të ardhurat do të përdoreshin më shumë “për nevojat botore”, etj. Në planin e jashtëm përcaktohej: “Nuk duem të jemi foleja e ideve aventuriste që prishin qetësinë e shtetit, ashtu edhe të shteteve fqinj. Respektojmë të drejtat ndërkombëtare të gjithë shteteve ashtu duem të respektohemi edhe ne. Me nji fjalë, politika e jashtme ka me qenë mbrojtje e indipendencës dhe integriteti i shtetit tonë”223. Sjellim në vëmendje se jemi në fillim të vitit 1925. Revolucioni i Tetorit në Rusi, kishte krijuar raporte të reja forcash, të cilat tanimë nuk ishin më vetëm gjeopolitike, por edhe ideologjike, madje të institucionalizuara e të përfaqësuara nga një instrument shtetëror. Një ndarje e tillë mbi baza ideologjike ndodhte për herë të parë në historinë e njerëzimit. Nisur nga madhësia dhe potencialet e Rusisë, si dhe nga fakti që një ideologji e re dhe e paprovuar zakonisht bëhet atraktive, bota po përvijohej dalëngadalë në dy grupime të mëdha: nga njëra anë, grupimi ideologjik komunist dhe, nga ana tjetër, grupimi i të djathtës antikomuniste. Por ka edhe një element tjetër me interes: Ideologjia komuniste u institucionalizua për herë të parë në formë shtetërore në një vend sllav dhe ortodoks. Normalisht ishte e pritshme që edhe për këtë shkak, kjo ideologji të gjente terren kryesisht në vendet me popullsi sllave dhe ortodokse. Duke marrë parasysh edhe varfërinë e tejskajshme në këto vende, u krijua terreni ideal për mbështetjen dhe për këtë ideologji. E vetmja pengesë për përhapjen e kësaj ideologjie në këto vende ishte e djathta përgjithësisht, ku mund të renditen edhe mbretëritë, të cilave komunizmi iu shkatërronte kohezionin mbretëror dhe kombëtar, duke spekuluar me kohezionin ideologjik. Në këtë kuadër mund të lexohet më mirë e më qartë edhe ndërmarrja e Ahmet Zogut për t’i dhënë fund kaosit disavjeçar, për t’i prerë rrugën depërtimit të ideologjisë komuniste dhe për ta mbajtur Shqipërinë të lidhur me Evropën. Këtij qëllimi i shërbeu hartimi dhe miratimi i Statutit Themeltar me atributet e kushtetutës, përmes së cilës Shqipëria shpallej Republikë Parlamentare, me veçorinë që Presidenti i Republikës do të kryesonte edhe qeverinë. Pushteti legjislativ u nda në dy dhoma: Dhoma e Deputetëve dhe Senati, një praktikë parlamentare e praktikuar për herë të parë dhe të fundit në Shqipëri. Kësisoj, për herë të parë, vendosej një ekuilibër në funksionimin e parlamentit, një karakteristikë kjo e vendeve të zhvilluara. Ndërkaq, u hartua një ligj me disa aspekte moderne për kohën lidhur me zgjedhjet parlamentare. Gjithsesi, nisur nga kushtet kur Shqipëria u shpall Republikë, nga tradita e mangët parlamentare, nga prapambetja e vendit dhe nga nevoja për përqendrim pushtetesh, legjislacioni i vendit kishte edhe kufizimet e tij. Ligji nuk parashikonte garancitë e duhura për opozitën politike, madje lihej e hapur që opozita mund të goditej në raste të veçanta. Por, duke marrë parasysh kushtet dhe situatën e kohës, kuadri strukturor dhe legjislativ ishte, përgjithësisht, një investim i madh për sigurinë kombëtare. Një vend i vuajtur dhe përmbi njëdhjetëvjeçar thuajse i paqeverisur, tani, me qeverinë e Presidentit Ahmet Zogu, edhe pse kishte shumë kufizime, kishte sidoqoftë ku të mbështetej: kishte shtetin e vet, i

223 Proklamata e parë e Ahmet Zogut si President i Republikës, cituar nga studiuesi Zejnanti, Novruz, “Ahmet Zogu politikan apo ushtarak?”, f. 228.

111 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura cili do të krijonte kushtet për një kohezion më të mirë kombëtar ndaj rreziqeve dhe kërcënimeve që i paraqiteshin vendit në ato kohëra e situata delikate. Gjithçka nisi që në hartimin e Kushtetutës së parë të vendit, përmes së cilës Shqipëria shpallej për herë të parë Republikë. Kushtetuta e parë u ndërtua sipas modelit të Kushtetutës Amerikane dhe kjo flet shumë për orientimin perëndimor të vendit. Po të marrim parasysh trashëgiminë e gjatë osmane të vendit, një kalim i tillë ishte sa i guximshëm, aq edhe i rrezikshëm. Por koha vërtetoi se ishte zgjidhja më e domosdoshme për të ruajtur të ardhmen evropiane të Shqipërisë. Kalimi në sistemin gjysëm presidencial u bë menjëherë pas rënies së qeverisë Nolit. Ky nuk qe thjesht një zhvillim i brendshëm dhe i pa analizuar mire. Sikurse e thamë më lart, në ato vite, bota përjetoi një zhvillim të paparë ndonjëherë: prirjen për një ndarje të re botës mbi baza ideologjike, e cila kësaj radhe institucionalizohej edhe përmes formës shtetërore. Pikërisht këtu është problemi. Pikërisht këtu nis edhe shpjegimi i mbështetjes që menjëherë i dhanë qeverisë së Zogut kancelaritë e Evropës. Do të ishte pikërisht Anglia, fuqia drejtuese e kohës që e njohu menjëherë qeverinë e Ahmet Zogut. Kjo u materializua drejtpërdrejt edhe në fushën ekonomike, duke nxitur investimet angleze në vend. Më 16 shkurt 1925 u ratifikua marrëveshja që mundësonte investimet e Shoqërisë Anglo-Persiane “Oil Company” në fushën e naftës. Ndërkohë dhe paralelisht me këtë, qeveria shqiptare kërkoi nga pala angleze të investonte edhe në fushën ushtarake, gjë që u pranua duke dërguar në Shqipëri një trupë prej 12 oficerësh për të ndihmuar në ngritjen e xhandarmërisë shqiptare. Prania angleze shqetësoi Italinë, të dërguarit e së cilës ndiqnin me ankth këto zhvillime. “Arsyeja që ky grup oficerësh na shqetësonte shumë ishte padyshim fakti që ky mision gëzonte po atë status si i yni, që ishte më i madh në numër dhe më i rëndësishëm. Shefi i Misionit të Xhandarmërisë (Angleze, shënimi im-E.S.) hynte lirisht në lidhje me Presidentin dhe me të njëjtën cilësi si shefi i misionit tonë, ishte i pranishëm gjatë intervistave dhe parakalimeve ushtarake”224. Përzgjedhja e Presidentit për të thithur praninë e një vendi jo fqinj, por me pushtet të madh ndërkombëtar, sikurse ishte Anglia, rezultoi një përzgjedhje e mençur. Zgjidhje të tilla krijonin balanca më të mira midis aktorëve të politikës botërore, gjë që dukshëm ndikonte në sigurinë kombëtare, sepse nuk i lejohej askujt primati absolut. Kjo sinkronizonte edhe konturet e politikës së jashtme që ndiqte Presidenti Ahmet Zogu. Një nga boshtet e kësaj politike ishte një lloj “ndarjeje” zonash ndikimi, duke mos e lënë njërin nga shtetet që të ishte ndikues absolut për çdo fushë. Në këto kushte, ishte e pritshme që Italia të intensifikonte përpjekjet për forcimin e ndikimit të saj. Qeveria shqiptare, në zbatim të vizionit të saj për politikën e jashtme, i lehtësoi palës italiane terrenet për marrëveshjet e tregtisë dhe lundrimit, për veprat publike, minierat, pyjet e deri në pjesëmarrjen e drejtpërdrejtë në themelimin e Bankës së Shtetit Shqiptar, por nuk i pranoi kërkesat e saj për shfrytëzim nafte në Shqipëri, “…për shkak të detyrimeve që kishte ndaj Anglisë”225.

224 Quaroni, P, “Valise diplomatique”, p. 172-173. 225 Pastoreli, P, Italia e Albania, p. 107. 112 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në këtë kuadër, edhe Jugosllavia do të ndiqte me shqetësim zhvillimet dhe nuk do të mund ta pranonte të mbetej prapa në presionet e saj për të siguruar sa më shumë pozita kyçe në raport me Shqipërinë. Sigurisht që këtë kërkonte ta shtronte si kusht pas mbështetjes që i kërkoi Ahmet Zogu për t’u nisur nga territori i Jugosllavisë në inkursionin e tij për rimarrjen e pushtetit në Shqipëri. Por, sikurse do të shohim më vonë, kjo mbështetje që Zogu kishte kërkuar atëherë, ishte më së shumti një zgjidhje taktike, jo një aleancë strategjike. Kjo u duk që në refuzimin e propozimit të paraqitur nga pala jugosllave, sipas të cilit Ahmet Zogu të pranonte alternativën jugosllave për riorganizimin e xhandarmërisë shqiptare226. Përballë këtyre qëndrimeve dhe duke vetëvlerësuar peshën e saj relative në Ballkan, Jugosllavia bëri çmos që të futej si pykë midis Anglisë dhe Italisë për të përcaktuar module të tjera garancish për të ardhmen e Shqipërisë. Por Ministria e Jashtme e Anglisë e bëri përfundimisht të qartë se nuk mund të pranonte që Shqipëria të ribëhej një mollë sherri midis fuqive të mëdha. Anglia nuk mund të pranonte gjithashtu që garantët e vetëm të së ardhmes së Shqipërisë të ishin fqinjët e saj, sepse “…interesat e tre fqinjëve ndaj Shqipërisë ishin të papajtueshme”227. Sigurisht që ky produkt diplomatik erdhi në sajë të lëvizjeve të mençura të liderit shqiptar, i cili, duke vënë në plan të parë sigurinë kombëtare, arriti të vendosë e të mbajë balancat e duhura midis shteteve fqinje rajonale dhe me fuqitë e mëdha. Nën këtë vlerësim, Presidenti do të vijonte një hapje më të madhe drejt Italisë. Kjo hapje kishte, në një farë mënyre, edhe bekimin e fuqive të mëdha sipas klauzolës së Konferencës së Ambasadorëve të 9 Nëntorit 1921, të cilat shprehimisht ishin deklaruar se ato, në rast “dhunimi të kufijve ose të pavarësisë së Shqipërisë”, kur të rrezikohej synimi strategjik i Italisë, do “t’i lejonin asaj të fuste trupat në Shqipëri”228. Kjo ishte një arsye pse Presidenti Ahmet Zogu lidhi pakt garancie me Italinë, në themel të të cilit qëndronte garantimi i Shqipërisë “nga ndonjë shtet ballkanik”, duke e specifikuar qartazi këtë më tej se fjala ishte, më së shumti, për përballimin e rrezikut nga një sulm jugosllav. Kjo dukej qartë edhe në konsideratat italiane për këto lëvizje politike e diplomatike. Burimet diplomatike italiane të kohës vlerësonin se Presidenti shqiptar linte hapur mundësinë të vendoste në kufijtë jugorë të Jugosllavisë një bazë të cilën do ta përdorte atë për të frikësuar Beogradin të rrinte urtë, por edhe për të hapur, në rast lufte, një front kundër tij për të marrë trojet shqiptare dhe për të krijuar Shqipërinë Etnike dhe se qëllimi i Presidentit shqiptar për arritjen e kësaj marrëveshjeje me Italinë, ishte më se i dukshëm229. Faktet e mëvonshme treguan se Presidenti nuk i bëri asnjë lëshim Jugosllavisë. Të ashtuquajturat “lëshime” për çështjet “strategjike” të Shën Naumit dhe Vermoshit, në një analizë të hollë, (që nuk është objekt i këtij punimi) flasin për të kundërtën. Këtë e shpreh fare qartë protokolli i diskutimeve të Dhomës së Deputetëve dhe Senatit Shqiptar, por

226 Ushtelenca, I, Telegram i Durracos-Musolinit, referuar nga Ilir Ushtelenca, “Diplomacia e Mbretit Zogu I”, f. 70. 227 Gazeta Jugosllave “Politika”, 11 Prill 1925, referuar nga Ilir Ushtelenca, “Diplomacia e Mbretit Zogu I”, f. 80. 228 Pastoreli, P, “Italia e Albania”, p. 164-166. 229 Jakomoni, F, “Il patto di Tirana”, p. 11. 113 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura akoma më qartë për këto çështje e shpreh Mehdi Frashëri, i deleguari i Presidentit Ahmet Zogu, i cili pat vlerësuar se Shën Naumi edhe mund të shkëmbehej sepse “pas fshatit Lin të Shqipërisë, vazhdonin fshatra sllavo-bullgare. Me të tilla popullsi heterogjene, Shqipëria jo vetëm nuk forcohej, por përkundrazi, dobësohej. Atëherë vendosëm që Shën Naumi, me një periferi shumë të ngushtë, t’i mbetej Serbisë. Brenda kufirit shqiptar përfshihej Peshkepia, fshat ortodoks shqiptar që e kishte Jugosllavia. Në anën tjetër, e gjithë Lugina e Çerravës do t’i mbetej Shqipërisë. Po të peshohet Shën Naumi me avantazhet që thamë më sipër, kjo zgjidhje ishte më e favorshme për Shqipërinë. Të arratisurit politikë, nga mosnjohja e çështjes, ose qëllimisht, e cilësojnë Shën Naumin si pikë strategjike me rëndësi, kurse në realitet invazioni sllav nuk synonte zgjerim nga Shën Naumi por në vazhdim të Qafë Thanës”230. Sikurse është e njohur, për Manastirin e Shën Naumit u fitua një sipërfaqe prej rreth 22 km. katrore (Fusha e Çerravës), ndërsa për Vermoshin, 25 km. katrore. Por, veç këtyre vlerësimeve, me interes të veçantë për sigurinë kombëtare, ishte ruajtja e një farë statu quo-je me Jugosllavinë, me qëllim që të mos shkaktoheshin konflikte të panevojshme në një kohë të nxehtë sikurse ishte periudha midis dy luftërave botërore. Presidenti shqiptar, aq sa i ruhej një rreziku jugosllav, aq ishte i kujdesshëm edhe ndaj fqinjit të saj perëndimor. Italisë nuk mund t’i lejohej të bënte çdo gjë, nuk mund t’i jepeshin të gjitha atributet e garancisë pa autoritetin e shprehur të palës shqiptare. Kësisoj, qeveria shprehej se kishte një masë standard në marrëdhëniet ndërkombëtare mbi bazën e parimit të reciprocitetit. Për këtë arsye, në klauzolat e paktit të propozuar nga pala shqiptare, u shpreh fare qartë dhe në kundërshtim me formulimin e palës italiane se ndërhyrja e Italisë për të garantuar pavarësinë dhe integritetin territorial të Shqipërisë nuk mund të bëhej pa kërkesën e qeverisë shqiptare. Natyrisht, forcat politike me orientim fashist që po ravijëzoheshin në Itali nuk do të binin dakord me këtë, prandaj, më vonë këmbëngulën përsëri që Shqipëria të shndërrohej në një protektorat të Italisë. Kjo qe e papranueshme për Presidentin shqiptar. Prandaj ambasadori italian i kohës, Aloizi do të shkruante: “Ahmet Zogu dëshironte të forconte lidhjet me Italinë, por nuk deshte që të mbytej prej tyre. T’i imponoje atij Deklaratën e Konferencës së Ambasadorëve e vitit 1921 do të thoshte të kërkoje një sakrificë të tillë formale që s’mund ta pranoje kurrë pa kompromentuar pozitën e tij politike. Kjo pavarësi është themeli mbi të cilin ai ka vendosur aspiratat e tij të ardhshme, të Sinjorit të vetëm të padiskutueshëm të një Shqipërie, ndoshta të dobët, të varfër, të rrethuar nga armiq kërcënues, por formalisht të barabartë me të gjitha shtetet në sovranitetin e saj të plotë”231. Presidenti shqiptar ishte në lartësinë duhur për të nuhatur prirjet e zhvillimeve. Orekset dhe veprimet e Italisë dukeshin qartazi se ishin orientuar nga Lindja, ndoshta edhe me një farë bekimi nga Londra. Në këto kushte, Shqipëria do të duhet të “lundronte” në këto tallaze që po merrnin zhvillimet ndërkombëtare, Për këtë do të duhej të bënte edhe lëshime, duke patur gjithnjë në bosht interesat madhore të vendit, sigurinë dhe pavarësinë e Shqipërisë.

230 Frashëri, Mehdi Bej, “Një sqarim”, referuar nga Ilir Ushtelenca, “Diplomacia e Mbretit Zog i I”, f. 99. 231 Aloisi, P, Diario, 26 qershor 1926. 114 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Prandaj, në këto kushte, pranoi ngritjen e statusit të marrëdhënieve dypalëshe në nivelin e një Pakti Miqësie, i cili në thelb, në pikëpamje juridike, nuk prekte pavarësinë dhe sovranitetin e vendit. Në pikëpamje të sigurisë kombëtare, Pakti i Miqësisë me Italinë ishte një manovër e zgjuar. Gjeopolitika e Italisë, sikurse e kemi theksuar edhe në kreun e parë, i kishte të pranishme interesat e të gjitha palëve, por sidomos të dy palëve që do të konfrontoheshin pas 10-15 vjetësh në Luftën e Dytë Botërore: edhe të fuqive të boshtit, me Gjermaninë në krye, edhe të fuqive aleate me Anglinë dhe SHBA në krye. Koha tregoi se Italia luajti, mirë apo keq, në të dy krahët. Ky qëndrim ndikonte në mënyrë të padiskutueshme të nesërmen e Shqipërisë. Nga ana tjetër, mbështetja tek Italia, ishte një barrierë mbrojtëse kundër Serbisë, armikut shekullor të Shqipërisë. Llogaritë perspektive të Serbisë ndaj sigurisë kombëtare të Shqipërisë ndryshonin diametralisht me llogaritë perspektive të Italisë. Sikurse e kemi shtjelluar edhe në kreun e parë, Serbia kishte interes jetësor copëtimin dhe fshirjen nga harta të Shqipërisë, kurse Italia, përkundrazi, ka qenë e interesuar medoemos për qëndrueshmërinë e Shqipërisë si masë ndaj një rreziku më të madh serbo-rus. Në çdo rast, Italia do ta donte Shqipërinë të lidhur pas vetes, por përgjithësisht të kishte tërësinë e vet territoriale e kombëtare. Prandaj Pakti i Miqësisë apo aleanca me Italinë u ndje keqazi në Serbi. Serbia bëri ç’është e mundur që ky pakt të mos ratifikohej, gjoja se binte në kundërshtim me Konventën e Lidhjes së Kombeve. Kryeministri jugosllav Pashiq, lideri serb i njohur në të gjitha qarqet evropiane për pragmatizmin e zhdërvjelltësinë në politikën e jashtme, referohet që, pikërisht në momentet e fundit të jetës, të jetë shprehur posaçërisht për Ahmet Zogun: “Gjatë jetës time kam kontaktuar me njerëz të racave dhe kapaciteteve të ndryshme, por vetëm njeri diti të ma hedhë në mënyrë të turpshme. Një malësor shqiptar, pikërisht ai që e kam përkëdhelur më shumë dhe e kam trajtuar më mirë nga të tjerët”232. Ishte pikërisht Ahmet Zogu që nuk la shtigje për keqinterpretime kur u deklaroi gazetarëve serbë se “Nëse opinioni juaj gjen në këtë pakt (me Italinë, shënimi im-E.S.) ndonjë rrezik për pavarësinë e vendit tonë, atëherë le të aderojë në të edhe Jugosllavia që ta ekuilibrojë atë, sepse kështu ajo do të jetë në të njëjtën pozitë si Italia ndaj nesh. Unë personalisht nuk shoh në të asnjë rrezik”233. Presidenti shqiptar, njohës i mirë i prapaskenave dhe i hakmarrjes së mundshme serbe, mori të gjitha masat për forcimin e kufijve veriorë, duke caktuar në krye të trupave shqiptare që mbroheshin në ato zona, një ushtarak të lartë anglez, Gjeneral-Majorin Pears. Jugosllavia nuk vonoi që, për ekuilibër, të nënshkruante traktat miqësie e bashkëpunimi me Francën. Atëherë, në këto kushte, edhe Shqipëria duhet të merrte masat e saj për kundërbalancë. Për këtë arsye, në vitin 1927 u nënshkrua Pakti i Dytë i Miqësisë me Italinë. Ky pakt nuk kishte ndryshime thelbësore nga ai i vitit 1925, përveçse u bë më publik, pikërisht për të ushtruar presionin e duhur dhe për të mbajtur, në lartësinë e duhur, ndjeshmërinë ndaj rreziqeve për sigurinë kombëtare.

232 AQSH, Fondi i MPJ, DOSJA 148, viti 1930, Relacion i përgatitur nga Italianët mbi marrëdhëniet e Ahmet Zogut me Italinë, f. 30, Referuar nga I. Ushtelenca, “Diplomacia e Mbretit Zogu i I-rë”, f. 155. 233 Toynbee, A. “Survey”, p. 171. 115 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Lidhur me Greqinë, Presidenti i parashtroi menjëherë palës greke zgjidhjen e problemeve, të cilat do të mbanin në normalitet dhe mirëkuptim të ndërsjellë marrëdhëniet dypalëshe. Presidenti diti të shfrytëzonte sidomos koniukturat e zhvillimeve të brendshme në Greqi. Kështu, p.sh., u zhvilluan iniciativa për bashkëpunim më të gjerë, gjatë kohës kur në fuqi ishte kryeministri me origjinë arvanitase, Pangallos. Për më tej, pala shqiptare rikonfirmoi njohjen e të drejtave të minoritetit grek në Shqipëri sipas standardeve më të mira të njohura ndërkombëtare, gjë që nuk ndodhi me të njëjtin reciprocitet nga qeveria greke për Çamërinë. Për herë të parë në historinë politike shqiptare (dhe fatkeqësisht për herë të fundit, shënimi im-E.S.). Shqiptaria ndërkombëtarizoi çështjen çame deri në rangun e një proteste zyrtare, duke e çuar problemin në Lidhjen e Kombeve. Pas këtyre përpjekjeve, u arrit të pakësohej së tepërmi shkëmbimi i popullsisë çame të Greqisë me atë greke në Turqi. Ndërkohë, me shumë domethënie është përpjekja dhe arritja e qeverisë shqiptare të kohës, e cila e detyroi Greqinë në vitet e mëvonshme (1937) të njihte Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, një akt ky që, ashtu sikurse edhe çështja çame, nuk u ngritën më nga qeveritë e mëvonshme në Shqipëri. Duke zgjidhur çështje të tilla, midis dy vendeve u hap rruga për marrëveshje të tjera me leverdi të ndërsjellë si Konventa e Ekstradimit, Konventa Konsullore, Traktati i Tregtisë dhe Lundrimit, etj. Me palën turke u bë realitet Traktati i Miqësisë, i cili hyri në fuqi pikërisht në vitin 1925. Vlerësimi i Presidentit shqiptar për Turqinë, lidhur me sigurinë kombëtare, është me një rëndësi të veçantë. “Jam plotësisht i bindur, i shkruante ai kryeministrit të famshëm të Turqisë, Qemal Ataturk, se historia e lidhjeve të përbashkëta të kombeve tona do të jetë në të ardhmen një faktor i sigurtë paqeje në Ballkan”.234 Marrëdhëniet diplomatike që u instaluan në vijim në nivel ministri ambasador, kontribuan akoma më shumë në forcimin e miqësisë midis dy vendeve, duke konsoliduar akoma më shumë sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Meriton të theksohet se vendi dhe roli i aktorit “shtet” në sigurinë kombëtare ka qenë dhe është vendimtar, por meritat historike të qeverisë së parë kombëtare të Ismail Qemalit, janë me rëndësi të jashtëzakonshme në këtë drejtim. Përmes legalizimit të pavarësisë, ajo legalizoi pikërisht sigurinë, interesin më jetësor të kombit. Sidoqoftë, në krahasim me aktorët e tjerë të jetës së vendit, përkatësisht grupet e ndryshme të interesit dhe individët, shteti ishte dhe vijoi që edhe pas themelimit të shtetit shqiptar, edhe gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore, të ishte aktori më i dobët. Në një periudhë prej vetëm 7 vjetësh pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, do të vinin e do të iknin plot 14 qeveri, gjë që do të thotë se, praktikisht, Shqipëria, në këto vite, të ketë patur më shumë vakum pushteti sesa ushtrim pushteti, më shumë mungesë stabiliteti sesa stabilitet e siguri dhe, rrjedhimisht, më shumë pasiguri kombëtare. Presidenca shqiptare meriton vëmendje dhe vlerësim të veçantë në këtë pikëpamje, sepse e ndryshon thelbësisht këtë rrjedhë. Ajo shtroi disa nga themelet mbi të cilat pas vetëm pak vitesh, do të ngrihej mbretëria që do të përfaqësohej nga i njëjti personalitet. Prandaj, edhe pse në pikëpamje të formës së shtetit dhe të qëllimit të këtij punimi, periudha e presidencës nuk i korrespondon

234 Kyçyku, K, Mustafa Qemal Ataturk, Tiranë, 1993, f. 100-103. 116 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura mbretërisë, prapëseprapë, ajo periudhë është, në një farë mënyre, shina ku kaloi më pas mbretëria.

4. USHTRIA KOMBËTARE SHQIPTARE GJATË VITEVE 1912-1928 4.1. Themelimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare Krijimi i Ministrisë së Luftës më 4 dhjetor 1912, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë dhe vendosja në krye të saj e një patrioti të madh dhe ushtaraku të lartë karriere si Mehmet Pashë Dërralla (Tetova) ishte një akt plotësues i rëndësisë historike të vetë aktit të pavarësisë. Pjesë përbërëse e kësaj ministrie ishte edhe Shtabi Madhnuer (sot Shtabi i Përgjithshëm), i cili u formua në 4 maj 1913. Hartimi i rregulloreve dhe i programeve të ndryshme stërvitore (ushtrimore) ishte një nga detyrat e para që zgjidhi Shtabi Madhnuer. Krahas përgatitjes së bazës doktrinore të kohës (rregullore, programe, etj), nisën përpjekjet për organizimin e forcave të armatosura, të cilat në fillim u përshtatën sipas strukturës së formacioneve vullnetare për të përballuar pushtuesit grekë, serbë dhe malazezë. Formacioni më i organizuar ishte ai që veproi në mbrojtje të Shkodrës kundër malazezëve. Ky formacion arrinte në nivelin e Njësisë Divizionale dhe, në përbërje të tij, kishte forca vullnetare, rezerviste dhe ato të garnizonit ushtarak. Një formacion i tillë në nivel divizioni ishte edhe ai që mbrohej në rrethinat e Janinës235. Gjithsesi, këto dy njësi nuk ishin qartësisht vetëm shqiptare, sepse në përbërje të tyre kishte shumë trupa turke, të cilat bënin qëndresën e fundit të nderit në kuadër të proçesit të shpërbërjes së Perandorisë Osmane. Në prefektura e nënprefektura u formuan komisionet e mbrojtjes, të cilat kishin për mision organizimin dhe drejtimin e forcave luftarake popullore e vullnetare të zonës së tyre administrative. Njësia bazë e forcave vullnetare ishte çeta, kurse njësia bazë e forcave rezerviste ishte batalioni. Por, në kushtet e mungesave të natyrshme të fazës së parë, detyrat kryesore do të kryheshin nga formacionet e milicisë. Milicia do të bëhej shkolla e parë e formimit të njësive ushtarake236. Në këto kushte, Shtabi Madhnuer u kujdes që të krijohej një kompani model për nga numri, organizimi dhe pajisjet. Dalëngadalë u krijuan edhe shërbimet e para si ai intendencës, shërbimi i rekrutim- mobilizimit dhe ai i zbulimit-informacionit. Vendosja e rendit dhe e ligjit ishin detyrat e para të qeverisë. Për këtë arsye, një kujdes i posaçëm iu kushtua organizimit të xhandarmërisë. Për çdo njësi administrative u caktua, me vendim të posaçëm, të kishte rreth 10 xhandarë. Fillimisht kjo gjeti zbatim në njësitë administrative të Vlorës ku ishte instaluar qeveria, si dhe në njësitë e tjera administrative përqark saj.

235 Për më gjerë shih Ribaj, P. Luftërat Ballkanike dhe Shqiptarët, Revista Studime Ushtarake, Tiranë, 2013 si dhe Roli i Kosovës për krijimin e shtetit shqiptar, Tiranë, Nëntor 2012, f. 163-184. 236 Kujtoj se Shtabi Madhnor (Madhor) hartoi dhe dërgoi për miratim rregulloren “Mbi organizimin e milicisë shqiptare” e cila do të shihte dritën në Vlorë, më 3 qershor 1913: shih: Histori e Ushtrisë Shqiptare, Pjesa e parë, SHBU, Tiranë 2000, f. 156. 117 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Për organizimin e xhandarmërisë u ofruan në dispozicion të qeverisë rreth 70 oficerë dhe 150 nënoficerë shqiptarë237, të cilët patën shërbyer më parë në kuadrin e organizimit ushtarak turk. Dalëngadalë, përpjekjet për forcimin e kësaj arme u mishëruan në krijimin e batalioneve të xhandarmërisë në Berat, Elbasan, Pogradec dhe Korçë. Stadin e saj, relativisht të përparuar, xhandarmëria e arriti duke u armatosur me materiale doktrinore, sikurse ishte Promemoria e datës 13 Qershor 1913, e përpunuar nga Ismail Haki Tatzati. Në këtë promemorie përcaktohej qartësisht dhe profesionalisht organizimi, detyrat, bashkëveprimi i njësiteve të xhandarmërisë të të gjitha niveleve. Qysh në artikullin 1 të saj shprehej qartë rëndësia e kësaj arme për sigurinë e brendshme: “Zotëria juaj, më i pari faktor për të ruajtur shpirtin dhe jetën e Atdheut tonë të shtrenjtë është sigurimi publik. Prandaj çdo sakrificë që do të bëhet për këtë pikë padyshim do të japë frute të dobishme për të ardhmen e vendit”238. Gjatë vitit 1913, rendi dhe qetësia në vend iu besuan Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, në shërbim të të cilit u instalua një mision ushtarakësh holandezë. Misioni holandez kishte për detyrë organizimin dhe trajnimin e xhandarmërisë shqiptare në të gjithë territorin e vendit, duke e përgatitur këtë armë edhe për kryerjen e detyrave luftarake për mbrojtjen e vendit në kushtet e mungesës së një formacioni të mirëfilltë ushtarak për këtë detyrë. Ushtarakët e lartë të misionit holandez përgatitën dokumentet përkatëse të planëzimit për organizimin e Xhandarmërisë Shqiptare për një efektiv prej rreth 5000 vetësh239. Sistemi i organizimit që u përzgjodh ishte në përshtatshmëri me kushtet e përgjithshme të sigurisë së vendit dhe në shërbim të drejtpërdrejtë të tij. Misioni i Xhandarmërisë ishte vendosja e rendit dhe e autoritetit të shtetit. Por duke marrë parasysh që rendi i atyre kohëve në Shqipëri cenohej në radhë të parë nga forca militare e paramilitare greke e serbe që mbanin të zaptuara apo bënin raprezalje në pjesë të ndryshme të vendit, detyra e xhandarmërisë në këtë rast mori trajtat e njësive ushtarake për të vepruar edhe kundër këtyre formacioneve të huaja. Për këtë arsye, ajo i merrte detyrat dhe e kish vartësinë më së shumti nga Ministria e Luftës dhe Shtabi Madhnuer, krahas varësisë dhe detyrave që merrte nga Ministria e Brendshme.

4.2. Organizimi, armatimi dhe zhvillimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare deri në vitin 1928 Pas ardhjes në Shqipëri të Princ Vidit, por edhe gjatë Luftës së Parë Botërore, e madje edhe disa vite pas saj, vendi pati një vakum në pikëpamje pushteti dhe, respektivisht, edhe në pikëpamje ushtarake e të sigurisë kombëtare. Sikurse është e njohur, vendi ynë u shndërrua në një shesh luftërash e betejash. Ishin pikërisht këto vite kur gurët e themelit të shtruar me shpalljen e pavarësisë, rrezikonin të binin, duke vënë në pikëpyetje jo thjesht sigurinë, por krejt mbijetesën kombëtare.

237 Histori e Ushtrisë Shqiptare, vëll. I , SHBU, Tiranë, 2000 si dhe Guidë e Historisë Ushtarake, Botimi mb, Tiranë, 2008. 238 Qeveria e Përkohshme e Vlorës, libër i cituar, f. 151-152, “Historia e Ushtrisë Shqiptare, 2000, f. 66. 239 Histori e Ushtrisë Shqiptare, vëll. I, SHBU, Tiranë, 2000. 118 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Përpjekjet relativisht të suksesshme politike të bëra gjatë viteve 1920-1921 filluan t’iu japin jetë edhe përpjekjeve për të organizuar forcat e sigurisë kombëtare, ushtrinë dhe xhandarmërinë. U riorganizuan Ministria e Luftës, Shtabi Madhor dhe forcat ushtarake. E gjithë forca ushtarake u organizua në një njësi në shkallë divizioni, të përbërë nga tre regjimente, me një efektiv prej rreth 7.000 vetësh. Për të parën herë, në vitin 1921 hartohet e miratohet një ligj për shërbimin ushtarak, që përcaktonte të gjitha modalitetet e rekrutimit240. Po kështu, për herë të parë, dislokimi i njësive dhe reparteve bëhej sipas një koncepti strategjik për mbylljen e drejtimeve kryesore nga ku mund të vinin rreziqet e mundshme nga jashtë. Kështu Regjimenti i Parë u vendos në krahinat juglindore (Korçë-Përmet- Gjirokastër). Regjimenti i Dytë u dislokua në Tiranë me detyrë të mbulonte drejtimin deri në Peshkopi. Regjimenti i Tretë u vendos në Shkodër me shtrirje deri në Kukës. Regjimentet ishin organizuar në sistemin me tre batalione, nga të cilët njeri ishte i gatshëm dhe dy të tjerët në stërvitje. Reparteve të vendosura në vijën e parë iu kërkohej të kryenin edhe detyra të shërbimit të kufirit, sepse forcat e posaçme për këtë qëllim u krijuan vetëm në vitet 1923-1924. Përpjekje të stadit konceptual u bënë për organizimin e forcave rezerviste, por që nuk u materializuan në praktikë. Nga pikëpamja e armatimit, divizioni kishte vetëm 6 bateri artilerie (topash) dhe 6 kompani mitralozash. Në nivel ushtrie kishte një kompani xheniere, një kompani urash, një kompani transporti dhe një kompani korrespondence (ndërlidhjeje). Krahas forcës ushtarake, u organizua edhe xhandarmëria, me një efektiv prej rreth 4.000 vetësh. Për herë të parë ajo u organizua si komandë më vete, e quajtur Komanda e Përgjithshme e Xhandarmërisë. Tani ajo varej nga Ministria e Brendshme, jo nga Ministria e Luftës sikurse më parë. Në këto kushte, edhe njësitë e xhandarmërisë u plotësuan dhe u përhapën më mirë për të përmbushur nevojat e ruajtjes së rendit në vend. Trajtimi financiar i ushtarakëve shikohej si pjesë e forcës së ushtrisë, si një nga shprehjet e dinjitetit të vendit. Për këtë u saktësuan edhe trajtimet financiare të ushtarakëve të të gjitha niveleve, si për kohën e shërbimit aktiv, edhe pas daljes në pension. “Duhet marrë parasysh se një oficer, për të ruajtur nderin zyrtar, të jetë i veshur e i mbathur e t’i sigurohet gjandja ekonomike e tij, se për ndryshe s’mbetet nder n’ushtrie”241. Në pikëpamje të arsimimit dhe kualifikimit, shumica e trupës së oficerëve dhe nënoficerëve të ushtrisë, vinin nga shkollat turke. Megjithatë u arrit që, në vitin 1920- 1921, të hapej një kurs disamujor që plotësoi nevojat më imediate me kuadër. Realisht ushtria ishte e përzier me politikën. Shumica e ushtarakëve madhorë, por dhe të disa niveleve më poshtë, ishin pjesëtarë të partive të ndryshme politike. Ky element e bënte të ndjeshëm kohezionin e ushtrisë, gjë që u vërtetua disa herë në vitet në vijim dhe që do të ishte shqetësimi kryesor për kohën kur erdhi në fuqi Ahmet Zogu. Një vend të veçantë në organizimin e forcës ushtarake kombëtare zë periudha e presidencës së Ahmet Zogut, gjatë së cilës, organizimi, detyrat, të drejtat, logjistika, armatimet dhe arsimimi ushtarak u ngritën në një nivel më të lartë. Presidenti Ahmet Zogu suprimoi Ministrinë e Luftës dhe krijoi në vend të saj Komandën e Përgjithshme të

240 Histori e Ushtrisë Shqiptare, vëll. I, SHBU, Tiranë, 2000. 241 Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi: Parlamenti Shqiptar, Dosja 42, 1920, f. 152. 119 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Fuqive Armate. Qysh në fillim u përcaktua edhe thelbi i këtij ndryshimi: "Për me largue krejt nga politika”242 strukturat e armatosura të vendit. Vetë Presidenti do të ishte edhe Komandant i Përgjithshëm i Fuqive Armate, sikurse do të kishte edhe një ushtarak të lartë me detyrën e Zëvendëskomandantit të Përgjithshëm, ose që do të kryente detyrat e përditshme të Komandantit të Përgjithshëm, së bashku me Shtabin Madhor. Për herë të parë u hap Shkolla e Përgatitjes së Aspirantëve. U riorganizua sistemi i rekrutimit sipas ndarjes administrative të kohës. Për sistemin e rekrutimit dolën akte ligjore e nënligjore të rrepta që e disiplinonin më së miri këtë proçes. Për herë të parë u organizuan njësi (anije) ushtarake të rojës bregdetare, të cilat u vendosën në portet kryesore bregdetare: Vlorë, Durrës, Sarandë dhe Shëngjin. Po kështu, për herë të parë u organizua Shërbimi i Kufirit Shtetëror Tokësor, detyrë për të cilën u organizuan 5-6 batalione kufitare. Në organikën e ushtrisë u shtua Inspektori i Përgjithshëm, një post ky që Presidenti iua rezervonte ushtarakëve më të besuar të tij, shpesh edhe ushtarakëve të huaj nga vende të largëta, miq të tij e të Shqipërisë, me qëllim që të siguronte zbatimin e kërkesave ushtarake të Presidentit, cilësinë e stërvitjes dhe modernizimin e ushtrisë. Ndërkohë u krijua sistemi i gjykatave ushtarake i cili u mbështet në Kodin Penal Ushtarak. Në kuadër të Paktit të Parë dhe të Dytë të Miqësisë me Italinë, vendin e instruktorëve të huaj të mëparshëm (holandezë, austriakë, etj), e zunë instruktorët italianë. Ata u vendosën në të gjitha njësitë në nivel batalioni (grupi), si dhe në shkolla, reparte speciale etj, duke iu dhënë, në disa raste, edhe detyra të drejtpërdrejta komandimi. Legalizimi i ndryshimeve dhe përfundimi i organizimit të ri ushtarak nën Presidentin Ahmet Zogu, mori formë në 24 Qershor 1928, me daljen e ”Ligjit Organik të Ushtrisë dhe Gjindarmërisë”. Në bazë të këtij ligji përcaktohej forma e organizimit ushtarak ku përfshiheshin: një komandë divizioni aktiv, komandë e divizionit rezervë, komanda grupesh këmbësorie, Komanda e Artilerisë, Komanda e Trupave Teknike, Komanda e Marinës Luftarake dhe Komanda e Gardës243. Sidoqoftë, nisur nga numri relativisht i pakët i njësive të këmbësorisë aktive e rezerviste, për vetë natyrën e përhapjes së tyre, si dhe për t’i patur ato më mirë në dorë për përdorim të menjëhershëm e të përqendruar, dy komandat e para (Komanda e Divizionit Aktiv dhe Komanda e Divizionit Rezervë) nuk u realizuan në praktikë. Kësisoj, zinxhiri i komandimit të reparteve të këmbësorisë (batalion, regjiment) e kapërceu hallkën e divizionit, duke u varur drejtpërdrejt nga Komanda e Përgjithshme. Në mbështetje të kësaj force, u krijua Spitali Ushtarak i Tiranës. Në letër, efektivi i ushtrisë arrinte rreth 10.000 vetë, por për shkak se kompletimi asnjëherë nuk është bërë i plotë, efektivi faktik ka qenë më i vogël. Kjo rritje e efektivit numerik të ushtrisë u mbështet nga buxheti shtetëror i cili, në vitin 1928 ishte 8.845.940 franga ari, ndërkohë që në vitin 1927 ishte 8.727.717 franga ari dhe në 1926 ishte 3.676.403 franga ari më pak244.

242 Proklamata e Ahmet Zogut drejtuar popullit shqiptar. 243 Historia e Ushtrisë Shqiptare, vëll. II, SHBU, Tiranë, 2000. 244 Fletore Zyrtare, Nr. 2, 3 Janar 1928. 120 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nuk u caktuan fonde për blerje armatimesh, sepse në bazë të marrëveshjes me palën italiane, u dhuruan rreth 20.000 pushkë, 40 mortaja dhe 120 mitraloza245. Gjatë këtyre viteve, u hartuan dhe u miratuan nga vetë Presidenti A. Zogu, me cilësinë e Komandantit të Përgjithshëm, një numër i madh rregulloresh, të cilat në fakt përbënin konceptet doktrinore të përdorimit të Forcës së Armatosur të Shqipërisë. Kështu doli ”Rregullorja e Shërbimeve të Ushtrisë Shqiptare”, ”Rregullorja mbi Stërvitjen e Këmbësorisë”, etj, të cilat përshkruanin si kërkesat taktike e teknike të luftimit të nënreparteve, ashtu edhe kërkesat operacionale të njësive në nivel batalioni e më lart. Ndërkohë, për herë të parë, ushtria u pajis me uniformë ushtarake të dizenjos kombëtare. Si përfundim, mund themi se themelimi i ushtrisë shqiptare, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë, ishte një zgjidhje e mençur e burrave të shtetit të kohës. Siguria kombëtare nuk do të ishte e garantuar vetëm me përpjekjet diplomatike. Përkundrazi, shteti i ri duhet të kishte vetëmjaftueshmërinë për ta përmbushur këtë detyrim si shkallë të seriozitetit dhe përgjegjësisë për të qeverisur një vend. U krijua kuadri i nevojshëm organizativ në qendër dhe u hodhën hapat e para edhe për organizimin në terren. Është fakt se në vizionin dhe strategjinë fillestare të Qeverisë së Përkohshme, të sapoformuar, një shqetësim i parë dhe i ngutshëm i saj ishte, “....ngritja dhe organizimi i një force të armatosur, e një ushtrie sado të vogël, për t’u mbrojtur nga sulmet e fqinjëve”246. Gjithsesi, Qeveria e Përkohshme e Vlorës nuk arriti dot të merrte nën kontroll të gjithë vendin. Ajo u kufizua kryesisht në rrethinat e jugut të vendit, ndërsa pjesa tjetër u bë objekt i veprimeve ushtarake paralele, qoftë nga formacione ushtarake e paraushtarake serbe e greke, qoftë edhe nga konkurrentë të brendshëm të qeverisë së Ismail Bej Vlorës. Niveli më i mirë i shërbimeve u arrit përmes krijimit të xhandarmërisë. Por nuk u arrit të krijoheshin lloje armësh e shërbimesh të tjera. Për këtë arsye, xhandarmërisë iu ngarkuan edhe detyra mbrojtëse. Armatimi, prapavijat dhe financat ishin të varfra dhe të pamjaftueshme për të mbajtur forcën e ideuar në letra. Gjatë viteve 1913-1920, vendi, ashtu siç përjetoi një boshllëk politik, përjetoi edhe një boshllëk ushtarak, i cili ishte, rrjedhimisht, një boshllëk edhe në sigurinë kombëtare. Përpjekjet e bëra gjatë viteve 1921-1924 e riformësuan ushtrinë, porse logjistika, veshjet, armatimet e saj, etj., ishin shumë të varfra dhe të pamjaftueshme për të përballuar rreziqet dhe kërcënimet ndaj sigurisë kombëtare. Një vend të veçantë në organizimin e forcës ushtarake kombëtare zë periudha e presidencës së Ahmet Zogut, gjatë së cilës, organizimi, detyrat, të drejtat, logjistika, armatimet dhe arsimimi ushtarak u ngritën në një nivel më të lartë. Thelbi i ndryshimeve ishte ngritja e një ushtrie e cila të kishte, mundësisht, të gjitha strukturat e një force ushtarake të kohës. Po kështu, ndryshimet synonin forcimin e ushtrisë me bazë doktrinore (rregullore, etj), si dhe me mbështetje financiare. Përparësia që iu dha ushtrisë si forcë e sigurisë kombëtare, sidomos në kushtet e përkeqësimit të mundshëm të situatave për shkak të raporteve të ndërlikuara ballkanike e botërore, u shpreh në rritjen drastike të buxhetit për mbrojtjen, i cili arriti shifra deri afro gjysmën e buxhetit të vendit. Largimi i ushtrisë nga politika ishte një arritje më vete.

245 Historia e Ushtrisë Shqiptare, vëll. I , SHBU, Tiranë, 2000. 246 Historia e Popullit Shqiptar, vëll. III, Botimet Toena, 2007, f. 40. 121 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

5. INSTRUMENTET E TJERA TË SIGURISË KOMBËTARE GJATË VITEVE 1912-1928 Gjatë viteve 1912-1920, instrumentet e tjera të sigurisë kombëtare veç ushtrisë dhe diplomacisë që u trajtuan më sipër, thuajse nuk kanë ekzistuar. Rolin e xhandarmërisë i cili ka qenë më i dukshëm, nuk do ta përfshijmë në këtë kuadër, sepse, sikurse argumentuam më lart, në dhjetëvjeçarin e parë të pavarësisë, ajo luajti edhe rolin e forcës mbrojtëse, domethënë të ushtrisë. Roli i vërtetë i institucioneve, agjensive dhe shërbimeve të tjera që renditen në instrumentet e sigurisë kombëtare, krahas diplomacisë dhe forcës ushtarake fillon pas Kongresit të Lushnjës më 1920. Por ç’ka nuk është koincidencë e rastit, ky rol nis pikërisht në sajë të kontributit të Ahmet Zogut në cilësinë e Ministrit të Brendshëm të Qeverisë së Sulejman Delvinës dhe më pas në atë të Xhafer Ypit. Me cilësinë e Ministrit të Brendshëm, Zogu ngriti jo vetëm strukturën e dikasterit, por edhe të shërbimeve sekrete, të cilat në atë kohë nuk ishin një shërbim më vete, por pjesë e strukturave të Ministrisë së Brendshme. Duhet ta themi se Shërbimi inteligjent i atyre viteve merrej edhe me survejimin e kundërshtarëve politikë, brenda vendit, pasi lidhjet e tyre me qarçe antishqiptare rrezikonin sigurinë e vendit. Nisur nga llojet e detyrave që kryente shërbimi inteligjent i atyre viteve, mund të thuhet se “zënë më shumë vend çështjet e brendshme sesa ato që lidhen me vendet fqinjë.”247. Vetë dinamika e jetës së trazuar politike të atyre viteve, ku përplasjet e faktorëve dhe aktorëve të brendshëm ishin tepër të ashpra, përligj edhe angazhimin më të shumtë të shërbimeve informative në këtë kahje. Formën më të plotë institucionale, strukturat e sigurisë së brendshme e morën pas daljes së Ligjit të Parë Organik për Ministrinë e Brendshme në vitin 1923 dhe Ligjit të Dytë Organik të vitit 1928. Ministria e Brendshme, përmes sekretarive dhe seksioneve të saj, mbulonte çështjet e sigurimit të korrespondencës sekrete të shtetit, ndjekjen e veprimtarive zyrtare të prefekturave, gjendjen civile të shtetasve, pasaportat, etj.

6. PËRFUNDIME Merita historike e qeverisë së parë kombëtare të Ismail Qemalit, është se legalizoi pavarësinë, rrjedhimisht sigurinë, interesin më jetësor të kombit. Por qeveria e parë e Shqipërisë mbeti, për shumë faktorë, mjaft e izoluar, në pikëpamje të shtrirjes së pushtetit të saj në të gjithë territorin e vendit. Rrjedhimisht, edhe ndikimi në terren i saj, në funksion të sigurisë kombëtare, ishte i dobët, duke lënë hapësira si për rritjen e konfliktualitetit të brendshëm, ashtu edhe për orekset shoviniste të armiqve të jashtëm. Shteti ishte dhe vijoi, edhe gjatë e pas Luftës së Parë Botërore, të ishte aktori më i dobët. Deri në vitin 1920, praktikisht, Shqipëria ka patur më shumë vakum sesa ushtrim pushteti, ka patur më shumë mungesë stabiliteti sesa stabilitet e rrjedhimisht, ka patur më shumë pasiguri sesa siguri kombëtare.

247 Dervishi, Kastriot, Shërbimi Sekret Shqiptar, 2007, f. 14.

122 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Presidenca e Ahmet Zogut, madje edhe vetë periudha kur ai ka qenë Ministër i Brendshëm përpara ardhjes së tij në pushtet si President, meriton vëmendje dhe vlerësim në pikëpamje të sigurisë kombëtare, sepse e ndryshon thelbësisht këtë rrjedhë. Ishte pikërisht Presidenti Ahmet Zogu që shtroi themelet e një shteti modern për kohën, me të gjitha atributet që garantojnë sigurinë e një kombi. Në këtë kuadër, Ahmet Zogu ka meritën e jashtëzakonshme se hodhi themelet e një ushtrie kombëtare shqiptare, me të gjitha atributet e mundshme të kohës. Si President i Republikës ai trashëgoi një ushtri thuajse inegzistente. Një shërbim i shkëputur sikurse ishte xhandarmëria, nuk mund ta përballonte dot misionin aq delikat të kohës, për siguri kombëtare. Siguria kombëtare realizohet me një ansambël instrumentesh, armësh e shërbimesh. Por këto nuk mundën asnjëherë të merrnin formën e tyre të plotë, veçse pas vitit 1925. Vetëm pas këtij viti, u plotësua spektri i instrumenteve të sigurisë kombëtare, në pikëpamje ligjore, në doktrina dhe në organizim. Ndër instrumentet e sigurisë kombëtare, ushtrisë iu dha përparësi me të drejtë, sepse situata e sigurisë midis dy luftërave botërore ishte tejet e turbullt, si në dimensionin rajonal, ashtu edhe në dimensionin evropian dhe më gjerë. Gjithsesi, siguria kombëtare e paravitit 1928 vuante në radhë të parë nga njëanshmëria, në kuptimin që “të gjitha bateritë” i kishte aktivizuar thuajse për normalizimin e stabilitetit dhe sigurisë brenda vendit. Që nga viti 1912 e deri në vitin 1925, vendi pothuajse nuk kishte asnjë përfaqësim diplomatik jashtë vendit. Kësisoj, instrumenti “diplomaci” i sigurisë kombëtare mbetej të zhvillohej vetëm në garë politikanësh me njeri tjetrin, pa një kohezion politikash e qëndrimesh, gjë që u duk, në mënyrën më të keqe, në përfaqësimin me tre-katër delegacione në Konferencën e Paqes në Paris, si dhe në raste të tjera. Ndërkohë, instrumentet e tjera të sigurisë kombëtare (Ministria e Brendshme, Shërbimi Sekret, etj), për atë periudhë ishin, gjithsesi, të dobëta. Veçanërisht dimensioni i shërbimit inteligjent që do të duhej të zbulonte veprimtarinë armiqësore që drejtohej nga jashtë brenda ishte inegzistent. Periudha 1912-1928, në pikëpamje të sigurisë kombëtare është, përgjithësisht, një periudhë me shumë boshllëqe, me mungesë balancash midis instrumenteve të nevojshëm për të përmbushur këtë mision, me zgjidhje të pjesshme, të cilat lanë hapësira për rreziqe e kërcënime serioze jo vetëm potenciale, por edhe reale. Në një masë të madhe, shpëtimi i Shqipërisë nga zhvillime e pasoja akoma më të këqija për sigurinë dhe mbijetesën kombëtare për ato vite, mund t’i atribuohet faktorit ndërkombëtar, posaçërisht fuqive perëndimore. Ato nuk mund të toleronin zhdukjen e identitetit kombëtar të një kombi që, në pikëpamje strategjike, të paktën potencialisht, zotëronte brigjet lindore të Adriatikut, ku ndërthureshin interesa jetësore, jo vetëm të fuqive të Perëndimit, por edhe të disa fuqive e shteteve të Lindjes.

123 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

KREU IV: SIGURIA KOMBËTARE E SHQIPËRISË GJATË MONARKISË 1. KONSEGUENCA E AUTORITETIT TË INSTITUCIONIT-BAZË PËR QEVERISJE

Ahmet Zogu, i qëndroi besnik filozofisë së vazhdimësisë qeverisëse, të përcaktuar nga Kongresi i Lushnjës, sipas të cilës “me qeverisje të lokalizuara dhe me mendësi bajraktariste nuk mund të ketë shtet në radhët e kombeve, nuk ka mbrojtje e as siguri për kombin dhe shtetin shqiptar”248. Ai u mbështet jo vetëm në këto vendime por edhe më herët, në arritjet e qeverisë së Vlorës, etj., duke qenë i orientuar për t’i dhënë fund ndarjeve krahinore dhe anarkisë, që kishte shoqëruar zhvillimet politike në vend. Ai ishte i orientuar në konsolidimin e autoritetit të institucioneve të mandatuara duke e shndërruar autoritetin e funksionit në institucion sigurie për shtetin. Duke qenë mjeshtër i zotërimit të ngjarjeve më të rëndësishme që kishin lënë gjurmë në ndërgjegjen politike shtetformuese shqiptare, Ahmet Zogu ishte thellësisht i orientuar në interesa madhore me vlerë për kombin dhe shtetin. Për realizimin e qëllimit për të dominuar konfliktet e brendshme, u mbështet në përfundimet e Ismail Qemalit, për ligjërimin e autoritetit të tij do të shfrytëzonte statusin e Princ Vidit, ndërsa për rritjen e rolit të institucionit zbatoi vendimet e Kongresit të Lushnjës. Këto konsideroheshin si baza themelore të shtetit modern shqiptar. Logjika që përdori, synonte të realizonte njëkohësisht dy objektiva me vlerë qeverisëse: të institucionalizonte legjislacionin në nivel shtetëror për t’u vlerësuar nga bota si shtet dhe të zgjidhej vetë si kryetar shteti në drejtimin e tij, për të dominuar situatën, pasi e konsideronte problem serioz opinionin ndërkombëtar për konceptin e paaftësisë qeverisëse të shqiptarëve249. Ahmet Zogu e konsideroi si një arritje thelbësore pranimin në Lidhjen e Kombeve, më 17 dhjetor 1920 dhe njohjen e pavarsisë politike si dhe integritetin territorial të Shqipërisë, më 29 janar 1921250. Ky akt i njohjes ndërkombëtare përbën edhe institucionalizimin e parë politik të sigurisë kombëtare nga pikëpamja ndërkombëtare, duke krijuar kushte të përshtatshme për zhvillimin e mëtejshëm të vlerave juridike kombëtare si atribute politike të institucionit shtetëror251.

248 Vendim i Kongresit të Lushnjës. 249 Në një periudhë prej vetëm 7 vjetësh pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, do të vinin e do të iknin plot 14 qeveri, gjë që do të thotë se, praktikisht, Shqipëria në këto vite të ketë patur më shumë vakum pushteti sesa ushtrim pushteti, më shumë mungesë stabiliteti sesa stabilitet e siguri dhe, rrjedhimisht, më shumë pasiguri kombëtare. Presidenca e Ahmet Zogut meriton vëmendje dhe vlerësim të veçantë në këtë pikëpamje. 250 Shih vendimin e datës 16 nëntor 1921 te Konferencës së Ambasadorëve: “Fuqitë e mëdha pjesëmarrëse në konferencë njohën zyrtarisht shtetin shqiptar duke u angazhuar në mbrojtjen territorial te tij”. Citim Nikola Guy, Lindja e Shqipërisë fq. 286. 251 Si një paralele historike shohim sot rastin e Kosovës, njohje ndërkombëtare e se cilës nga shumica e shteteve në nivelin e përfaqësimit të saj në Kombet e Bashkuara, përbën vlerën më të madhe të identitetit të saj në bazë të të cilës institucionet e Kosovës do të kenë integritetin e tyre të përfaqësimit. 124 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në funksion të qëllimit për konsolidimin e institucioneve të brendshme, në respekt të legjislacionit dhe përvojës ndërkombëtare, Ahmet Zogu u fokusua në përfshirjen e vlerave më të mira perëndimore në ndërtimin e institucioneve ekzekutive të shtetit shqiptar. Ai u shfaq shumë hapur në orientimin politik, drejt vendeve evropiane më të zhvilluara, si Zvicra, Austria, Anglia, Italia dhe SHBA, duke marrë me vete respektin dhe vlerësimin e opinionit të brendshëm kombëtar dhe ndërkombëtar. Nëse, në atë kohë, rreziku ishte imediat dhe i identifikuar, ndërtimi i të gjithë instrumenteve, politike, ekonomike dhe ushtarake ishte i bazuar në konceptin e mbijetesës së kombit dhe të shtetit, duke i parë të gjitha veprimtaritë si përpjekje vetëm për mbrojtje të vlerave kombëtare. Mbi bazën e këtij koncepti, vizioni i Ahmet Zogut për ndërtimin e institucioneve të shtetit dhe, në të njëjtën kohë, zhvillimin e ekonomisë së varfër shqiptare, duke e vlerësuar rrezikun potencial të një sulmi nga jashtë si pak të mundshëm, ndërtimin e marrëdhënieve me fqinjët dhe shfrytëzimin e koniukturave politike për të kapërcyer situatën e brishtë shqiptare, e gjeti si më të përshtatshme për kohën që qeverisi. Ngjarjet e qershorit 1924, kishin provuar se ndërhyrjet e grupimeve politike apo individualiste në instrumentet e sigurisë, krijojnë situata problematike jo vetëm për qeverisjen por për gjithë vendin. Për të shmangur konfliktualitetin e ushtrimit të pushtetit në kushtet e mungesës së bazës legjislative, falë kjo përvojës në qeverinë e Sulejman Delvinës si Ministër i Brendshëm252, thirri me 21 janar 1925, Asamblenë Kushtetuese, të zgjedhur në dhjetor të vitit 1923, duke marrë votëbesimin dhe mandatin për të qeverisur, miratoi nenet e para të statutit duke përcaktuar bazën legjislative për zgjedhjen e Presidentit, si dhe miratoi Kushtetutën e Shqipërisë, sipas modelit amerikan, por e përshtatur me rrethanat e Shqipërisë. Me këtë veprimtari juridike, Ahmet Zogu ligjëroi plotësisht autoritetin e tij si dominues të situatës politike në vend, duke marrë edhe përgjegjësitë direkte për drejtimin e komandimin e Forcës së Armatosur si dhe me autoritet mbi qeverinë dhe me të drejtë emërimi e shkarkimi të ministrave. Shteti shqiptar mori një dimension krejtësisht të ri. Baza e sigurisë së funksionimit të të gjithë institucioneve, kishte përfunduar në përputhje me përvojat e shteteve më të zhvilluara. 31 janari 1925 shënon konsolidimin e shtetit në aspektin institucional, duke i dhënë fund fazës kalimtare e përpjekjeve për të krijuar institucionet ekzekutive, sipas ndikimeve individualiste e koncepteve tradicionale. Në këtë kuadër, de jure institucionet e sigurisë dhe të mbrojtjes kishin bazën e vet legjislative të funksionimit. Nënshkrimi i marrëveshjeve me fqinjët synonte, ndër të tjera, krijimin e hapësirave të nevojshme për përfshirjen e institucioneve ndërkombëtare mbi pretendimet e fqinjëve, në rast të ndonjë sulmi të mundshëm dhe nga ana tjetër, vendoste përballë interesat e fqinjëve, duke shfrytëzuar, sa të ishte e mundur, kohën për të ndërmarrë hapat e nevojshëm për vendosjen e një pushteti absolut në Shqipëri.

252 Mjafton të kujtohet eksperienca e tij në Marshimin drejt Tiranës për vendosjen e Rezidencës së Qeverisë në janar 1920 dhe përballjen në Shijak me trupat italiane, shtypjen e rebelimit në Mirditë për të kuptuar autoritetin e institucionit të përfaqësimit, dhe jo thjeshtë forcën fizike të veprimit, etj. 125 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ai asnjëherë nuk i pa marrëveshjet si “institucione” të cilat shfrytëzohen për të humbur integritetin. Ai deklaronte se “ Shqipëria nuk .. duhet të jetë protektorat i dikujt. Ajo është e vendosur të ruajë pavarësinë e vet e cila nuk është vetëm interes i vetë Shqipërisë, por është thelbësore për paqen evropiane”253. Në këto kushte, aleanca me Italinë i duhej për dy arsye, e para, duke njohur kontradiktat Itali-Jugosllavi, donte të ishte i sigurtë për një sulm të mundshëm nga jashtë, në këtë rast nga Jugosllavia, e dyta kërkonte një regjim monarkik për të vendosur frenat e vendit në dorën e tij, në kushtet e rigjallërimit të kundërshtarëve politikë me ndikim nga jugosllavët. Kjo kishte shumë rëndësi për sigurinë kombëtare dhe krijimin e një klime të favorshme, në kuadrin e koniukturave politike254. Bashkëpunimi me të gjithë aktorët, në veçanti me aktorët ndërkombëtarë kishte përparësi realizimin e qëllimit të Ahmet Zogut, pasi ai i njihte potencialet e veta kombëtare ushtarake. Në këto kushte, Italia ra dakord ta mbështesë Shqipërinë në qëllimet e tij, duke mos harruar kushtet për marrëveshjet ushtarake dhe sigurinë e përbashkët.

2. DOMOSDOSHMËRIA E VENDOSJES SË MONARKISË SHQIPTARE PËR SIGURINË KOMBËTARE 2.1. Kushtet dhe rrethanat që çuan në shpalljen e Mbretërisë Zhvillimet politike që po shqyrtojmë lidhen sa me faktorë, kushte, rrethana e aktorë të brendshëm, aq edhe me të jashtëm. Brenda vendit, prej afro tre vjetësh ishte instaluar dhe funksiononte shteti në formën e Republikës Presidenciale. Për herë të parë në historinë e këtij vendi, populli shqiptar administrohej nga një institucion i plotë shtetëror, pothuajse me të gjitha organikat e kohës. Çdo fushë, politike, ekonomike, ushtarake, shoqërore, etj, përfaqësohej dhe administrohej nga institucionet përkatëse shtetërore. Presidenti i Republikës ishte Kryeministër, Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe përkohësisht edhe Ministër i Punëve të Brendshme. U ngritën dhe funksiononin Ministria e Punëve të Jashtme, Ministria e Drejtësisë dhe e Financave, Ministria e Punëve Publike dhe e Arsimit, etj. Pikërisht nën presidencën e Ahmet Zogut, Komisioni Ndërkombëtar i Kufijve përfundoi proçedurat e përcaktimit të kufijve të përhershëm midis Shqipërisë dhe Greqisë. Në vitin 1925, shteti shqiptar dhe shteti jugosllav shpallën, në Ligën e Kombeve, ratifikimin e kufijve, duke pranuar të bëjnë edhe disa shkëmbime të domosdoshme dhe me interes të ndërsjellë.

253 Pearson Ouen “Albania And King Zog”, material e dokumente kronologjike” 2004, f. 361. 254 Ahmet Zogu shfrytëzoi me shumë zgjuarsi pozitën gjeografike të Shqipërisë për të luajtur me rivalitetet e shteteve dhe fuqive të ndryshme, por gjithnjë në interes të sigurisë kombëtare. A luajti mirë apo luajti keq dhe rrezikshëm? Cilat do të mund të ishin zgjidhjet e tjera në atë lëmsh të ngatërruar marrëdhëniesh ndërkombëtare? Nga ana tjetër, mbështetja tek Italia, nuk ka qenë vetëm zgjidhje dhe zgjedhje e Zogut, por edhe një lloj “lejeje” e dhënë nga fuqitë e mëdha, SHBA dhe Anglia. Duket se kjo “leje” mbulonte interesa më të mëdha gjeopolitike. 126 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Njohjen e shtetit shqiptar nga Italia, Qeveria Shqiptare e vlerësoi këtë gjest edhe si një nevojë për mbështetje ekonomike, financiare e ushtarake, duke iu drejtuar për ndihmë qeverive të Italisë dhe Anglisë. Në këtë kuadër dhe për të shmangur çfarëdo të papriture për sigurinë e vendit, Presidenti Ahmet Zogu pranoi një marrëveshje me Italinë për mbrojtjen reciproke. Duke përfituar nga buxheti i dobët i Qeverisë Shqiptare dhe paaftësia për të kthyer borxhin, Qeveria Italiane shtoi presionet për të përfituar më shumë lëshime dhe për të futur më shumë hundët në të gjitha poret e politikës, ekonomisë dhe ushtrisë shqiptare. Në këtë kuadër, ajo evokoi përsëri Vendimin e Konferencës së Ambasadorëve të 9 Nëntorit 1921, ku parashikohej ushtrimi ekskluziv nga Italia i Protektoratit mbi Shqipërinë dhe i kërkoi Ahmet Zogut të pranonte nënshkrimin e akteve protektore. Ahmet Zogu, në thelb, nuk iu nënshtrua kërcënimit italian, duke luajtur lojën e shtyrjes në kohë, si dhe duke vënë menjëherë në dijeni për këto presione Ministrat Ambasadorë të Britanisë së Madhe, Francës dhe Jugosllavisë. Ndërkohë, Qeveria Shqiptare rrit përfaqësimin dhe përpjekjet në arenën ndërkombëtare. Mehdi Frashëri, delegat shqiptar në Lidhjen e Kombeve ndërkombëtarizon çështjen e Çamërisë për të ndaluar persekutimin dhe shpërnguljen e popullsisë shqiptare të kësaj zone nga trojet stërgjyshërore të saj. “Këshilli i Lidhjes së Kombeve mori shënim depozitimin e protestës së Shqipërisë dhe vendosi ta mbajë çështjen në axhendën e saj”255. I deleguari shqiptar depoziton të njëjtën kërkesë edhe për “shumë familje shqiptare që u përzunë jashtë Kosovës nga regjimi shtypës serb”256. Në vlerësim të turbullirave që krijoheshin herëpashere nga qarqet e Beogradit, në vitin 1927 u ndërprenë përkohësisht marrëdhëniet diplomatike midis dy vendeve. Tirana e bëri të njohur botërisht këtë akt në Lidhjen e Kombeve, duke shprehur edhe arsyet përkatëse. Më 1927, Presidenti takon posaçërisht Ministrin Ambasador të SHBA në Tiranë, Charles Hart. Ky i fundit e vlerëson shumë iniciativën e Zogut për të kultivuar marrëdhënie të mira me SHBA dhe “për t’i dhënë atij fushë manovrimi përballë presionit që ushtronte Italia ndaj tij”257. Presidenti Shqiptar zhvillon nisma për konsolidimin e përpjekjeve të përbashkëta të elitës shqiptare. Në korrik të vitit 1925, ai mbledh parinë e viseve malore të vendit (Shkodër, Kosovë, Dibër, rreth 540 bajraktarë) të cilëve iu kërkoi që të “distancoheshin nga intrigat e huaja, të zbatonin detyrimet e tyre ndaj popullit dhe bajrakëve të tyre”258. Sidoqoftë, një sërë konspiracionesh u zhvilluan kundër qeverisjes dhe vetë Ahmet Zogut. I tillë ishte ai i Eshref Frashërit, President i Senatit, më 1925; i Cena Bej Kryeziut – kunati i Ahmet Zogut, Ministër i Punëve të Brendshme po më 1925; i Qemal Bej Vrionit në Berat, etj. Të tjerë si: Sotir Peci, Mustafa Kruja, Hasan Prishtina, Ali Këlcyra, Rexhep Shala etj, dyshoheshin se ishin pjesë e konspiracionit antiqeveritar. Në 1926 shpërtheu revolta e Katolikëve të Shkodrës, Dukagjinit, Shalës dhe Pukës, me

255 Po aty, f. 252-253. Çështja u trajtua në Këshillin e Lidhjes së Kombeve në vitin 1926, ku u shpreh se shkëmbimi i popullsive nuk mund të lejohej, gjë që u pranua edhe nga Ministri grek i Punëve të Jashtme të asaj kohe, Lukas Rufos (shënimi im-E.S.). 256 Po aty. 257 Po aty, f. 277. 258 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, f. 247. 127 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura prapavija të dyshimta të organizuara nga shtetet përreth. Zogu u detyrua ta përballojë këtë rebelim me forcën e ushtrisë. Ndërkohë, në vitin 1927, nën ndikimin dhe me mbështetjen e Moskës, krijohen, organizohen dhe fillojnë bashkëveprimin grupet komuniste në të gjithë vendet ballkanike. Në këtë kuadër, organizohen edhe grupe komuniste shqiptare (KONARE, Grupi i Ali Kelmendit, etj). Në situatat e mjegullta që zhvilloheshin në Evropë, interesat jetësore të sigurisë kombëtare të Shqipërisë viheshin gjithnjë e më shumë në rrezik. Një nga këto situata të mjegullta zhvillohej veçanërisht për pozitën e Italisë. Sikurse e kemi thënë edhe në kreun e parë, gjeopolitika e Italisë e ka dashur që ajo të veprojë në mëdyshje pothuajse në të gjitha kohët moderne. Si shtet me dalje të fuqishme detare, madje në një nga detet me rëndësi gjeostrategjike botërore, sikurse është Mesdheu, Italia lidhet më së shumti me shtetet ishullore si SHBA, Britania e Madhe, etj. Por, duke qenë, njëherësh, shtet me shtrirje të gjerë edhe në kontinent, veçanërisht me pjesën më të pasur të vendit, domethënë me lidhje të fuqishme tokësore, ky fakt tjetër e lidh më së shumti me shtetet kontinentale, sikurse është Gjermania. Pikërisht në këtë mëdyshje ishte mbërthyer Italia edhe në vitet që flasim, si dhe në raportet e saj më Shqipërinë. Në ato vite, Italia kishte nisur tashmë marshimin e saj me orientim fashist. Rrjedhimet politike dhe gjeostrategjike të këtij orientimi do ta lidhnin atë më së shumti me Gjermaninë. Por jo aq çuditërisht, madje paralelisht, zhvilloheshin tratativa edhe me Mbretërinë e Bashkuar. Pikërisht në 30 Shtator të vitit 1926, Sekretari i Jashtëm Britanik, Sir Austen Camberlein, gjatë një udhëtimi “turistik familjar” në Mesdhe, takon Musolinin në Livorno, të cilit i dha “çekun e bardhë”, midis të tjerash, edhe për Shqipërinë kur, në bisedën tête-à-tête që patën i tha: “Britania e Madhe kishte ndryshuar qëndrim lidhur me Shqipërinë. Ajo nuk do ta mbronte më Shqipërinë kundër ndërmarrjeve të ardhshme nga ana e Italisë”259. Sikurse duket, situata e brendshme e vendit, edhe pse e kontrolluar më mirë dhe më shumë se kurrë më parë, ishte gjithsesi e turbullt, me faktorë e aktorë që kërkonin dhe punonin për destabilizimin e saj. Po përvijoheshin kahje të ndryshme orientimesh dhe qëndrimesh, shpesh të kundërta me interesat e sigurisë kombëtare të vendit. Ndërkohë, situata e jashtme ishte dhe po bëhej gjithnjë e më shumë komplekse. Sikurse është e njohur, Traktati i Versajës, ndërsa pati për detyrë t’i jepte fund një lufte, nuk bëri më shumë sesa shtroi thjesht rrugën për luftën tjetër: Luftën e Dytë Botërore. Nenet e Traktatit që do të duhet të detyronin Gjermaninë të “ulte kokën”, nuk po zbatoheshin. Gjermania, në vend që të çarmatosej, përkundrazi, po riarmatosej me shumë shpejtësi. “Në Konferencën e Paqes të Versajës (1919), Gjermanisë i qenë imponuar pagesa të mëdha por të papërcaktuara, si çdëmtime për koston e luftës dhe për dëmet që iu kishte sjellë fuqive fitimtare. Në Traktatin e Paqes qe përfshirë gjithashtu një klauzolë që shpallte vetëm Gjermaninë përgjegjëse për luftën, gjë që ishte jo vetëm historikisht e dyshimtë, por edhe do të shërbente si një dhuratë për nacionalizmin gjerman”260.

259 Po aty, f. 261. 260 Hobshbaun, Eric, “Epoka e Ekstremeve”, 1994, f. 88. 128 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Franca filloi ndërtimin e vijës më të fortifikuar të kohës “Maginot”. Mekanizmat ndërkombëtare, përkatësisht Lidhja e Kombeve, ishin vetëm për zhurmë, për fjalë pa fuqi detyruese. Fakti që marrëveshja më e rëndësishme ndërkombëtare, domethënë ajo e Versajës, ishte shndërruar thjesht në një deklaratë që nuk e përfillte asnjë shtet, i hapi rrugën stilit të marrëveshjeve llomotitëse në pamje, ndërkohë që fshehtazi, të gjithë punonin për luftën e ardhshme që po përgatitej me shumë ethe. Bota po shkonte drejt krizës më të rëndë që kishin parë kohërat. Qysh përpara krizës, kishte filluar radikalizimi i jetës politike. Kujtojmë se vetëm pikërisht në Italinë fqinjë me Shqipërinë, Benito Musolini, personifikimi i fashizmit, do të bënte marshimin mbi Romë të Partisë Nacional Fashiste qysh në 29 Tetor 1922. Ndërkaq, në Rusinë Komuniste do të vinte në fuqi Stalini, karriera e të cilit, ashtu sikurse “ishte formuar në ekstremet e shoqërisë”261, ashtu ekstremizoi të gjithë jetën politike ruse dhe atë botërore, qysh nga viti 1924 kur erdhi në pushtet. Në Gjermani, pikërisht në këtë periudhë, Hitleri ideoi dhe materializoi Partinë Naziste, nën udhëheqjen e së cilës, Gjermania do të çonte botën në Luftën e Dytë Botërore. Paralelisht, shtetet me të cilat Shqipëria ndante kufij tokësorë, po kalonin periudha të rrezikshme dëshpërimi e turbullirash politike, rrjedhimet e të cilave preknin edhe Shqipërinë. Gjatë viteve 1922-1929, e ashtuquajtura mbretëri e serbëve, kroatëve dhe sllovenëve, e ndarë në plot 33 nënndarje mbi baza fetare, etnike, etj, nuk i rezistoi dot kësaj strukture dhe u detyrua të lëshojë pozita në favor të kryeministrit Nikola Pasić, të cilit iu desh të sundojë me dorë të fortë për të “disiplinuar” këtë katrahurë etnike, e cila mbeti gangrenë e përhershme përsa rrojti Jugosllavia. Këto kushte të ndasive politike, etnike e fetare u ashpërsuan gjithnjë e më shumë derisa më 6 janar 1929, Mbreti Aleksandër shfuqizoi kushtetutën, nxori jashtë ligjit parlamentin dhe instaloi diktaturën e tij personale, e njohur si “Diktatura e 6 Janarit". Nga ana tjetër, Greqia, gjatë viteve 20-30 të shekullit të njëzetë, përjetoi një nga periudhat më të destabilizuara të kohërave, duke ndërruar dhjetëra qeveri. Destabiliteti i krijuar dhe presionet e detyruan Mbretin George II që më 25 Mars 1924 të largohet përfundimisht nga vendi. Në këto kushte, u shtua prania dhe ndikimi i ushtarakëve në politikë, gjë që dalëngadalë, pas viteve ’30, përgatiti ardhjen në fuqi të Diktaturës së Gjeneralit Ioannis Metaksas.

2.2. Çështje të legjitimitetit të Monarkisë Kalimi i Shqipërisë në sistemin monarkik të formës së regjimit, në vjeshtë të 1928-ës, ishte në fakt kalim në një sistem më afër tradicionales dhe më të pranueshëm për shqiptarët, se sa sistemi republikan. Mbretërinë e instaloi i njëjti personalitet, i cili tre- katër vite më parë kishte instaluar Republikën dhe ishte shpallur President i kësaj Republike. Ky akt është pritur dhe vlerësuar me kundërthënie nga më të ndryshmet. Vlerësimi më radikal ka qenë se monarkia e instaluar nga Ahmet Zogu nuk ka qenë e ligjshme dhe ishte thjesht shprehje e ambicieve personale të Ahmet Zogut.

261 Kissinger, Henry, ‘Diplomacia”, 1999, f. 332. 129 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Një vlerësim tjetër është se instalimi i mbretërisë nuk ka qenë i ligjshëm, por një akt politik i domosdoshëm për sigurinë kombëtare të shqiptarëve. Një vlerësim i tretë është se instalimi i mbretërisë ka qenë dhe është bërë në mënyrë krejtësisht të ligjshme. Nga pikëpamja juridike, të treja vlerësimet meritojnë vëmendje, për më tepër që mbretëria, si sistem politik e ka në rrënjë mbretërinë e ligjit si sistem juridik. Atëherë, le të ndalemi tek disa aspekte të instalimit të mbretërisë në Shqipëri. Sikurse e thamë, i njëjti personalitet që drejtoi vendin për rreth katër vjet në cilësinë e Presidentit dhe Kryeministrit, po ai u shpall edhe Mbret i Shqiptarëve. Nëse kjo do të ishte çështje vullneti apo ambiciesh politike, atëherë çfarë apo kush mund ta ndalte Ahmet Zogun që ta instalonte Mbretërinë qysh më 1924? Autoritetin e kishte. Vlerat drejtuese i kishte shprehur edhe më parë, madje në një post mjaft delikat si ai i Ministrit të Brendshëm. Kundërshtarët politikë të udhëhequr nga Fan Noli, të cilët Zogu i rrëzoi nga pushteti, nuk gëzuan asnjë njohje ndërkombëtare. Shqipëria nuk kishte një traditë politike dhe në këto kushte mund të bëje si të doje. Atëherë përse nuk e bëri Ahmet Zogu qysh në fillim këtë akt të shpalljes së Mbretërisë? Për hipokrizi? E vërteta është krejt ndryshe. Ahmet Zogu u tregua shumë i kujdesshëm në hapat e tij për ta ndryshuar formën e regjimit në Shqipëri nga Republikë në Monarki, duke punuar në disa drejtime dhe për të qenë në harmoni me proçesin politik, opinionin publik shqiptar, bindjen dhe mbështetjen e marrë nga faktori ndërkombëtar e në veçanti nga Fuqitë e Mëdha, dhe mbi të gjitha me nismat dhe respektimin e proçedurave kushtetuese e ligjore. Ahmet Zogu nuk mund të bënte një hap politik që do të ishte në kundërshtim me të drejtat e trashëgimisë. Sikurse është e njohur, në Konferencën e Ambasadorëve 29 Korrik 1913, midis të tjerash, ishte vendosur qysh në pikën 1 të Deklaratës se: “Shqipëria konstituohet si një principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme sipas rrjedhës së paraardhësve të një gjaku, nën garancitë e gjashtë Fuqive të Mëdha. Princi do të caktohet nga gjashtë Fuqitë e Mëdha”. Po ashtu, dimë se menjëherë pas Konferencës së Ambasadorëve, u caktua edhe trashëgimtari që do të ushtronte këtë funksion, princi me origjinë gjermane Vilhelm Vid, i cili nuk mundi të qëndrojë më shumë se sa rreth 6 muaj (7 mars - 3 shtator 1914) për të ushtruar pushtetin princëror të tij. Princi Vilhelm Vid, edhe pse i larguar, asnjëherë nuk pati shpallur abdikimin për të liruar rrugën, qoftë për mbret apo princ pasardhës, qoftë edhe për të hapur rrugën ndryshimit të regjimit. Në këto kushte, më 1924, Ahmet Zogu nuk mund të shpallte vijimin e rrjedhës mbretërore/princërore, sepse kjo i takonte vetëm Princit Vilhelm Vid. Atëherë, Ahmet Zogu zgjodhi rrugën e dytë: shpalljen e Shqipërisë Republikë dhe të vetes së tij President dhe Kryeministër. Por e pashpjeguar mirë në historiografinë e Shqipërisë deri tani, është se përse Ahmet Zogu nuk u shpreh ekskluzivisht dhe paralelisht se “Nuk njeh mbretërinë” (nënvizimi im- E.S.), kur ai e shpalli Shqipërinë “Republikë” dhe veten “President dhe Kryeministër”? Mendoj se pikërisht këtu qëndron çelësi i shpjegimit dhe jo sikurse e shpjegojnë një kategori historianësh, të cilët shprehen se me shpalljen e Shqipërisë Republikë dhe të

130 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ahmet Zogut si President të saj, “u suprimua plotësisht forma monarkike e qeverisjes në Shqipëri”262. Po të ecet me këtë logjikë të deritanishme të historianëve, atëherë, ku e gjeti të drejtën Ahmet Zogu që ta shpallte Shqipërinë Mbretëri? Prandaj e përsërisim: Ahmet Zogu, në vitin 1925, kur erdhi në fuqi si President, shpalli një lloj regjimi që të ishte i pranueshëm dhe në dobi të popullit e shtetit shqiptar, një regjim të tillë që do të vendoste në rrugë institucionale, funksionimin e gjithë shoqërisë dhe të politikës shqiptare, të cilat prej 12 vjetësh nga shpallja e pavarësisë, kishin qenë në kaos të plotë. Ndërkohë, me këtë akt, Ahmet Zogu nuk shpalli mosnjohjen e mbretërisë. Përkundrazi, ai la hapur mundësinë e vijimësisë mbretërore. Sapo Zogu e forcoi shtetin në masën e mjaftueshme për të qenë i aftë të marrë dhe të administrojë pushtetet e veta, atëherë ai shkoi përsëri në origjinën politike të njohur apo të deklaruar edhe nga Fuqitë e Mëdha: mbretërinë e trashëgueshme. Për të kaluar këtë “prag politik”, mbetej vetëm një pengesë: Princi Vilhelm Vid ishte ende gjallë dhe ai ende nuk qe shprehur nëse vijonte të pretendonte fronin mbretëror apo abdikonte prej këtij froni, duke ia lënë dikujt tjetër mundësinë ta trashëgojë. Në këtë kuadër, shumë historiografë e kanë deformuar apo nuk e kanë lexuar si duhet referimin për deklaratën e Princ Vidit të datës 24 gusht 1928, të cilën po e citojmë me korrektesë siç është sjellë nga autorë të huaj të paanshëm: “Ish Mbreti Vilhelm, Princi Vidi, i cili kurrë nuk kishte abdikuar, lëshoi një deklaratë me të cilën shpallte se ai i pretendonte për veten dhe për trashëgimtarët e tij të gjitha të drejtat për fronin e Shqipërisë, megjithë aspiratat e Ahmet Zogut për të qenë mbret. Ai i qëndronte mendimit, besimit, (shënimi im-E.S.) se shumica e shqiptarëve e mbështesnin akoma atë, por ai ndjente se kthimi i tij i menjëhershëm nuk mund të diskutohej, përderisa nuk ishte e mundur të zhvillohej një referendum i lirë dhe i pandikuar në atë kohë. Ai deklaroi se ai ishte i lirë nga ambiciet e tij personale dhe se kurrë nuk kishte ndërmend të provokonte mospajtime midis shqiptarëve, bashkimi, përparimi dhe prosperiteti i të cilëve kishte qenë dhe ishte akoma synimi i vetëm i tij. Kështu ai do të shmangte vështirësitë politike të brendshme dhe të jashtme, duke pritur momentin e përshtatshëm për t’u kthyer në Shqipëri, e cila do të parakuptonte domosdoshmërisht një dëshirë unanime të popullit (nënvizimi im-E.S.)”263. Deklarata është bërë, sikurse e thamë më lart, në datën 24 gusht 1928. Ndërkohë, dihet që Asambleja Kushtetuese e shpalli Shqipërinë mbretëri në datën 1 shtator 1928. Atëherë, cili është leximi që duhet konsideruar si themeli i proçesit të ligjshëm? Shpallja e Shqipërisë “Mbretëri” u bë pasi u deklarua Princi i ligjshëm i saj, Vilhelm Vid. Por tashmë ish Princi, në deklaratën e vet, u shpreh se ai kurrë nuk kishte abdikuar, gjë që do të thotë se, në një farë mënyre, ai e pranonte se ekzistonte edhe mundësia e abdikimit. Ish Princi, pranon gjithashtu se ky abdikim do të mund të ishte i arsyetuar pas mbështetjes ose jo të popullit shqiptar, të cilën ai mendonte se e kishte. Ndërkohë, ai ndjente se mbështetja duhej “lexuar” përmes një referendumi, ku populli të shprehte vullnetin e tij. Këto labirinte arsyetimesh, nxjerrin në pah se, për shumë arsye, Princ Vidi e kishte humbur besimin dhe ndoshta të drejtën për të vijuar mbretërimin.

262 Monarkia Shqiptare (1928-1939), Përmbledhje Studimesh, Botimet TOENA, 2011, f. 121. 263 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 292-293. 131 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Të mos harrojmë se ai ishte larguar prej 14 vjetësh nga Shqipëria, duke mos ushtruar asnjë atribut. Madje Vidi, ndonëse sundimtar i një shteti asnjanës, pa patur asnjë detyrim u bashkua me ushtrinë gjermane në shtabin e një dvizioni të frontit lindor. Gjatë pushtimit austro-hungarez të Shqipërisë (janar-prill 1916), për shkak të qëndrimit të tij lidhur me asnjanësinë e Shqipërisë, kthimi i tij nuk gjeti mbështetje. (shënimi im-E.S.) Tani vijmë tek momenti vendimtar që përcakton llojin dhe përfaqësuesin e një regjimi legjitim: mbështetja popullore. Cili ishte vullneti i popullit që kërkonte Vidi? A nuk e përfaqësonte Asambleja Kushtetuese vullnetin e popullit? A premtonin ato kohë të trazuara që të organizohej e të zhvillohej një referendum klasik sikurse e kërkonte Princi që kishte “humbur”? Atëherë, në thelb, e gjithë deklarata e ish Princit mund të interpretohet pak a shumë kështu: “Mbretëria duhet të vazhdojë. Unë (ish Princi) jam njeri prej atyre që mund ta pretendojnë këtë fron, por për këtë duhet pyetur populli”. Sikurse është e njohur, populli, me fuqinë e Asamblesë Kushtetuese u shpreh, se Mbretëria duhet të vazhdojë. Gjithashtu, po në emër të vullnetit të popullit shqiptar, Asambleja përcaktoi edhe Mbretin - një Shqiptar të Madh, i cili e ka treguar veten se di të realizojë atë dëshirë e synim fisnik të vetëm që kishte edhe ish Mbreti Vilhelm Vid - bashkimin, përparimin dhe prosperitetin e shqiptarëve. Pavarësisht nga deklarata e Princ Vidit më 24 gusht 1928, Zogu në këtë çeshtje tregoi kujdes të veçantë, se i trembej gjetjes së ndonjë hapësire tjetër ligjore nga Fuqitë e Mëdha për rikthimin e Vidit në fronin e Shqipërisë. Si rrjedhim, lëvizjet e tijë për të fituar kurorën mbretërore shqipëtare gjatë periudhës së parë të aktivitetit politik në krye të shetit shqiptar ishin kryesisht të ngadalta dhe shumë të matura. Zogu dhe ndihmësit e tij mendonin se ishte e domosdoshme fillimisht të bënin përpjekjet maksimale për të bindur Fuqitë e Mëdha si dhe për të siguruar mbështetjen e tyre në arritjen e këtij synimi madhor për të ardhmen e Shqipërisë dhe të tij. “Më në fund, diplomacia britanike dhe ajo europiane në përgjithësi, të bindura edhe nga diplomacia italiane, tejet aktive në këtë mes, si dhe të etura për të parë një Ballkan të qëndrueshëm, u pajtuan për t’i hapur dritën e gjelbër ndryshimit të formës së qeverisjes në Shqipëri”264. Edhe pse arriti ta bindë faktorin ndërkombëtar, Zogu e kuptonte se një ndryshim i tillë kushtetues kërkonte domosdoshmërisht përgatitje të shumta edhe në planin e brendshëm. Duke qenë kurdoherë mjaft i kujdesshëm për ruajtjen e formës legale, ai u përpoq që ky ndryshim të bëhej brenda një kuadri kushtetues të rregullt. Meqenëse, juridikisht, Asamblesë nuk i njihej e drejta që të ndryshonte Kushtetutën, u vëndos rishikimi i përgjithshëm i Statutit (Kushtetutes) dhe për ketë, ishte e domosdoshme që deputetët të votonin një ligj organik. Asi kohe, në vendin tonë ishin dy Dhoma, njëra e Deputetëve dhe tjetra e Senatorëve. Më 7 qershor 1928, u mblodhën dy Dhomat në një mbledhje të përbashkët dhe për të qenë në përputhje me shkronjën dhe frymën e Statutit, vëndosën një shtojcë të nenit 141 me këte përmbajtje: “Rishikimi i përgjithshëm i Statutit i përket vetëm Asambles Konstituente”.

264 Duka, Valentina, Monarkia Shqiptare 1928 -1939, f. 125. 132 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kur vëndoset nevoja e rishikimit të përgjithshëm të Statutit, dy Dhomat quhen vetiu të shpërndame dhe dekretohen zgjedhje për Asamblen Konstituente265. Më 17 gusht 1928, u zhvilluan zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese dhe asamblistat e dalë nga populli në këto votime, filluan mbledhjet më 25 gusht. Më 1 shtator 1928, ora 09.12, Asamblea Kushtetuese në mbledhjen e saj të katërt me vota unanime miratoi ndryshimet e Statutit, ku dy më kryesoret ishin: “Shqipëria është Mbretëri demokratike, parlamentare dhe e trashëgueshme” dhe “Mbret i Shqiptarëve është Nalt Madhëria e Tij - Zog I”. Në një mënyrë shumë domethënëse për një vend me disa besime, Zogu bëri betimin mbi Bibël dhe Kuran: “Unë, Zogu, mbret i shqiptarëve, me rastin e marrjes në duart e mia të fuqisë mbretërore, betohem para Zotit të plotfuqishëm se do të ruaj unitetin kombëtar dhe integritetin territorial të shtetit. Unë do t’i përmbahem me besnikëri Kushtetutës dhe do të veproj në bazë të akteve të saj dhe ligjeve në fuqi, duke mbajtur gjithnjë parasysh vullnetin e popullit”. Në bazë të statutit të ri të Mbretërisë, Asambleja Kushtetuese u transformua në Parlament dhe e filloi mbledhjen e vet të parë me këtë cilësi të re, më datë 10 dhjetor 1928. Përgatitja e opinionit publik shqiptar për kalimin nga republikë në monarki dhe zgjedhjen e Ahmet Zogut - Mbret të shqiptarëve, ishte shumë i domosdoshëm përpara se ky veprim të ekzekutohej. Stafi pran Zogut i kushtoi një rëndësi të madhe sensibilizimit të opinionit publik për këtë ngjarje historike kombëtare, ku u bë me të gjitha mjetet e duhura, por kryesisht nëpërmjet organeve të shtypit shqiptar dhe të huaj. U organizuan manifestime dhe mitingje, ku populli kërkonte ndryshimin e formës së regjimit dhe shpalljen e Zogut - Mbret. I pari telegram që mbërrin në Tiranë ishte ai i zgjedhësve të Skraparit, dërguar më 17 gusht, ku kërkohej zgjedhja e Ahmet Zogut si Mbret. Si Skrapari vepruan edhe prefektura dhe nënprefektura të tjera. Ky organizim dhe kjo atmosferë festive kulmuan me një miting të madh më 30 gusht në Tiranë. Këto ishin pra kushtet dhe rrethanat, por edhe fazat e kalimit të proçesit ku u vendos dhe u legjitimizua monarkia në Shqipëri. Çështja e legjitimitetit është një çështje madhore që lidhet drejtpërdrejt me Sigurinë Kombëtare. Në çastin që regjimi politik nuk e ka legjitimitetin e duhur, apo e humbet atë kur i shkakton popullit të vet dëme të rënda, të pariparueshme që rrezikojnë sigurinë kombëtare, mbijetesën dhe vitalitetin e një kombi, atëherë ai e humbet legjitimitetin e tij. Për këtë arsye ne do ta trajtojmë këtë çështje në masën që lidhet me nevojat e sigurisë kombëtare të Shqipërisë në ato vite dhe në të gjithë periudhën e monarkisë, madje edhe sot. Kjo formë qeverisje, erdhi si vlerësim i përgjithshëm i situatave reale që kishte dhe po kalonte vendi, por edhe si domosdoshmëri, për të dalë mbi forcat e ndryshme politike dhe mbi krerët lokale, pasi rreziku i “grindjeve individuale shihej si një problem i madh kombëtar”266.

26510 Vjet Mbretni 1928-1938, f. 59. 266 Periudha nga viti 1912 deri në ardhjen në fuqi të Monarkisë, ka qenë periudha më e destabilizuar e vendit dhe, rrjedhimisht, më e prekshmja për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në këto kushte, për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo ku jetonin, nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese e sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh të energjive, përpjekjeve dhe forcave të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të instalimit të Monarkisë. 133 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Periudha nga viti 1912 deri në ardhjen në fuqi të Monarkisë, ka qenë periudha më e destabilizuar e vendit dhe, rrjedhimisht, më e prekshmja për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në këto kushte, për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo ku jetonin, nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese e sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh të energjive, përpjekjeve dhe forcave të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të instalimit të Monarkisë. Me shpalljen e Shqipërisë Mbretëri, u krijuan kushte të favorshme për tu ushtruar plotësisht pushteti dhe qeverisja në të gjithë teritorin e vendit dhe dhënien fund të intrigave dhe prapaskenave, në dëm të interesave të vendit. Gjithsesi, kjo mund të vlerësohet edhe si një mundësi për të ndikuar personalisht në zgjidhjen e problemeve kombëtare, në kushtet e klanizimit të politikave të brendshme shqiptare. Formula dhe betimi mbi Kuran dhe mbi Bibël, u konsiderua faktor i rëndësishëm për sigurinë dhe mbarëvajtjen e punëve shtetërore. Ai materializoi idenë e bashkëpunimit me të gjitha institucionet fetare, duke bërë hapa konkretë për të siguruar faktorë të rëndësishëm mbështetës e gjithëpërfshirës në çështjet e sigurisë kombëtare, ndër të cilët bashkëjetesa e feve të ndryshme, konsiderohej themelore. Shpallja e Ahmet Zogut, Mbret i Shqiptarëve shënoi fillimin e fazës më të rëndësishme të realizimit të vizionit të tij për konsolidimin e shtetit dhe të gjithë instrumenteve që i japin kuptim qeverisjes moderne të tij. Si përfundim, duhet thënë se gjendja e Shqipërisë përpara vendosjes së monarkisë, ka arsye të ndahet në dy periudha: në periudhën 1912-1925 dhe në atë të viteve 1925-1928. Të dy periudhat i ndan fakti se, në të parën, Shqipëria, edhe pse bëri “kapërcimin e ylberit”, d.m.th., kaloi nga gjendja e pushtimit 500 vjeçar në gjendjen e të jetuarit si komb më vete, nuk arriti, prapëseprapë, të formonte një shtet për të qenë, një shtet serioz që të kishte forcën e vet brenda vendit dhe fjalën e vet jashtë vendit. Sistemi politik qe i mjegullt, pa asnjë individualitet të përcaktuar qartë dhe, për këtë arsye, jo i qëndrueshëm. Sistemi ligjor nuk qe funksional. Shqipëria nuk ishte thjeshtë e izoluar, por thuajse e lënë pas dore nga bota dhe, në rastin më ekstrem, e rrezikuar për të humbur edhe sigurinë kombëtare. Vendi ishte zhytur në varfëri. E vetmja zgjidhje ishte emigracioni, i cili, në ato vite, jo vetëm filloi, por edhe u masivizua si kurrë ndonjëherë. Përkundrazi, në periudhën e dytë, që jo rastësisht lidhet me emrin e Ahmet Zogut, edhe pse brenda një kohe fare të shkurtër, Shqipëria u fut në rrjedhën e individualitetit të shtetit, të forcës dhe të fjalës së tij. Shqipëria filloi të pyetej në arenën ndërkombëtare, madje t’i dëgjohej edhe fjala sikurse ishte rasti për Çamërinë. Shteti u plotësua në infrastrukturën e vet politike. Mbrojtja e vendit u konsolidua si kurrë më parë. Gjithsesi, ajo që i bashkon të dyja periudhat është varfëria përgjithësisht e skajshme e vendit, infrastruktura e dobët, sistemi arsimor jo i zhvilluar, sistemi ligjor jofunksional dhe përfaqësimi diplomatik në botë jo i plotë. Duke marrë parasysh sa më sipër, si dhe faktin tepër të rëndësishëm se, pikërisht në ato vite, situata e sigurisë në Ballkan dhe në Evropë po shkonte drejt përkeqësimit, atëherë për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo ku jetonin, nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese e sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh energjish, përpjekjesh dhe forcash të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të instalimit të Monarkisë.

134 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Një përvojë të tillë të përqendrimit të pushtetit politik në kohë rreziqesh të mëdha për sigurinë kombëtare e kanë përjetuar shumë kombe, pavarësisht se në çfarë forme është bërë ky përqendrim. Kështu pat vepruar dikur Gjermania nën “Monarkun” Bismark. Kështu patën vepruar edhe fqinjët tanë më të afërt, Serbia, Greqia, etj. Shqipëria nuk kish pse bënte përjashtim nga ky rregull. Përndryshe ajo do të vijonte të bëhej objekt lakmish të egra. Kalimi nga regjimi i Republikës në regjimin e Mbretërisë ishte, jo vetëm i domosdoshëm, por edhe i ligjshëm. Kjo është shumë e rëndësishme, sepse një qeverisje legjitime është guri i themelit i sigurisë kombëtare. Këtë legjitimitet, Ahmet Zogu e fitoi me mjete të ligjshme dhe me kontribute të spikatura të udhëheqësit të pranuar dhe të mbështetur në nivel kombëtar. “Njohja zyrtare e Mbretërisë u bë në fillim nga Italia dhe në vijim, Hungaria, Greqia, Jugosllavia, Uruguaji, Austria, Bullgaria, SHBA, Franca, Holanda, Belgjika, Zvicra, Spanja, Polonia, Lituania, Letonia, Suedia, Finlanda, San Marino, Ekuadori, Egjipti, etj267.

3. RREZIQET DHE KËRCËNIMET GJATË MONARKISË Ahmet Zogu ishte i mirorientuar për rreziqet imediate që i kanoseshin vendit dhe qeverisjes së tij. Në fakt, në fillesat e qeverisjes, rrezikun e brendshëm e konsideronte shumë më aktual268 se sa ndonjë sulm eventual nga jashtë që, për hir të së vërtetës, vetëm në vitin 1926 e kuptoi se mund të kishte një të tillë nga ai që s’e mendonte, nga Italia 269.

267 Shpuza, Gamend, referuar sipas librit Diplomacia e Mbretit Zogu i I-rë”, Ushtelenca, Ilir, 1997, f. 202 268 Fakte të shumtë na bindin për këtë: Në periudhën e Presidencës, një sërë konspiracionesh u zhvilluan kundër qeverisjes dhe vetë Ahmet Zogut. I tillë ishte ai i Eshref Frashërit, President i Senatit, më 1925; i Cena Bej Kryeziut, kunatit të Ahmet Zogut, Ministër i Punëve të Brendshme po më 1925; i Qemal Bej Vrionit në Berat, etj. Të tjerë si: Sotir Peci, Mustafa Kruja, Hasan Prishtina, Ali Këlcyra, Rexhep Shala etj, dyshoheshin se ishin pjesë e konspiracionit antiqeveritar. Në 1926 shpërtheu revolta e katolikëve të Shkodrës, Dukagjinit, Shalës dhe Pukës, me prapavija të dyshimta të organizuara nga shtetet përreth. Zogu u detyrua ta përballojë këtë rebelim me forcën e ushtrisë. Ndërkohë, në vitin 1927, nën ndikimin dhe me mbështetjen e Moskës, krijohen, organizohen dhe fillojnë bashkëveprimin grupet komuniste në të gjitha vendet ballkanike. Në këtë kuadër, organizohen edhe grupe komuniste shqiptare (KONARE, Grupi i Ali Kelmendit, etj). Po kështu gjatë Monarkisë, në Prill të vitit 1934 një organizatë e fshehtë e formuar nga një grup ish oficerësh, shpalli synimet e veta për përmbysjen e Mbretit Zog. Kësaj organizate i bashkohet edhe Grupi Komunist i Korçës; në 14 Gusht 1935 shpërthen “Revolta e Fierit”, e udhëhequr nga ish zëvendës presidenti i Këshillit të Shtetit, Çekrezi. Ajo u mbështet nga paria e vendit, si për shembull Shefqet Vërlaci-një nga pak bejlerët më të mëdhenj të Shqipërisë, si dhe nga trupa të shumta të xhandarmërisë; Në maj 1937 shpërtheu një revoltë në Delvinë, e udhëhequr nga Ethem Toto, ish ministër i brendshëm në qeverinë e Mehdi Bej Frashërit; Në nëntor të vitit 1938, pikërisht në prag të pushtimit fashist dhe në periudhën më të vështirë kur Mbreti kishte nevojën më të madhe për mbështetjen gjithëpopullore e për më tepër, të elitave të vendit, formohet Bashkimi Kombëtar-një organizatë e udhëhequr nga Mustafa Kruja e Qazim Koculi. Kjo organizatë, midis të tjerash, shpallte se vetëm me ndihmën e Italisë e cila është e vetmja Fuqi e Madhe e interesuar drejtpërdrejtë për Shqipërinë mund të sigurohet shërimi ekonomik dhe progresi i civilizuar i vendit tonë ne vendosëm të kërkojmë një princ nga gjaku i Savojës si Mbret të Shqiptarëve dhe themelues të dinastisë së ardhshme të Monarkisë sonë. Shih dhe: Pearson, Ouen, ‘Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 413. 269 Selmani, Hysen, Nga notimet e Zogut I Mbretit të shqiptarëve 2008 f. 360. “Që në nëntor 1926 e kam kuptuar haptas qëllimin e errët të Musolinit kundër Shqipërisë.” Fjala para Asamblesë 6 prill 1939. 135 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Vendosja nën kontroll të plotë të situatës së brendshme u realizua ligjërisht me dekrete të veçanta, si për ndalimin e veprimtarisë armiqësore, ashtu edhe për ndarjen administrative të vendit. Organet kompetente të shtetit mblodhën pjesën më të madhe të armëve dhe iu dha fund praktikës së kontestimit të qeverisë me forcë. Mbreti Zog ngriti një xhandarmëri efikase, të stërvitur dhe të drejtuar nga oficer anglezë që lanë gjurmë në të. Krijimi i prefekturave dhe nënprefekturave i dha kuptim qeverisjes vendore dhe vendosjes së autoritetit të shtetit në të gjithë territorin e Shqipërisë. Ky përbën edhe hapin vendimtar për kontrollin administrativ të të gjithë territorit duke hapur rrugë për sigurimin e kapaciteteve administrative për mbrojtje dhe zhvillim, por edhe për efektshmërinë e përqendrimit të pushtetit politik.

3.1. Rreziqet dhe kërcënimet e brendshme Monarkia, gjatë viteve 1928-1939, bëri përpjekje maksimale për ta vënë vendin në rrugën e përparimit ekonomik, arsimor, kulturor, etj. Shteti Shqiptar i asaj kohe ngriti një legjislacion nga më modernët që kishte bota e qytetruar, duke vendosur standardet më të përparuara perëndimore. U hartua dhe miratua një kod penal që përmendet ende si ndër më të mirët që Shqipëria ka pasur ndonjëherë dhe ngriti një sistem gjykatash që funksionin në të gjithë vendin. Kodi Civil që hyni në fuqi më 1 prill 1929 ishte një nga visaret më të çmueshme. Më 15 qershor 1931 hyni në fuqi ligji i avukaturës, më 1 prill 1932 hyn në fuqi Kodi Tregtar, etj. U promovua një mbështetje e plotë juridike për emancipimin e gruas, për luftën kundër hakmarrjes dhe gjakmarrjes. Në fushën financiare ngriti Bankën e Shqipërisë si autoriteti më i lartë financiar në vend. U vendos një ekuilibër tepër i emancipuar midis feve të ndryshme që ekzistonin në vend. Një rëndësi e posaçme iu kushtua ndërtimeve apo sikurse quhej atëherë “punëve botore”, urave, rrugëve, etj, të cilat përmirësuan ndjeshëm komunikimin e popullsisë dhe të krahinave me njëra tjetrën, duke përparuar kështu kohezionin kombëtar, që është aq i domosdoshëm për ekzistencën dhe suksesin veçanërisht të regjimit monarkik. Sidoqoftë, vendi përjetoi edhe rreziqe e kërcënime të brendshme të natyrave të ndryshme. Shqipëria, ishte një vend me shumë pak përvojë shtetërore. Sistemi monarkik ishte një presion i domosdoshëm për t’i mësuar shqiptarët me nevojën e shtetit270. Por, në kushtet e një vendi të varfër, me terren tepër malor, me ndarje të theksuara krahinore e klanore, me zakone e tradita të trasheguara ku sundonin “ligjet” e kanunit, etj, një shtet i ashpër prodhonte, gjithsesi, edhe efekte reaktive. Problemi për sigurinë kombëtare ishte se ky reaksion, i nxitur sidomos nga klane të caktuara për pushtet, nuk operonte me mjete demokratike, me protesta, etj. Mjetet demokratike ishin të panjohura për shqiptarët. Përkundrazi, mjeti i vetëm tradicional i shqiptarëve për të zgjidhur problemet politike ishte “pushka”. Synimi i vetëm i kundërshtarëve ishte rrëzimi i qeverisë, në rastin konkret i Mbretit dhe i Mbretërisë, pavarësisht se këto ishin të ligjshme. Për më tepër, me varfërinë e kohës, krerë të ndryshëm që aspironin thjesht pushtetin, i manipulonin më lehtë shtresat e ndryshme të

270 Po aty. 136 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura popullsisë, sidomos ato shtresa që lidheshin me “bajrakun”. Në këtë rrjedhë, mbase edhe më ashpër shkonin edhe shtresat “revolucionare”. Kështu, për shembull, në prill të vitit 1934, një organizatë e fshehtë, e formuar nga një grup ish oficerësh, shpalli synimet e veta për përmbysjen e Mbretit Zog. Kësaj organizate i bashkohet edhe Grupi Komunist i Korçës, i cili, nga ana e vet, kishte në program një kryengritje popullore, me qëllim, midis të tjerash, përmbysjen e Mbretërisë dhe instalimin në Shqipëri të një forme tjetër regjimi, Republikë Demokratike Popullore. Në 14 gusht 1935 shpërthen “Revolta e Fierit”271, e udhëhequr nga ish Zëvendës Presidenti i Këshillit të Shtetit, Çekrezi. Ajo u mbështet nga paria e vendit, si për shembull Shefqet Vërlaci një nga pak bejlerët më të mëdhenj të Shqipërisë, si dhe nga trupa të shumta të xhandarmërisë. Kjo revoltë kishte gjithashtu për synim përmbysjen e Ahmet Zogut. Kryengritja u shtyp me forcë ushtarake, duke arrestuar mbi 500 persona. Rreth 200 prej tyre iu dhanë dënime të ndryshme. Në maj 1937 shpërtheu një revoltë në Delvinë272, e udhëhequr nga Ethem Toto, ish Ministër i Brendshëm në qeverinë e Mehdi Bej Frashërit. Revolta kishte për qëllim që, duke nxitur edhe mbështetjen e popullsisë me besim fetar bektashí, të përmbyste Mbretin Zog. Lidhur me këtë revoltë, u dyshua se kishte dijeni edhe Gjeneral Xhemal Aranitasi - Komandant i Ushtrisë Kombëtare. Për këtë arsye ai u internua disa muaj, ndërsa një nga organizatorët e revoltës, Ismet Toto, u dënua me vdekje. Në nëntor të vitit 1938, pikërisht në prag të pushtimit fashist dhe në periudhën më të vështirë kur Mbreti kishte nevojën më të madhe për mbështetjen gjithëpopullore e për më tepër, të elitave të vendit, formohet Bashkimi Kombëtar - një organizatë e udhëhequr nga Mustafa Kruja e Qazim Koculi. Kjo organizatë, midis të tjerash, shpallte se ishte: “e bindur se rrënja dhe burimi i të gjitha rreziqeve dhe fatkeqësive është regjimi i terrorit, mizerjes, turpit dhe tradhtisë që ka instaluar Ahmet Zogu, 14 vjet më parë… e bindur gjithashtu nga përvoja e 15 vjetëve si dhe nga situata e tanishme ndërkombëtare e po ashtu edhe nga pozita gjeografike e vendit tonë, se vetëm duke besuar në mbështetjen e Qeverisë Fashiste mund të shpëtojmë popullin tonë nga regjimi i Zogut se vetëm me ndihmën e Italisë e cila është e vetmja Fuqi e Madhe e interesuar drejtpërdrejtë për Shqipërinë mund të sigurohet shërimi ekonomik dhe progresi i civilizuar i vendit tonë…ne vendosëm të kërkojmë një princ nga gjaku i Savojës si Mbret të Shqiptarëve dhe themelues të dinastisë së ardhshme të Monarkisë sonë”273. Ndërkohë ishin gjallëruar edhe më shumë grupet komuniste. Ndër të gjitha rrymat që dilnin kundër Mbretërisë, komunistët do të vlerësoheshin nga më të rrezikshmit. Prandaj organet përkatëse të shtetit morën të gjitha masat dhe në shkurt 1939, arrestuan disa persona të Grupit Komunist të Shkodrës, me akuzën se përpiqeshin për të përmbysur me forcë Regjimin Monarkik të Shqipërisë.

271 Shih dhe Haklaj, V. Siguria kombëtare në Shqipëri, Tiranë, 2012, f. 129-142. 272 Po aty, f. 142-194. 273 Pearson, Ouen, ‘Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 413. 137 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Pamjen më të qartë të qëndrimeve të aktorëve dhe faktorëve pro dhe kundër Monarkisë e tregoi pikërisht përballja me sfidën më të madhe të kohës: pushtimi fashist i vendit. Historiografia Shqiptare, e ndikuar sidomos nga koha e qeverisjes komuniste, por edhe nga mungesa e thelluar në vlerësime sa më gjithëpërfshirëse, shpesh ka çuar në konstatime të pavërteta ose në përfundime të pabaza për rolin e njërit apo të tjetrit faktor e aktor në përballimin e pushtimit fashist. Ndoshta vetë pushtuesi, i interesuar më shumë se kushdo për një përçarje sa më të madhe midis shqiptarëve, si dhe për të zhvilluar operacione pa shumë kosto e me ritëm të lartë, zbulon më mirë qëndrimet e aktorëve dhe faktorëve shqiptarë. Konti Ciano, Ministër i Jashtëm dhe personaliteti shtetëror më në zë italian i kohës, më i angazhuari me përgatitjen e terrenit për pushtimin e Shqipërisë, shkruan, në mënyrë mjaft domethënëse, në ditarin e tij të datave 7 dhe 8 shkurt 1939: “Duçja ra dakord që data për sulmin (mbi Shqipërinë, shënimi im-E.S.) do të ishte midis 1 dhe 9 prillit ... Atmosfera në Shqipëri është e tensionuar. Në mënyrë të padiskutueshme të gjithë shefat janë me ne (nënvizimi im-E.S.). Por si mund të ruhet ky sekret?...Jakomoni ishte përgjegjës për aktivitetin ekstensiv për shkatërrimin e fiseve disidente duke korruptuar e blerë krerët e tyre (nënvizimi im-E.S.), të cilët tani kërkonin pagesa më të rritura, duke qenë se e kanë kuptuar se ora e sulmit italian po afrohej. Ai kishte frikë se politikanë të korruptuar mund të dyshonin për vonesën italiane si një zhvillim ogurzi, i cili mund të rrezikonte pozitat e tyre dhe kështu do të mund të përpiqeshin ta bënin për vete Ahmet Zogun duke e informuar atë se ata i dinin synimet e Italisë. Mbreti ishte sidoqoftë plotësisht në dijeni për rrezikun e pashmangshëm dhe të afërt të një sulmi italian dhe ai thirri Kolonel Selmanin, Komandant i Gardës Mbretërore për t’i thënë se ai ishte shumë i shqetësuar për zhvillimin e marrëdhënieve me Italinë dhe se ai do të shqyrtonte çdo mundësi për të përballuar kërcënimin (nënvizimi im-E.S.)”274. Kjo pra ishte elita e vendit, e cila, pa asnjë dyshim, e vuri Shqipërinë dhe vetë Mbretërinë në pikëpyetjen më të madhe, pikërisht në çastin më kritik kur u vu në balancë siguria kombëtare. Pushtimi fashist i Shqipërisë është çasti më kritik i kohës për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në jo pak raste në histori, siguria kombëtare e Shqipërisë është vënë në provë. Por kjo ishte një provë e një lloji të veçantë, sepse bëhej fjalë për pushtim ushtarak të të gjithë territorit të Shqipërisë dhe të trojeve shqiptare njëherësh nga një fuqi relativisht e madhe e kohës dhe në koalicion me një fuqi akoma më të madhe, sikurse ishte Gjermania, me metodat dhe mjetet klasike të luftës. Askush nuk e dinte me saktësi se çfarë mund të sillte në perspektivë Lufta e Dytë Botërore, por të gjithë e kundruan me saktësi se ajo u inaugurua pikërisht në Shqipëri Këto kohë kritike, nga më kritiket, lypnin gjykimet më të matura si dhe kohezionin më të madh kombëtar. Nga të gjitha shënimet dhe vlerësimet e Mbretit, shohim, nga njëra anë, se ai “shqyrtonte çdo mundësi për të përballuar kërcënimin”, ndërsa “në mënyrë të padiskutueshme të gjithë shefat” bëheshin gati të mirëprisnin Italinë! Se cilët ishin këta “shefa”, e tregoi më vonë historia, por ajo që rezulton është se mungesa e kohezionit, mungesa e qëndrimeve të përbashkëta, mosdhënia e mbështetjes ndaj Mbretërisë, madje komplotimi kundër saj përgjatë gjithë ushtrimit të qeverisjes dhe

274 Ditar i Kontit Cianos, Po aty, p. 421. 138 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura veçanërisht në situatën më kritike për sigurinë kombëtare sikurse ishte pushtimi ushtarak i vendit, kanë qenë rrezik dhe kërcënim i madh për sigurinë kombëtare.

3.2. Rreziqet dhe kërcënimet e jashtme Kriza e Madhe e viteve ’30 të shekullit të ’20 është padyshim “aliazhi” i të gjitha krizave, konflikteve e pasigurive që shoqëruan botën në ato vite, “më i madhi tërmet global që mund të jetë matur ndonjëherë me shkallën Richter të historianëve ekonomikë”275. Papunësia arriti shifra astronomike. Mjafton të përmendim se në Gjermani arriti shifra tronditëse, ku rreth 44% e punëtorëve mbetën të papunë. Gjermania ishte i vetmi shtet, i cili për 4-5 vite pas krizës arriti ta zhdukë më sukses papunësinë, por me një instrument po kaq tronditës: duke i punësuar ata në industrinë e luftës! Tregëtia botërore gjatë Krizës së Madhe ra 60%. Njeri nga produktet që stimuloi Kriza e Madhe, ishte radikalizimi i politikave ekstreme, që çoi në lindjen e nazizmit dhe fashizmit, të cilët, duke shfrytëzuar gjendjen e rëndë të krizës, indoktrinuan histerizmin e turmave të shumta popullore. Sigurisht nuk ishte vetëm kriza. Popullin gjerman, për shembull, do ta indoktrinonin edhe përmes fyerjes që buronte nga thelbi i Traktatit të Versajës, i cili interpretohej se godiste, në radhë të parë krenarinë gjermane, hapësirën jetike (lebensraum) gjermane, shpirtin gjerman. Nga ana tjetër, produkt i drejtpërdrejtë i Krizës së Madhe ishte radikalizimi i sistemit komunist. Në vitet 1930, bota tanimë jetonte realitetin e një shteti të madh, një nga më të mëdhenjtë e botës, ku ishte instaluar komunizmi. Për më tepër, në krye të shtetit të parë komunist kishte ardhur Stalini, i cili u rrit jo thjesht si komunist, por si përllogaritës gjakftohtë genocidi: Pikërisht, në ato vite, ai masakroi masivisht elitën e inteligjencës dhe të ushtarakëve rusë, vetëm për shkak të bindjeve të tyre jo komuniste apo origjinës klasore të tyre. Më në fund, radikalizimi i të majtës, është faktori i tretë që radikalizoi edhe të djathtën. “Ngritja e të djathtës radikale pas Luftës së Parë Botërore ishte padyshim një përgjigje ndaj rrezikut, në të vërtetë ndaj realitetit të revolucionit social dhe pushtetit të klasës punëtore në përgjithësi dhe ndaj Revolucionit të Tetorit e leninizmit në veçanti”276. Në periudhën midis dy luftërave kemi pra një kaos ideologjish, të cilat shkaktuan që masat e mëdha popullore, të zhgënjyera e të pakënaqura siç ishin, të mos dinin ku të shkonin, kë të përkrahnin e kë të mbështesnin. Ishte pikërisht kjo klimë që u shfrytëzua më së miri nga elitat ideologjike dhe elementët toksikë, për të bërë për vete masa të tëra drejt veprimeve histerike, sikurse ishte zhdukja në masë e çifutëve, agresioni mbi tërë shtetet e kontinentit, etj. Lidhur me zhvillimet e mësipërme, një fakt interesant meriton vëmendje të veçantë: Vendet ku ndodhën kryesisht zhvillimet e mësipërme, ishin Fuqitë më të Mëdha më afër gjeografikisht me Shqipërinë.

275 Hobshbawn, Eric, ‘Epoka e Ekstremeve”, 1994, fq, 79. 276 Po aty, fq. 110. 139 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Madje, mund të themi, ato e qarkonin Shqipërinë në një lloj trekëndëshi ku, në secilën brinjë të tij ishte një Fuqi e Madhe që ushtronte presion: Nga veriu-Gjermania përmes pushtimit ushtarak, nga lindja-Rusia përmes pushtimit ideologjik, nga perëndimi-Italia përmes pushtimit ushtarak, ekonomik, kulturor, etj. Është e vërtetë se këto zhvillime nuk adresoheshin vetëm apo kryesisht kundër Shqipërisë, por një e vërtetë po aq e madhe ishte se pikërisht dy vende të vogla, Çekia dhe Shqipëria u bënë preja e parë e inkursionit nazisto-fashist. Ky ishte, si të thuash, rrethi i jashtëm i rreziqeve dhe kërcënimeve. Ky ishte një rreth ushqyes, mbështetës, por në largësi. Rrethi i brendshëm ishte ekzekutori: Italia, Jugosllavia dhe Greqia. Pikërisht për këto tre shtete në kontekstin historik, Profesor Miftar Spahija në një letër këmbimi me Mustafa Melika-Kruja i shkruante “...âsht e domosdoshme me kultivue e me njoftë gjuhën dhe historinë e kombit t’onë, e nëpërmjet këtyne me mundë me gjetë e me rrokë qensinë “pse e si jeton e gjallnon kombi shqiptár”. E përnjimend âsht nji gjâ e çuditëshme e bile mund të thomi e mrekullueshme qi ky popull i vogël shqiptár – tue u gjetë ballabas me kulturën helene më nji anë, me fuçin ushtarake të Italisë më tjetrën, e mandej me egërsin sllave – mundi me gjarpnue e me rrëshqitë nëpër tymnajën e moteve e me ruejtë farën e fisit të vet, prandaj a s’kemi të drejtë na shqiptarët me u krenue e me u mburrë për kët fakt historik?”277. Konkretisht: Jugosllavia kishte qëllimet e saj të përjetshme ndaj Shqipërisë, daljen në detin Adriatik, në kurriz të hapësirës shqiptare, përjetësimin e pushtimit të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare dhe, në perspektivë, mundësisht copëtimin e Shqipërisë. Një skemë të njëjtë dhe të përhershme kishte Greqia. Por Italia, pjesë si e rrethit të jashtëm dhe e rrethit të brendshëm njëkohësisht, do të bëhej dirigjentja e zhvillimeve të Paraluftës së Dytë Botërore për zaptimin e Shqipërisë në veçanti dhe të Ballkanit në tërësi. Kjo do të dukej fare qartazi në takimin Ciano-Stojadinoviç-kryeministër i Jugosllavisë, në janar 1939, ku konflikti midis dy rivalëve të përjetshëm për Shqipërinë i lë vendin marrëveshjes: “Unë (Konti Ciano, shënimi im-E.S.) preka çështjen shqiptare. Në fillim Stojadinoviçi u duk i turbullt. Pastaj ai e theu akullin dhe foli për ndarjen e Shqipërisë si rruga më e mirë për të dalë nga kjo situatë”278. Kështu Ciano dhe Stojadinoviç erdhën në ujdinë që përfshinte shtypjen e pavarësisë së Shqipërisë, koncesione territoriale për Jugosllavinë.”279 Në këto rrethana të vështira, Monarkia, gjatë qeverisjes së saj, e drejtoi vendin në rrugën e progresit evropian, duke u përpjekur të vendosë standarde të shteteve të përparuara perëndimore. Shqipëria dhe shqiptarët, për herë të parë në historinë moderne, arritën të instalojnë një shtet modern për kohën. Kërkesat për një shtet modern dhe të fortë, i kushtëzoi nevoja për ta futur Shqipërinë në rrjedhën evropiane të zhvillimit. Por, aq sa kërkuan energji nevojat për zhvillim, aq kërkuan energji edhe nevojat për të përballuar rreziqet dhe kërcënimet e brendshme dhe të jashtme. Këto rreziqe e kërcënime morën trajta tepër virulente dhe synonin objektiva madhore: vënien në pikëpyetje të vetë ekzistencës së institucioneve që kishte ngritur kombi shqiptar dhe që ishin vënë në roje të

277 Merlika-Kruja, Mustafa, “Kuvend Letrash me miqtë”, Vëllimi V, f. 76. 278 Ditar i Konte Cianos. 279 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 418. 140 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura pavarësisë, lirisë dhe prosperitetit të vendit. Për më tepër, rreziqet dhe kërcënimet e jashtme, u mishëruan drejtpërdrejt në pushtimin e gjithë Shqipërisë, i dyti pas pushtimit gati pesëqindvjeçar turk, duke u shndërruar kësisoj nga trajta virtuale, në trajta reale. Shqipëria ishte një nga dy vendet që u bënë preja e parë e inkursionit nazisto-fashist. 4. DIPLOMACIA E SHTETIT SHQIPTAR GJATË MONARKISË 4.1. Marrëdhëniet dypalëshe me Italinë Analiza e marrëdhënieve të Monarkisë Shqiptare me Italinë merr një rëndësi të veçantë për studimin e sigurisë kombëtare në atë periudhë. Në fund të fundit, këto marrëdhënie kulmuan pikërisht në kërcënimin më të madh të sigurisë kombëtare të Shqipërisë: tjetërsimin e territorit dhe të institucioneve të Shtetit Shqiptar. Për këtë arsye, hedhja dritë mbi zhvillimet dhe paraqitja sa më objektive e tyre, sjell në vendin e duhur jo vetëm pozitën e Monarkisë, por pozitën tonë kombëtare përgjithësisht. Qëllimet e ardhshme të Italisë dukeshin qartë, madje u deklaruan haptazi nga Musolini se Italia përgatitej për një luftë në kufijtë e saj; se për këtë ajo duhej armatosur sepse s’mund të shtrihej paqësisht drejt lindjes; se ishte absurde të mendoje se traktatet ishin të shenjta dhe të pacenueshme280. Këto qëllime të shprehura tanimë pa asnjë dorezë, shtronin nevojën e angazhimit të të gjithë instrumenteve të sigurisë kombëtare, midis tyre edhe të diplomacisë, si arma më e fortë për një shtet relativisht të pakonsoliduar dhe me pak resurse njerëzore e financiare, sikurse ishte Shqipëria. Për këtë arsye qëndrimet duheshin vlerësuar mirë, me qëllim që zhvillimet të mbaheshin nën kontroll dhe të mos shkonin në dëm të sigurisë kombëtare. Kjo do të arrihej me një diplomaci të zhdërvjellët, “pa i futur asnjëherë të gjitha vezët në një shportë”. Në mbështetje të kësaj strategjie, Italia kishte kohë që zhvillonte një ekspansion të gjithanshëm ekonomik, financiar, kulturor e arsimor. Investimet i bënte kryesisht në sektorë të cilët, në vigjilje të pushtimit të Shqipërisë, do të lehtësonin veprimet operacionale të ushtrisë italiane. Në këto kushte, në popull ishte krijuar një klimë e përgjithshme jo vetëm mosbesuese, por edhe alergjike ndaj Italisë. Pikërisht në këtë klimë, Mbreti do të mbante një qëndrim mjaft domethënës ndaj Italisë: Ai nuk pranoi të rivitalizohej Pakti i Miqësisë dhe i Sigurimit me Italinë, afati i të cilit përfundonte në 27 nëntor 1931. Praktikisht, domethënia e këtij qëndrimi ishte ulja e nivelit të marrëdhënieve, duke mbetur vetëm në marrëveshjet ekonomike, si dhe në nivelin e Traktatit të Aleancës Mbrojtëse. Nisur nga hierarkia e tyre, duket qartazi se Pakti i Miqësisë dhe i Sigurimit ishte në rendin e parë dhe burimi juridik e politik i të gjitha traktateve apo marrëveshjeve të tjera. Me këtë qëndrim Mbreti Zog shfuqizoi garancinë individuale të Italisë për të siguruar pavarësinë politike të Shqipërisë281 Atëherë pala italiane, duke përdorur si instrument presioni borxhet që i kishte dhënë Shqipërisë, shtroi propozime alternative, sikurse ishte bashkimi doganor.

280 La Fédération Balcanique, Wien, 1930, Nr.14(1), p.1-6, cituar nga Ushtelenca Ilir, ‘Diplomacia e Mbretit Zogu I I-rë, 1997, f. 215. 281 Il Meditarreneo, Romë, 1939, Nr. 15, f. 11, cituar nga Ushtelenca Ilir, ‘Diplomacia e Mbretit Zogu I-rë, 1997, f. 222. 141 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Por pranimi i këtij propozimi do të krijonte problematika jo vetëm në raportet midis dy vendeve, por edhe më gjerë me vende të tjera, sepse dukshëm Italia do të merrte paritet. Këto ishin arsyet që pala shqiptare nuk e pranoi propozimin. Palës italiane nuk i mbetej veçse të kërcënonte me prerje huaje, gjë që do të prekte drejtpërdrejt sidomos nëpunësit shtetërorë, e prej këtej, edhe efektivitetin e institucioneve. Mbreti, për të mbajtur në dorë prestigjin dhe elementët e pavarësisë dhe të së ardhmes së vendit, kaloi në një masë tjetër - këtë radhë në fushën e arsimit. Më 1 prill 1933, ai miratoi ligjin që arsimi i shtetasve shqiptarë të ishte i detyrueshëm për të gjithë, të jepej falas nga shteti dhe të gjitha shkollat private të mbylleshin. Kjo masë kërkonte programe të unifikuara në nivel vendi, gjë që do të forconte edukimin atdhetar dhe kohezionin kombëtar. Rrjedhim i drejtpërdrejtë i kësaj mase ishte pakësimi i ndikimit të arsimimit italian, grek e sllav të cilët kishin “pushtuar” hapësira thuajse në të gjithë vendin, duke përfituar nga vakumi i institucionalizimit të arsimimit shqiptar. Në këtë kuadër, më të prekshme ishin shkollat italiane, të cilat përveç që ishin me shumicë dhe të shtrira në të gjithë vendin (Shkollat profesionale në Korçë, Gjirokastër, Berat e Shkodër, etj), nuk kishin ndonjë bazë në marrëveshjet ndërkombëtare, sikurse kishte, për shembull për minoritetin grek të cilën Shqipëria ishte e detyruar ta respektonte. Shteti vendosi programet dhe autoritetet e tij për drejtimin e shkollave shqiptare. Një fushë tjetër ku Italia abuzonte ishte çështja e protektoratit për komunitetin katolik. Sikurse kemi shkruar edhe më lart, ky status i takonte dikur Austro-Hungarisë. Por, me shuarjen e Perandorisë Austro-Hungareze, këto atribute filloi t’i merrte Italia, e cila në këtë drejtim akordoi shuma relativisht të mëdha financiare, literaturë të panumërt, etj. Mbretëria nuk mund ta toleronte këtë, sepse do të komprometonte legjislacionin mjaft të përparuar që kishte përzgjedhur si dhe masat që kishte marrë për një raport të pranueshëm midis fesë dhe shtetit, në kushtet e Shqipërisë. Sikurse thamë më lart, Shqipëria nuk e rivitalizoi Paktin e Miqësisë dhe të Sigurimit, duke ruajtur vetëm Traktatin e Aleancës Mbrojtëse. Por, Mbretëria, konsekuente në qëndrimet e saj, vuri kufizime edhe te ky i fundit. Për shembull, kërkoi largimin e misionit italian në Shqipëri të kryesuar nga një gjeneral, me argumentin se ushtria shqiptare po ecte me këmbët e veta dhe, përveç kësaj, ajo edhe po pakësohej për efekte financiare. Për rrjedhim, shumica e ushtarakëve të misionit me në krye Gjeneral Parianin, Shef i Misionit, u larguan nga Shqipëria. Por arroganca fashiste nuk mund t’i pranonte masa të tilla. Për këtë arsye, Musolini i paraqiti Zogut një “katalog kërkesash”282, duke përfshirë: zëvendësimin e instruktorëve britanikë në Xhandarmërinë Shqiptare me ushtarakë italianë; kalimin e Ministrisë Shqiptare të Luftës nën varësinë e Ministrisë Italiane të Luftës; promovimin e zyrtarëve më të lartë të Shqipërisë vetëm nga radhët e atyre që kishin përfunduar studimet ushtarake në Itali; Shqipëria duhet të anulonte të gjitha marrëveshjet tregëtare dhe të mos lidhte më tej të tilla me vendet e tjera; të mbante në fuqi apo të lidhte marrëveshje të tilla vetëm me Italinë si vend i favorizuar, etj.

282 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 351. 142 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

“Katalogu” i kërkesave u pasua me një demonstrim kërcënimi, duke ankoruar në Durrës më 23 qershor 1934, një flotilje prej 19 anijesh luftarake, pa asnjë marrëveshje apo paralajmërim, madje duke mos dhënë as nderimin tradicional për flamurin shqiptar. Për të përballuar këtë zhvillim kërcënues, Mbreti, krahas masave mbrojtëse, zhvilloi edhe iniciativa diplomatike, duke njoftuar Londrën dhe Parisin, ambasadorët e të cilëve kërkuan shpjegime nga Roma. Nën këtë presion të gjithanshëm, shumica e flotiljes luftarake italiane u tërhoq për në ujërat e veta. Pala italiane vijoi të bënte presion përsëri pothuajse për të gjitha kërkesat e mësipërme. Përballë këtij presioni, referohet që Ministri i Jashtëm i Monarkisë, Xhafer Villa t’i jetë përgjigjur Ministrit Ambasadorit të Italisë se Qeveria Shqiptare e kishte vullnetin për të negociuar, por jo në kushtet ekzistuese, pa tërhequr anijet luftarake italiane dhe pa kthyer atmosferën e qetësisë283. E vërteta është se Italia u detyrua të bëjë një tërheqje, të paktën taktike, duke i akorduar Qeveris ë Shqiptare tre milionë franga ari, për të cilat Mbreti shprehu falënderimet e rastit. Po kështu, në mars 1935, Qeveria Shqiptare nënshkroi një marrëveshje me kompaninë italiane “Alla Littoria” për të zgjatur monopolin e saj për kryerjen e të gjitha shërbimeve ajrore në Shqipëri për dhjetë vjet të tjerë. Në këto kushte “detante”, Italia e rriti përsëri stekën e kërkesave: hapje shkollash industriale dhe fetare-katolike italiane, vendosje të kolonëve italianë në rrethinat e Durrësit (Sukth), etj. Por kërkesa më radikale ishte që Shqipëria të jepte portin e Durrësit, me qëllim që “të thellohej e pajisej për të ardhur në standardet e mundësimit të rritjes së tregtisë oqeanike”284. Por Qeveria Shqiptare e vlerësoi shumë të dyshimtë këtë ofertë, për vetë implikimet që do të sillte, prandaj “Mbreti Zog luajti përsëri me kohën, (duke i zvarritur negociatat praktikisht, shënimi im - E.S.) pa e angazhuar vetveten për të pranuar një situatë e cila do të kërcënonte pavarësinë dhe sovranitetin e Shqipërisë”285. Sikurse është e njohur, në tetor 1935, Italia pushtoi Etiopinë, pa deklaratë lufte dhe në thyerje të të gjitha traktateve. Herët apo vonë, këtë fat do ta kishte edhe Shqipëria. Në kushtet specifike si po zhvilloheshin marrëdhëniet dypalëshe Itali-Shqipëri, ku dukej qartë hija e zhvillimeve dramatike në të ardhmen, ishte e pritshme që Shqipëria të shprehte zyrtarisht qëndrimin e vet ndaj agresionit kundër Etiopisë. Por, Shqipëria, në të kundërt, nuk iu bashkua dhe nuk e mbështeti vendimin e Lidhjes së Kombeve për zbatimin e sanksioneve kundër Italisë, duke nxjerrë si shkak “marrëdhëniet politike të përcaktuara nga traktati i aleancës me Italinë dhe nga rëndësia e madhe e marrëdhënieve ekonomike që ekzistojnë midis dy vendeve aleate.”286. Leximi i këtij qëndrimi mund të bëhet në mënyra të ndryshme, por, për të qenë objektivë, skaneri i tij duhet çuar në kohën që ka ndodhur. Në shumë raste, Qeveria Shqiptare e kohës së Monarkisë, do të siguronte opinionin ndërkombëtar se Shqipëria i mbështeste vlerat dhe angazhimet e Lidhjes së Kombeve. Do të ishte pikërisht Mehdi Frashëri, i cili menjëherë pas funksionit të Përfaqësuesit Shqiptar në Lidhjen e Kombeve, do të bëhej Kryeministër dhe Ministër i Drejtësisë i Shqipërisë dhe, me këtë rast, në

283 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 358. 284 Po aty, p. 370. 285 Po aty, p. 370. 286 Fjala e Mehdi Frashërit, përfaqësues i Shqipërisë, në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, po aty, p. 373. 143 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura programin e Qeverisë do të deklaronte besnikërinë e tij ndaj idealeve të Lidhjes së Kombeve, të cilat ai i respektonte si “institucionin ndërkombëtar të madh që konfirmonte pavarësinë tonë dhe integritetin tonë pas Luftës së Madhe”287. Por njëkohësisht Shqipëria e vogël, e varfër, pa mjetet moderne të kohës me të cilat ishte armatosur Italia dhe, veçanërisht kur shikonte se edhe fuqi të mëdha si Anglia288 etj, luanin me kujdes me Italinë, atëherë edhe Shqipëria nuk mund të ndërmerrte hapa të cilave nuk ua kishte fuqinë. Përkundrazi, ajo do të duhej, sikurse e kemi përmendur edhe më sipër, të luante “me kohën”, si dhe me lëvizje të tjera të shkathëta diplomatike, për të shmangur një përplasje të menjëhershme me fqinjin e saj, e cila, bashkë me Gjermaninë, kishte marrë tanimë nismën strategjike në skenën e zhvillimeve të pritshme. Mbretëria nuk mund të luante me interesat jetike të kombit. Mbreti Zog duhet të ruante balancat në rivalitetet me rrethin e parë (fqinjët), si edhe me rrethin e dytë (fuqitë e mëdha), të cilat, me kalimin e kohës, po bëheshin gjithnjë e më delikate. Për më tepër, Shqipëria ishte e lidhur ngushtësisht me ekonominë italiane. Kjo lidhje ishte dhe ka mbetur në të gjitha kohërat një faktor objektiv, jo thjesht një dëshirë e politikave që kanë udhëhequr Shqipërinë. Për Mbretin Zog, lidhja me Italinë ishte edhe një kartë më shumë për të davaritur etiketimin e pabazë që dëshironin t’i jepnin disa segmenteve politike si “serbofil”289. Por nuk ishte kjo kryesorja. Në themel të politikës së afrimit me Italinë shiheshin interesa më të mëdha strategjike: përballimi i rrezikut jugosllav. Sikurse është e njohur, në ato vite Mbretëria Serbe u zgjerua për të përfituar jo vetëm emrin “Jugosllavi”, por edhe popullsinë e territoret që e përbënin atë. Në një kuptim, Serbia, si për nga territoret, ashtu edhe për nga numri i popullsisë dhe sidomos edhe nga mbështetja e Francës dhe e Rusisë, ishte një rrezik e kërcënim serioz për Shqipërinë, në kurriz të së cilës do të donte të realizonte ëndrrën e përjetshme të saj të daljes në Adriatik e Mesdhe. Italia nga ana e saj e kishte shpallur me kohë drejtimin kryesor strategjik ushtarak dhe ekonomik të zgjerimit të saj. Ky drejtim ishte Ballkani dhe rruga për në Ballkan kalonte nga Shqipëria. Italia mendonte se, në qoftë se Italia nuk do të mbështeste Shqipërinë, atëherë këtë vakum do ta mbushte Jugosllavia. “Musolini thoshte shpesh se ne po derdhim pará në Shqipëri dhe ne duhet të vazhdojmë të bëjmë kështu, përndryshe Zogu do të hidhet në krahët e Jugosllavisë”290. Por frika e Musolinit nuk ishte llogaria e Mbretit Zog. Ajo çka luante Zogu nuk ishte pehlivanllëku me interesat e vendit, por thjesht një lloj kompromisi për mbijetesën e interesave kombëtare dhe të qeverisjes mbretërore. Monopolizimi i arsimit ishte interes kombëtar. Forcimi i ushtrisë ishte interes kombëtar. Forcimi i administratës ishte interes kombëtar. Këto pra, ishin loja e Mbretit. Pikërisht për të arritur këto synime, ai taktikisht, vetëm taktikisht, do të lejonte të mbështetej edhe tek borxhet e përkohshme, nga Italia më së shumti, por edhe nga të tjerë, sipas rastit.

287 Fjala e Mehdi Frashërit në Parlamentin Shqiptar, 26 Tetor 1935, po aty, p. 374. 288 Në vitet 1935-1936 Mesdheu u bë skena e rivaliteteve midis fuqive të ndryshme, veçanërisht midis Anglisë dhe Italisë. Ky rivalitet u ndez ashpërsisht sidomos kur Italia pushtoi Etiopinë. Kjo ishte një dalje vertikale e Italisë që priste në mes rrugët detare të Anglisë për në Kanalin e Suezit. 289 Tomes, Jason, Monarkia Shqiptare, 2011, f. 60. 290 Hodgson to Simon, 21 March 1933, TNA FO 371/1664, Monarkia Shqiptare, 2011, f. 67. 144 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Më mirë se kushdo tjetër këtë e ka kuptuar dhe shprehur ambasadori anglez në Shqipëri, i cili i shkruante Ministrit të tij të Punëve të Jashtme, Eden: “Obstruktiviteti i Mbretit Zog ka patur shpërblimin e tij përderisa ai arriti, më në fund, të nxjerrë pará nga Italia pa vënë nënshkrimin në asnjë dokument që do ta lidhte atë në angazhime që do të cenonin sovranitetin e Shqipërisë”291. Gjatë viteve 1937-1938, Italia thelloi ndikimin në Shqipëri, duke përfituar pikërisht nga huatë përmes të cilave kishte lidhur Shqipërinë. Nga ana e vet, Mbreti nuk mund të mos merrte parasysh balancën humbje-fitim, në qoftë se do të merrte një kurs tjetër ndaj Italisë. Humbjet mund të ishin edhe personale, por, në çdo rast, fati i Ahmet Zogut ishte fati i Mbretërisë dhe fati i Mbretërisë ishte fati i Shqipërisë. Sikurse e kemi analizuar edhe më lart, në kushtet e krijuara në Shqipëri, Mbretëria ishte e vetmja zgjidhje për të ruajtur mbijetesën dhe sigurinë kombëtare. I vetmi njeri që mund ta mbante këtë staturë ishte Ahmet Zogu. Prishja e marrëdhënieve me Italinë do të vinte në dyshim fillimisht vetë fatin e Ahmet Zogut, të cilin, përgjithësisht, Italia e shikonte me mosbesim. Pikërisht në këtë kuadër, në prill të vitit 1937, Ministri i Jashtëm i Italisë, Konti Ciano, erdhi për herë të parë në Shqipëri për vizitë zyrtare. Zyrtarit të lartë italian iu bënë nderimet e duhura në pikëpamje protokollare dhe të deklaratave zyrtare, por në opinionin publik, vizita jo vetëm që nuk ngjalli interes, por shkaktoi më shumë alergji292. Do të ishte ky ministër, i cili, pas një viti do të vinte përsëri në Shqipëri, por kësaj here, me dy misione. Misioni i parë, i hapur, publik: për të marrë pjesë si dëshmitar në martesën civile të Mbretit Sovran. Misioni i dytë, i mbyllur, jo publik: për të studiuar nga afër situatën dhe për të formuluar planin e pushtimit të plotë të Shqipërisë sovrane. Sapo përfunduan ceremonitë e dasmës së Mbretit, Ministri Ciano do t’i paraqiste një raport të gjatë Musolinit, ku, midis të tjerash, do t’i shkruante se “ai qe i inatosur që Mbretit Zog i pëlqente të kopjonte zakonet dhe modelet e Vjenës; se Mretëresha Geraldinë ndikohej nga të afërtit e saj hungarezë dhe nuk ishte miqësore ndaj Italisë; nuk duhet harruar se magjiarët (hungarezët, shënimi im-E.S.) kishin shërbyer për të siguruar, si pararojë e gjermanizmit; se dhurata e Hitlerit për dasmën kishte qenë më e bukura nga të gjitha;…se është frika për depërtim gjerman në rajonin e Adriatikut dhe se duheshin ndërmarrë veprime të vendosura që do të kundërbalanconin rritjen e padëshirueshme të prestigjit të Gjermanisë të sjellë përmes Anschluss (bashkëngjitje përmes pushtimit, shënimi im-E.S.) me Austrinë”293. Ministri Ciano, pikërisht në një moment të shënuar për Mbretërinë, kishte ideuar aneksimin e Shqipërisë. Pasojat diheshin: Adriatiku kthehej në një det të brendshëm italian, në një “liqen kontinental”. Përmbajtja e raportit të ministrit është mjaft domethënëse edhe për disa rekomandime të tjera që ai i bën bosit të vet, Musolinit, lidhur me strategjinë e pushtimit ushtarak të Shqipërisë, ku përfshihej “krijimi i kolonës së pestë me kuislingë shqiptarë në favor të bashkimit me Italinë, përmes premtimeve dhe korruptimit, provokimi i një rebelimi kundër Mbretit Zog, i cili-sipas mendimit të Cianos, thjesht do të shfrytëzonte mbrojtjen

291 Hodgson to Eden, 21 April 1936, TNA FO 371/20357. 292 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 386. 293 Ditari i Kontit Cianos, Raport Musolinit, referuar nga Pearson, Ouen, Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 402. 145 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura italiane derisa një tjetër shtet, ndoshta Gjermania, ta shpëtonte atë nga pozita poshtëruese që ushtria shqiptare të shkatërrohej nga oficerët italianë që shërbenin në të”294. Sigurisht, një raport i Ministrit të Jashtëm të Italisë është shumë domethënës në qoftë se kemi parasysh se Italia qe infiltruar thuajse në të gjitha poret e jetës, të ekonomisë dhe të politikës së Shqipërisë. Raporti është ndërtuar mbi bazën e njohjes së thellë gati 20 vjeçare të pikave të forta dhe të dobëta në Shqipëri, të njerëzve të thjeshtë dhe të politikanëve e ushtarakëve shqiptarë, shkurt të elitës shqiptare. Raporti i ministrit i shpreh qartazi këto pika, ku, po aq qartë duket se plani i pushtimit ushtarak të Shqipërisë do të ndeshte në një pikë të fortë: dyshimi se Mbreti Shqiptar do të ishte kundër, ndërkohë që faktorë e aktorë të tjerë do të ishin pro pushtimit. Mbreti kundër, ishte një faktor për t’u marrë seriozisht. Ky dyshim u vërtetua kur Mbreti u paralajmërua nga burime diplomatike se Italia po përgatitej për të pushtuar Shqipërinë dhe se këtë e konfirmonte mobilizimi i fshehtë i trupave në Bari e Brindizi. Mbreti Zog, sapo mori këtë informacion, thirri në një takim diplomatët e akredituar në Tiranë ku do të mund të merrte perceptimin e qeverive që ata përfaqësonin për çështjen e Sudetëve të Çekisë (zonë periferike, kryesisht në perëndim të ish Çekosllovakisë, e banuar kryesisht nga popullsi gjermanishtfolëse, e cila u përdor nga Hitleri si pretekst për pushtimin e krejt Çekosllovakisë - shënimi im-E.S.). Nga ky zhvillim, italianët mësuan se Mbreti Zog po iu afrohej Fuqive të Mëdha që ishin armike me Italinë, duke iu ofruar atyre denoncimin e Aleancës Italo-Shqiptare, me qëllim që të mos i lejohej Italisë përdorimi i territorit dhe porteve shqiptare për qëllime ushtarake, në rast të një konflikti në Mesdhe në të cilin Shqipëria të mbetej asnjanëse295. Pikërisht këtu është “rebusi” të cilin, shpesh, si historianët shqiptarë, edhe ata të huaj, ose nuk dinë ta lexojnë, ose nuk duan ta lexojnë. Nga analiza e gjithë qëndrimeve të Mbretit qysh nga krijimi i Mbretërisë, ky opsion duket deviza qendrore e tij. Mjaft me interes në këtë kontekst, është një bisedë midis Kryeministrit të Jugosllavisë, Dr. Milan Stojadinoviç dhe Ministrit të Punëve të Jashtme të Italisë, Kontit Ciano, zhvilluar në janar 1939. “Stojadinoviç bëri akuzën se Mbreti Zog ishte ofruar kohët e fundit të punonte kundër Italisë i paguar nga Jugosllavia, por ai shprehu mendimin se Zogu duhej zëvendësuar nga dikush tjetër përderisa ai, në mënyrë perfekte, do të ishte i aftë t’i shërbente Francës dhe Britanisë në një moment krize për Italinë. Ciano pohoi se politika e Zogut ishte bërë e errët”296. Marrëdhëniet me Italinë arrijnë kulmin në muajt e parë të vitit 1939, kur “miqësia” u shndërrua hapur në rrezik, rreziku u shndërrua hapur në kërcënim dhe kërcënimi mori trajtë reale përmes pushtimit të Shqipërisë. Italia kishte investuar shumë për këtë ditë, duke abuzuar me nevojat ekonomike e ushtarake të Mbretërisë për forcimin e shtetit, duke përpunuar terrenin, njerëzit e veçanërisht elitat për të krijuar klimën e pranimit dhe të mospërballjes me rrezikun e cënimit të sovranitetit të vendit. Por të gjithë treguesit ishin se paraqiteshin disa pengesa në realizimin e planeve të saj. Një nga këto ishte vetë Monarku, Mbreti Ahmet Zogu.

294 Po aty, p. 402-403. 295 Po aty, p. 409. 296 Referenca nga Ditari i Kontit Cianos, Ouen Pearson, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 418.

146 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kështu shpjegohej përpjekja italiane për të realizuar drejtpërdrejt vrasjen e Zogut në shkurt 1939 dhe nxitja e revoltave kundër tij. Kur nuk u arrit qëllimit me këto forma, atëherë Mbretit iu shtruan kërkesa të ashpra, jo në rrugë diplomatike, por përmes shërbimit të inteligjencës italiane. Kolonel Mario de Ferraris, agjent i zbulimit italian, në datën 25 mars 1939, i shtron Mbretit Shqiptar propozime për një “marrëveshje” sipas së cilës Shqipëria të pranonte në mënyrë të padiskutueshme protektoratin italian, pranimin e 40,000 trupave ushtarake për të kontrolluar portet, aeroportet, vijat e komunikacionit dhe pikat strategjike në zonat kufitare, dublimin e posteve të larta qeveritare shqiptare me zyrtarë italianë, heqjen e plotë të doganave midis dy vendeve, etj.297. Lidhur me këto kërkesa ultimative dhe të transmetuara në formën e kërcënimit përmes shërbimeve të inteligjencës, Mbreti Zog thirri në audiencë Ministrin-Ambasador të Britanisë së Madhe, Sir Endru Ryan për ta vënë në dijeni për zhvillimet e mësipërme, duke e siguruar atë se “do të synonte të ndiqte një politikë ‘të mirë’ me Italinë, por nuk do të jepte asnjë pëlqim për ndonjë gjë që ishte e papajtueshme me pavarësinë dhe integritetin territorial të vendit”298. Për të përballuar këtë situatë, Mbreti, në prag të pushtimit të vendit, më 4 prill 1939 do të urdhëronte mobilizimin e përgjithshëm dhe do të deklaronte se, në qoftë se ishte e nevojshme, do të rezistohej me forcë për të përballuar italianët.

4.2. Marrëdhëniet dypalëshe me Jugosllavinë Ka arsye që trajtimi i marrëdhënieve dypalëshe me Jugosllavinë të niset aty ku anatemohet më së shumti Mbreti Zog: Mbështetja apo më saktë krijimi i kushteve lehtësuese nga shteti jugosllav për ardhjen e Zogut në Shqipëri në dhjetor të vitit 1924. Komentet kanë qenë të shumta, me ngarkesa nga më të shumëllojtat, deri edhe në etiketimin e Mbretit si “serbofil”, se “erdhi në fuqi me para serbe, apo me bajoneta serbe”, etj, të indoktrinuara më së shumti nga historiografia komuniste. Një e vërtetë është se ardhja e Zogut në Shqipëri, në fund të vitit 1924, me qëllim rrëzimin e qeverisë së Nolit, u bë duke patur lehtësira hyrjeje nga kufiri jugosllav. Por analiza e hollësishme tregon se Zogu pati mbi të gjitha mbështetjen e fuqive të mëdha të kohës. Ndërkohë, këtu duhet saktësuar se lehtësirat që i ofroi Mbreti i Jugosllavisë - Aleksandër, lidhen pikërisht me një frikë të ardhëshme të Jugosllavisë. Mbretëria e Jugosllavisë i kishte të mjaftueshme, madje të tepërta, problematikat dhe urrejtjet që krijonte mozaiku jugosllav midis serbëve, kroatëve, boshnjakëve dhe shqiptarëve brenda saj. Le të sjellim në ilustrim të këtij përfundimi, një episod nga takimi Ciano (ish Ministër i Jashtëm i Italisë) me Kryeministrin Jugosllav Stojadinoviç dhe Princin Regjent të Jugosllavisë, të asaj kohe, Pavël Karagjeorgjeviç, pasuesin e Mbretit Aleksandër. Më 21 janar 1939 Stojadinoviç shoqëroi Kontin Cianon në Beograd ku ky i fundit u prit nga Princi Pavël, Regjent i Jugosllavisë.

297 Pearson,Ouen, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 428. 298 Po aty, p. 428. 147 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Princi Pavël e shprehu ashpër mosmiratimin e negociatave sekrete (që Stojadinoviçi kishte zhvilluar, shënimi im-E.S.) me Cianon për skemën se si të ndahej Shqipëria duke i ofruar edhe një pjesë tjetër të territorit të saj Jugosllavisë. Regjenti nuk tregoi interes për zmadhimin e kufijve të vendit të tij, në kurriz të Shqipërisë dhe hodhi poshtë me tallje propozimet e Kontit Ciano, duke deklaruar: “Ne tashmë kemi kaq shumë shqiptarë brenda kufijve tanë dhe ata na japin kaq shumë shqetësim, saqë ne nuk kemi dëshirë të rrisim numrin e tyre”299. Atëherë çfarë e shtyu Mbretin Aleksandër të japë mbështetjen dhe ndihmën e tij? Duke u kthyer prapa në kohë, kujtojmë se në qershor të vitit 1924, në fuqi kishte ardhur Qeveria e Fan Nolit. Nuk është këtu vendi për të bërë analizën e programit të Qeverisë Noli, as kontributet e dhëna apo të padhëna për vendin, por ka një këndshikim që na lidh me argumentet që diskutuam më lart. Do të përmendim tre të dhëna, të cilat flasin shumë për të shpjeguar këtë “paqartësi”: Në notimet e veta, Ahmet Zogu shprehet se Kryeministri i Shqipërisë (Fan Noli, shënimi im-E.S.) në ligjëratën e tij në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë “tregonte ndjenjat e mendimet e tij bolshevike. Ligjërata përpara Lidhjes së Kombeve u quajt si e një agjenti të bolshevikëve gjë e cila kishte tërhequr protestën e atyre që dëshironin ekzistencën e Shqipërisë edhe të ministrave (ambasadorëve, shënimi im-E.S.) të huaj që nuk mund të toleronin në kërthizën e Evropës të ngjallej një vullkan i tronditjeve dhe i bolshevizmës”300. Ishte pikërisht Mbreti Aleksandër që i dha lejet e kalimit, duke u shprehur se “jeni të lirë të dilni ku të dëshironi, ndër kufijtë e Shqipërisë, prej kufijve të Jugosllavisë dhe askush nuk ka për ta marrë vesh se kjo është edhe dëshira e Britanisë së Madhe dhe e Francës, se a keni nevojë për ndonjë gjë dhe të jeni të sigurtë se do t’ia arrini qëllimit. Se kjo është edhe dëshira e anglezëve dhe francezëve, si edhe një shërbim i madh që i bëhet Ballkanit, me heqjen e bolshevikëve nga Ballkani.” Në vijim, Zogu takoi edhe Kryeministrin Pashiç “një dhelpër e vjetër”, i cili “nuk u zgjat më tepër se atij i ishte mbushur mendja dhe nuk kishte as më të voglin besim te Zogu”. Përpara se të nisej në Shqipëri, Ahmet Zogu “shkoi te ambasadori i Britanisë së Madhe dhe ai i Francës me të cilët ishte rregullisht në kontakt rreth çështjes shqiptare. Pasi mbaroi me këta, shkoi edhe te ambasadori i Italisë, sepse e dinte se do të gjente, herët a vonë, përkrahjen e Romës”301. Vërejmë se kemi një radhë veprimesh. Duke qenë një axhendë protokollare, në thelb ajo nuk është vetëm e tillë. Përkundrazi, është më së shumti një axhendë politike, një vendosje përparësish. Zogu nuk mund të vinte në Shqipëri nga deti, sepse i duheshin forca. Forcat e duhura ai nuk mund t’i gjente dot përveçse nga zonat ku ai kishte edhe mbështetjen më të madhe, domethënë krahinat verilindore të Shqipërisë. Pra, logjikisht do të duhej të hynte nga Jugosllavia. Ardhja nga Greqia nuk ia siguronte këtë mundësi.

299 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 419. 300 Selmani, Hysen, “Nga notimet e Zogut të I-rë, Mbretit të Shqiptarëve”, Tiranë, 2008, f. 173. 301 Po aty, f. 174. 148 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Eqrem bej Vlora thekson, në kujtimet e tij, se mbështetja morale e Anglisë dhe e Francës për një kundër-revolucion nëpërmjet Jugosllavisë ishte e sigurt, por mjetet materiale për këtë, me siguri mbetej t’i jepte Jugosllavia”302. Duket pra, se përzgjedhja e Jugosllavisë për t’u futur në Shqipëri, është thjesht përzgjedhje taktike, për shkak lehtësirash. Fakti që këtë mbështetje e kërkoi dhe e mori nga një dinasti mbretërore, pra, jo politike, flet përsëri për një përzgjedhje lehtësirash, përzgjedhje taktike, jo strategjike. Të përmasave strategjike në këtë axhendë janë pikërisht takimet e fundit që i vënë “vulën” ardhjes së tij në Shqipëri: takimet për të marrë “bekimin” nga ambasadorët e Mbretërisë së Bashkuar dhe Francës, ndërkohë që takimi me ambasadorin italian duket si i detyruar për shkak të ndihmës që do të duhej të merrte më vonë gjatë viteve të Presidencës dhe Mbretërisë. Analiza e diplomacisë që përdori Mbreti gjatë viteve të Monarkisë vërteton plotësisht këtë axhendë politike. Prej këtej vijnë të gjitha zhvillimet e mëvonshme të marrëdhënieve dypalëshe me Jugosllavinë. Mosbesimi, dyshimet dhe fërkimet e vazhdueshme që ndoqën gjithë periudhën e Presidencës si edhe të Monarkisë, flasin pikërisht për faktin se përzgjedhja e lehtësirave jugosllave për të ardhur në Shqipëri ishte thjesht dhe vetëm një përzgjedhje taktike, jo një partneritet strategjik. Volumi i marrëdhënieve midis dy vendeve, si gjatë Presidencës, ashtu edhe gjatë Monarkisë, ka qenë shumë i pakët, për të mos e krahasuar me Italinë, por edhe me vende të tjera, në rajon apo jashtë tij. Jugosllavia ishte ndër të parat shtete që e njohu Mbretërinë Shqiptare303. Por nuk u zhvilluan më tej marrëdhënie specifike. Vetëm në dhjetor të vitit 1933, u nënshkrua Marrëveshja Shqiptaro-Jugosllave e Tregtisë, e cila, për nga volumi, e rendiste Jugosllavinë në vend të dytë pas Italisë si radhë, por shumë larg në shifra potenciale. Pikërisht gjatë Mbretërisë së Zogut, në vitin 1937, Doktor Vaso Çubriloviç shkroi dhe botoi Memorandumin për Përzënien e Shqiptarëve, përkatësisht të shqiptarëve të Kosovës nga trojet e tyre etnike. Ndërkohë, jugosllavët bënë disa herë përpjekje me italianët për të arritur një ndarje të Shqipërisë. Kur edhe këtë nuk e arritën dot, u mjaftuan me kërkesa të pjesshme në formën e shkëmbimeve, sikurse janë ato të Shën Naumit dhe Vermoshit për të cilat kemi folur më sipër. Informacioni që pala jugosllave, përkatësisht Ministri Ambasador Jugosllav në Tiranë, J. Rodivoje, i dha informacionin Mbretit Zog më 22 shtator 1938, lidhur me përgatitjet e pushtimit italian të Shqipërisë304, nuk buronte nga ndonjë marrëveshje, as nga “dashuria” për Mbretin apo Shqipërinë. Dhënia e atij informacioni ishte thjesht shprehje e frikës se, pas Shqipërisë do t’i vinte radha Jugosllavisë. Në qoftë se Jugosllavia do të kishte këtë “dashuri” për Mbretërinë e Shqipërinë, fare lehtë do të mund t’i jepte ftesë Zogut, familjes mbretërore dhe stafit të tij, që, pas pushtimit të Shqipërisë në 7 prill 1939, të largoheshin për në Jugosllavi, ose të paktën nëpërmjet Jugosllavisë. Por Jugosllavia, nuk mund ta bënte këtë akt.

302 Vlora, Eqerem bej, kujtime, vëll. Dytë 1912-1925, f. 236. 303 “Njohja zyrtare e Mbretërisë u bë në fillim nga Italia dhe në vijim, Hungaria, Greqia, Jugosllavia, Uruguaji, Austria, Bullgaria, SHBA, Franca, Holanda, Belgjika, Zvicra, Spanja, Polonia, Lituania, Letonia, Suedia, Finlanda, San Marino, Ekuadori, Egjipti, etj. (Shpuza, Gamend, referuar sipas librit Diplomacia e Mbretit Zogu i I-rë”, Ushtelenca, Ilir, 1997, f. 202). 304 Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 409. 149 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

E kaluara, por edhe e ardhmja e Jugosllavisë, nuk pajtoheshin me idealin dhe ligjin themelor të Mbretërisë: bashkimin e trojeve dhe të popullsisë shqiptare, gjë që binte absolutisht ndesh me idealet dhe ligjet themelore serbe.

4.3. Marrëdhëniet dypalëshe me Greqinë Mbretëria Shqiptare i zhvilloi marrëdhëniet me Greqinë, në kuadër dypalësh, duke vënë në qendër të tyre interesat dhe sigurinë kombëtare të Shqipërisë dhe të popullsisë shqiptare që jetonte në Greqi. Marrëdhëniet me Greqinë u zhvilluan në tre shina kryesore: a. Krijimi i kuadrit dhe respektimi i të drejtave të minoritetit grek në Shqipëri. Shqipëria, qysh në 1921, kishte aderuar në Marrëveshjen Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të Drejtave të Minoriteteve. Mbreti Zog, që në deklaratën e parë të shpalljes së Mbretërisë, deklaroi se do të respektonte të gjitha marrëveshjet e njohura ndërkombëtarisht, midis tyre edhe marrëveshjen e mësipërme. E gjithë periudha e Mbretërisë është një shembull i trajtimit me drejtësi të minoriteteve, deri edhe në organe përfaqësuese të Shqipërisë. b. Nacionalizimi i arsimimit në Shqipëri. Në prill të vitit 1933, Parlamenti Shqiptar miratoi ligjin për riorganizimin e sistemit arsimor, në bazë të Kushtetutës. Sipas këtij ligji, arsimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarë ishte i detyrueshëm për të gjithë dhe për këtë arsye, mbylleshin të gjitha shkollat private. U vendos një program shtetëror unik kombëtar për të gjitha shkollat pa përjashtim, edhe për ato greke, italiane apo serbe të hapura në Shqipëri. Arsimtarët do të ishin shqiptarë në të gjithë vendin dhe gjuha shqipe do të ishte gjuhë e parë. Gjuha e huaj e dytë do të mund të lejohej të mësohej vetëm në shkollat e mesme. “Nevoja e shtetit shqiptar ishte që rinia e vendit të frekuentonte vetëm shkollat shqiptare me qëllim që të rrënjoste te ajo dashurinë për atdheun dhe ndjenjën e bashkimit kombëtar, çka ishte në përshtatje me frymën e bashkëpunimit”305 edhe me shtetet dhe kombet e tjera. Ndërkohë, këto masa nuk përjashtonin që mësuesit grekë të jepnin orët e caktuara mësimore. Po kështu, në fshatrat me popullsi minoritare u la që 6-7 orë në javë mësimet të zhvilloheshin në greqisht, çka ishte plotësisht në respekt të të drejtave të ruajtjes së traditës e të gjuhës greke si minoritet. Këto ishin standarde të njohura ndërkombëtarisht, ndërkohë që pala greke nuk njihte asnjë të drejtë gjuhësore për minoritetin shqiptar çam në Greqi. c. Zyrtarizimi i Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare. Në nderin e Mbretërisë ka qenë se ajo zhvilloi përsëri zyrtarisht proçeduren e autonomisë së Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare, një hap ky i ndërmarrë edhe më parë nga Noli. Ndër të parat masa të Mbretërisë ishte pikërisht përcaktimi dhe zbatimi i modaliteteve për këtë qëllim. Pikërisht në 18 Shkurt 1929, u inkurajua dhe u zhvillua Sinodi i katër Peshkopëve Shqiptarë, nga ku do të shpallej akti i madh historik. Ishte e pritshme që Patriarkana e Stambollit dhe Kisha Ortodokse e Athinës ta sabotonin këtë zhvillim, sepse siç është e njohur, të dyja këto organizma në dukje “fetare”, nuk zhvillonin as më shumë dhe as më pak, veçse veprimtari politike antikombëtare me synim

305 Komunikatë e Ministrisë së Punëve të Jashtme Shqiptare, AQSH, Dosja 100, 1 prill 1933.

150 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura spastrimin e popullsisë shqiptare që jetonte brenda kufijve të Greqisë dhe helenizimin e Shqipërisë Jugore. Për këto arsye themelore, ata u përpoqën të luajnë me “argumente” të teknikave administrative fetare, si p.sh., plotësimi i kushteve të hirësimit, etj. Por Mbretëria i lejoi vetes të vepronte me dorë të fortë, duke mos bërë asgjë më shumë sesa kishin bërë edhe kisha bullgare, serbe, rumune, etj, të cilat, paralel me pavarësimin politik të vendit, kishin realizuar edhe pavarësimin fetar. Në një mbledhje të Qeverisë së Shqipërisë të fillimvitit 1929, u vendos që Visarion Xhuvani të caktohej Mitropolit i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në vijim, në 18 shkurt 1929 u mbajt Sinodi i Kishës Shqiptare, e cila emëroi edhe peshkopët sipas ndarjes administrative të kishës. Në kundërveprim të vendimit të Fanarit të Stambollit për çkishërimin e peshkopëve të sapo emëruar, Mbreti Zog dëboi nga Shqipëria mitropolitin e Korçës të emëruar nga Stambolli. Kështu, me dorë të hekurt, por me të njëjtën masë që kishin përdorur edhe kombet e shtetet e tjera, Mbreti Zog I asfiksoi një nga instrumentet greke “me qëllim që të eliminonte ndikimet e politikës greke në Shqipëri”306. Ndërkohë, krejt normalisht, ndërsa në kishat me popullsi ortodokse shqiptare mesha zhvillohej në shqip, në kishat me popullsi ortodokse greke, mesha zhvillohej greqisht, duke respektuar njëherësh, krahas autoqefalitetit, edhe të drejtat e pakicave fetare me kombësi tjetër. Një çast që meriton vëmendje në raportet me Greqinë është edhe lejimi i lehtësirave për kalimin tokësor nëpërmjet Greqisë të Mbretit Zog, familjes dhe stafit të tij të oborrit mbretëror, kur ai u largua nga Shqipëria pas pushtimit fashist të vendit tonë. Në pamje të parë, lejimi i kalimit të sovranit të një shteti fqinj, për më tepër kur raportet me të nuk kishin qenë aq miqësore sa për të toleruar një veprim të tillë, duket sikur paraqet një farë kundërshtie. Por analiza e hollësive të këtij veprimi nxjerr në dukje se elementet e kësaj lejeje janë thjesht formale, pa asnjë prapavijë politike, as të cënimit të nderit e dinjitetit të familjes mbretërore, as të cënimit të sigurisë kombëtare. Së pari, lehtësirat për kalimin dhe ndihma për akomodimin e familjes mbretërore, si dhe të stafit mbretëror në Follorinë, ishin autorizuar nga Mbreti Jorgo i Greqisë, në bazë të parimeve të marrëdhënieve të familjeve mbretërore. Për më tepër, ndihma shëndetësore për Mbretëreshën Geraldin që sapo kishte lindur, ishte më së shumti një gjest humanitar dhe jo një gjest politik. Së dyti, kërkesës së Mbretit Zog për kalim tranzit nëpër Greqi me destinacion Turqinë, kryeministri i kohës Metaksa i vuri kushte: “të mos ndërmerrte asnjë veprim politik a ushtarak përgjatë kohës që do të kalonte nëpër territorin grek”307. Zogut iu kërkua që të mos kishte ndalesë dhe as aktivitet në Greqi. Së treti, vajtja në Turqi nëpërmjet Greqisë, ishte një zgjidhje zyrtare e palës turke, e cila, në 17 prill 1939, komunikoi se: “Kryetari i Republikës Turke, Ismet Inonue e fton Madhërinë e Tij, Mbretin Zog me gjithë familjen e tij mbretërore; po ashtu edhe Qeverinë Mbretërore Shqiptare, me sa persona të dëshirojë, të vijë në Turqi dhe tokën turke ta konsiderojë një atdhe të dytë të tij Qeveria turke ka urdhëruar ambasadorin turk në Athinë

306 Foreign Office, 371/166. 25.c.3805/3420/90. Njoftim i Ministrit Ambasador të Britanisë së Madhe, 19 prill 1933. 307 Pearson,Ouen, “Albania and King Zog”, materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 457. 151 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura për çdo lehtësim”308. Kësisoj, Qeveria Turke shpallte se njihte zyrtarisht Mbretin Shqiptar dhe jo pushtimin italian.

4.4. Marrëdhëniet dypalëshe me Fuqitë e Mëdha Qëndrimi ndaj paktit Kellog-Briand309 i shprehur qysh në fillimin e qeverisjes mbretërore shqiptare, është një nga hapat më vendimtarë për fatet e sigurisë kombëtare. Shqipëria ishte ndër të parat shtete që u bë palë në këtë pakt, duke marrë vendimin pikërisht në datën 8-9 shtator 1928 dhe duke paraqitur dokumentet përkatëse të aderimit vetëm pak muaj më pas, në datën 12 shkurt 1929, përmes ambasadorit shqiptar, Faik Konica. Operativiteti me të cilin veproi Shqipëria për aderimin në këtë pakt, flet për një vizion largpamës dhe për një administratë shtetërore që di të kapë me shpejtësi situatat ndërkombëtare që lidhen me mbrojtjen nga rreziqet dhe kërcënimet. Aderimi në këtë pakt, jo vetëm i bën nder Shqipërisë dhe vetë Mbretërisë, por, në radhë të parë, flet për një vizion të gjerë të Mbretit për sigurinë kombëtare. Mbreti Zog krijoi, zhvilloi dhe mbajti marrëdhënie të ngushta me Britaninë e Madhe. Ishte pikërisht Ministri-Ambasador Britanik Eyres i cili i pati qëndruar afër Zogut në vitet e mandatit të tij si Ministër i Brendshëm. Natyrisht, Shqipëria nuk e kishte luksin të kishte volum të madh shkëmbimesh tregëtare me Britaninë e Madhe. Gjithsesi, qysh në vitet e Zogut si Ministër i Brendshëm kishte nisur rrugë prania e Firmës Anglo-Persiane Oil Company, e cila zhvillonte kërkime në fushat naftëmbajtëse të Patosit. Por më e rëndësishme sesa këto shkëmbime, është dinamika e marrëdhënieve dypalëshe dhe sidomos fryma e këtyre marrëdhënieve. Ato kanë qenë intensive dhe në funksion të interesave dhe sigurisë kombëtare. Që në fillimet e Mbretërisë Shqiptare, Britania e Madhe caktoi Ministër- Ambasador në Shqipëri Sir Robert Hodgson, ish Ambasador në Moskë. Ambasadori Hodgson ndiqte me vëmendje zhvillimet që lidheshin sidomos me sigurinë e Shqipërisë. Në një raport për Ministrinë e Punëve të Jashtme (Foreign Office) të vendit të vet ai shprehej: “Britania s’do të lejonte që Shqipëria të binte në duart e pushtimit italian. Ajo e kishte vënë Romën në dijeni se nuk ishte vetëm ‘një spektatore e thjeshtë ndaj Shqipërisë’ ”310. Prej vitesh një numër ushtarakësh anglezë ishin angazhuar për ngritjen, forcimin dhe pajisjen e Xhandarmërisë Shqiptare. Kjo trupë mbeti shumë e vlerësuar dhe e nderuar nga Mbreti Zog. Për këtë arsye, ai nuk pranoi për një kohë shumë të gjatë që kjo trupë profesionistësh të zëvendësohej nga

308 Selmani, Hysen, “Nga notimet e Zogut të I-rë, Mbretit të Shqiptarëve”, Tiranë, 2008, fq. 387. 309 Pakti Kellog Briand, i quajtur kështu pas emrit të inisiatorëve, përkatësisht. Kellog, Frank B., Sekretari i Departamentit të Shtetit Amerikan dhe Aristide Briand-Ministër i Punëve të Jashtme të Francës, ishte një marrëveshje ndërkombëtare përmes të cilit shtetet nënshkrues premtonin se nuk do të përdornin luftën për të zgjidhur zënkat apo konfliktet e çfarëdo natyre apo të çfarëdo origjine të mund të ishin. Pakti u nënshkrua në 27 gusht 1928 nga Gjermania, Franca dhe SHBA. Pakti hyri në fuqi në 24 korrik 1929. Pas kësaj date, një numër shumë i madh shtetesh u bënë palë në të. 310 DASSIP, KTO, 1930, - I-1, 470, 5 gusht 1930, fq. 2. (Ilir Ushtelenca, ‘Diplomacia e Mbretit Zogu I- rë,”, fq. 216. 152 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura ekspertë italianë. Kjo ishte ndërkohë edhe një politikë e zgjuar për të mos i mbyllur kanalet e interesat e vendit vetëm në shportën italiane. Gjithsesi, edhe vetë Britania e Madhe, shpeshherë, veproi me dy mendje në sjelljen e saj me Italinë. Në themel të kësaj sjelljeje ishin interesat e përbashkëta për të frenuar një hegjemoni të mundshme të Francës, Rusisë apo Gjermanisë në Ballkan. Politika britanike për Adriatikun ishte politika e stabilitetit me çfarëdo çmimi. “Chamberlain (Sekretari i Jashtëm Britanik, shënimi im-E.S.) kishte vendosur që stabilitetit në Adriatik i shërbehej më mirë duke e trajtuar Shqipërinë si një sferë italiane të influencës. Për këtë arsye, Chamberlain ishte shprehur: “Është përpjekja konstante e Ahmet Zogut për të përfituar mbështetjen e Qeverisë së Madhërisë së Saj (Mbretëreshës së Anglisë, shënimi im-E.S.) përkundër Italisë dhe do të shikohet se ai do të jetë i etshëm në përdorimin e emrit të Ministrit-Ambasador Britanik kur ai dëshiron të shfajësohet për ndonjë refuzim që iu bën kërkesave të Italisë.”311 Natyrisht, kjo është një çështje që ndikon edhe raportet e Mbretërisë Shqiptare, si me Italinë, ashtu edhe me vetë Britaninë e Madhe. Vetë Mbreti, do të shprehej kështu për çka priste e shpresonte nga Britania e Madhe: “Britania e Madhe, siç ua kam shpjeguar, më dërgoi më 25 mars 1939 Sir Thomas Hohler, bashkë me ministrin e akredituar këtu, Sir Andreu Ryani-n të cilët haptazi më thanë për t’u marrë vesh me Italinë se jeni krejtësisht të izoluar”312. Vizitat e luftanijeve angleze në portet shqiptare, janë një tregues i interesimit të vazhdueshëm të Britanisë së Madhe për të mbajtur lidhje dhe për të dhënë sinjale për interesimin e saj për Shqipërinë. Kështu, vizita u zhvilluan në vitin 1930 (katër kryqëzorë), në vitin 1933 (dy luftanije), etj. Gjithsesi, Britania e Madhe, një lojtare e madhe në skenën evropiane të diplomacisë, do të ishte aq e kujdesshme që interesat e saj kryesisht gjeopolitike në Shqipëri të mos i shkëpuste nga Italia. Tregues kuptimplotë i kësaj diplomacie është edhe fakti që Britania e Madhe e njohu gjysmë zyrtarisht pushtimin e Shqipërisë nga Italia, duke caktuar një Konsull të Përgjithshëm në Durrës në tetor 1939313. Shtetet e Bashkuara të Amerikës e njohën menjëherë Mbretërinë Shqiptare, pikërisht në datën 15.09.1928, madje përpara Britanisë së Madhe. Por nuk u ngutën të ndërmarrin veprime të tjera. Duket se SHBA kishin një “ndarje të influencës” me Britaninë e Madhe, e cila ishte fuqia e madhe e Evropës në atë kohë e interesuar dhe e angazhuar drejtpërdrejt për kalimet në detin Mesdhe dhe ku, degëzimi i Adriatikut përbënte një lloj “postblloku” për të ndaluar kryesisht zgjerimin gjerman. Diplomatët amerikanë në Shqipëri përgjatë kohës së Monarkisë i dhanë një mbështetje të madhe dhe të rëndësishme Shqipërisë. Disa nga shtetet evropiane, fillimisht, kush më shumë e kush më pak, patën edhe rezerva ndaj regjimit të Monarkisë, qoftë për formën e ardhjes në fuqi, qoftë edhe për trashëgiminë (se Mbreti Zog nuk erdhi në fron nga një trashëgimi mbretërore, nënvizimi im-E.S.). Përkundrazi, amerikanët, duke qenë më pragmatistë, i dhanë përkrahje të plotë morale dhe kjo ishte shumë për Mbretin Zog.

311 Tomes, Jason, ‘King Zog, 2003, p. 86. 312 Selmani, Hysen, “Nga notimet e Zogut I, Mbretit të Shqiptarëve”, Tiranë, 2008, fq. 361. 313 Tomes, Jason, “King Zog, self-made monarch of Albania”, 2003, p. 245. 153 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Duke vlerësuar mënyrën e kalimit nga Republikë në Monarki, Ambasadori Amerikan në Shqipëri, Çarls Hart u shpreh se “ndryshimi u bë në mënyrë të rregullt dhe se Shqipëria do ta pranojë”314. Duke u nisur edhe nga interesat e saj strategjike për stabilitet në Ballkan, SHBA e bazoi njohjen edhe në faktin se i njëjti person që kryesonte Republikën, po ai mbeti edhe Monark i Shqipërisë315. Ndërkohë, një urë e fuqishme lidhjeje midis Shqipërisë dhe SHBA ishte emigracioni shqiptar në Amerikë. Ky emigracion kishte një organizim të tillë që ndikonte shumë në zhvillimet brenda Shqipërisë, por kishte një ndikim po aq të fuqishëm edhe në sferat politike në SHBA. Nuk është e rastit që Mbreti përzgjodhi për ambasador në Amerikë Faik Konicën, një shqiptar të madh me influencë në diasporën shqiptare, i cili edhe pse shpesh kundërshtohej me Zogun, ishte dhe mbeti një diplomat i klasit të lartë që i bëri emër Shqipërisë dhe vetë Monarkisë. Natyrisht që njohja dhe vlerësimi i stabilitetit që solli këtë njohje, lidhet edhe me interesa biznesi. SHBA kanë qenë të interesuar për kërkimet e naftës në Shqipëri, të cilat u shprehën gjatë negociatave me kompaninë amerikane të naftës “Standard”. Gjithsesi, ashtu sikurse e kemi shprehur edhe më lart, në themelin e marrëdhënieve SHBA-Shqipëri të asaj kohe ishte shprehja e mbështetjes për një regjim të konsideruar legjitim, sikurse ishte Monarkia e Ahmet Zogut. Në këtë kuadër, vlerësimet e diplomatëve amerikanë për figurën e Ahmet Zogut përbëjnë një kontribut të spikatur dhe tejet objektiv, sepse nuk niseshin nga interesa të natyrave meskine, sikurse jo rrallë niseshin interesat e shteteve të tjera fqinje apo edhe më gjerë. Ambasadorët amerikanë, të orientuar për nga diplomacia aktive e njohjes, të bazuar më shumë në vlera sesa në interesa, kanë sjellë konsiderata të cilat mbeten pika tepër bindëse për referim. Kështu, për shembull, Ambasadori Amerikan Hugh Grant, i cili shërbeu në Shqipëri në vitet e vështira 1935-1939, ka shkruajtur: “Besoj se historia në gjykimin e saj të fundit, të paanshëm e të drejtë, do ta përmendë Zogun e Parë, Mbretin e Shqiptarëve, si një nga udhëheqësit më të famshëm ushtarak dhe politik, si një prijës patriot e trim, me një inteligjencë dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme, me të cilat mundi të përballojë dhe të zgjidhë problemet e koklavitura të mbajtjes gjallë të popullit liridashës dhe patriot shqiptar. Patjetër nuk kishte ndonjë shitje të Shqipërisë tek Italia nga ana e Mbretit Zog. Një shpifje e tillë është një fyerje që i bëhet karakterit dhe patriotizmit të Ahmet Zogut”316. Ambasadori Amerikan Hugh Grant, i cili arriti të takohej shpesh dhe të bisedonte gjatë me Mbretin, sjell një të dhënë mjaft interesante lidhur me intuitën strategjike të Mbretit. Duke iu përgjigjur një pyetjeje të Ambasadorit Grant në maj të vitit 1936, Zogu deklaroi se “ai nuk pret që lufta të shpërthejë në një të ardhme të afërt….se ajo do të shpërthejë në atë moment kur të jetë gati Gjermania, gjë e cila, sipas mendimit të tij personal, do të ndodhte pas disa vjetësh”317. Në pritje të këtyre zhvillimeve, Grant informon se në bisedën e fundit që pati me Mbretin, ky i kishte thënë me hidhërim se “italianët zgjodhën për fillimin e ofensivës pikërisht kohën kur po pritej që Mbretëresha të lindte fëmijën.”

314 Silajxhic, Haris, “Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit”, Tiranë, 1991, f. 192. 315 Po aty, f. 192. 316 Grant, Hugh, Kujtime. 317 Papers, 1936, vol.I, f. 313 (Silajxhic, Haris, “Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit”, 1991.) 154 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Grant thotë se, në këtë moment “pa qartë lotë në sytë e Mbretit, i cili i la përshtypjen e një njeriu shumë të zhgënjyer që kishte kuptuar se ishte mashtruar keqas”318. Ambasadori Grant i ofroi Mbretëreshës Geraldinë dhe fëmijës së sapolindur, Princit të Kurorës Leka, strehim në Legatën Amerikane në Tiranë. Kjo ofertë, kishte në bazë të saj edhe origjinën amerikane të Mbretëreshës, por shprehte gjithsesi, edhe vlerësimin për të ardhmen e Mbretërisë. Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ashtu sikurse patën kurajën për ta njohur Mbretërinë, vendosmërinë për ta mbështetur atë, po ashtu pranuan edhe detyrimin për vijimësinë e familjes mbretërore duke ftuar princin e ardhshëm të jetonte në Amerikë. Natyrisht Mbreti e kishte marrë vendimin, por gjesti amerikan përmban në vetvete vlerë sa njerëzore, aq edhe zyrtare. Si përfundim, vlerësohet se marrëdhëniet dhe qëndrimet e Monarkisë nuk ishin sporadike, as kapërcime sipas interesave të çastit. Në thelb, Monarkia kishte platformat e veta, të bazuara në domosdoshmërinë e sigurisë kombëtare dhe të forcimit të kohezionit kombëtar. Nuk është e thënë që këto platforma, Monarkia t’i shprehte me memorandume nacionaliste si ato të Çubrloviçit të Serbisë apo të Megali-idesë greke. Përkundrazi, platformat e saj Monarkia nuk i pati ndërtuar kurrë në kurriz të kombeve të tjera, as të sigurisë apo të ekonomisë së tyre. Formën më brilante të kësaj platforme e ka shprehur vetë Mbreti qysh në vitin 1934, kur i pyetur nga gazetari Ronald de Couves Mattheus i gazetës amerikane Daily Herald, u shpreh: “Shqipëria nuk mendon se duhet të jetë protektorat i dikujt. Ajo është e vendosur të ruajë pavarësinë e vet, e cila nuk është vetëm interes i vetë Shqipërisë, por është thelbësor për paqen evropiane”319. Mbreti Zog shfrytëzoi me shumë zgjuarsi pozitën gjeografike të Shqipërisë për të luajtur me rivalitetet mes shteteve dhe fuqive të ndryshme, por gjithnjë në interes të sigurisë kombëtare. A luajti mirë apo luajti keq e rrezikshëm? Cilat do të mund të ishin zgjidhjet e tjera në atë lëmsh të ngatërruar marrëdhëniesh ndërkombëtare si dhe në prag të luftës më të madhe e më gjakatare që ka përjetuar ndonjëherë njerëzimi? Çka argumentuam më lart, tregojnë se Mbreti Zog luajti me kujdes, pa nxitim, me vetëpërmbajtje, duke mos i kufizuar interesat e vendit vetëm në një kahje. Mbreti Zog nuk i fali miqësi vetëm Italisë (nënvizimi im-E.S.), por edhe Anglisë, edhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, etj. U kujdes, madje që të vendoste një farë ekuilibri midis tyre. Natyrisht, pozita gjeografike e Italisë në raport me Shqipërinë përbën kyçin e mbijetesës së shqiptarëve. Italia është një shtet i madh dhe me ekonomi të zhvilluar. Është një fat gjeografik që tregëtia detare e Shqipërisë lidhet me Italinë, sikurse janë edhe lidhjet e tjera: kultura, shkrimi e deri te feja (për besimtarët katolikë, nënvizimi im-E.S.). Nga ana tjetër, mbështetja tek Italia, nuk ka qenë vetëm zgjidhje e Mbretit, por edhe një lloj “leje” e dhënë nga fuqitë e mëdha, SHBA dhe Anglia. Duket se kjo “leje” mbulonte interesa më të mëdha gjeopolitike.

A mund të kishte luajtur më mirë Monarkia në diplomaci?

318 Po aty, f. 214. 319 Pearson, Ouen, ‘Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, p. 361. 155 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Mbreti Zog e kishte një problem në raportet me shtetet dhe veçanërisht me regjimet e tjera mbretërore: institucionin e trashëgimisë. Ky problem ngushtoi deri diku aksesin që vetë Mbreti të zhvillonte: aksionin diplomatik. Në këto kushte, Mbreti e zhvilloi aksionin e vet diplomatik vetëm brenda vendit, përmes një intensiteti të madh takimesh me diplomatë e zyrtarë të lartë të huaj. Ndërkohë, akreditoi në misione përfaqësimi jashtë vendit, figura politike e diplomatike nga më të fuqishmet, sikurse ishte Faik Konica, etj.

5. USHTRIA KOMBËTARE SHQIPTARE GJATË MONARKISË 5.1. Organizimi i Ushtrisë Kombëtare Shqiptare gjatë Monarkisë Nga të gjitha angazhimet e Mbretit, angazhimi për krijimin e një ushtrie të mjaftë në numër e në pajisje dhe të fortë në organizim, ishte nga më kryesorët, ndoshta më kryesori. Kjo u duk qartë qysh në vendin që zë çështja e Forcave të Mbrojtjes Kombëtare në formulimet e Statutit Themeltar të Mbretërisë Shqiptare, për të cilat janë parashikuar plotë njëzetë nene, ndërkohë që për Këshillin e Ministrave, për shembull, janë parashikuar vetëm nëntëmbëdhjetë nene. Për herë të parë, organizimi ushtarak do të disiplinohej me një Ligj Themeltar dhe jo sipas ideve apo përvojave të prura nga shkolla të ndryshme mendimi ushtarak. Më saktë ndryshimet organizative të Fuqive të Armatosura u mbështetën dhe juridikisht nga “Ligji organik i Ushtrisë dhe Gjindarmërisë” më 24 qershor 1928320. Me hapat e tjerë të riorganizimit të ushtrisë u dekretua”Ligji i gradimit të graduatëve”321. Fuqitë Armate kishin për detyrë “me mbrojtë deri në fund të fundit, nderin, pavarësinë dhe integritetin tokësor të Atdheut, me ba luftë në qoftë se dekretohet nga sovrani e me i ruajtë e mbrojtë të gjitha institucionet e ligjet kombëtare”322. Në bazë të Statutit, Forcat e Armatosura përbëhen nga ushtria kombëtare dhe policia. Natyrisht ky koncept shpreh drejtpërdrejt edhe natyrën e rreziqeve dhe të kërcënimeve të kohës. Vendi dhe Mbretëria rrezikoheshin e kërcënoheshin jo vetëm nga jashtë, por edhe nga brenda. Në Statut përcaktohet se Mbreti është në krye të organizimit ushtarak. Ai është komandanti më i lartë i forcave tokësore, detare dhe ajrore të shtetit (Artikulli 71). Sikurse shohim, në këtë nen, më së shumti trajtohet se Forcat e Armatosura të Shtetit përbëhen nga tre lloje forcash. Kjo del qartazi në Artikullin 176, ku shprehet se të gjitha Forcat e Armatosura të Shtetit formojnë një trupë. Për herë të parë, në organizimin ushtarak të Shqipërisë, përmenden me ligj themelor, forcat detare dhe forcat ajrore. Në pikëpamje të organizimit, i rëndësishëm është koncepti “Komandë e Mbrojtjes Kombëtare”. Me këtë term kuptohet ajo shkallë e hierarkisë ushtarake e cila ka atribute operative, domethënë planifikimin dhe përdorimin operacional të Forcave të Mbrojtjes Kombëtare, por që këto atribute i kryen vetëm pasi ka marrë urdhrin e Mbretit në pikëpamje strategjike. Për disiplinimin e këtij atributi janë artikujt 178, 179, 180.

320 AQSH, F,160, D. 14, v.1928. f. 1. 321 Fletore zyrtare, nr. 41, datë 27 maj 1927, cituar nga Haklaj,V., vepër e cituar, f. 77. 322 AQSH, F. 160. D2/A,v. 1929, f. 431. 156 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Për këtë përdoret termi “lëvizje forcash” që do të thotë ridislokim i tyre. Pra, lëvizja e forcave nga një dislokim në tjetrin është atribut i kësaj komande. Kjo komandë është e përhershme sepse edhe aktiviteti i një ushtrie është i përhershëm. Duke qenë se me strukturën e re të Këshillit të Ministrave u suprimua Ministria e Luftës, atëherë, Komanda e Mbrojtjes Kombëtare gëzonte atributet e Ministrisë së Luftës. Në Artikullin 184 përcaktohet edhe struktura e drejtimit “Shtab Madhor”. Në kohë të ndryshme ky organizëm është quajtur “Shtatmadhori”, “Shtab i Bashkuar”, “Shtab i Përgjithshëm” dhe në kohët moderne priret të quhet “Shtab i Përgjithshëm i Mbrojtjes”. Nga hierarkia e rreshtimit në Statutin Themeltar, duket qartë se Kryetari i Shtabit Madhor është nën Komandantin e Mbrojtjes Kombëtare dhe të dy janë “këshilltarë të natyrshëm të Mbretit në çështjet ushtarake, të cilat vendosen vetëm prej Mbretit”. Shtabi Madhor përbëhej nga seksione të ndryshme sipas natyrës së armëve dhe shërbimeve. Mbreti, edhe pse ka këshilltarë të natyrshëm Komandantin e Mbrojtjes Kombëtare si dhe Kryetarin e Shtabit Madhor, mund të formojë, gjithsesi, një organizëm këshillimor, “Këshillin Ushtarak”. Mbreti, pra, dublon funksionet këshillimore për çështje kaq nevralgjike, sikurse janë çështjet e mbrojtjes së vendit dhe të sigurisë kombëtare. Në organizimin ushtarak, qysh në Statut parashikohet edhe përbërja “Intendencë”, e cila më vonë është emërtuar “Prapavijë”, kurse në kohët moderne quhet “Logjistikë”. Kjo shpreh rëndësinë e këtij shërbimi, apo të këtij komponenti, si në këndshikimin ushtarak, ashtu edhe atë financiar. Organizimi i mësipërm i përket nivelit strategjik. Në pikëpamje operacionale, një përcaktim interesant qysh në Statutin Themeltar është ai i Komandës së Operacioneve. Me këtë koncept, kuptohet ajo komandë që krijohet enkas vetëm për kryerjen e një operacioni të caktuar, i cili ka një fillim dhe një mbarim. Në këtë kuptim, Komanda e Operacioneve është e përkohshme, prandaj në Artikullin 177 shprehet se “Mbreti, në kohë lufte, mund t’ia ngarkojë një oficeri me gradë të lartë komandën efektive të operacioneve”. Me fjalën “efektive”, kuptohet thjesht zbatimi, kryerja e operacionit, pas përgjegjësisë që ka marrë nga Mbreti. Organizimi ushtarak në nivelet operacionale e mori formën e plotë me daljen e “Ligjit mbi organizimin e Fuqive Armate”, në nëntor të vitit 1929. Këtu u saktësua përbërja e forcave tokësore, ku përfshihej Garda Mbretërore, shkollat ushtarake, arma e këmbësorisë (e cila përbëhej nga një komandë divizioni, 4 komanda grupesh, 12 batalione këmbësorie, etj), arma e artilerisë, arma e xhenios, shërbimi i shëndetësisë, etj. U saktësua gjithashtu përbërja e Forcave Detare, ku përfshiheshin Komanda e Marinës, kapiteneritë e porteve, etj. Lidhur me Forcat Ajrore, edhe pse ato u paracaktuan në letër, nuk u arrit dot të krijoheshin në praktikë, për shkak të “disponibilitetit të buxhetit”323.

Sikurse shihet, Mbretëria krijoi një strukturë ushtarake moderne, jo vetëm për kohën, por mund të themi se konceptet e asaj strukture, vijnë pothuajse të njëjta edhe në kohët moderne dhe jo vetëm në Shqipëri, por në shumë vende të tjera të Evropës e më tej. Shqipëria nuk ka patur asnjëherë më parë të tillë organizim ushtarak harmonik dhe të mbështetur në përvojën më të mirë botërore.

323 Historia e Ushtrisë Kombëtare, Organizimi, 2000, f. 230-231.

157 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

5.2. Doktrinat, armatimi dhe pajisjet e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare gjatë Monarkisë Sikurse ndodh madje edhe në kohët moderne, çështja e doktrinave është më së shumti një produkt i politikave që deklarojnë udhëheqësit politikë të nivelit strategjik, për të përballuar rreziqet dhe kërcënimet. Këto politika shprehen në ligje themelore, apo në vlerësime e qëndrime të udhëheqësve të çdo vendi. Në Statutin Themeltar, Artikulli 169 përcaktohet se “Forcat e armatosura të Shtetit, kanë për detyrë mbrojtjen e nderit, të pavarësisë e tërësisë tokësore të Atdheut, si dhe të interesave të larta materiale e morale të Shtetit (nënvizimi im-E.S.)”. Gjykojmë se përmes këtij Artikulli është përmbledhur në mënyrë të përsosur e gjithë doktrina ushtarake, sepse: a. Përcaktohet “Mbrojtja” (nënvizimi im-E.S.) si kategori operacioni. Pra Ushtria Kombëtare Shqiptare duhet të kishte një organizim, planifikim, stërvitje dhe pajisje për të realizuar mbrojtjen. b. Më tej përcaktohet “Mbrojtja e pavarësisë dhe tërësisë tokësore” (nënvizimi im-E.S.). Sikurse dihet, mbrojtja e tërësisë tokësore kërkon një organizim që të mbulojë gjithë hapësirën tokësore të Shqipërisë, një numër forcash të mjaftueshme për të bërë mbrojtjen kundër një armiku që sulmon dhe një planifikim “lëvizjesh” (manovrash) sikurse përcaktohet në Artikullin 178 të Statutit. c. Përcaktohet “Mbrojtja e Nderit” (nënvizimi im-E.S). Madje, po të vihet re me kujdes, kjo përgjegjësi, pra mbrojtja e nderit, renditet e para. Ky përcaktim nënkupton shumë por, në kontekst të doktrinës ushtarake, do të mund të evokonim faktin që jo gjithnjë kombi shqiptar e ka patur apo mund ta ketë mundësinë për të realizuar dy përgjegjësitë si më sipër, domethënë, mbrojtjen dhe, për më tepër, të të gjithë hapësirës tokësore, detare apo ajrore. Në këtë rast, kërkohet, vlera më sublime: Mbrojtja e Nderit që do të thotë: të mos dorëzohesh me turp, të mbrosh deri në sakrificën e fundit gjërat e shenjta, simbolet që përbëjnë nderin e një kombi, flamurin dhe njëshin e zgjedhur apo të pranuar të kombit, që mund të jetë Mbreti, mund të jetë Presidenti a një simbol tjetër. Këtë kërkesë të doktrinës do ta shprehte, në mënyrë të përkryer, vetë Mbreti pak ditë përpara pushtimit fashist të Shqipërisë, kur ai iu përgjigj kështu kërkesave ultimative të qeverisë italiane: “Ne nuk kemi tjetër rrugë veç kësaj që po bëjmë. E dimë fare mirë se forcat tona të vogla, të paarmatosura, të papërkrahura prej askujt, qoftë edhe moralisht, nuk kanë për të mundur të ndalojnë armatat e mëdha të armatosura me armët më moderne dhe 50 herë më të mëdha se ne. E pra, një gjë është, se ato dy pika gjak të pastër dhe plot patriotizëm të shqiptarit, patjetër kanë për të siguruar me plot ndershmëri e shkëlqim independencën dhe pavarësinë të vendit të tyre të shenjtë Shqipërisë, duke tërhequr gjithë admirimin e botës së qytetëruar”324. Doktrinat e paraqitura më lart janë një standard i natyrshëm i nivelit strategjik për çdo shtet e komb serioz. Natyrshëm vijmë tek një çështje shumë e debatur: Në ç’masë shërbyen këto doktrina për të zhvilluar planet e mbrojtjes operative-strategjike?

324 Selmani, Hysen, “Nga notimet e Zogut I-rë, Mbretit të Shqiptarëve”, Tiranë, 2008, faqe 320.

158 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nga kujtimet e Kolonel Hysen Selmani, ish-adjutant i Mbretit Zog, në ditarët e tij të 3 prillit1939, qartazi bëhet fjalë për një plan përdorimi luftarak të strukturave ushtarake dhe të xhandarmërisë. Në takimin që Mbreti pati me Komandantin e Mbrojtjes Kombëtare, Gjeneral Xhemal Aranitasi, Komandantin e Xhandarmërisë, Kolonel Shefki Shatku dhe Nënkolonel Sami Koka, referohet që ai të ketë tërhequr vëmendjen si më poshtë: “E gjithë përgjegjësia është mbi ju, për plotësimin e planit të paraqitur dhe të pranuar prej jush. Këtë e dua ekzakt të kryer jo më vonë se deri më 5 të muajit prill. Natyrisht, pa ndonjë bujë të madhe, por edhe pa u dukur, nuk ka mundësi të plotësohen këto lëvizje, por sidoqoftë, me çdo mënyrë duhet që në këtë datë të kenë marrë fund të gjitha rendimet e plotësuara ndër vendet e caktuara të mbrojtjes sipas planit që ju vetë e keni paraqitur”325. Ndërkohë, po në datën 3 prill, Kolonel Hysen Selmani kujton se një nga ushtarakët e lartë italianë të atashuar pranë Komandës së Mbrojtjes Kombëtare, i shpreh interesimin dhe madje shqetësimin për arsyet e thirrjes për një mobilizim (nënvizim im-E.S.) forcash ushtarake dhe të xhandarmërisë326. Më tej, më datën 4 prill 1939, Mbreti, në një takim me parinë e Vlorës thotë: “Italia është e vendosur për të na mësyrë ushtarakisht. Ne, në rast se do të na mësyjë, një gjë është e sigurtë, do t’i përgjigjemi me armë. Natyrisht, që fuqia e jonë nuk ka për të ndaluar forcat e mëdha fashiste të armatosura me armët më moderne, por kjo është për t’i dhënë të kuptojë botës së qytetëruar se Italia po na zapton ushtarakisht. Ky veprim, më vonë qind për qind, do të na sigurojë independencën me plot nder para njerëzimit të qytetëruar (nënvizimet janë të mijat, E.S.)”327. Akoma më tej, në datën 5 prill, ai kujton që Mbreti ka urdhëruar autoritetet më të larta ushtarake që “të shikonin se a janë përfunduar veprimet e deri ku kanë arritur dhe me shpejtësi të sistemohen në Vlorë, Durrës, Shëngjin e Sarandë, vijat e para (nënvizimi im-E.S.)”328. Shohim se Mbretëria ka patur një plan të mbrojtjes operative-strategjike, i cili duket qartë se është përvijuar me kohë. Karakteristikat e tij duken në dhënien e detyrave në prag të pushtimit fashist të Shqipërisë. Ky plan qartësohet nga vizioni që shpreh terminologjia dhe pasuria e koncepteve ushtarake që përdor. Plani flet për koncepte të konsoliduara ushtarake si: mbrojtje/mësymje, rendime operacioni/luftimi, vija mbrojtjeje (vija të para, të dyta, etj) si dhe mobilizimi ushtarak. Në mënyrën më të plotë, më të saktë dhe më të sintetizuar këto koncepte shprehen në fjalën e Mbretit përpara Asamblesë Kombëtare në datën 6 prill 1939: “Kam urdhëruar Komandantin e Mbrojtjes Kombëtare, Gjeneral Xhemal Aranitën që më 23 shkurt 1939 të përgatisë, në mundësi të fshehtë, pa rënë në sy të italianëve, një fuqi mbrojtjeje, duke e afruar në baza të afërta bregdetare. Më 18 mars 1939, Komandanti i Mbrojtjes Kombëtare, bashkë me Kryetarin e Shtatmadhorisë si dhe Komandantin e Xhandarmërisë, më kanë paraqitur një plan që përmban 4 zonat e mbrojtjes së Atdheut, të pjesëtuara në thellësira sipas ngjarjeve që do të paraqiten”329.

325 Po aty, faqe 326 326 Po aty, faqe 327. 327 Po aty, faqe 330-331. 328 Po aty, faqe 341. 329 Po aty, faqe 362. 159 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Nga studimi i dokumenteve të kohës, të sintetizuara veçanërisht në fjalën e Mbretit përpara Asamblesë Kombëtare në 6 prill 1939, si dhe në mesazhin drejtuar qeverisë në 7 prill 1939, del se synimet kryesore të mbrojtjes shqiptare ishin: a. Të kishte një organizim ushtarak kombëtar të aftë të bënte qëndresën fillestare. b. Të mos lejohej që toka shqiptare të shkelej pa gjak. c. Nëse nuk sigurohej përballimi deri në fund, të sigurohej të paktën qëndresa me nder. d. Në rast se nuk arrihej ruajtja e gjithësisë tokësore, të arrihej që komunitetit ndërkombëtar t’i jepej mesazhi se Shqipëria do të qëndronte aq sa mund të qëndronte, por do të kishte një kufi. Në fund të fundit, Shqipëria mund të pushtohej me forcë, por nuk do të dorëzohej. e. Të sigurohej vijimësia e institucioneve të mbretërisë, në kuptimin që ato të mbeteshin funksionale brenda, ose edhe jashtë vendit. Këtë mandat e kishte dhënë vetë Parlamenti Shqiptar330. Mbretëria pra, krahas doktrinave strategjike, kishte edhe planet përkatëse të mbrojtjes operative-strategjike. Pas këtyre konstatimeve, menjëherë dhe natyrshëm vijmë në pyetjen se në ç’masë u zbatuan apo nuk u zbatuan këto plane dhe pse. Dokumentet e kohës, midis të tjerash, referojnë: - Gjeneral Guzzoni, komandant i forcave të pushtimit, me 40-50 mijë vetë (rreth tre divizione këmbësorie), i mbështetur nga 179 luftanije dhe 400 aeroplanë luftarakë, në mbasditen e 6 prillit 1939, pa deklarim lufte nisi pushtimin e Shqipërisë, duke kapur Sarandën, Vlorën, Durrësin, Shëngjinin dhe Bishtin e Pallës. Me zhvillimin e mëtejshëm të operacionit, numri i trupave u rrit në 100.000 vetë dhe numri i aeroplanëve luftarakë në 600. - Portet shqiptare mbroheshin vetëm nga rreth një mijë luftëtarë të armatosur vetëm me pushkë, pak mitraloza, katër-pesë bateri artilerie të lehtë fushore. - Forcat dhe mjetet më të shumta, pushtuesi i pati përqendruar për pushtimin e Durrësit. Për këtë arsye, Mbreti ia besoi mbrojtjen e këtij qyteti Abaz Kupit, duke e caktuar komandant të operacionit në Durrës. Atij iu dërgua edhe një kontingjent tjetër relativisht i vogël luftëtarësh, me qëllim mbështetjen e veprimeve luftarake atje. Së bashku me forcat patriotike në atë qytet, italianëve iu bë një rezistencë e ashpër nga rreth 360 luftëtarë. Ky grup luftarak i detyroi disa herë italianët të riimbarkoheshin në anije, duke i bërë të dështonin sulmet e tyre dhe përpjekjet për zbarkim. Vetëm përdorimi i mjeteve amfibe të blinduara u siguroi zbarkimin italianëve. - Agjentët italianë, të infiltruar në ushtrinë shqiptare si instruktorë331, kishin marrë të gjitha masat për të sabotuar rezistencën ndaj pushtimit, duke nxjerrë jashtë luftimit sistemet e artilerisë, si dhe duke sabotuar furnizimet me municion.

330 Pearson, Ouen, Albania and King Zog, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, f. 446. 331 Kuptohet, duke qenë vend i vogël dhe me resurse të kufizuara, por me një pozicion të veçantë gjeopolitik, si dhe i ndodhur mes një kryqëzimi interesash shoviniste të fqinjëve, shteti shqiptar zgjodhi rrugën e marrëveshjeve me Italinë dhe në fushën ushtarake, duke e çuar ushtrinë shqiptare deri diku nën 160 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

- Dy oficerë shqiptarë në Kështjellën e Rozafatit refuzuan t’iu binden urdhrave për ndalim zjarri, derisa atyre iu mbaroi municioni duke i detyruar trupat italiane që rrugën 20 miljesh nga Shëngjini në Shkodër ta bënin për një ditë të plotë. - 11 prill, pushtimi ushtarak i Shqipërisë vazhdon. Referohet se ka akoma rezistencë ndaj trupave italiane nga Kolonel Selmani, Komandant i Gardës Mbretërore, si dhe nga Abdurrahman Bej Dibra, ish Ministër i Arsimit, me 500 trupa vullnetarësh. Referohet se një aeroplan luftarak italian është rrëzuar në brigjet e lumit Mat. Luftime vazhduan gjithashtu midis fiseve malësore dhe ushtarëve italianë në Shqipërinë e Veriut, përreth Shkodrës, si dhe në jug, rreth fshatit Verbas afër Fierit. - Sipas burimeve italiane të informacionit, pala italiane humbi rreth 25 vetë në luftimet për pushtimin e Shqipërisë dhe 97 të tjerë iu plagosën. Pala mbrojtëse pretendonte se ky numër ishte më i madh. Ndërkohë humbjet nga pala shqiptare ishin rreth 160 vetë dhe qindra të tjerë të plagosur332. Kuptohet se, një mbretëri, si për nga tradita, edhe për nga nevojat, e ka të domosdoshme një ushtri të fortë e të mjaftueshme për të garantuar sigurinë kombëtare. Për më tepër, mbretëritë, nuk do të mund të arrijnë dot synimet e tyre karakteristike madhore që janë të lidhura me misione madhore, sikurse është bashkimi dhe kohezioni kombëtar. Por në kushtet e rreziqeve dhe kërcënimeve reale që i ishin kanosur kombit shqiptar, krijimi, mbajtja dhe forcimi i një ushtrie relativisht të madhe për mundësinë e kohës, ishte në vetvete një imperativ i asaj kohe. Këto janë disa nga arsyet themelore pse Mbreti i kushtoi ushtrisë vëmendjen dhe energjitë më të shumta. Për herë të parë, ushtria kombëtare pajiset me doktrina serioze dhe të konkurrueshme me kohën. Mbretëria krijoi një strukturë ushtarake moderne, jo vetëm për kohën, por mund të themi se konceptet a asaj strukture, vijnë pothuajse të njëjta edhe në kohët moderne, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende të tjera të Euvropës e më tej. Shqipëria nuk ka patur asnjëherë më parë të tillë organizim ushtarak harmonik dhe të mbështetur në përvojën më të mirë botërore. Doktrinat e përpunuara përmes dokumenteve themelore të shtetit janë një standard i natyrshëm i nivelit strategjik për çdo shtet e komb serioz. Krahas doktrinave strategjike, Mbretëria përpunoi edhe planet përkatëse të mbrojtjes operative-strategjike. Natyrshëm shtrohet pyetja: Pse nuk arriti të ishte efektive aq sa duhet kjo ushtri me standarde të tilla kur u vu në provën e përballimit të agresionit fashist? Çfarë çaloi: udhëheqja strategjike, doktrinat, organizimi, drejtimi, personeli, armatimi, logjistika? Ne argumentuam se udhëheqja strategjike, konkretisht Mbreti, e vlersonte shumë ushtrinë dhe punoi me shqetësim për ta forcuar atë. Ai e krijoi vetë atë me dorë të hekurt dhe caktoi në krye të saj ushtarakë të besuar, me moral atdhetar dhe të përgatitur.

kontrollin e instruktorëve italianë. Si rrjedhojë, pranë ushtrisë shqiptare u vendos një mision ushtarak italian me 280 oficerë të drejtuar nga Alberto Pariami; Shih dhe Ribaj, P., Zotaj, B., Guidë e Historisë Ushtarake, Tiranë, 2008, f. 114. 332 Pearson, Ouen, Albania and King Zog, Materiale dokumentare kronologjike, 2004, f. 444-456.

161 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Doktrinat e përzgjedhura ishin të drejta. Organizimi dhe planet operacionale ishin të përshtatshëm për kushtet e vendit dhe të natyrës e intensitetit të rreziqeve dhe kërcënimeve të kohës. Por doktrinat dhe planet që u hartuan në letër, nuk shkuan në praktikë, prandaj pati një hendek jo të vogël, gjë që e zhvendosi ndryshe rrjedhën e ngjarjeve pas pushtimit fashist të vendit. Në këtë punim ne kemi përmendur se elita tradicionale dhe ajo politike e vendit nuk e kishte kohezionin e duhur kombëtar për shkak të ambicjeve, orientimeve dhe bindjeve të ndryshme në përcaktimin e aleatëve apo armiqve të jashtëm. Këto orientime e bindje kontradiktore bënë vend edhe në ushtri, madje deri në personelin e lartë komandues e drejtues të saj. Ushtarakët shqiptarë sollën në ushtri shkolla të ndryshme mendimi ushtarak, por edhe orientime të ndryshme politike prej armiqve të jashtëm. Nga ana tjetër, Italia kishte punuar me plan afatgjatë për ta paralizuar mbrojtjen e vendit dhe Ushtrinë Kombëtare Shqiptare. Përsa i përket Mbretit, ai besoi shumë tek ushtarakët, por besimi i tij u shpërdorua. Ai besoi tek planet e paraqitura të mbrojtjes së vendit, por nuk do të kishte kurrë mundësitë t’i kontrollonte nëse ato ishin apo nuk ishin funksionale në terren. Sekreti i këtyre planeve kishte rrjedhshmëri, duke u bërë i njohur plotësisht edhe nga ushtarakët italianë, të cilët kishin infiltruar në të gjitha poret e ushtrisë shqiptare. Kjo ishte pikërisht arsyeja që qëndresa kundër trupave pushtuese, edhe pse ishte në lartësinë e vullnetit politik, çaloi për nga organizimi.

6. XHANDARMËRIA SHQIPTARE GJATË MONARKISË Qysh me themelimin e saj, Monarkia u kujdes, në mënyrë të veçantë, për vënien mbi baza të plota ligjore dhe organizative të xhandarmërisë dhe policisë shqiptare. Për këtë, pikërisht në shtator 1928 u hartua një projektligj për Sigurinë Botore (Publike)333. Ky projektligj shërbeu si udhëzues për disa vjet derisa më 1932 ai u botua zyrtarisht. Me këtë akt ligjor veproi policia deri në vitin 1935, kur ajo u suprimua dhe u zëvendësua me Xhandarmërinë Qytetëse334. Autoriteti më i larë i xhandarmërisë ishte Ministria e Punëve të Brendshme. Gjatë kohës së Monarkisë, vendi dhe roli i xhandarmërisë u rritën së tepërmi në raport me strukturat e tjera. Kjo shpjegohet me vlerësimin e veçantë që iu jepte Monarkia rregullit publik, qetësisë dhe sigurisë, por edhe rreziqeve e kërcënimeve të brendshme. Sikurse e kemi përmendur edhe më lart (shih pika 2, a, Kreu i Tretë), Monarkia rrezikohej seriozisht edhe nga kundërshtarët e brendshëm, të cilët kishin edhe frymëzime dhe mbështetje nga jashtë. Për këtë arsye, organizimi i xhandarmërisë u përsos, duke rritur njëherësh edhe hierarkinë organizative duke kaluar nga nënrepart (togë, kompani), në repart (batalion). Në këtë kuadër, u plotësuan 10 komanda qarqesh, 30 komanda rrethesh dhe 252 postëkomanda335. Nga fundi i vitit 1938 dhe fillimi i vitit 1939, efektivi i xhandarmërisë arriti të plotësonte

333 Shkëmbi, H, Legjislacioni i Policisë Shqiptare, faqe 92, shih dhe Haklaj, Veli, vepër e cituar, f. 90. 334 Fletore Zyrtare, Nr. 35, 1 Korrik 1935. 335 Shkëmbi, Hasan, Vepër e cituar, f. 94. 162 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

7 batalione, të cilat u vendosën në Gjirokastër, Berat, Elbasan, Shkodër, Durrës, Kukës, si dhe batalioni i Shkollës së Xhandarmërisë me qendër në Burrel. Ndërkohë, misioni i saj u përcaktua shumë më qartë: “…për të siguruar qetësinë, sigurinë, rregullin publik, mirëzbatimin e ligjeve dhe të rregulloreve të shtetit”336. Në krye të xhandarmërisë ishte Komandanti i Përgjithshëm, Kolonel Shefki Shatku. Por me kalimin e kohës dhe sidomos në prag të pushtimit fashist të vendit, xhandarmëria do të merrte jo vetëm role ndihmëse për forcat e Ushtrisë Kombëtare, por shpesh edhe role kryesore, për të përballuar forcat ushtarake italiane gjatë mësymjes së tyre mbi qytetet- porte të vendit në momentet e para.

7. SHËRBIMI INFORMATIV GJATË MONARKISË Qysh me ardhjen në fuqi si President dhe Kryeministër i Shqipërisë, madje edhe në qeveritë e mëparshme si Ministër i Brendshëm, Ahmet Zogu kishte bërë kujdesin më të madh për ngritjen e strukturave të shërbimeve informative337. Akti ligjor bazë që disiplinon këtë shërbim është Ligji për Ministrinë e Punëve të Brendshme i datës 11 qershor 1928. Në këtë ligj përcaktohej se administrata qendrore e kësaj ministrie, krahas zyrave të tjera, do të kishte edhe Zyrën Sekrete e Private, Drejtorinë e Korrespondencës, Drejtorinë e Emigracionit, etj, të cilat ushtronin detyra kryesisht të këtij shërbimi. Në vitet që vijuan, përbërja dhe emërtimi i këtyre zyrave pothuajse mbetën siç u krijuan me këtë ligj organik. Gjithsesi, një lloj riorganizimi i këtij shërbimi, apo më saktë një ndarje më e hollësishme misionesh e detyrash do të prodhonte dy degë kryesore: zbulimi politik dhe kundërzbulimi. Zbulimi politik kishte si fushë veprimi mbajtjen nën mbikëqyrje të çdo veprimtarie jashtë vendit që mund të afektonte sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në fillim, kjo qendër u ngrit pranë qeverisë dhe, më vonë, pranë Pallatit Mbretëror me në krye Hysen Selmanin. Pjesë e kësaj strukture ishin edhe përfaqësitë diplomatike e konsullore të Mbretërisë, si dhe rrjeti informativ në radhët e kundërshtarëve jashtë vendit. Ndërkohë ishte organizuar edhe kundërzbulimi me qendër në Ministrinë e Brendshme, i cili kishte rrjetin përkatës të informatorëve, njësitë administrative në institucione dhe në forcat e armatosura. Detyra kryesore e shërbimit ishte zbulimi i veprimtarisë armiqësore veçanërisht ndaj Shqipërisë por edhe ndaj Monarkisë. Krahas zbulimit, Shërbimi Informativ kreu edhe detyra operacionale. Kështu p.sh., u kryen detyra të veçanta për ruajtjen e jetës së Mbretit nga atentatet e mundshme, për ndjekjen kundër bartësve të ideve bolshevike, informimin për përgatitjet për kryengritje si ajo e Fierit, Delvinës, veprimtaritë e institucioneve fetare (priftërinjtë unitë), etj.

336 Fletore Zyrtare, Nr. 36, 1 Korrik 1935. 337 Dihet se si datë e krijimit të Shërbimit Sekret të Shtetit Shqiptar është pranuar 17 dhjetori i vitit 1912. Në pikën 6 të vendimit të Qeverisë së I. Qemalit, shkruhet:” Të organizohet një shërbim i msheftë për vise të shkeluna të Shqipërisë” (shih: AQSH, F. 145, viti 1912, dosja nr. 2, f. 5). Historiani Dervishi, K., ka një mendim tjetër për datën e krijimit të Shërbimit Informativ Shqiptar, se ai e ka zanafillën në 1922. Sipas tij, A. Zogu, pasi u dekretua ministër i Punëve të Brendshme, më 24 dhjetor 1921, bëri riorganizimin e MPB duke krijuar dhe Seksionin Sekret me drejtues Haki Stërmillin”; Shih: Dervishi, K., Shërbimi Sekret Shqiptar. f. 7. cituar nga Haklaj, V., f. 98. 163 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kapacitetet e Shërbimit Sekret përbëheshin nga informatorët për brenda vendit dhe informatorët për jashtë vendit. Sipas arkivave të kohës, Zyra Sekrete kishte rekrutuar dhe paguante rreth 40 informatorë në të gjithë vendin. Me këto kapacitete ishte arritur të identifikoheshin 2 agjentë të Shërbimit Sekret Francez, 41 agjentë të Shërbimit Sekret Grek, 165 agjentë të Shërbimit Sekret Jugosllav, 1 agjent i Shërbimit Sekret Bullgar, rreth 30 agjentë/informatorë të Shërbimit Sekret Italian, rreth 15 agjentë të Shërbimit Sekret Gjerman, etj. Një pjesë e madhe e agjentëve/informatorëve të shërbimeve sekrete të huaja ishin të lidhur me konsullatat respektive të vendeve të tyre në vendin tonë. Një zhvillim interesant në Shërbimin Informativ të Mbretërisë është edhe plotësimi informativ i këtij shërbimi me të dhëna për organizimin, armatimin dhe dislokimin e forcave të ushtrisë jugosllave në kufijtë e Shqipërisë, duke hedhur kështu bazat edhe për Shërbimin e Zbulimit Ushtarak338.

8. PUSHTIMI ITALIAN DHE SFIDA E MBRETËRISË SHQIPTARE Politika e jashtme e Mbretërisë Shqiptare me Italinë që lidhet sidomos me momentet dramatike të parapushtimit dhe të pushtimit italian të Shqipërisë, si dhe me rrjedhimet për sigurinë kombëtare të Shqipërisë janë çështje që duhet të studiohen në shumë këndshikime. Këtu kam parasysh sigurisht dhe në radhë të parë rrjedhimet, por edhe realitetin gjeostrategjik të krijuar jo vetëm për Shqipërinë por në rang rajonal dhe madje botëro r. Në fund të fundit, pushtimi italian i Shqipërisë nuk ishte thjesht një ndërmarrje midis Italisë dhe Shqipërisë, por pjesë e një strategjie më të gjerë që lidhet me nismën strategjike që mori fashizmi dhe nazizmi për të krijuar raporte të tjera gjeopolitike në Evropë e më gjerë, duke përdorur si instrument forcën ushtarake, domethënë luftën. Lufta e Dytë Botërore u ideua të ishte një përplasje e madhe ku ndërthureshin pakënaqësitë që lanë pas traktatet që përfunduan Luftën e Parë Botërore për vendet që mendonin se ishin trajtuar në mënyrë të padrejtë nga fituesit, demokracia shumë e brishtë në shumë vende të Evropës dhe veçanërisht kriza ekonomike ndërkombëtare e viteve ‘30- të që goditi ashpër ekonominë e të gjithë vendeve të kontinentit e madje të të gjithë botës. Në këtë mes, shkaku i Luftës së Dytë Botërore vlerësohet politika agresive e Gjermanisë naziste, Italisë fashiste dhe Japonisë, të mbuluara këto edhe me nevojën e goditjes së komunizmit i cili nuk ishte më thjesht një ideologji, por kishte pushtuar politikisht Rusinë, vendin më të madh të kontinentit euro-aziatik dhe rrezikonte të zgjerohej në të gjithë Evropën e më tej. Italia fashiste, në aleancë me Gjermaninë dhe Japoninë, e rreshtonin veten përballë rreziqeve të mësipërme. Për këtë, Italia konsideronte dhe planifikonte territoret e Ballkanit si teatrot kryesore të luftës së saj. Gjermania naziste do të kishte të tjera drejtime të planifikimit të saj strategjik, të lidhura gjithsesi me drejtimet e Italisë dhe Japonisë. Gjithsesi, Gjermania nuk e kishte Ballkanin në listën e përparësive fillestare339. Planet naziste për zgjerime gjigande territoriale në Lindje nuk i mundësonin asaj angazhime me operacione ushtarake edhe në Evropën Juglindore.

338 Dervishi, Kastriot, Shërbimi Sekret Shqiptar. 339 Shih dhe Kasmi, M. Pushtimi Gjerman 1943-1944, Një këndvështrim i ri nën dritën e dokumenteve gjermane, SHB FILARA, Tiranë, 2013, f. 53-60. 164 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ndarja e zonave operacionale (sigurisht nën një skenar të përbashkët strategjik), forca ushtarake dhe psikologjike e Blitzkriegut gjerman, si dhe presioni intensiv diplomatik ndaj vendeve që do të përbënin tashmë prénë e parë të këtyre pushtimeve, vlerësoheshin se do të ishin të mjaftueshme për të krijuar shtratin e nevojshëm për suksesin e mësymjes së përgjithshme të bllokut fashist. Në këto kushte, udhëheqjet politike, veçanërisht të vendeve të vogla dhe jo mjaftueshmërisht të fuqishme për t’i kundërqëndruar agresorit me forcën e armëve, do të gjendeshin në pozita të vështira. Sikurse është e njohur, qeveritë e këtyre vendeve ishin kryesisht të formës monarkike. Frika nga komunizmi apo nga orekset nacionaliste të vendeve fqinje, krijoi edhe kjo paqartësitë e veta, që ndikoi në orientimin e vendimmarrjes për pozicionimin ndaj pushtuesve. Është një fakt historik që, të ndodhur në rrethana të ekspozuara ndaj kërcënimit asgjësues nazi-fashist, shumë nga vendet e vogla të Evropës morën pozicion neutral. Por pati prej tyre, gjithsesi, që u pozicionuan për t’u bërë pushtuesve qëndresë me forcë, ashtu siç pati disa vende të tilla që u pozicionuan edhe pro nazi-fashizmit. Një analizë e paanshme, e mbështetur me fakte jetësore, por edhe me qëndrime zyrtare është më i drejtë dhe i bën më mirë jo thjesht vlerësimit apo mbivlerësimit të Mbretërisë, por historisë së Shqipërisë në përgjithësi dhe sigurisë kombëtare në veçanti. Një burim i rëndësishëm për vlerësimin e saktë dhe të drejtë të ngjarjeve të kohës është historiografia dhe arkivistika italiane, përderisa ngjarjet e asaj kohe lidhen me Italinë. Ka studime të elitës intelektuale italiane për natyrën e investimeve të kapitaleve italiane në Shqipëri, si dhe për vënien nën kontroll të ekonomisë shqiptare. Dhe e vërteta është se kështu ndodhi. Por për këtë, siç thekson edhe Prof. Dr. Muharrem Dezhgiu, “u shfrytëzua me mjeshtëri e zgjuarsi dhe pozita tepër e dobët e ekonomisë shqiptare, pozitë e cila i impononte Shqipërisë pranimin e pashmangshëm të kapitaleve italiane”340. Në disa botime italiane341 bëhet edhe apologjia historike e kulturore e atij pushtimi. “Pothuajse të gjitha këto botime, bashkimin e Shqipërisë me Italinë e konceptojnë si një bashkim të natyrshëm me rrënjë historike duke iu referuar Perandorisë Romake, por edhe si rrugën më të mirë për përparimin e Shqipërisë”342 Nga ana e vet, historiografia komuniste, duke patur si kriter vetëm përmasën ideologjike dhe përmasën klasore të vlerësimit të historisë, i mëshon me fanatizëm përfundimeve të njëanshme, duke dëmtuar objektivitetin shkencor. Ajo bazohet vetëm në vlerësimet e veta, pa marrë referenca të gjithanshme. Për shembull, referencat që duhet të merren edhe nga funksionimi i shtetit shqiptar të përfaqësuar nga Mbretëria e Ahmet Zogut, si dhe nga dokumentacion tjetër, qoftë i huaj apo vendas, por që gëzon cilësinë e paanshmërisë në informacion dhe në gjykim, për mendimin tim, janë të domosdoshme. Historiografia duhet të tregohet serioze për të pranuar faktin se nuk ishte vetëm Mbretëria e Zogut që e vuri Shqipërinë në qendër të interesave italiane, por ishte edhe vetë Italia që kishte Shqipërinë një interes parësor në Ballkan.

340 Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë 2005, f. 14. 341 Giannini, A., “L’Albania dall’indipendenza all’unione con l’Italia”, 4 edizione, Varese 1940, f . 380, etj. 342 Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë 2005, f. 15. 165 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Interesi i Italisë për Shqipërinë është disaplanësh. Kontrolli i Ngushticës së Otrantos, si vlerë e veçantë strategjike, jo vetëm shqiptare, jo vetëm italiane, por rajonale, ishte dhe mbetet një nga interesat themelore të Italisë. Pushtimi i Shqipërisë përbënte një mundësi për një kryeurë të rëndësishme strategjike në planet strategjike të Italisë, qoftë në kuadër kombëtar, qoftë edhe në kuadër të Aleancës me Gjermaninë naziste. Ndërkohë, jo më pak të rëndësishme për ekonominë italiane ishin edhe burimet e lira natyrore, minerale, dhe njerëzore të Shqipërisë. Por nuk mund të lihet mënjanë edhe një fakt tjetër që është anashkaluar nga historiografia e mëparshme. “Në vjeshtën e vitit 1938, Gjermania, me anë të presionit, iu imponoi vendeve të lindjes dhe të juglindjes evropiane, Turqisë, Jugosllavisë, Polonisë, Bullgarisë dhe Rumanisë, një sërë marrëveshjesh të pabarabarta që i vinin këto vende nën varësinë ekonomike të saj. Kjo tendencë e Gjermanisë për shtrirjen e ndikimit të saj në këtë pjesë të Evropës u kuptua nga Italia jo vetëm si prirje thjesht në fushën ekonomike, por si një përpjekje e Gjermanisë për nënshtrimin politik të të gjithë Evropës”343. Ndërkohë, Zogu kishte dërguar disa mesazhe në Berlin për të shprehur dëshirën e shqiptarëve, të cilët kërkonin shtrirjen e influencës gjermane në Shqipëri, me qëllim pengimin e rritjes së depërtimit italian në Shqipëri344. Por sipas deklarimeve konfidenciale të ministrit gjerman në Tiranë të asaj kohe, Gjermania nuk mund të futej në konflikt me Italinë në Adriatik dhe se i vetmi interes i Gjermanisë në Shqipëri ishte që të rriste pak tregtinë e saj dhe të shihte që gjuha gjermane të mos humbiste345. Konstatojmë kështu se, krahas interesave të Italisë në Shqipëri, kemi edhe një xhelozi italiane ndaj Gjermanisë. Ky fakt e nxiti edhe më shumë Italinë për të mos i lënë Gjermanisë hapësira boshe dhe për të vepruar me agresivitet. Në këto kushte, ajo zhvilloi me intensitet të gjitha nismat dhe presionet, qoftë në fushën politike, ashtu edhe në fushën ekonomike, ushtarake e financiare. Në këto kushte, Mbretëria u përpoq të shpëtonte çka mund të shpëtohej nga presioni i gjithanshëm i italianëve, duke u ofruar atyre bashkëveprim në rast se do mund të sulmohej Jugosllavia, por kërkoi që, në përfundim të luftës, Kosova të bashkohej me Shqipërinë346. Mbreti Zog jo pa qëllim u sugjeroi italianëve që modelin gjerman të pushtimit të Çekosllovakisë ta zbatonin në Jugosllavi, duke synuar kësisoj që të largohej qoftë edhe përkohësisht në kohë pushtimi i vendit, si dhe të legjitimonte statusin e aleatit të Romës në riformatimin e Ballkanit, si një federatë shtetesh nën udhëheqjen e Italisë347. Sikurse e thamë më lart, ajo çka ndodhi me pushtimin e Shqipërisë nga Italia ishte jo vetëm një kombinacion italian por, në radhë të parë, një kombinacion global. Megjithatë, Mbretëria Shqiptare, edhe pse nën nevoja dhe presion të madh, arriti të krijojë dhe të mbajë qëndrime politike dhe diplomatike, të cilat, në fund të fundit, e detyruan Italinë të

343 Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë 2005, f. 25. 344 Telegram i ministrit amerikan në Tiranë Grand, Hugh, për sekretarin e shtetit, 7 Mars 1939 cit. nga Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë”, vëllimi i parë, TOENA, 2013, f. 892. 345 Po aty. 346 Jacomoni, Francesco, Gjysma ime shqiptare, f. 93 cituar nga Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë”, vëllimi i parë, TOENA, 2013, f. 892. 347 Po aty. 166 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura përdorte rrugën e forcës ushtarake përmes një operacioni të mirëplanifikuar ushtarak për pushtimin e Shqipërisë. Nëse Italia do ta kishte realizuar ndryshe kapjen e Shqipërisë, domethënë në qoftë se vendi do të ishte dorëzuar pa luftë, atëherë edhe historia ndoshta do të shkruhej ndryshe. Sikurse e kemi theksuar, Italia fashiste kishte kohë që përgatitej për pushtimin e Shqipërisë qoftë në mënyrë “paqsore”, qoftë me forcën e armëve. Mbasi dështuan përpjekjet e vazhdueshme dhe ultimatumi i fundit për ta detyruar Mbretin Zog, parlamentin dhe qeverinë shqiptare që të nënshtroheshin, qeveria italiane vendosi të përdor forcën e armëve për të pushtuar Shqipërinë. Përballë kësaj situate, u mblodh menjëherë Parlamenti Shqiptar dhe me unanimitet hodhi poshtë ultimatumin e qeverisë italiane. Ky ishte një akt shumë i rëndësishem i Parlamentit shqiptar për ta pritur Italinë fashiste me armë në dorë, ndryshe nga Austria që i ishte nënshtruar Gjermanisë në vitin 1933 pa asnjë kundërshtim dhe Çekosllovakia nuk kishte shkrepur asnjë pushkë më 15 mars 1939 kur u pushtua po nga Gjermania. Duhet theksuar se këto dy shtete ishin shumë më të mëdha se sa vendi ynë dhe të armatosura me armët më moderne të kohës. Historia flet për një të vërtetë të padiskutueshme: fakti që Italia, përderisa planifikoi dhe futi në operacion ushtarak për pushtimin e Shqipërisë forca, mjete, shpenzime, logjistikë dhe kohë, flet se pushtuesi, të paktën e llogariti qëndresën shqiptare348. Mjafton të përmendim disa karakteristika të operacionit ushtarak italian për pushtimin e Shqipërisë për të vërtetuar se pushtuesi, jo vetëm e llogariti, por e gjeti një qëndresë shqiptare: - Shtabi Madhor i Ushtrisë Italiane pati përgatitur një plan operacion ushtarak për pushtimin e Shqipërisë. Operacioni ishte koduar me emrin OMT (Oltre Mare Tirana)349. - Operacioni OMT planifikohej të kryhej në 7 ditë350. - Urdhëri i operacionit dhe data e fillimit të tij u mbajtën sekret. Operacioni u llogarit të kryhej dhe u krye në befasi. “Më 3 prill 1939, Shefi i Shtabit Madhor të Ushtrisë Italiane Alberto Pariani nxori me shkrim urdhrin sekret Nr. 80 ku jepeshin direktivat për Komandantin e Trupekspeditës OMT për pushtimin e Shqipërisë.”351 Një tregues tjetër i shkallës së befasisë ishte edhe ora e fillimit të sulmit: 04.30 e mëngjesit e datës 7 prill 1939.

348 Përsa i përket qëndresës shqiptare, e cila meriton një studim të zgjeruar e të thelluar, duhet theksuar se përballë italianëve gjendeshin formacione të ushtrisë, të xhandarmërisë dhe të vullnetarëve. Këtë fakt nuk mund ta injoronte as vetë Enver Hoxha. Në fjalimin e tij që mbajti në Konferencën e Paqes në Paris në 21 gusht 1946, duke folur për rezistencën shqiptare ndaj invazionit Italian, në 7-8 prill 1939, (megjithëse i mendoj si shifra të ekzagjeruara) tha:“Pesëmbëdhjetëmijë vullnetarë shqiptarë luftuan si heronj në Durrës, Vlorë, Sarandë, Shëngjin si dhe në thellësi të vendit kundër zaptuesve të urryer” (Hoxha, E., vepra, vol. 3, SHB “ Naim Frashëri”, Tiranë, 1969, f. 423, cituar nga Myftari, K., vepër e cituar, f. 185. 349 US, SMEI, H.6,R. 15, Ordine di Pariani per il General Soddu, 23 Marzo 1939, referuar nga Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë 2005, f. 54. 350 Po aty, f. 55. 351 US, SMEI, “Le truppe Italiane in Albania (Anni 1914-20 e 1939). Direttive per SE il Comandante del Corpo di Spedizione in OMT, NR.80, OMT, Segreto, Roma, 3 aprile 1939, Allegato Nr. 58. 167 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

- Trupat dhe mjetet pjesëmarrëse në operacion: 22.000 veta, 64 topa, 125 tanke të lehtë, 60 anije luftarake. Për sigurimin me aviacion të operacionit u përqendruan rreth 400 aeroplanë luftarakë352. Qysh me kohë dhe në shumë raste, Ahmet Zogu iu kishte kundërqëndruar presioneve italiane për nëpërkëmbjen e sovranitetit shqiptar. Është historikisht e pranuar tashmë se Mbreti Zog nuk e pati pranuar ultimatumin italian për vendosjen e Protektoratit mbi Shqipërinë. Ky fakt flet qartazi për ushtrimin nga Mbretëria të të drejtës dhe vullnetit për qëndresë politike, për mospranim të shkeljes së statusit të një shteti të pavarur, gjë që i dha mundësinë Shqipërisë për t’u trajtuar si viktimë e agresionit fashist. Për më tepër, sikurse e kam trajtuar edhe në kapitullin përkatës të këtij punimi, Mbretëria denoncoi dhe largoi nga Shqipëria të gjithë elementët pro italianë në ushtri dhe në administratë; dha urdhër për mobilizimin e përgjithshëm; miratoi dhe kërkoi organizimin e një sistemi mbrojtjeje me forca ushtarake, në përputhje me drejtimet strategjike dhe me kapacitetin e forcave të armatosura shqiptare të asaj kohe. Një fakt i tillë është mohuar madje është ironizuar nga historiografia komuniste. Por mjafton t’i drejtohemi një reference të ish Ministrit të Jashtëm i Italisë të asaj kohe dhe do të marrim vesh informacionin se në raportet që ai merrte, forcat shqiptare arrinin rreth 45 mijë veta353. Nuk mund të lihen pa përmendur përpjekjet dhe qëndresa diplomatike e Mbretit Zog, i cili u bëri thirrje fuqive të Antantës Ballkanike dhe Fuqive të Mëdha të Europës që të sensibilizoheshin dhe të ndikonin për të përballuar rrezikun që po i kanosej Shqipërisë. Ai vuri menjëherë në dijeni përfaqësuesit e huaj diplomatikë, sidomos ata të SHBA për çka shteti shqiptar ishte vënë në dijeni dhe çfarë po përgatiste të bënte Italia ndaj Shqipërisë. Ndërkohë, Zogu, në mënyrë konfidenciale, iu kërkoi fuqive të mëdha të ndërhynin në Romë për të ndaluar sulmin e Italisë mbi Shqipërinë. Përpjekjet e Zogut për të futur në lojë fuqitë e mëdha, duken sidomos në përpjekjet për të sensibilizuar SHBA. Zogu i deklaroi Ministrit Amerikan në Tiranë Grand se nuk do të ishte e mundur për ushtrinë e tij të rezistonte për një kohë të gjatë kundër një ushtrie të mirëpajisur siç ishte ajo e Italisë dhe se “rezistenca shqiptare do të ishte një protestë kundër agresionit italian dhe një demonstrim para botës se shqiptarët nuk do të vdisnin pa luftuar”354. Në këtë kuadër, Mbreti iu drejtua qeverive ballkanike që të bënin një deklaratë kolektive, me qëllim që të pengonin pushtimin italian të Shqipërisë duke u përpjekur t’i ndërgjegjësojë ata se pushtimi i saj kërcënonte edhe sigurinë e tyre355.

352 “Le truppe Italiane in Albania (Anni 1914-20 e 1939), Romë, 1978, f. 256; A. Lodi, Lapartecipazione dell’ Aeronautica all oçupazione dell’ Albania nell aprile 1939, “Rivista Aeronautica”, Nr. 8, 1951, f. 590; Pricolo,F., “Gli Italiani in Albania, ‘Rivista Albania”, Nr.1, aprile 1940. f. 14. 353 Ditari i Konte Cianos f. 38; Shënim: Kuptohet kjo shifër është e ekzagjeruar, e thënë kjo nga kundërshtarë të sulmit fashist ndaj Shqipërisë si Kolonel Gabrieli, etj. Për këtë ekzagjerim, megjithëse është i ndërgjegjshëm dhe vetë Ciano, masat për mobilizim dhe organizimin e mbrojtjes nga Mbreti nuk mund të injorohen. Për më gjerë shih dhe Myftari, K. “Prilli që nisi në ditët e Marsit”, Tiranë, 2011, f. 202-203. 354 Telegram i Ministrit amerikan në Tiranë Grand, H., për sekretarin e shtetit, 7 Mars 1939 cit. nga Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë”, vëllimi i parë, TOENA, 2013 f. 897. 355 Telegram i ambasadorit britanik në Romë, Lordit Perth për sekretarin e jashtëm Lordin Halifax…, cituar nga Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë”, vëllimi i parë, TOENA, 2013 f. 896. 168 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Gjithsesi, Mbreti Zog ishte i ndërgjegjshëm për nivelin e ekzistencës së ndihmës së mundshme të huaj Sipas analizës së studiuesit K. Myftari, Zogu nuk priste që Britania e Madhe dhe Franca, “të cilat nuk hynë në luftë për Çekosllovakinë të hynin në luftë për Shqipërinë”. Ajo që priste Zogu nga Londra dhe Parisi ishte që ata të ushtronin presion ndaj Italisë, që ajo të tërhiqej ose të paktën të moderonte kërkesat ndaj tij. Sipas Myftarit, Zogu kishte dy skenarë për qëndresë. Skenari i parë mundësohej nga mbështetja e Britanisë dhe e Francës ku parashikohej një qëndresë serioze nga shqiptarët. Në skenarin e dytë, në mungesë të ndihmës së huaj, qëndresa shqiptare do të ishte simbolike356. Në këtë kah, nuk është për të mos u konsideruar gjithashtu fakti që Mbreti Zog nxiti edhe qëndresën politike popullore, manifestimet, mitingjet, etj., me qëllim që të krijohej një sfond gjithëpërfshirës kombëtar për qëndresë dhe për krijimin e një mjedisi sa më të harmonizuar të ndërgjegjësimit kombëtar përkundër pushtimit italian. Në pasditen e 6 prillit, Mbreti Zog u bëri thirrje shqiptarëve për rezistencë, duke deklaruar se ai dhe fuqia e tij kishin vendosur të kundërshtonin forcën me forcë dhe të luftonin për çdo pëllëmbë toke të atdheut deri në frymën e tyre të fundit, deri në pikën e fundit të gjakut të tyre. Ideja e qëndresës u shpreh edhe në komunikatën e qeverisë shqiptare si dhe në thirrjen e bërë nga Mehdi Frashëri. Zogu ishte i ndërgjegjshëm se raporti i forcave në prag të pushtimit ishte dërrmues në favor të faktorit italian dhe, në këto kushte, çfarëdolloj qëndrese këmbëngulëse do të çonte në humbje katastrofike njerëzore. Ai vlerësoi megjithatë, se organizimi i një qëndrese shqiptare ishte i domosdoshëm në atë shkallë sa të jepte të gjithë kuadrin për të demonstruar se fashizmi nuk ishte i mirëpritur në Shqipëri dhe se opinioni ndërkombëtar do të duhet të konkludonte se Italia u fut në Shqipëri duke dhunuar sovranitetin e një vendi të njohur nga Kombet e Bashkuara. “Njëherazi do të provohej se Italia kishte dështuar me mjetet dhe format e tjera të përdorura ndaj Shqipërisë për ta detyruar Mbretin të abdikonte nga froni i tij ose të nënshtrohej”357. Rrethanat e largimit të Mbretit Zog nga Shqipëria, raporti i tij me deklarimet dhe qëndresën reale, me përgjegjësitë shtetërore, morale e kombëtare është një diskutim që përfshin si logjikën e zhvillimeve gjeostrategjike ashtu dhe pasojat për mbijetesën e kombit shqiptar. Pushtimi i paralajmëruar i Shqipërisë, i një shteti që konsiderohej i pavarur nga e drejta ndërkombëtare dhe i njohur si i tillë nga fuqitë e mëdha si dhe shumë shtete të tjera të botës, i një vendi që ishte anëtar i Lidhjes së Kombeve do të duhej që, si rregull, të thërriste reagimin e menjëhershëm ndërkombëtar. Sikurse është e njohur, pavarësia dhe integriteti territorial i Shqipërisë patën qenë deklaruar të garantuara nga fuqitë e mëdha. Por realisht, fuqitë e mëdha nuk e ushtruan këtë rol, si për koniuktura politike apo interesa të ngushta, ashtu edhe për faktin se kërcënimi i makinës ushtarake gjermane dhe italiane ishte ideuar të derdhej edhe mbi ta. Natyrisht, nuk mund të thuhet se të gjithë faktorët e sigurisë kombëtare u bashkërenduan mirë. Kishte elementë të kompromentuar që kishin planifikuar për t’ iu kundërvënë Ahmet Zogut deri edhe në asgjësimin fizik të tij. Mjaft elementë të administratës dhe të ushtrisë

356 Shih: Myftari, K., vepër e cituar, f. 138-139. 357 Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë 2005, f. 49. 169 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura toleruan në mënyrë të papranueshme, për të mos thënë që shumë prej tyre punuan fshehtazi për dominimin italian në sektorë të ndryshëm të jetës së vendit, si në ekonomi, ushtri etj.358. Gjithsesi, plani strategjik apo planet operacionale për të realizuar mbrojtjen apo qëndresën ndaj agresionit italian meriton një studim shterues. Njihen qëndrimet e historiografisë shqiptare të periudhës së Luftës së Ftohtë, e cila në përgjithësi ka injoruar konceptimin dhe realizimin e planeve mbrojtëse. Megjithëse studimet e fundit na ofrojnë dokumente dhe fakte të pakundërshtueshme, niveli i qëndresës lë vend për të diskutuar. Largimi i Mbretit Zog nga Shqipëria është natyrisht një moment kyç dhe normalisht është e domosdoshme të zhvillohen interpretime dhe riinterpretime, jo vetëm nga një kënd, por nga shumë kënde. Është interesant fakti se edhe një përfaqësues i shquar i Italisë siç ishte Françesko Jakomoni i vlerësonte si të pabazuara hipotezat e ndryshme se largimi i Ahmet Zogut nga Shqipëria ishte bërë nga frika. Ai shkruante se “shumë janë shprehur se ai (Ahmet Zogu, shënimi im-E.S.) u tremb prej një numri hakmarrjesh personale që karriera e tij politike kishte shkaktuar. Përkundrazi ai dha, në atë rast, një provë jo të frikës, por të vizionit largpamës politik”359. Faktikisht, kemi një rreshtim bindshëm të Mbretit Zogu në krahë të Aleatëve Antifashistë dhe kundër Boshtit nazi-fashist. Fakti që Mbreti Zog u strehua në Britaninë e Madhe ku gjetën strehim përfaqësuesit më të lartë të qeverive të vendeve të Ballkanit, nuk është pa domethënie. Pritja dhe lejimi i tyre në rrugë zyrtare nga një vend që veçanërisht për kohën ishte violina e parë e Fuqive Antifashiste, flet se qeveria angleze krijoi një preçedent për njohjen si dhe mundësinë e një konsiderimi të mëtejshëm të këtyre qeverive për të ardhmen e vendeve të Ballkanit. Largimi i Ahmet Zogut nga Shqipëria krijoi një vakum institucional në vend, por legjitimiteti ndërkombëtar i vetë vendit nuk mund të vihej në diskutim. Në këto kushte, çfarëdo përpjekje që u bë për mbrojtjen e vendit për qëndresë ndaj Italisë dhe çfarëdo përpjekje që do të bëhej më vonë për çlirimin e vendit, bazoheshin pikërisht në këtë të drejtë themelore të njohur me kohë. Çështja e legjitimitetit që u vulos me qëndresën politike, diplomatike, ushtarake si dhe me rreshtimin politik në krahun e duhur që bëri mbretëria e Ahmet Zogut, i justifikon asaj plotësisht legjitimitetin, i cili duhej të vijohej edhe në kushtet e pas pushtimit të Italisë për çlirimin e vendit nga okupatorët nazi- fashistë. Këtë rreshtim politik e pranon përfundimisht edhe Traktati i Paqes me Italinë që u nënshkrua në Paris më 10 shkurt të vitit 1947. Ky Traktat i depozituar tashmë në Arkivin e Republikës Franceze, në nenin 88 përcakton juridikisht të drejtën e firmosjes së tij edhe nga Shqipëria (e cila përmendej veçmas të tjerëve), megjithëse ajo nuk ishte ende anëtare e Kombeve të Bashkuara. Presidiumi i Kuvendit Popullor të Shqipërisë e ratifikoi Traktatin e Paqes me Italinë më 9 tetor të vitit 1947 dhe autorizoi qeverinë që të aderonte në të, gjë që u zyrtarizua më 20 tetor 1947.

358 Për sabotimin e qëndresës shqiptare shih dhe Bajraktari, Mul Deli, “Kujtime, Besëlidhja e Malësisë së Madhe”, Botim I “ Rozafa”, Shkodër, 2004, f. 10-11. 359 Jacomoni, Francesco di San Savino, vepër e cituar, fq. 124. 170 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në pikën e parë të këtij Traktati thuhet: “Duke konsideruar se Italia, nën regjimin fashist, është bërë një nga palët nënshkruese të paktit trepalësh me Gjermaninë dhe Japoninë, ka ndërmarrë një luftë agresioni dhe nga ky fakt ka provokuar një gjendje lufte me të gjitha Fuqitë Aleate dhe të Asociuara si dhe me kombe të tjera dhe mban pjesën e saj të përgjegjësisë në këtë luftë”. Sikurse duket qartazi, Italia njeh dhe pranon se ka kryer agresion ndaj Shqipërisë. Ndërkohë, në Nenin 31 të këtij Traktati thuhet: “Italia njeh se të gjitha marrëveshjet dhe rregullimet e bëra ndërmjet Italisë dhe autoriteteve të vendosura në Shqipëri nga Italia ndërmjet 7 prillit 1939 dhe 3 shtatorit 1943, janë nul dhe inekzistente”. Kështu, fuqitë aleate dhe të asociuara juridikisht nuk e njohin pushtimin e Shqipërisë, gjë që, juridikisht do të thotë se fuqitë aleate njihnin rendin kushtetues dhe juridik ekzistues përpara datës 7 Prill 1939360. Duhet shënuar se kërkesa që Shqipëria të gëzonte statusin e pjestarit në këtë Traktat ishte bërë nga vetë Qeveria komuniste e kohës. Atëherë kuptohet, se heshtja e historiografisë zyrtare në Shqipëri për interpretimin juridik të këtij Traktati të kërkuar me ngulm nga vetë kjo qeveri është, në fakt, pranimi i një gjymtimi të të vërtetave historike. Interpretimi i paanshëm juridik i këtij Traktati na çon automatikisht në konkluzionin që Mbretëria e Zogut, jo vetëm që nuk e shiti Shqipërinë siç pretendon historiografia komuniste, por ajo mbetet subjekti juridik i trashëgimisë shtetërore shqiptare edhe pas pushtimit fashist. Meqenëse pushtimi ushtarak i një vendi lidhet edhe me interpretime të së drejtës ndërkombëtare, le të referohemi se çfarë është thënë në atë kohë në shtypin botëror lidhur me pushtimin e Shqipërisë nga Italia361. Sipas këtij studimi, rezulton se të interesuarat e drejtëpërdrejtë për pasqyrimin e këtij momenti ishin sigurisht, mediat italiane e ato britanike, të shoqëruara respektivisht nga ato të Rajhut të Tretë e aleatëve të tyre në njërin krah e ato franceze e amerikane, në krahun tjetër. Shqetësimi i tyre nis disa ditë para se të ndodhte realisht pushtimi i Shqipërisë nga trupat italiane, duke hedhur hije dyshimi mbi rezultatet e bisedimeve mes palës shqiptare dhe asaj italiane, në një përpjekje të fundit për të shmangur pushtimin, i cili nuk do vononte të vinte. Kështu, në shtypin francez gjëndet edhe deklarata apo telegrami i famshëm dërguar Mussolinit nga Mehdi Frashëri, i cili ashtu sikurse shkruante dikur edhe Tajar Zavalani në “Histori e Shqipërisë” (shih: Tajar Zavalani, “Histori e Shqipnis”, Tiranë 1998, f. 305.) u lexua përgjatë gjithë ditës së 7 prillit 1939, në disa gjuhë evropiane nga folës të ndryshëm. Në reagimet nga gazetat franceze që vinin nga qarqet e emigrantëve shqiptarë atje, përmendet edhe Qazim Koculi, një kundërshtar i njohur i Zogut dhe përkrahës i Nolit, i cili fillimisht e kishte kundërshtuar pushtimin italian e më pas ishte bërë njëri ndër themeluesit e Partisë Fashiste Shqiptare dhe idhtar i Italisë. Deklaratat e Koculit hasen në gazetën “L ´Humanite”, organ i Partisë Komuniste Franceze, asokohe një platformë mediatike tejet e lakuar, e cila me këtë rast shfaqet shumë agresive ndaj pushtimit italian dhe solidare me çështjen shqiptare, duke raportuar intensivisht nga terreni dhe duke analizuar e komentuar gjerësisht pasojat e këtyre zhvillimeve.

360 Traité de Paix avec l'Italie (10 février 1947). 361 Plaka, Armand, “7 Prill 1939/ Çfarë u tha në mediat e huaja për pushtimin Shqipërisë nga Italia”, Tirana Observer, 07/04/2017. 171 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Një aspekt interesant është edhe sjellja e fqinjëve tanë veriorë, jugosllavëve, të cilët duket se për momentin i gëzoheshin faktit se nga gjithçka që kishte ndodhur, interesat e tyre mbeteshin të pacënuara, duke u shpërblyer nga Duçja për “mirëkuptimin” e treguar. Ndërkohë nga shtypi i kohës mësojmë se në përkrahje të popullit shqiptar ishin zhvilluar demonstrata edhe në Marok, Liban e Siri, nga turma të irrituara muslimanësh të cilët, të kapluar nga ndjenja solidariteti religjoz, që nga ai moment e shpallnin Italinë si “Armiku Nr. 1 i Islamit”. Lordi Halifaks shprehet pak a shumë se Britania nuk e di akoma se çfarë duhet të thotë: Rrallë ka ndodhur që një ngjarje politike në Angli të shkaktojë në një ditë pushimi kaq aktivitet diplomatik siç ka shkaktuar veprimi i papritur ushtarak i Italisë në Shqipëri. Ministri i jashtëm, Lordi Halifaks, i cili deri në orët e vona të së enjtes ishte duke biseduar me ministrin e jashtëm polak, ishte qysh në orët e para të mëngjesit në Foreign Office. Ai zhvilloi bisedime me përfaqësuesit e jo më pak se tetë shteteve të ndryshme të botës. Qeverisë britanike deri më tani nuk i është bërë akoma e mundur të ketë një panoramë të qartë mbi atë se çfarë ka ndodhur këto 24 orët e fundit. Për këtë arsye, një deklaratë zyrtare akoma nuk është përpiluar për publikun. Në një citim gjysëmzyrtar thuhet se problemet teknike kanë vështirësuar lidhjen mes Ministrisë së Jashtme britanike dhe konsullatës së saj në Tiranë, për t´i mundësuar kësisoj qeverisë britanike të ketë një pikturë të qartë mbi situatën. Sqarohet përveç të tjerave se pritet përkohësisht dhe një deklaratë e qeverisë italiane për të bërë të qarta synimet e saj në lidhje me Shqipërinë në vazhdim, para se Britania të ndërmarrë një qëndrim zyrtar. Shtypi londinez i sotshëm është shumë më pak i tërhequr se sa qeveria. Ajo paralajmëron se dinamika e zhvillimeve politike ka sjellë kërcënim në rritje qysh nga marsi i vitit 1937, porse ishte bërë i pamundur degjenerimi i mëtejshëm i situatës falë marrëveshjes anglo-italiane. Tashmë Anglia, thuhet atje - është vënë para faktit të kryer, akt i cili nën këto rrethana ka mbetur pa përgjigje. Ndërkohë, “Times” shkruante në një formë të qartë se tashmë ka ardhur koha që edhe Jugosllavia, Greqia dhe Turqia të përfshiheshin në koalicionin evropian, që duhej thirrur nga qeveria britanike. …Lëvizja e trupave italiane drejt Shqipërisë, i ka gjetur qarqet qeveritare londineze komplet të papërgatitura362. Paralelisht, shtypi amerikan shprehej se pushtimi i Shqipërisë është një akt që meriton vëmendjen e duhur: Presidenti Roosevelt dhe Sekretari i Shtetit, Cordell Hull, denoncuan sot invazionin Italian mbi Shqipërinë duke e cilësuar si një kërcënim ndaj paqes botërore. Denoncimi publik u bë gjatë një deklarate zyrtare nga Sekretari Hull në një konferencë speciale shtypi pas bisedës që ai kishte bërë me Presidentin në “Warm Springs”, në shtetin e Xhorxhias. Hull tha se ai dhe Presidenti kishin rënë dakord mbi termat e deklaratës. Më poshtë deklarata e Sekretarit Hull: “Pushtimi i dhunshëm dhe me detyrim i Shqipërisë është pa asnjë justifikim një kërcënim tjetër që i bëhet paqes botërore. Do të ishte dritëshkurtësi, nëse nuk do t´i jepej vëmendje këtij akti e zhvillimeve të tij në vazhdim. Çdo kërcënim ndaj paqes botërore shqetëson seriozisht të gjitha kombet dhe dhunon dëshirën e të gjithë njerëzve në botë që qeveritë e tyre duhet t´i udhëheqin ata jo drejt luftës, por drejt rrugës së paqes. Është jashtëzakonisht e domosdoshme të shtojmë se

362 Marrë nga “Wiener Neuste Zeitung”, 8 prill 1939, fq. 2 172 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura efekti i paevitueshëm i këtij incidenti, bashkëngjitur akteve të tjera të ngjashme, është për më tepër shkatërrimi i besimit dhe minimit të stabilitetit ekonomik në çdo vend të botës, duke prekur kësisoj edhe mbarëvajtjen tonë në mënyrë direkte”363. Mediat franceze komentojnë një Telegram drejtuar Mussolinit nga ish-Kryeministri i Shqipërisë, Mehdi Frashëri, nga Tirana, më 7 prill 1939: “Nga hiri i shpirtit të Gjergj Kastriot Skënderbeut, ne bëjmë thirrje për një sakrificë supreme. Ne do të preferonim më mirë vdekjen se sa çnderimin. Ne e dimë se ju posedoni një artileri të fuqishme; keni mitroloza, gaz asfikues, aeroplanë dhe gjithçka tjetër shkatërruese që sjell me vete një luftë. Ne kemi vetëm shpirtin e kurajës dhe të sakrificës për të rënë si martirë. Kanë kaluar pesë shekuj të mbushur me lumenj gjaku, duke ia nisur me barbarët aziatikë. E tashmë, në shekullin e njëzetë, ju në emër të popullit italian merrni përsipër të kryeni barbarizma nën etiketën e oksidentit? Unë do të dëshiroja t´ju kujtoja se kjo do të sjellë dëme të pariparueshme. Pranojeni pavarësinë e Shqipërisë ashtu siç është z. Mussolini, pasi ky paralajmërim është dëshira intime e popullit shqiptar. Përndryshe, armata fashiste do të kalojë jo vetëm mbi kufomat e burrave të këtij vendi, por edhe të grave të tij”364. Nga vendet arabe, përkatësisht nga Maroku, mësohet se turma vendasish kanë demonstruar kund ër Italisë dhe Gjermanisë për pushtimin e Shqipërisë, duke deklaruar se Italia ishte “armiku publik Nr.1 i Islamit”. Demonstrata kundër pushtimit të Shqipërisë janë regjistruar edhe në qytetet kryesore të Sirisë e të Libanit, ku numri i tyre kap shifrën e tre mijë protestuesve365. Nga shtypi gjerman mësohet se një ish-prefekt shqiptar, Kodheli i ka bërë të premten nëpërmjet Radio Barit bashkëatdhetarëve të vet thirrje (për interesë propoganistik të pushtuesit italian, nënvizimi im-E.S.), ku ndër të tjera thuhej se: ngjarjet aktuale janë rrjedhojë e një politike shkatërrimtare dhe të padrejtë të Mbretit Zog. Prej kohësh populli shqiptar shpresonte - për arsye të mbështetjes morale dhe materiale të Italisë, e cila ka investuar shuma të mëdha në Shqipëri, që të vinin ditë më të mira.... Ju do ta shihni se Mussolini si një mik i vërtetë i popullit shqiptar, do të krijojë një Shqipëri të bashkuar, të pavarur dhe që do të jetë ndër shekuj e fortë. Trupat italiane që kanë zbarkuar në Shqipëri kanë mision: të sjellin rregullin, paqen dhe drejtësinë, të cilat regjimi i Zogut i shkatërroi366. Një qëndrim shumë kontradiktor shprehet nga diplomati shqiptar, Serreqi - Ambasadori shqiptar i kohës, në Romë. Me kërkesë të autoriteteve, në mënyrë që të shmangnin demonstratat, anëtarët e Legatës Shqiptare në Romë, e hoqën flamurin nga ndërtesa e konsullatës. Vendndodhja e ambasadorit Serreqi dhe ndihmësve të tij, për momentin është e panjohur. Legata mësohet se është rrethuar e ruhet me trupa policore. Një komunikatë e mëvonshme, bënte me dije se z. Serreqi, ka dhënë dorëheqjen qysh të mërkurën nga posti që mbante me argumentimin se ishte e pamundur të vijonte punën e vet, duke i shërbyer një regjimi, i cili po i shërbente hapur dhunimit të Paktit Italo- Shqiptar dhe se kishte vendosur kësisoj të luftonte për interesat e popullit të tij367.

363 Marrë nga: The Whittier News, USA, 8 prill 1939, fq. 1 364 Marrë nga gazeta franceze, “Le Temps”, fq. 1, 9 prill 1939 365 Marrë nga: The independent, UK, 15. prill 1939 366 Marrë nga: “Wiener Neuste Zeitung”, 8 prill 1939, fq.1 367 Marrë nga: The Examiner, Australi, 10 prill 1939, fq. 7. 173 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në vazhdën e qëndrimeve shqiptare, Gazeta L´Humanite, 9 prill ´39 theksonte se takimi i liderëve komunistë të rajonit të Grenoble, në Francë, ku i shprehet simpatia popullit shqiptar për luftën e tij kundër pushtimit italian bëhet objekt i organit zyrtar të PKF. Aty përmendet kreu i komunitetit shqiptar atje, Qazim Koculi, i cili njihej gjerësisht si kundërshtar i Zogut që nga koha e Nolit, e që mban edhe një fjalim të zjarrtë duke siguruar se të gjithë emigrantët shqiptarë atje, punëtorë, studentë etj, janë të bashkuar për t´i ardhur në ndihmë atdheut të tyre. Ndër të tjera ai thotë në deklaratën e tij se populli shqiptar lufton për pavarësinë e vendit të vet dhe sigurinë në Ballkan, duke kërkuar në vijim edhe ndihmën e Francës. Më poshtë artikulli i “L´Humanite” rrëfen se është zhvilluar një miting spontan, me emigrantë shqiptarë e italianë para konsullatës italiane atje, si shprehje e solidaritetit të njerëzve të lirë kundër fashizmit gjakatar. Komuniteti italian i Grenoble, thuhet aty, është plotësisht i solidarizuar në ndjenjat e tij kundër agresionit. Interesant është qëndrimi i Beogradit. Gazetat jugosllave, ndërkohë duket se u kishin kushtuar faqe të shumta ngjarjeve në Shqipëri. Në dukje ata po përpiqeshin të qetësonin çdo lloj frike të opinionit publik për objektiva të ardhshëm më të avancuara të planeve italiane, siç na dëshmon edhe ky paragraf: Beograd, 8 prill 1939 - I Dërguari me Punë i Italisë në Beograd, Indelli, në emër të Duçes i ka përcjellë një falenderim të veçantë qeverisë së Jugosllavisë për qëndrimin e saj miqësor në çështjen shqiptare. Në të njëjtën kohë merret vesh në rrethet e ngushta politike të Beogradit se Duçja i ka dërguar edhe një telegram të veçantë kreut të qeverisë jugosllave, për përmbajtjen e të cilit akoma nuk bëhet i ditur ndonjë detaj. Gjithashtu mësohet për gazetën gjysëmzyrtare “Giornale D´Italia” se ambasadori jugosllav në Romë ka deklaruar se lajmet sipas të cilave qeveria jugosllave ka ndërmarrë masa të veçanta sigurie pas ngjarjeve në Shqipëri, janë të pavërteta dhe se qeveria jugosllave, ashtu sikurse dhe më parë do të vijojë të ketë marrëdhënie shumë të mira. Aty theksohen moscënimi i interesave jugosllave nga qeveria italiane dhe gjithashtu respektimi i paktit italo-jugosllav368. Por në kundërshtim me këto pohime ose dashakeqëse, ose kontradiktore ose të njëanëshme të personaliteteve shqiptare e fqinje, korrespondenti britanik i “The Times” nga Londra, i ricituar më pas nga thuajse shumica e gazetave të Komunuellthit Britanik, nga Kanadaja në Australi, shkruante fillimisht më 8 prill 1939, duke iu referuar zhvillimeve të fundit mbushur me konfuzion informativ, se Mbreti Zog, i veshur me kostum kombëtar po drejtonte ushtrinë e tij drejt betejës dhe se i gjithë vendi i ishte përgjigjur me entuziazëm thirrjes për armë. Burra e gra kanë marrë malet duke sulmuar italianët që po futen më thellë duke iu afruar Tiranës. Luftëtarët vendas të famshëm historikisht e të njohur si “bijtë e shqipeve” i kanë lëshuar terren pushtuesve, ndërsa kanë krijuar humbje të konsiderueshme për ta. Qeveria shqiptare ka raportuar të premten se trupat e saj, të ndihmuar nga vullnetarët, i kanë detyruar katër herë trupat italiane të zmbrapsen në Durrës. Disa mesazhe të marra nga Tirana thonë se forcat e para italiane që kishin zbarkuar në Vlorë dhe në Sarandë janë detyruar gjithashtu të tërhiqen, porse disa pohime të mëvonshme thonë se rezistenca shqiptare është tejkaluar tashmë dhe se falangat fashiste po marshojnë drejt thellësisë së territorit. Burimet italiane theksojnë se humbjet në radhët e shqiptarëve nga e premtja natën kapin shifrën e 140 vetëve dhe qindra të plagosurve dhe se ato të italianëve janë 25 të vrarë e 60 të plagosur.

368 Marrë nga: Volksdeutsche Zeitung, 9 prill 1939, fq. 1. 174 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ndërsa korrespondenti i “British United Press” nga Shkodra, citohej të thoshte se gjatë tentativës së tyre të parë të zbarkimit në Durrës, trupat italiane kishin lënë pas 30 të vrarë dhe se ata që kishin mbetur iu ishin kthyer barkave. Gjithashtu ai përshkruan se si në Tiranë, forcat e armatosura shqiptare kishin qëlluar me batare të forta nga kodrat rreth qytetit, ndërsa italianët u ishin përgjigjur me granadime e bomba, të ndihmuar edhe nga aeroplanë të lehtë e mitraloza. E njëjta klimë përshkruhet edhe nga Gazeta amerikane “The Washingtion Times”, e datës 9 prill 1939, ku shkruante se: “Mbreti Zog i ka dërguar një mesazh të gjithë diplomatëve shqiptarë jashtë vendit, duke përfshirë edhe Uashingtonin, ku thotë se populli shqiptar do të mbrojë Shqipërinë me të gjitha forcat. Ai i bëri thirrje popullit të mbajë lart dashurinë për atdheun dhe e mbyllte thirrjen e tij me fjalët: Rroftë Shqipëria”. Kryeministri Koço Kotta, gjithashtu me anë të një transmetimi radiofonik për popullin në mbrëmjen e së premtes, në të cilën ai e përshkroi invazionin Italian si “barbar”. Kotta kërkoi pushimin e armiqësive dhe tha se “populli është i bashkuar rreth Mbretit Zog në këtë moment të vështirë”. Një panoramë të qëndrimit botëror në përgjithësi dhe atij Amerikan në veçanti, na e jep edhe nacionalisti shqiptar, Abaz Ermenj, i cili e konsideron dhe e trajton pushtimin sipas konceptimit juridik: “…Në botën e jashtëme, pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste u dënua përgjithësisht prej opinionit të popujvet liri-dashës, por nuk gjeti ndonjë kundërshtim prej qeverivet. Lidhja e Kombevet s’e ngriti zërin fare, Anglia dhe Jugosllavia e pranuan si një punë të kryer. Kjo e fundit u kënaq me premtimin e Duçe-s që Italia nuk do të përqëndronte forca ushtarake në kufirin shqiptar-jugosllav dhe nuk do t’interesohej fare për Shqiptarët e Kosovës. Sa për Greqinë, ajo u përpoq të mos i jepte asnjë shkak zemërimi Italisë. Vetëm Shtetet e Bashkuar të Amerikës u shprehën kundër. Sekretari i Shtetit për Punët e Jashtëme, Cordell Hull, në një deklaratë që bëri më 8 Prill 1939, e dënoi sulmimin e përdhunë fashist si një kërcënim për paqen…”. Te gjitha gazetat e datave 8-9-10 Prill të vitit 1939 paraqesin fjalen e Sekretarit Amerikan të Shtetit zotit Cordell Hull ku ai denon sulmin fashist mbi Shqipërinë. Një nga ato ishte gazeta Chicago Tribunë e datës 9 Prill 1939 e cila në shkrimin e saj me titull “Shtetet e Bashkuara të Amerikës denoncojnë rrëmbimin e Shqipërisë”, thotë se më 8 Prill 1939, Sekretari i Shtetit Hull në një deklaratë dënoi sulmin dhe pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste duke e quajtur një kërcënim për paqen. Në fakt i pari që e denoncoj sulmin ishte senatori veteran amerikan William Borah. Ai e cilësoj pushtimin e Shqipërisë si shkelje të së drejtes ndërkombëtare dhe i bëri thirrje senatit për ndryshimin e ligjeve të neutralitetit369 Sekretari Amerikan i Shtetit, Cordell Hull vazhdoi të ndjekë hap pas hapi gjendjen në Shqipëri edhe pas pushtimit të saj. Ai ishte një ndër të parët zyrtarë i cili me 10 Dhjetor 1942 përmendi qëndresën e popullit shqipëtar ndaj pushtimit fashist, si dhe premtoi ndihmë dhe siguri për të përkrahur të ardhmen dhe pavarsinë e Shqipërisë370. Në këtë kontekst, edhe identiteti i OKLL gjatë luftës kundër okupatorit është i qartë dhe nuk mund të vihet në diskutim, dhe jo sikurse u mundua historiografia komuniste ta

369 Shih gazetën Chicago Tribunë, 9 Prill 1939. 370 Ermenji, Abaz, Historia e Shqipërisë, 1996, fq. 493 175 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura shtrëmbëronte për 45 vjet. Legaliteti u pozicionua si politikisht, ashtu edhe me forma organizimi dhe luftarake në krah të qëndresës kundër fashizmit. Natyrisht që kontributet antifashiste nuk ishin dhe nuk mund të ishin vetëm të një force politike. Përderisa Shqipëria vlerësohet e rreshtuar në krah të koalicionit antifashist, kjo nuk mund të kuptohet pa një rreshtim të të gjithë faktorit politik, sepse pas këtij spektri qëndronte edhe popullsia që ata i mbështeste.

176 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

PËRFUNDIME TË PËRGJITHSHME

Në këtë punim, ne analizuam kontributet e Monarkisë Shqiptare dhe Mbretit Zog në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në radhë të parë dhe pikërisht të nisur nga rasti i Mbretërisë Shqiptare, ne mund të pranojmë se koncepti “Siguri Kombëtare” nuk është vetëm një koncept i kohëve moderne, sikurse shpesh pretendohet nga literatura që hulumton këto tema. Mjafton të sjellim, në këtë kontekst, fjalën e Mbretit Zog përpara Asamblesë Kombëtare më 6 prill 1939: “Që në nëntor 1926 e kam kuptuar haptas qëllimin e errët të Musolinit kundër Shqipërisë. Asnjëherë nuk jam gabuar në ta, por nevojat e mëdha, siç e dini, na lanë gjithmonë të arrijmë në frikësime italiane. Nuk kam lënë mjet pa përdorur për sigurimin e Shqipërisë (nënvizimi im-E.S.) që në vitin 1934”371. Siguria mbetet një ndër konceptet më të debatuara të kohës, në kërkim të një përcaktimi që mund të jetë i pranueshëm nga të gjithë. Ky koncept i referohet disa çështjeve, qëllimeve dhe vlerave të ndryshme, të cilat shpeshherë pasqyrojnë kontradiktat që rrjedhin nga teori të ndryshme të fushës së Marrëdhënieve Ndërkombëtare. Debati që mbetet i hapur mes akademikëve lidhet me konceptimet e sigurisë dhe më së tepërmi me nivelet e ndryshme të analizës, me qëllimin dhe me studimin e saj. Ky debat e ka zanafillën tek traditat më kryesore teorike të Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe vijon në përballjen e vazhdueshme të këtyre traditave konfliktuale me njëra tjetrën. Ndikimi i këtij debati nuk është i dukshëm vetëm midis akademikëve dhe studiuesve, por edhe midis politologëve dhe analistëve politikë, të cilët përfshijnë elemente të këtyre traditave teorike, në përpjekje për të gjetur zgjidhje për dilemat e sigurisë. Fundi i luftërave ballkanike përbën një periudhë të shkurtër kohore, por shumë të ngjeshur me ngjarje të rëndësisë historike por dhe tragjike për çështjen kombëtare shqiptare. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë, si ngjarja më e madhe në historinë e kombit shqiptar është heroike, por pas afro një viti është edhe tragjike, se nga kjo kohë fillon shkelja flagrante e të drejtave njerëzore e kombëtare për më shumë se gjysmën e popullit në trojet e shumta që mbetën jashtë shtetit të shpallur në Vlorë. Në krahasim me periudhën para luftërave ballkanike, ndryshimet territoriale dhe demografike, pas Paqes së Bukureshtit, më 9 gusht 1913, të shprehura në % ishin: Bullgaria fitoi 29% territor dhe 3% popullsi më shumë, Greqia 68% territor dhe 67% popullsi më shumë, Mali i Zi 62% territor dhe 100% popullsi më shumë, Serbia 82% më shumë territor dhe 55% më shumë popullsi372. Faktikisht, në këto luftëra, harta e vendeve ballkanike u ndryshua në mënyrë rrënjësore, duke marrë formën që ruajti për pothuajse gjithë shekullin e kaluar. Përfaqësuesit e Qeverisë së Vlorës deklaronin në Foreign Office: “Qëllimi i këtyre rregullimeve territoriale që po bëhet tani, duhet të ishte vendosja e një paqeje të qëndrueshme, mirëpo

371 Selmani, Hysen, Nga notimet e Zogut I – Mbretit të Shqiptarëve”, Tiranë, 2008, f. 360. 372 Sipas “Obzor”, 24.XII.1913, Zagreb: Serbia nga luftërat ballkanike zmadhohet gati dyfish në pikëpamje territoriale. Ajo i afrohet detit Egje dhe detit Adriatik, fiton krahina pjellore, kufij të përbashkët me Malin e Zi, sigurim të lirë të transportit në Selanik, etj. Para luftërave ballkanike kishte 48.803 km katrore dhe 2.911.701 banorë, kurse pas luftërave ballkanike 87.358 km katrore me 4.393.315 banorë. Po kështu, sipas gjeneral armate Janos Bitos, ushtria greke çliroi e mori territore në Maqedoni, Epir dhe ishujt në veri dhe në lindje të detit Egje. Pas bashkimit të Kretës në Greqi, u rrit dhe statusi strategjik i Greqisë në Mesdhe. 177 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura mënyra se si po zgjidhej çështja shqiptare nuk mund të siguronte asnjë lloj paqeje dhe se e gjithë kjo nuk mund të përfundonte, veçse me një armiqësi të vazhdueshme”373. Vijimi i kryengritjes përfundimtare, këtë herë, do të jetë fryt i përcaktimit të krerëve të Lëvizjes Kombëtare, të mbledhur në Stamboll (shkurt 1912), në Taksim. Arritja e madhe shqiptare e gushtit 1912 shënon ndërlidhjen e parë të suksesshme të bashkëveprimit politik me atë të rezistencës së armatosur si dhe drejtimin e saj nga një qendër kombëtare, e udhëhequr nga elita e patriotëve intelektualë të përfshirë në lëvizjen kombëtare shqiptare. Kemi rastin e perceptimit e realizimit të një strategjie nga një lidership kombëtar që nuk manipulohet e keqpërdoret nga qarqe e aktorë të tjerë, në dëm të interesave kombëtare. Në këtë situatë sprove të aksionit luftarak shkëlqeu aksioni brilant diplomatik i lidershipit politik të udhëhequr nga Ismail Qemali, në puqjen e shansit të interesit austriak e disi të atij italian që çoi në aktin madhor, atë të pavarësisë kombëtare si akti i parë i objektivit strategjik madhor kombëtar. Pavarësia u quajt kombëtare dhe me këtë ajo i bëri një shërbim të madh kombit shqiptar. Në të kundërtën, pasojat gjeopolitike do të ishin fatale374. Në një analizë të përgjithshme rezulton se shteti shqiptar, që në fillim të viteve ’20 dhe në vijim, plotësonte kriteret (tiparet) e të qënit shtet modern. Pas vështirësive serioze dhe trazirave të vazhdueshme politike të viteve 1920-1924, në periudhën pasuese (1925- 1939) kemi një stabilitet dhe siguri të admirueshme. Për këtë ndihmoi dhe ngritja e konsolidimi i institucioneve të sigurisë kombëtare dhe mbështetja e veprimit të tyre nga një bazë ligjore bashkëkohore perëndimore si dhe njohja e aplikimi i formave dhe metodave të punës. Rikthimi në pushtet, pas “Triumfit të Legalitetit” dhe shpallja Mbret i Shqiptarëve i shtoi ambicjet e Zogut për një shtet të fortë. Ai iu përkushtua, me dëshirë dhe energji, organizimit të shtetit dhe hartimit të një legjislacioni modern, për të cilin ai tregoi interes më shumë se për çdo gjë. Në vitet 1925-1939 u realizuan disa reforma juridike, politike dhe sociale për konsolidimin e shtetit shqiptar dhe për zhvillimin ekonomik të vendit. U morën një sërë masash për krijimin e administratës së centralizuar, të cilat çuan në zhdukjen e separatizmit krahinor, në forcimin e shtetit të ri dhe të unitetit të brendshëm të vendit375. Kontributi i Mbretit Zog në krijimin dhe ndërtimin e një shteti kombëtar modern, si dhe konsolidimin e institucioneve të sigurisë kombëtare është i një rëndësie shumë të madhe. Drejtuesit e mëvonshëm të Shqipërisë, gjetën pas tij një terren shumë më të thjeshtë, si rezultat i krijimit të ndjenjës kombëtare, për të cilën merita i përket Ahmet Zogut.

373 Puto, A., Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha, Tiranë, 1978, f. 503. 374 Akti dytë i këtij objektivi madhor strategjik pa dyshim është pavarësia e Kosovës. Për arritjen e saj u bë një investim prej disa dekadash, përmes aksionit politik, diplomatik e luftarak me angazhimin e aktorëve kryesorë shqiptarë, që krijoi një mjedis të ri strategjik, ku shqiptarët shihen si një aktor gjeopolitik me ndikime strategjike në rajon sikurse Serbia dhe Greqia, tek të cilët strategjia e shmangies apo e likuidimit të çështjes shqiptare pothuajse është shmangur: për më gjerë shih Ribaj, P., Luftërat ballkanike dhe shqiptarët, cituar nga: Roli i Kosovës për krijimin e shtetit shqiptar, Tiranë, Nëntor 2012, f. 163-184. 375 Disa nga reformat më të rëndësishme që u zbatuan në Shqipëri në këtë periudhë ishin ato që u morën në fushën e legjislacionit, si në Kodin Penal, Kodin Civil, Kodin Tregtar, etj, të cilat u hartuan sipas modeleve të kodeve të vendeve perëndimore. Reformat në fushën e legjislacionit ndihmuan që në Shqipëri të krijohej një shoqëri më qytetare sipas ngjyrave të kohës, duke ndihmuar dhe në zhvillimet e nevojshme ekonomike. 178 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në shtetin shqiptar, gjatë periudhës 1925-1939, klane dhe forca politike të ndryshme, të shtyra nga mentaliteti tradicional, nga interesa të ngushta dhe të përkrahura nga jashtë, kanë provokuar trazira, komplote, vrasje, kryengritje etj, të cilat krijonin destabilizim të vendit dhe cenim të sigurisë kombëtare. Prandaj, nga autoritetet shtetërore u punua me përparësi për të patur një xhandarmëri të fortë, si dhe një ushtri të aftë për t’i shtypur këto lëvizje, për ruajtjen e rendit, sigurisë dhe kufijve të Shqipërisë. Rritja dhe forcimi i forcave të armatosura ishte e nevojshme jo vetëm se një shtet duhet të ketë fuqi mbrojtëse, por edhe për rrethanat në të cilat ndodhej shteti shqiptar, me fqinj kurdoherë agresivë. Autoritetet e larta shtetërore shqiptare vlerësonin se po të kishin në dorë forca të konsideruara ushtarake, të stërvitura e të armatosura mirë, mund t’iu bënin një farë presioni dhe fqinjëve që kërkonin të futeshin në Shqipëri si Serbia, Greqia dhe Italia. Në vitet 1928-1939, për Ushtrinë Shqiptare interesohej në mënyrë të veçantë qeveria italiane, e cila kërkonte që ta përdorte, në të ardhmen, për qëllimet e saj, në rast konflikti në Ballkan por, kur Italia filloi të projektonte aneksimin e Shqipërisë, ajo u përpoq ta dobësonte Ushtrinë Shqiptare. Ajo punoi vazhdimisht që të fuste në dorë Shqipërinë dhe përveç pasurive natyrore e nëntokësore të nxirrte përfitime dhe nga burimet njerëzore. Për këtë, ajo mori për së pari rolin e paguesit të ushtrisë, të rikonstruksionit e organizimit të saj në të gjitha hallkat, në armatosjen e saj, veshjen dhe ushqimin si dhe në stërvitjen e të gjitha strukturave të armatosura. Për garantimin e sigurisë së brendshme u organizuan forcat e xhandarmërisë dhe policisë. Xhandarmëria drejtohej nga instruktorë anglezë. Përveç organizimit në qendër, prefektura dhe nënprefektura, xhandarmëria kishte në përbërje të saj, dhe disa kompani shtetësie që merreshin me ruajtjen e qetësisë. Njësitë e xhandarmërisë merreshin gjithashtu edhe me mbikqyrjen e kundërshtarëve të regjimit dhe të arratisurve. Gjatë viteve 1925-1939 u bë abrogimi i akteve normative osmane për policinë dhe xhandarmërinë dhe zëvendësimi i tyre me ligje të reja; u realizua krijimi dhe zhvillimi i bazave institucionale e ligjore të Policisë Shqiptare; u bë hartimi dhe modelimi i legjislacionit të policisë dhe xhandarmërisë, rregulloreve për çdo shërbim, etj. Një rol të rëndësishëm në sigurinë kombëtare të Shqipërisë luajti dhe shërbimi sekret shqiptar, i brendshëm dhe i jashtëm, duke ia dalë që të ballafaqohet me dinjitet me shërbimet sekrete të huaja, sidomos ato jugosllave dhe greke. Me gjithë varfërinë e madhe dhe kushtet sociale primitive të Shqipërisë, Zogu mund të konsiderohet si figura më e rëndësishme politike në historinë e Shqipërisë moderne. Thuajse krejt i vetëm, ai mundi të krijonte kushte që bënin të mundur ekzistencën e Shqipërisë si shtet i pavarur. Ai tregoi se ishte i aftë të ndërmerrte veprime të vendosura e të tregohej këmbëngulës dhe të zgjidhte metodat më të përshtatshme për përballimin e vështirësive me të cilat u ndesh. Pavarësisht rrethanava dhe vështirësive të shumta, Zogu me përkushtimin, trimërin dhe aftësit e tij mundi t’i siguronte Shqipërisë një stabilitet politik. Në periudhën 1925-1939 u bë shumë për zhdukjen e përçarjes që mbizotëronte në mbarë vendin dhe për konsolidimin e popullsisë së copëzuar. Shumë shpejt u vu ligi dhe rregulli në një vend që nuk i kishte njohur fare ato. Brenda shtatë vjetëve, xhandarmëria e spastroi vendin nga kusaria. Pavarësisht nga mbështetja e fuqishme që gëzonte në veri, A. Zogu e nxori jashtë

179 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura ligjit zakonin tradicional të gjakmarrjes ndër malësorë. Ai ia doli me sukses, të çarmatoste popullsinë e cila nuk e kishte ndarë kurrë pushkën nga vetja. Pavarësia që fiset e veriut kishin gëzuar për shekuj me radhë u kufizua së tepërmi. Një prej rezultateve më pozitive të këtij stabiliteti politik ishte krijimi i një mjedisi real për rritjen e ndërgjegjes kombëtare shqiptare, gjë që ndikonte drejtpërdrejt në konsolidimin e sigurisë kombëtare. Megjithë vështirësitë që iu desh të përballej, veçanërisht me krizën ekonomike dhe acarimin e marrëdhënieve me Italinë, periudha 1925-1939 ishte përgjithësisht e qetë dhe e stabilizuar, aq më tepër për një vend si Shqipëria, ku më parë kishte pasur përmbysje të shpeshta politike. Megjithatë, duhet theksuar se përsëri zhvillimet politike të brendshme në Shqipëri, në këtë periudhë, karakterizohen si dinamike dhe disa herë ishin edhe të përgjakshme . Pavarësisht nga këto zhvillime politike të tensionuara që herë herë përfunduan dhe në kryengritje të armatosura si ajo e Dukagjinit (1926), Kryengritja e Fierit (1935), Kryengritja e Delvinës (1937), apo komplotet e organizuara për eliminimin fizik të kryetarit të shtetit, mund të themi, me plot bindje, se në përballje me veprimet antikushtetuese të brendshme si dhe me agjenturat e huaja (kryesisht ato italiane, serbe dhe greke) institucionet e sigurisë kombëtare në Shqipëri arritën të mbajnë gjithmonë një qëndrim kombëtar, duke ruajtur rendin kushtetues në përputhje me interesat e vendit. Sipas përcaktimeve edhe të diplomatëve perëndimorë në Shqipëri (ministri amerikan HG Grand), duke studiuar situatën kaotike ndërkombëtare që më vonë çoi në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore, Mbreti Zog qëndroi në lartësinë e duhur dhe ishte njeriu i nevojshëm për të udhëhequr vendin siç e kërkonin natyra dhe traditat e popullit shqiptar. Për të kapërcyer prapambetjen ekonomike të vendit, Zogu tërhoqi kapitalin e huaj në Shqipëri, kryesisht atë italian, të cilëve iu dha shumë koncesione. Por Qeveria e Romës shfrytëzoi vështirësitë financiare të shtetit shqiptar për nënshkrimin e Paktit Italo- Shqiptar të Miqësisë dhe Sigurimit (1926) dhe Paktit II të Tiranës së Aleancës Mbrojtëse (1927), që sigurisht ndikuan për të ardhmen e Shqipërisë. Në vazhdimësi, por sidomos në javën e parë të prillit 1939, Mbreti Zog hodhi poshtë disa herë kërkesat e përsëritura dhe ultimatumet e Musolinit për të pranuar futjen e ushtrisë italiane në Shqipëri dhe për pushtimin e saj “paqësor”. Por çuditërisht në të njëjten kohë Mbreti Zog u ndodh para një situate shumë të vështirë, pasi disa nga kuadrot e larta ushtarake nuk bënë përpjekje serioze për të përgatitur në shkallën e duhur qëndresën kundër sulmit pushtues të Italisë fashiste. Trajtimi i faktorit ushtarak si mekanizëm politik i shtetit shqiptar, sidomos në periudhën e Monarkisë, ka për qëllim që të nxjerrë në pah faktin se krijimi i shtetit shqiptar nuk mund të konceptohet si një proçes i cili është realizuar brenda një periudhe të shkurtër kohore dhe aq më tepër, vetëm me aktin e shpalljes së pavarësisë. Krijimi i shtetit si organizëm politik, i aftë që të qeverisë vendin dhe të mbrojë interesat e popullit të vet, kërkon në radhë të parë identitetin dhe autoritetin e duhur të përfaqësimit të popullit të vet. Në këtë kuptim, përcaktimi i elementeve kryesore të këtij zinxhiri qeverisës, të cilët ndikojnë në krijimin e vetë këtij organizmi duke e lartësuar atë në nivelin e përfaqësimit të të gjithë shqiptarëve, ka qenë ndër përpjekjet më titanike të I.

180 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Qemalit dhe të tjerëve më pas, për t’i dhënë shtetin e tyre shqiptarëve, gjë që Mbretëria e zhvilloi dhe e konsolidoi si kurrë më parë. Në ndërtimin e institucioneve shtetërore, përdorimi i faktorit forcë kërkon detyrimisht bazë ligjore dhe identitet përfaqësimi në nivelin e qeverisjes së shtetit. Në këtë kuptim, forca konsiderohet faktor ushtarak. Në rastet kur ky koncept nuk respekton këtë rregull, do të thotë se forca, nëse është e organizuar, ka një identitet përfaqësimi politik, individual apo zonal dhe ajo duhet marrë në konsideratë si faktor për bashkëpunim, ndërsa kur ajo është e paorganizuar, do të thotë është thjesht dhunë e cila konsiderohet forcë destabilizuese, kriminale ose terroriste dhe nuk mund të merret si faktor në bashkëpunim për ndërtimin e institucioneve.

Gjithashtu përdorimi i forcës nga grupe apo grupime të cilat nuk kanë autoritetin e përfaqësimit dhe nuk kanë përcaktimet e konventave ndërkombëtare, nuk mund të konsiderohen faktorë ushtarakë që luajnë rol në sigurinë e një shteti. Kështu, nëse ky element i tyre mungon, ata janë thjesht struktura të armatosura të cilat, në rastin më të keq, kur shoqërohen me akte dhune, konsiderohen forca terroriste. Nisur nga qëllimi i materialit, bashkëpunimi i forcave të armatosura me institucionet e shoqërisë dhe të shtetit, trajtohet në aspektin e ndikimit që ky koncept ka në përcaktimin e natyrës së vetë shtetit dhe shoqërisë. Kështu edhe aspekte të veçanta paraqiten përpara lexuesit si një përmbajtje e njëanshme politike, por në të vërtetë, qëllimi nuk ka lidhje me përcaktimin e problemit. Ato jepen vetëm si argumente të cilat provojnë se ideologjizimet ose politizimet e njëanshme të kriterit ushtarak të forcave të armatosura i humbin atyre identitetin e përfaqësimit kombëtar. Një ndërhyrje e tillë i kthen ato në instrumente në dore të një grupi apo force politike, kundër grupeve apo forcave të tjera politike, duke i shndërruar në instrumente deri në kriminale. Me këtë, materiali apelon lexuesin për qëndrimin institucional që duhet të mbahet ndaj këtij instrumenti të rëndësishëm, shumë të ndjeshëm ndaj ndërhyrjeve të tilla, por të shenjtë për shtetin. Kjo, pasi ushtarakët/institucionet përkatëse kërkojnë nga civilët që të krijojnë për ta atë hapësirë legjislative që i bën të operueshëm dhe të ndërveprueshëm pasi, “në qoftë se civilët i lejojnë ushtarakët t’i përkushtohen rregullit ushtarak, vetë kombet do të gjejnë siguri e lirshmëri për të bërë të vetin atë rregull”376. Ahmet Zogu erdhi në Shqipëri nga territori jugosllav, ngriti dhe mbajti Mbretërinë për 11 vjet kryesisht me mbështetjen italiane dhe u largua nga Shqipëria me një farë aksesi më së shumti protokollar nga Greqia. Pala turke i dha mbështetje zyrtare e rezidenciale. Kaq është e mjaftueshme për të nxjerrë përfundimin se Ahmet Zogu, nuk ishte pro apo kundër Jugosllavisë, pro apo kundër Italisë ose pro apo kundër Greqisë: ai ishte pro vetëm me Shqipërinë në kufijt e saj dhe institucionin e Mbretërinë që ai ngriti. Ai ishte kundër atyre që nuk donin që mbretëria të ishte regjimi i vetëm që do të mund të shpëtonte, stabilizonte dhe zhvillonte shtetin Shqipëtar.

376 Huntington, S. P., Ushtaraku dhe Shteti, SHBU, Tiranë 1995. 181 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Është e vërtetë që ekonomia e kohës së Mbretit Zog mbahej më së shumti me çka merrte hua, sesa me ato që gjeneronte Shqipëria e varfër. Natyrisht, kjo e bëri vendin tepër të varur nga ndikimi italian, pothuajse në të gjitha fushat. Por pyetja që del natyrshëm është: A kishte Mbreti rrugë apo mjete të tjera për ta çuar vendin në standardet që ai kishte sanksionuar me Kushtetutë (Statuti Themeltar) dhe që dëshironte e punonte t’i arrinte praktikisht? Në kushtet e varfërisë dhe të mungesave thuajse plotësisht të institucioneve, infrastrukturës dhe ekonomisë, në kohën kur mori pushtetin Ahmet Zogu, duhej patjetër të mbështetej në një partner të huaj. Nëse nuk do të mbështetej në një partner të huaj, vendi do të mbetej në izolim, gjë që nuk pajtohej me natyrën për synimet dhe objektivat e Mbretërisë. Arsyeja thotë që duhet të mbështetej diku. Atëherë, ku duhet të mbështetej? Tek Jugosllavia? Jo. Mbështetja tek Jugosllavia, edhe pse u pranua prej Ahmet Zogut kur erdhi në fuqi, u bë thjesht dhe vetëm për arsye taktike. Mbështetja te Jugosllavia nuk ishte një qëndrim strategjik i tij. Ahmet Zogu kishte bindjen se mbështetja tek Jugosllavia do të kishte frute të hidhura në terma afatgjatë. Është saktësisht për këtë arsye që Zogu vetëm sa “ua vodhi” përkrahjen dhe mbështetjen fillestare jugosllavëve, duke mbetur, në fakt dhe në thelb, antijugosllav. Mbështetja strategjike te jugosllavët do të ishte me pasoja fatale për sigurinë kombëtare të Shqipërisë dhe të shqiptarëve përgjithësisht. Jo më kot, kryeministri i atëhershëm jugosllav Pashiç, kur Zogu do ta takonte përpara se të nisej për në Shqipëri për marrjen e pushtetit në dhjetor 1924, i tha këtij të fundit: “Mirupafshim o mik për sot e armik për nesër”377. Natyrisht që Mbreti Zog nuk mund të mbështetej as tek Greqia. Kohët kishin treguar se Greqia ishte një vend, të cilit jo vetëm që nuk mund t’i besohej, porse duhej ruajtur prej saj, sepse aspironte dhe punonte me të gjitha mjetet e mënyrat për të rrezikuar e kërcënuar drejtpërdrejt sigurinë kombëtare të Shqipërisë, sigurinë territoriale dhe të popullsisë së saj. Greqia, me ide, me programe dhe me veprime luftarake e joluftarake, pretendonte dhe përpiqej të helenizonte dhe të merrte Shqipërinë e Jugut. Ahmet Zogu, gjatë gjithë kohës që mbretëroi, iu qëndroi këtyre vlerësimeve dhe veproi në pajtim me to. Mbreti nuk mund të kishte tjetër sjellje me Greqinë. Tani vijmë tek përzgjedhja për mbështetjen italiane. Në krahasim me dy vendet e tjera fqinje, Jugosllavinë dhe Greqinë, Italia është një vend klasik perëndimor. Orientimin perëndimor të Ahmet Zogut, askush nuk mund ta vejë në diskutim: Sistemi politik i përzgjedhur prej tij, format e qeverisjes dhe të institucioneve përgjithësisht e deri te martesa e tij, flisnin plotësisht për një orientim të mirëpërcaktuar properëndimor. Në këtë kuptim, ishte e pritshme dhe e dëshirueshme që fuqitë perëndimore t’i përgjigjeshin me të njëjtën monedhë këtij investimi moral nga një vend i vogël, por me një pozitë gjeostrategjike të rëndësishme në Ballkan. Por Fuqitë e Mëdha Perëndimore, jo vetëm që ishin larg gjeografikisht, por ndërkohë ishin të angazhuara me një varg situatash të ndërlikuara që u zhvilluan midis dy luftërave botërore pikërisht kur mbretëroi në Shqipëri Ahmet Zogu, saqë ishte e vështirë dhe pothuajse e pamundur t’i kushtonin vëmendje, energji dhe parà Shqipërisë.

377 Jakomoni, 56, Referuar nga Tomes, Jason, “King Zog, self made Monarch of Albania”, p. 89.

182 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Kriza e Madhe e viteve 1930-1934, ardhja në fuqi dhe marrja e iniciativës strategjike nga forcat e nazi-fashizmit, rreziku bolshevik, etj, ishin zhvillime që rrezikonin jo vetëm sigurinë evropiane, por edhe atë globale. Nga ana tjetër, Shqipëria nuk ishte një vend që premtonte shumë nga pikëpamja e interesave. Ndoshta Shqipëria kishte burime minerare e nafte, por infrastruktura rrugore, infrastruktura politike, terreni, etj, ishin aq të vështira, saqë kostoja e investimeve do të ishte shumë më e madhe dhe nuk do ta justifikonte paranë e hedhur. Në këto kushte, fuqitë e mëdha nuk ia kishin “vaktin” të merreshin me çështje apo vende të dorës së dytë e të tretë. Shqipëria ishte një prej këtyre vendeve, sigurinë e së cilës vetë fuqitë e mëdha ia “deleguan” Italisë. Atëherë përzgjedhja për mbështetjen italiane ishte qartazi përzgjedhje për mbështetje perëndimore. Kur çështja erdhi që Italia fashiste aventuroi duke pushtuar edhe Shqipërinë, Mbreti bëri zgjedhjen e duhur: qëndresë me dinjitet. Vetë Mbreti ishte shprehur për këtë qëndrim: vendi nuk mbrohej dot përballë fuqisë rreth 50 herë më të shumtë në numër dhe thuajse absolute në mjete, që kishin italianët. Për këtë ai kishte udhëzuar hartimin e planeve operacionale Në pikëpamje strategjike, koncepti i operacioneve ishte ndërtuar qartë: qëndresë sa të ishte e mundur dhe më e madhe duke filluar që në vijën bregdetare me qëllim rraskapitjen e forcave pushtuese dhe pastaj, përballimi i tyre me luftë guerilje, duke u mbështetur në terrenin malor të vendit, në patriotizmin shqiptar si dhe në mbështetjen e mundshme nga jashtë. Për këtë qëllim, forcat e gatshme (normalisht më të pakta në numër), u renditën për zhvillimin e qëndresës në afërsi të qyteteve-portet kryesore të vendit, ku ishin edhe drejtimet kryesore të mësymjes së forcave italiane. Forcat më të shumta do të përqendroheshin në thellësi të vendit. Sot, kur analizojmë raportin e forcave dhe të të gjithë situatës së kohës, ky koncept operacionesh rezulton të jetë, normalisht, koncepti më efektiv për të siguruar objektivat e përshkruara më lart (Shih Kreu i Tretë, pika 4, c, e këtij punimi). Por a kishte zgjidhje tjetër në pikëpamje operacionale ushtarake? Natyrisht që zgjidhjet gjithnjë janë të shumta kur analizat bëhen pas kohës kur janë zhvilluar situatat. Një version interesant e sjell vetë analiza zyrtare italiane: “Gjeneral Guzzoni, komandanti ushtarak italian, u vonua në përparim megjithëse urdhrat e tij ishin që të marshohej për në Tiranë sa më shpejt të ishte e mundur. Forca e tij, që përdorej larg vendit të vet, u ndëshkua nga gjendja pothuajse e rrënuar (që ndeshën në Shqipëri, shënimi im-E.S.): porti kryesor në Durrës nuk e kishte thellësinë e mjaftueshme për të pranuar anije të mëdha, duke krijuar kështu vështirësi për kryerjen e operacioneve të zbarkimit; trupat italiane ishin të keqtrajnuara dhe të keqdrejtuara nga oficerët e tyre, urdhrat kontradiktorë të të cilëve krijonin rrëmujë të madhe; komunikimi me radio ishte difektoz për shkak të pamundësisë dhe mungesës së aftësive për përdorimin e mjeteve të ndërlidhjes pa telefon; cilësia e varfër dhe pamjaftueshmëria e karburantit për automjetet; mungesa alarmante në pajisjet përgjithësisht; mungesa e përgatitjes për fushatë ushtarake. Ishte plotësisht e vërtetë ajo që kishte komentuar Filippo Anfuso, Kryesekretari i Ministrit të Punëve të Jashtme Kontit Ciano, i cili referohet të ketë thënë:

183 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Po të kishin patur shqiptarët një brigadë të mirëarmatosur me armë zjarri, ata mund ta kishin zmbrapsur dhe hedhur përsëri në detin Adriatik ushtrinë italiane”378. Kishte pra edhe mundësi të tjera. Por kur bëhet analiza, merren parasysh të gjithë faktorët, të brendshëm dhe të jashtëm. Një nga këta faktorë ishte elita politike dhe tradicionale e vendit. Kjo elitë nuk e kishte kohezionin e duhur për t’u vënë me efektivitet në shërbim të kombit. Përkundrazi, ajo ishte tepër e fragmentarizuar në orientime të ndryshme, në shtete e bindje të ndryshme. Madje, një pjesë e kësaj elite nuk mungoi të thurë komplote kundër Mbretërisë, duke vënë, në ato kohë të vështira, pushtetin përpara interesave të homogjenitetit e sigurisë kombëtare. Elita tradicionale dhe ajo politike e vendit nuk e kishte kohezionin e duhur kombëtar për shkak të orientimeve e bindjeve të ndryshme në përcaktimin e aleatëve apo armiqve të jashtëm. Këto orientime e bindje kontradiktore bënë vend edhe në ushtri, madje deri në personelin e lartë komandues e drejtues të saj. Ushtarakët shqiptarë sollën në ushtri shkolla të ndryshme mendimi ushtarak, por edhe orientime të ndryshme politike. Udhëheqja strategjike, konkretisht Mbreti, e donte ushtrinë dhe punoi me shqetësim për ta forcuar atë. Ai e krijoi vetë ushtrinë, i kushtoi asaj vëmendje, duke caktuar në krye të saj ushtarakë të besuar, me moral atdhetar dhe të përgatitur. Doktrinat e përzgjedhura ishin të drejta. Organizimi dhe planet operacionale ishin të përshtatshëm për kushtet e vendit dhe të natyrës e intensitetit të rreziqeve dhe kërcënimeve të kohës. Gjithsesi, çka u hartua në letër me atë që u pa në praktikë, pati një hendek jo të vogël, gjë që e zhvendosi ndryshe rrjedhën e ngjarjeve pas pushtimit fashist të vendit. Nga ana tjetër, Italia kishte punuar me plan afatgjatë për ta paralizuar mbrojtjen e vendit dhe Ushtrinë Kombëtare Shqiptare. Përsa i përket Mbretit, ai besoi shumë tek ushtarakët, por besimi i tij u shpërdorua. Ndoshta duhej të ndërtoheshin strategji e qëndrime më të kujdesshme në marrëdhëniet dypalëshe. Marrëdhëniet dhe qëndrimet e Monarkisë nuk ishin sporadike, as kapërcime sipas interesave të çastit. Në thelb, Monarkia kishte platformat e veta, të bazuara në domosdoshmërinë e sigurisë kombëtare dhe të forcimit të kohezionit kombëtar. Mbreti Zog shfrytëzoi me shumë zgjuarsi pozitën gjeografike të Shqipërisë për të luajtur me rivalitetet e shteteve dhe fuqive të ndryshme, por gjithnjë në interes të sigurisë kombëtare. Mbreti Zog nuk i dha miqësi vetëm Italisë por edhe Anglisë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, etj. U kujdes, madje, që të vendoste një farë ekuilibri midis tyre. Ai pati besim tek fuqitë e mëdha në atë shkallë saqë do të mendonte dhe do të shpresonte se ato do ta kuptonin qëndrimin e tij, qoftë edhe përkundër Italisë. Nuk është e rastit që pikërisht në thirrjen e fundit në ditën e pushtimit fashist, ai i bën thirrje edhe një herë “Francës, Britanisë së Madhe dhe botës së civilizuar”379 për të ndaluar pushtimin nga Italia. Në vitin 1912, Shqipëria kishte bërë një kapërcim kolosal, duke shpëtuar nga pushtimi 500 vjeçar i Turqisë.

378 Pearson, Ouen, Albania and King Zog, material dokumentare kronologjike, 2004, f. 445. 379 Tomes, Jason, “King Zog, self-made Monarch of Albania, 2003, p. 229.

184 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Legjitimimi i Shqipërisë si komb më vete ishte investimi më i madh për sigurinë kombëtare të saj. Gjithsesi, periudha nga viti 1912 deri në ardhjen në fuqi të Monarkisë, ka qenë periudha më e destabilizuar e vendit dhe, rrjedhimisht, më e prekshmja për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Në këto kushte, për Shqipërinë dhe shqiptarët kudo ku jetonin, nuk kishte zgjidhje tjetër shpëtimi, mbijetese dhe sigurie kombëtare, përveçse të kalohej në një përqendrim edhe më të madh të energjive, përpjekjeve dhe forcave të të gjithë kombit, gjë që u mishërua në zgjidhjen politike të instalimit të Monarkisë. Kalimi nga regjimi i Republikës në regjimin e Mbretërisë, ishte sa i domosdoshëm, aq edhe i ligjshëm. Ky fakt është shumë i rëndësishëm, sepse një qeverisje legjitime është guri i themelit të sigurisë kombëtare. Këtë legjitimitet, Mbreti Zog e fitoi me mjete të ligjshme dhe me kontribute të spikatura të udhëheqësit të pranuar dhe të mbështetur në nivel kombëtar. Por nuk ishte vetëm legjitimiteti i Mbretërisë që garantoi sigurinë kombëtare. Legjitimiteti u plotësua me përcaktimin dhe instalimin e institucioneve sipas modeleve nga më të përparuarat e kohës, përkatësisht të përvojave perëndimore. U zhvillua deri diku ekonomia dhe infrastruktura. Hapa të mëdha u bënë për nacionalizimin e arsimit kombëtar dhe të fesë. Hapa të tilla ishin bërë nga të gjitha shtetet që i konsideronin seriozisht fatet e sigurisë kombëtare dhe të të ardhmes së tyre. Një kujdes dhe investim i posaçëm u bë për mbrojtjen e vendit, duke ndërtuar doktrina dhe forca të armatosura, në përshtatje me madhësinë territorit, popullsisë dhe pozitën strategjike të Shqipërisë. Natyrisht që mund të bëhej më shumë dhe më mirë. Natyrisht që zgjidhjet e zgjedhjet mund të kishin qenë më të shumta. Natyrisht që mund të ishte luajtur më mirë në skenën e politikës ballkanike dhe më gjerë. Gjithsesi, mosshterimi i të gjitha opsioneve nuk ishte faj. Në çdo kohë, çdo qeveri e çdo vend nuk i arrin të gjitha. Por zgjidhjet dhe zgjedhjet që zhvilloi Mbreti Zog dhe Mbretëria, përgjithësisht, ishin të vetmet e kohës për të shpëtuar dekompozimin e mëtejshëm të Shqipërisë dhe, rrjedhimisht, tjetërsimin e interesave jetësore të saj, domethënë të sigurisë kombëtare. Ahmet Zogu, në këto kushte, duke mos pranuar ultimatumin e Musolinit, por edhe duke mos patur as forcën e përballimit të agresionit, u largua nga vendi për të shmangur dorëzimin e tij pa kushte. Tashmë është krijuar distanca e duhur kohore për të shmangur trajtesat emocionale dhe politizimet e historiografisë. Në këtë kah, studiues të vëmendshëm dhe punime bashkëkohore po sjellin bindshëm një qasje tjetër, duke dhënë ndihmesë për një këndvështrim të ri380 të sfidës së pushtimit fashist. Kjo për faktin se mbretëria mbahej kryesisht me ndihmën e huaj, duke e bërë vendin deri diku ekonomikisht të varur dhe politikisht me ndikim të madh në qeverisje.

380 Kujtojmë Kisingerin për dallimin mes analistit e politi kanit..“..ka një ndryshim të madh midis perspektivës së një analisti dhe asaj të një shtetari. Analisti mund të zgjedhë problemin që dëshiron për të studiuar, kurse shtetarit i imponohen. Analisti mund të caktojë aq kohë sa është e nevojshme për të arritur në një konkluzion; sfida më e madhe për një shtetar është presioni i kohës. Analisti mund të marrë rrisqe. Në qoftë se konkluzionet dalin të gabuara, ai mund të shkruajë një tezë tjetër. Shtetarit i lejohet të zgjidhë enigmën vetëm njëherë; gabimet e tij janë të pariparueshme. Analisti ka në dispozicion të gjitha faktet; ai vlerësohet për forcën e tij intelektuale. Një burrë shteti duhet të marrë vendime, që nuk mund të provohen në kohën kur ai i merr ato; ai do të gjykohet nga historia në bazë të faktit se me sa mençuri e realizoi ai ndryshimin e paevitueshëm dhe, para së gjithash, me sa efikasitet e ruan ai paqen“ (Kissinger,H., Diplomacia, f. 27-28). 185 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në kushtet e mosgjetjes së një partneri të huaj, më të fuqishëm se Italia, në kushtet e një krize globale381 dhe ekspansionit gjerman në rritje në Evropë dhe në botë si dhe në kushtet e mosmbështetjes tek fqinjët, pasi kostoja do të ishte shumë e madhe, Mbreti Zog nuk mund të bënte më shumë se ç’bëri dhe u largua duke deklaruar para Asamblesë Kombëtare se; “...nuk kam lënë mjet pa përdorur për sigurinë e Shqipërisë”. Duhet të theksohet se elokuenca dhe zgjuarsia e një drejtuesi të lartë për të shfrytëzuar shanset që të japin diskutimet politike, në kuadrin e mbrojtjes së çështjes kombëtare, është një element i rëndësishëm i personalitetit për një nivel të tillë si A. Zogu, por ai nuk mund të jetë gjithçka. Në shumë dokumente të kohës, për të nxjerrë në pah figurën e Ahmet Zogut, si shumë të zgjuar në shfrytëzimin e situatave për interesat e Shqipërisë, janë përdorur argumente sipas të cilave A. Zogu dilte gjithmonë i fituar, ai fitonte sipas tyre gjithmonë mbështetje nga palët në konflikt. Sjellje të tilla nuk e bëjnë të pavarur kurrë një personalitet politik. Ai mund të kapërcejë momentin, por jo përherë mund të rregullojë situatën. Nëse Ahmet Zogu arriti të shmangë ultimatumin e Musolinit, nuk mundi të shmangte dot gjithë situatën që solli pushtimi. Ahmet Zogu, në politikën jashtme “... ishte i vetëdijshëm për kufizimet e veta, në ato raste kur mendonte se rreziku ishte tepër i madh dhe përfitimi i papërfillshëm, thjesht tërhiqej për t’i ruajtur forcat për ndonjë rast tjetër. Pavarësisht prej taktikave të tërheqjeve rastësore, Zogu gëzoi reputacionin e njeriut trim që s’i trembej syri.”382 Gjithsesi A. Zogu la një trashëgimi me vlera për institucionet e qeverisjes shqiptare. Ajo ishte shumëplanëshe, politike, ekonomike, ushtarake, kulturore, infrastrukturore, etj. Kjo periudhë kohore tregoi se instrumentet e sigurisë duhet të ruajnë identitetin kombëtar të drejtimit, përgatitjes, ndërtimit dhe në veçanti, të pavarësisë së veprimit383. Duhet theksuar, se pavarësisht se si erdhën rrethanat e regjimit mbretëror, ai hodhi ide dhe realizoi në praktikën konstitucionale qeverisëse, një filozofi autentike shqiptare, me të mirat dhe mangësit e kohës. “Ai krijoi një mjedis që të shpinte në krijimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare, një proçes që vazhdon edhe sot e gjithë ditën. ...Edhe pse ajo çka ai bëri ndoshta nuk u arrit

381 Sipas Hobshbaën, Erik, ‘Epoka e Ekstremeve”, 1994, faqe 79, “ Kriza e Madhe e viteve ’30 të shekullit të ’20 është padyshim “aliazhi” i të gjitha krizave, konflikteve e pasigurive që shoqëruan botën në ato vite, “më i madhi tërmet global që mund të jetë matur ndonjëherë me shkallën Richter të historianëve ekonomikë”. 382 Fischer, B.J., Diktatorët e Ballkanit f. 25. 383 Tërheq vëmendjen fakti se në krye të shtabeve drejtuese e në komandat e formacioneve të mëdha luftarake, që u krijuan në vitet e Luftës Antifashiste, drejtuan me shumë aftësi një numër i madh ish- oficerësh e nënoficerësh të karrierës, që vinin nga radhët e ish-ushtrisë shqiptare të Mbretërisë. Disa dhjetëra të tillë drejtuan formacionet jashtë Frontit si në formacionet ushtarake të Legalitetit, ato të Ballit Kombëtar apo formacionet e tjera nacionaliste; në UNÇ numri i tyre llogaritet 125 vetë dhe, krahas drejtuesve të tjerë, ditën të drejtonin me kompetencë dhe aftësi profesionale proçesin organizativ dhe luftarak në rritje të kësaj ushtrie. Është rasti këtu të theksojmë se, në kundërshtim me atë që propagandohej nga lidershipi totalitarist, se UNÇ u krijua duke mos trashëguar asgjë nga e kaluara, të pohojmë bindshëm, se UNÇ dhe formacionet e tjera jashtë Frontit, ishin vijuese e traditave dhe vlerave më të mira luftarake, se parimi i vijimësisë së vlerave është universal dhe i domosdoshëm për progresin, etj. 186 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura në nivelin e krijimit të një kombi, nuk ka dyshim se hodhi hapa të rëndësishëm në këtë drejtim”384. Duke përfunduar, mund të thuhet se siguria e një shteti nuk varet vetëm nga prania fizike dhe profesionalizmi i instrumenteve të sigurisë, por në radhë të parë e mbi të gjitha, baza e sigurisë së tij është institucionalizimi në kuadrin e një njohjeje ligjore ndërkombëtare të dinjitetit dhe autoritetit të tij, pavarësisht nga kapaciteti fizik i çdo elementi përbërës, si në lëmin e brendshëm ashtu edhe në kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Ndërtimi i të gjithë sistemit të sigurisë së shtetit, është pjesë e një përgjegjësie të madhe, duke filluar që nga qëndrimi i çdo institucioni te ngritja në kuadrin e një ligji themeltar siç është kushtetuta e deri tek individi si thelbi etik i shtetit që është shtetasi dhe qëndrimi i institucionit ndaj tij. Kur përballesh me tema të tilla, menjëherë të shkon mëndja te thënia e Mark Aurelit: “O zot! me jep fuqi te ndryshoj atë që mundem dhe me jep ende me fuqi të pranoj atë që nuk mund ta ndryshoj dhe mbi të gjitha, më jep urtësinë të dalloj njërën nga tjetra385. Kjo lloj dileme është e mundimshme për të gjithë njerëzit dhe aq më shumë edhe për vendimmarrjen politike. Dy janë binarët kryesorë ku duhet të ngrihet filozofia dhe urtësia politike e politikëbërësve: mundësinë që kanë dhe kushtëzimet që iu imponohen. Nuk besoj se do të kishte gjë më të suksesshme se të dish të dallosh kufizimet tuaja të veprimeve dhe të vendimmarrjes politike dhe të identifikosh ekzaktësisht hapësirat ku të lejohet të veprosh. Në kohën e periudhës së Monarkisë që analizojmë dhe jo vetëm këtu, kaq shumë të ndërvarur dhe po kaq shumë konkurruese, është mjaft me rëndësi të dish të përcaktosh interesat kombëtare dhe të hartosh ato politika shtetërore ku t’i realizosh ato interesa. Por sigurisht, interesat kombëtare duhet të përputhen me mundësitë që ka secili shtet për të luajtur në teatrin gjeopolitik. Nëse njohim realitetet e periudhës së para Luftës së Dytë Botërore në Ballkan, pa folur për brishtësinë dhe pafuqinë e Lidhjes së Kombeve, si organizata e parë e sigurisë kolektive në Shqipëri, jemi më racionalë në analiza. Në këto kushte: Çfarë është e rëndësishme të jetë e qartë për lidershipin politik të një vendi? Duhet të përcaktoj se në teatrin politik të ngjarjeve ndërkombëtare luan si aktor apo si faktor? Dhe këto kalkulime nuk bëhen me patriotizëm të ndezur, me nacionalizëm diletant, as me dalldi delirante të pabazuara, me frustime ideologjike, etj, por me një analizë dhe përllogaritje të saktë dhe të përpiktë të faktorëve dhe të aktorëve politikë në hapësirat globale. Nëse në hapësira rajonale, ti do të jesh faktor dhe sillesh si aktor është jashtëzakonisht e dëmshme dhe nuk mund të realizosh maksimalisht interesat e tua. Në këtë hapësirë duhet të sillesh si imponues, të paraqesësh kushte aty ku ke fuqi të diktohesh, që, duke shfrytëzuar me mjeshtëri rrethanat, e bëri shumë mirë Mbreti Zog. Kur je thjesht aktor dhe regjia politike është përtej teje, duhet të jesh i armatosur me këtë vetëdije. Ti mund të sillesh si faktor dhe bën çmos që të shitesh si i tillë , por duhet të jesh i bindur për fuqitë tuaja. Duhet ta prezantosh fuqinë e shtetit dhe të kombit më shume se ç’është në të vërtetë. Por kur të jesh i bindur në vetvete, di të bësh edhe lëshimet e duhura, për të mos humbur gjërat më të rëndësishme.

384 Fischer, B. J., Diktatorët e Ballkanit. f. 53. 385 Marrë si citim nga Hobzbaën, E. 187 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Lind menjëherë pyetja: Në marrëdhëniet ndërkombëtare, a është e ravizuar qartë harta ku vendimmarrja politike lexon aq kollaj mundësitë dhe kushtëzimet? A mos ishim kaq të lirë sidomos në periudhën e Monarkisë? Jo. Kjo është gjëja më e vështirë. Kjo varet nga vizioni i lidershipit. P.sh. Meterniku ka mundur ta paraqesë Austrinë si faktor, bile edhe si fuqia dominuese në Evropë. Në fakt, Austria, në kohën e saj, ka pasur edhe rol udhëheqës në punët e kontinentit, por jo gjithmonë me atë madhështi që e prezantonte Meterniku. E kundërta ka ndodhur me Rusinë që, nga pikëpamja gjeopolitike, ishte gjigante në raport me fuqitë e tjera kontinentale dhe për shkak të miopisë së Carëve, është vlerësuar në fuqi të dorës së dytë. Tajlejrandi, Francën e luftërave postnapoleoniane e prezantonte me madhështi dhe dinjitet për ta bërë pjesëtare të ngrehinës diplomatike të Vjenës. Bile ky ministër, koalicionit që ishte ngritur për të zhdukur Francën e mundur, kërkonte t’i merrte rolin udhëheqës386. Mund të sjellim shembuj të shumtë nga historia e marrëdhënieve ndërkombëtare, raste kur fuqitë nuk i kanë patur ato potenciale, por i kanë shitur si të tilla, apo rasti i kundërt kur kanë patur realisht fuqi, por për shkak të atyre që i kanë përfaqësuar në marrëdhëniet ndërkombëtare, ua kanë zvogëluar dimensionet e tyre reale. Nisur nga këto konsiderata gjykoj se Monarkia, gjatë mbretërimit të saj, e drejtoi vendin në rrugën e progresit evropian, duke u përpjekur të vendosë standarde të shteteve të përparuara perëndimore. Shqipëria dhe shqiptarët, për herë të parë në historinë moderne, arritën të instalojnë një shtet modern për kohën. Kërkesat për një shtet modern dhe të fortë i kushtëzoi nevoja për ta futur Shqipërinë në rrjedhën evropiane të zhvillimit. Por, në atë masë sa kërkuan energji nevojat për zhvillim, në atë masë kërkuan energji edhe nevojat për të përballuar rreziqet dhe kërcënimet e brendshme dhe të jashtme. Këto rreziqe e kërcënime morën trajta tepër virulente dhe synonin objektiva madhore: vënien në pikëpyetje të vetë ekzistencës së institucioneve që kishte ngritur kombi shqiptar dhe që ishin vënë në roje të pavarësisë, lirisë dhe prosperitetit të vendit. Për më tepër, rreziqet dhe kërcënimet e jashtme, u mishëruan drejtpërdrejt në pushtimin e gjithë Shqipërisë, i dyti pas pushtimit gati pesëqindvjeçar turk, duke u shndërruar kësisoj nga trajta virtuale, në trajta reale. Shqipëria ishte një nga dy vendet që u bënë préja e parë e inkursionit nazisto-fashist. Kuptohet se shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore riktheu për shqiptarët nevojën historike për të siguruar ekzistencën e tyre kombëtare. Qysh nga shpallja e pavarësisë, shqiptarët u gjetën të vetmuar dhe pa aleatë të fuqishëm strategjikë. Klasa politike shqiptare nuk qe e aftë që përzgjedhjet e aleatëve strategjikë t’i ushqente me qëndrime dhe orientime më të vendosura. “Kushtëzimi historik nuk e shfajëson shtetin shqiptar dhe qeveritarët e tij nga përgjegjësia e gabimeve në politikën e jashtme, e cila, me pak përjashtime, ka qenë pasive, në mbrojtje jo cilësore dhe subjektiviste. Megjithatë fati i Shqipërisë në 1939 ishte më shumë produkt i rrethanave ndërkombëtare, sesa produkt i politikës së jashtme së saj387.

386 Kissinger, H., Diplomacia, Tiranë: Laert, 1999, f. 78-90. 387 Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë”, vëllimi i parë, TOENA, 2013, f. 922-923. 188 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në përgjithësi studimet jo vetëm për Monarkinë, por edhe për politikën e jashtme dhe atë të sigurisë, gjatë Luftës së Ftohtë janë të pakta dhe kryesisht në formën e apendiksit të historisë politike apo historisë narrative, me përjashtim të disa studimeve. Pavarësisht se këto studime nuk ndajnë të njëjtën metodologji, ato identifikojnë shkakun e sjelljes së shtetit shqiptar të kësaj periudhe historike tek natyra e regjimit ose te motivacionet e lidershipit. Një tjetër linjë studimore fokusohet tek ndikimi i ideologjisë në sjelljen e shtetit shqiptar. Pavarësisht se shumica e studimeve tani besojnë se ideologjia është përdorur si veshje ndaj qëllimeve të tjera politike, nuk ka ndonjë trajtim sistematik që të ndriçojë mënyrën se si ideologjia ka ndikuar në krijimin e besimeve strategjike të udhëheqsve shqiptarë dhe si këto besime kanë ndikuar politikën e jashtme dhe të sigurisë. Pavarësisht se studiuesit ndajnë mendime të ndryshme për faktorët shkakësor të politikës së jashtme dhe të sigurisë së Shqipërisë, duke u përqëndruar të rreziqet e kërcënimet e jashtme, të gjithë e shpjegojnë atë si produkt i politikës së brendshme, qoftë në formën e motivacioneve të udhëheqsve politikë, qoftë në formën e natyrës së regjimit politik. Përqëndrimi në nivelin e analizës së politikës së brendshme errëson kuptimin e zinxhirit të plotë shkakësor që ka ndikuar në formulimin e politikës së jashtme dhe të sigurisë të Shqipërisë. Shqipëria përfshihet në grupin e shteteve të vogla, me të gjitha kufizimet që normalisht përballon kjo kategori shtetesh. Në kuadër të marrdhënieve të tij ndërkombëtare qysh nga krijimi e deri nga fundi i shekullit të 20-të, Shteti Shqiptar si institucioni themelor i sigurisë kombëtare ka luajtur rol të pazëvendësueshëm përderisa ruajti atributet dhe vijimësinë e qeverisjes. Duke shmangur teorinë se mund të gjesh forcë te dobësia, lidershipi shqiptar e ka marrë në konsideratë dobësinë e shtetit shqiptar dhe është përpjekur të përdorë fuqinë relative të vendit, për t’u rreshtuar me Fuqitë e Mëdha dhe për t’u përpjekur që të sigurojë mbështetje nga çdo fuqi rajonale ose e madhe, mbështetje e cila ishte e duhura për mbrojtjen e interesave në atë kohë. Kjo u manifestua më së shumti në krijimin e aleancave asimetrike, një politikë kjo, që pati nivele të ndryshme suksesi, në varësi të rrethanave të brendshme dhe ndërkombëtare. Në përspektivën historike, rreshtimi me një fuqi të madhe, në një kohë të caktuar, ishte në gjendje ta shpëtonte Shqipërinë nga rënia ekonomike apo kërcënimi ushtarak. Në një periudhë tjetër kjo kërkonte që shqiptarët të sakrifikonin sovranitetin e tyre ose të vepronin në inters të shteteve të forta. Ndërsa asimetria ka qënë e vazhdueshme, niveli i përfshirjes dhe ndikimit të jashtëm ka qënë i ndryshueshëm duke nisur që nga ai i marrëdhënies midis shtetit pardon dhe shtetit vartës . Italia ze një vend të veçantë në historinë e Shqipërisë dhe të trevave shqiptare në përgjithësi. Gjeografia përbën kockën natyrale që lidh dy vendet. Italia përbën një forcë specifike për Mesdheun, por Ngushtica e Otrantos që e ballafaqon atë me Shqipërinë përbën natyrshëm një nga avantazhet gjeostrategjike të saj, jo vetëm sot por në të gjithë historinë e dy vendeve dhe të dy popujve. Sistemi ndërkombëtar i konkurencës së Fuqive të Mëdha ka krijuar një mjedis të pafavorshëm dhe kërcënues për Shqipërinë, me pasoja shpesh herë dramatike që luhaten nga pamundësia e krijimit të një shteti etnik gjithëshqiptar deri te humbja e pavarësisë kombëtare. Kërcënimi ndaj sigurisë dhe mbijetesës së shtetit është real dhe i matshëm objektivisht, por përgjigjja ndaj mjedisit kërcënues është subjektiv dhe në varësi të perceptimit që udhëheqësit politik kanë pasur ndaj këtij mjedisi kërcënues.

189 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Në nivel të përgjithshëm, dallohen tre forma që Shqipëria ka përdorur në politikën e saj të jashtme për të kufizuar ndikimin e këtij realiteti kërcënues: a. politikën e neutralitetit, b. aleancat dypalëshe dhe c. bashkëngjitjes. Zgjedhja e aleancave specifike varet nga rrethanat konkrete dhe perceptimet e kërcënimeve dhe, deri në një farë mase, nga prefencat e udhëheqësit politik. Mbreti Zog e pa aleancën me Italinë si formë për të dalë nga varësia jugosllave dhe për ta balancuar kërcënimin jugosllav nëpërmjet një aleance strategjike me Italinë, e cila në perceptimin e Zogut nuk përbënte rrezik imediat për pavarësinë dhe integritetin e Shqipërisë. Në rrethanat ku shteti shqiptar kërcënohej nga jashtë, prej pretendimeve jugosllave e greke dhe, nga brenda prej situatave të tensionuara politike dhe ekonomike, Mbreti Zog dukej se kishte pak zgjidhje në dispozicion. Fuqitë e mëdha jashtë rajonale nuk kishin ndonjë interes - veç interesave ekonomike, për t’u angazhuar në një marrëveshje strategjike që do t’i angazhonte ato në mbrojtjen e gjithësisë teritoriale të Shqipërisë. Italia - një fuqi me interes të përhershëm sigurie në Shqipëri, duket se ishte kandidati i vetëm që do të merte përsipër angazhimin në një marrëdhënie strategjike garantuese. Italia do të merte përsipër edhe koston e rimëkëmbjes ekonomike të vendit dhe kjo padyshim do të shoqërohej me konçensione politike nga ana e Shqipërisë. Me kalimin e viteve, ku varësia ekonomike ndaj Italisë po e vendoste në varësi të plotë politike, Mbreti Zog u përpoq të frenojë zellin Italian duke u përpjekur të diversifikonte aleanca me fuqi të tjera. Mungesa e interesit strategjik për Shqipërinë nga ana e fuqive jashtërajonale e bëri këtë të pamundur. Pushtimi i Shqipërisë nga Italia, pavarësisht se në historiografinë shqiptare lidhet gabimisht me varësinë e krijuar ndaj Italisë, Shqipëria në pikëpamje politike e kundërshtoi pushtimin dhe e konsideroi të paligjshëm. Mjerisht, ende një pjesë e mirë e shoqërisë shqiptare vazhdon të arsyetojë sipas kulturës komuniste sepse ka një paradoks të madh në sjelljen e sotme, jo thjesht të së majtës, por dhe të elektoratit të saj, të mendimtarëve të saj. Nuk jemi distancuar nga përfundimet dogmatike të historisë së shkruar në kohën e tij (komunizmit, shënim im- E.S.) mbi figurat historike që e kanë rivalizuar Enverin388. Nuk mund të jetë lëvruar shkencë historike e pavarur, aq më shumë për gjykimin e bashkëkohësve të tij si ajo e Ahmet Zogut. A mjafton fakti se disa prej tyre vinin prej forcave të mundura në Luftën e Dytë, për të paragjykuar plotësisht veprimet e tyre? A do të vazhdojmë të injorojmë faktin se deri në vitin 1942, vetëm nacionalistët shqiptarë, të mbledhur rreth Legalitetit e Ballit Kombëtar, ishin ndër më aktivët që zhvilluan rezistencë antifashiste? Aq e vërtetë është kjo rezistencë, sa Enver Hoxha u detyrua ta ftonte Abaz Kupin në Konferencën e Pezës dhe ai u zgjodh anëtar i Shtabit të Përgjithshëm. Mjerisht, ky dogmatizëm, kjo inerci gjykimesh ndaj një figure, ndaj një periudhe, ndaj një regjimi të ligjshëm shqiptar, sikurse ishte Mbretëria dhe Mbreti Zog I, kultivohet edhe nga fakti se historiografia dominante shqiptare përbëhet kryesisht nga historianë që kanë shkruar, në mijëra kopje tekstesh shkollore, “të vërtetën” sipas tyre.

388 Për më gjerë shih dhe Nazarko, Opinion, e mërkurë, 14 dhjetor, 2011, Panorama.

190 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Janë historianë të cilët nuk duan të rishikojnë qëndrimet e tyre të shprehura në libra të shkruar në kohën e Enver Hoxhës, madje në përpjekje për t’u dukur koherentë, ata dhe në librat e tanishëm konfirmojnë qëndrimet e tyre të hershme. Disa prej tyre pretendojnë se Mbreti Zog u vetëshpall, por nuk shpjegojnë se Shqipëria nuk kishte traditë dinastie dhe se, në fund të fundit, dhe në mbretëritë evropiane ka gjithnjë një fillim në bazë të shpalljes dhe jo të ndonjë lidhjeje direkte me Zotin. Këta historianë, në fund të fundit, nuk merren me pasojat pozitive të shpalljes së Mbretërisë, si produkt i rrethanave shqiptare, por me detaje të mbretërimit. Këta historianë merren me rrugët autoritare të mbretërimit të Zogut, por jo me metodat e dhunëshme të kundërshtarëve të tij. Ka historianë që ndërkohë, harrojnë se pikërisht traktatet që Zogu nënshkroi me italianë vetëm dy vjet pas riardhjes në pushtet (1926- 1927), ishin traktate antijugosllave dhe antigreke. Kaq e vërtetë është kjo, sa dhe sot shqiptarët e Kosovës e respektojnë ndoshta më shumë se në Shqipëri, Mbretin dhe Mbretërinë. Dikush prej këtyre historianëve, apo shumica e tyre, flasin për një Mbret që e shiti Shqipërinë tek Italia, por e kanë të vështirë të shpjegojnë se pse Mbreti iku dhe nuk qëndroi në fron, duke pranuar ultimatumin Italian dhe duke mbetur si mbret i mbrojtur prej bajonetave italiane. Nuk shpjegojnë dot pse Mbreti organizoi rezistencën, pse zogistët ishin grupi më kompakt antiitalian nga viti 1939 deri në largimin e tyre, siç afirmojnë unanimisht studiuesit e huaj. Kjo kategori historianësh, nuk spjegojnë se interpretimi juridik i Traktatit të Paqes të Parisit më 10 shkurt 1947, i kërkuar me ngulm nga vetë qeveria komuniste e kohës, është në fakt, pranimi i një gjymtimi të të vërtetave historike. Interpretimi i paanshëm juridik i këtij Traktati na çon në mënyrë të pashmangëshme në konkluzionin se Mbretëria e Zogut, jo vetëm që nuk e shiti Shqipërinë, por ajo Mbretëri mbetet subjekti juridik i trashëgimisë shtetërore shqiptare edhe pas pushtimit fashist. Në rrethana të tilla, domosdoshmërisht Shqipëria ka nevojë për një rishikim të plotë dhe shkrim të historisë që mësojnë brezat e rinj. Këtë rishikim duhet ta bëjnë vetëm historianë të paanshëm, madje dhe duhet ta kishin bërë prej kohësh. Në këtë drejtim, nuk mund të lihen pa përgëzuar institucionet shtetërore si, Qendrën e Studimeve Albanologjike, Institutin e Historisë, apo ndihmesën e studiuesve ushtarakë, që me botimet e tyre si “Historia e Ushtrisë Shqiptare”, “Guidë e Historisë Ushtarake” dhe mjaft veprimtari shkencore e botuese, po i bëjnë nder kombit shqiptar dhe historisë së tij. Por ndërkohë, është domosdoshmëri që e gjithë shoqëria duhet të shkëputet nga qëndrimet dogmatike, trashëgimi e ideologjizuar e sistemit komunist. Familja Mbretërore Shqiptare, sigurisht jo nga vullneti i saj, por e detyruar nga pushtimi fashist u largua nga Shqipëria, vetëm dy ditë pas lindjes së Princit trashëgimtar dhe kanë jetuar në perendim duke menduar dhe vepruar në çdo moment për rikthimin e tyre në atdhe. Mbreti Leka I, vërtet nuk e ka jetuar nga afër realitetin shqiptar, por ai ishte trashëgimtar i Mbretit Zog që kishte jetësuar idenë e rilindësve për shtetin shqiptar të fortë dhe dinjitoz. Babai i tij si Mbret kishte lundruar me mjeshtëri, ashtu si kishte ditur të ruante pavarësinë e shtetit shqiptar, madje dhe si i “shfronësuar” ishte treguar i matur, kur kërcënohej integriteti ynë territorial nga grekët, pa iu kundërvënë regjimit komunist.

191 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Edhe Mbreti Leka, që luhatej midis impulsivitetit tipik shqiptar dhe qetësisë që e trashëgonte prej nënës së tij, nuk pajtohej aspak me regjimin komunist, por kurrë nuk kishte bërë lojën e armiqve të Shqipërisë. Prandaj, fjala kyçe në sjelljen e shtetit dhe shoqërisë ndaj personaliteteve të tilla, duhet të jetë si kudo në perëndim: respekt ndaj vazhdimësisë shtetërore, se parimi i vijimësisë së vlerave është parimi më jetëdhënës i shoqërive demokratike. Kjo do të thotë: respekt ndaj figurave historike me dritëhijet e tyre; njohje e vazhdimësisë shtetërore, respektim i statusit të Familjes Mbretërore Shqiptare. Kështu respektojmë veten dhe tregojmë se shqiptarët vërtet kanë pasur shtet, me përjashtim të periudhës së pushtimit. Duke analizuar kronologjinë e disa ngjarjeve dhe momenteve historike, vihet re brezi i cili përfshiu në filozofinë e vet qeverisëse, kujtesën e kombit shqiptar si përvojë reale, duke e materializuar atë në vendime, në përputhje me zhvillimet aktuale politike. Vlera historike e vendimit u shndërrua në institucion sigurie për vetë shtetin. Vlera e aktit të Ismail Qemalit evidentohet shumë më lart se vlera e vetë brezave që ai përfaqëson, kjo pasi arriti që të krijojë situatën politike në një institucion vendimmarrës politik me identitet përfaqësimi kombëtar, të shpallë institucionin e Sigurisë Kombëtare, në bazë të të cilit do të ngriheshin të gjitha institucionet e tjera të administrimit politik të shtetit shqiptar Periudha deri në vitin 1924 është një periudhë e cila duhet parë si një kontribut real dhe i fuqishëm për të gjithë brezat, jo shumë për nga realiteti politik që institucionalizoi, sesa për vlerat që ajo solli në filozofinë e qeverisjes së popullit shqiptar.

Kjo periudhë kohore përcaktoi se, qeverisjet e bazuara në vullnetet individuale apo grupe politike, qofshin këto të materializuara në akte juridike, sado të drejta që të jenë, nuk mund të kenë efektet politike më shumë sesa ndikimin e vetë individit apo grupit, duke mbetur gjithnjë e kufizuar në pushtetin e saj politik. Institucionet e shtetit shqiptar, të cilat patën identitetin dhe mandatin e përfaqësimit shqiptar, i qëndruan kohës dhe nuk u shkatërruan. Ato shërbyen si vlera referuese për zhvillimin e rindërtimin e tyre. Zhvillimet historike të viteve të Mbretërisë Shqiptare duhen parë dhe vlerësuar realisht dhe pa u shkëputur nga rrethanat si ato kombëtare, edhe ndërkombëtare. Në fund të fundit ka disa kritere që përcaktojnë meritat apo mangësit e shtetit. Si të tilla mund të vlerësohen duke marrë për bazë gjykimin se sa vlera ka patur kujtesa kombëtare si përvojë qeverisëse në vendimet politike për themelimin dhe ngritjen e institucioneve të shtetit shqiptar. Kjo tregon se kur përvoja ka patur kujtesën me identitet kombëtar përfaqësimi, institucionet janë ndërtuar për të mos u shkatërruar kurrë. Duke analizuar rrugën historike të ndjekur në krijimin e institucioneve të përfaqësimit të shtetit shqiptar, vihet re se orientimi politik për realizimin e aspiratës së popullit shqiptar për pavarësi, bashkim, paqe, zhvillim e mirëqenie ka qenë i lidhur deri diku me aftësitë dhe vizionin e një individi. Kjo ka qenë, në të njëjtën kohë, karakteristika kryesore që ka bërë të mundur që këto zhvillime të mos kishin një vlerësim të njëjtë nga të gjithë. Për këtë arsye, edhe kujtesa kombëtare, e formuluar si përvojë duke qenë e personalizuar, nuk merrej në konsideratë duke i filluar gjërat nga e para.

192 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Gjatë gjithë historisë sonë moderne, nuk u arrit të formulohej një kod politik i qëndrueshëm për popullin shqiptar. Ky kod duhet të ishte apel politik për të gjithë brezat, duhet të ishte pjesë e përkushtimit të të gjithë shqiptarëve, duke e shndërruar në një “akt final” në të cilin shqiptarët do të gjenin vetveten dhe identitetin. Mungesa e një orientimi politik të qëndrueshëm, si pasqyrim i ndërgjegjes kombëtare, ka bërë që shpesh ndikimet e individëve të përcaktojnë karakteristikën dhe identitetin e epokave dhe periudhave të zhvillimit kombëtar. Për këtë arsye, zhvillimet në historinë tonë lidhen shumë me kontributin e një apo disa individëve. Kjo ka sjellë edhe një farë subjektivizmi qoftë në shkrimin objektiv të historisë, qoftë edhe në qëndrimin objektiv ndaj individëvë paraardhës që kanë qenë aktorë kryesorë të historisë kombëtare. Kështu ka ndodhur që një personalitet pasardhës, për të evidentuar vlerat apo për të paraqitur antivlerat si vlera, ka hedhur baltë mbi paraardhësin e vet. Historia ka shumë shembuj të tillë, sikurse ka ndodhur edhe me disa nga figurat historike të popullit dhe shtetit tonë - fenomene të cilat fatkeqësisht po i përjetojmë edhe në kohën tonë. Kjo ndodh për arsyen e thjeshtë, të mungesës së këtij kodi politik. Koncepti që historia dhe shteti fillojnë me mua është një koncept që duhet braktisur në radhë të parë nga intelektualët dhe gjithë shoqëria shqiptare.

193 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

NATIONAL SECURITY DURING THE ALBANIAN MONARCHY 1928-1939

SUMMARY

In this paper, we analyze the contributions of the Albanian Monarchy and King Zog to the national security of Albania. First and foremost, based on the case of the Kingdom of Albania, we can accept that the concept of “National Security” is not just a concept of modern times, as it is often claimed by the literature that explores these topics. In this regard, it is meaningful to remind the King Zog's speech before the National Assembly on 6 April 1939 where he underlined that he had understood openly the dark intent of Mussolini against Albania, emphasizing that he hadn’t left a tool without using for Albania's security since 1934. Security remains one of the most controversial concepts of the time, looking for a definition that can be acceptable to all. This concept refers to several issues, goals and values that often reflect contradictions stemming from various theories of the International Relations’ field. The debate that remains open among academics is related to the concepts of security and above all, the different levels of analysis. This debate is rooted in the theoretical traditions of International Relations and continues in the ongoing confrontation of these conflicting traditions. The impact of this debate is not only visible between academics and scholars, but also among political scientists and politicians who incorporate elements of these theoretical traditions in an attempt to find solutions to security dilemmas. The end of the Balkan wars is a short period of time, but very congested with events of historical and tragically as well to the Albanian national cause. The announcement of Albania's independence as the biggest event in the history of the Albanian nation is heroic deed, but after about a year it becomes a tragic one, since this time begins the flagrant violation of human and national human rights for more than half of the Albanian people and their lands that remained outside the independent state announced in Vlora. Compared to the period before the Balkan wars, the territorial and demographic changes after Bucharest Peace on August 9, 1913, expressed in percentage, were: Bulgaria gained 29% territory and 3% more population, Greece 68% territory and 67% population, Montenegro, 62% territory and 100% more population, Serbia 82% more territory and 55% more population. In fact, in these wars, the map of the Balkan countries was radically changed, taking shape as it remained for almost the last century. Representatives of the Government of Vlora stated to the Great Britain Foreign Office that the purpose of the territorial adjustments being done should establish a lasting peace, but the way in which the Albanian issue was resolved could not end but only with constant animosity. This is the political map that resulted even from First World War: a volatile situation at home and abroad. After the serious difficulties and persistent political turmoil of 1920- 1924, in the following period (1925-1939) Albania enjoyed an admirable stability and security.

194 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

The establishment and consolidation of national security institutions and the support of their actions from a contemporary Western legal basis was of a great importance. Return to power of the legitimacy and the proclamation of the King of Albanians added Zogu's ambitions for a strong state. He devoted himself, willingly and energetically, to the organization of the state and drafting of a modern law, for which he was interested more than any other thing. In 1925-1939 several legal, political and social reforms were carried out for the consolidation of the Albanian state and the economic development of the country. A series of measures were taken to create a centralized administration, which led to the disappearance of regional separatism, the strengthening of the new state and the country's internal unity. King Zog's contribution to the creation and building up of a modern national state, as well as consolidation of national security institutions, is of paramount importance. Successive Albanian leaders found behind him a much simpler terrain as a result of creating a national feeling for which the merit belongs to Ahmet Zogu. In the Albanian state, during the period 1925-1939, various clans and political forces, driven by narrow interests and supported by the outside, have provoked riots, plots, murders, insurrections, and so on, which wanted to create destabilization of the country and the violation of national security. Therefore, the state authorities were working with priority to have a strong gendarmerie, as well as a capable army to crush those movements and maintain Albania's order and borders. The growth and strengthening of the armed forces was necessary not only for the fact that any state should have protective powers, but also for the circumstances in which the Albanian state was located, with aggressive neighbors. The Albanian senior state authorities estimated that if they had considered military, well-trained and well-armed forces, the neighbors who wanted to forcefully enter Albania, such as Serbia, Greece and Italy could be pressured someway. During the years 1928-1939, the Italian government was particularly interested for the Albanian Army, which it aimed to use in the future for its purposes in the Balkans conflict. But when Italy began to design the annexation of Albania, it attempted to weaken the Albanian Army. It worked continuously to grab Albania and, in addition to using its natural and underground resources, to benefit from human resources as well. For this, Italy assumed firstly the role of the army payer, and parallel to manage army’s reconstruction, organization, armament, clothing, nutrition as well as the training. Gendarmerie and police forces were organized to ensure internal security. Gendarmerie was led by English instructors. In addition to the organization in the center, the prefecture and the sub-prefecture, the gendarmerie has in its composition even several state-owned companies involved in the preservation of order. Gendarmerie units were also involved in overseeing regime and fugitive opponents. During 1925-1939, has achieved the abolition of Ottoman normative acts for the police and the gendarmerie and their replacement with new laws. The creation and development of Albanian legal and legal bases was realized as well as the drafting and modeling of police and gendarmerie legislation, regulations for every service, etc.

195 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

An important role at the national security of Albania was played by the Albanian, secret service for domestic and foreign issues, succeeding in facing with dignity the foreign secret services, especially the Yugoslav and Greek ones. Despite the drastic poverty and primitive social conditions of Albania, Zogu can be considered the most important political figure in the history of modern Albania. Almost alone, he achieved to create conditions that enabled Albania to exist as an independent state. He showed that he was able to take firm action and be persistent to choose the most appropriate methods for coping with the difficulties he faced. Despite many circumstances and difficulties, Zogu, with his devotion, courage and abilities, achieved to secure Albania a political stability. In the period 1925-1939, much was done to eradicate the nation-wide divisions and to consolidate the fragmented population. Very soon there was established rule and order in a country that had not known them at all. Within seven years, the gendarmerie cleared the place out of the rogue. Despite the strong support he enjoyed in the north, A. Zog brought out the traditional custom of feudal feuds among the highlanders. He managed to disarm the population who had never accustomed without the rifle. The independence that the tribes of the north had enjoyed for centuries was largely restricted. One of the most positive results of this political stability was the creation of a realistic environment for the growth of Albanian national conscience, which directly affected the consolidation of national security. Despite the difficulties he had to face, especially with the economic crisis and the exacerbation of relations with Italy, the period 1925-1939 was generally calm and stabilized, especially for a country like Albania where there had been frequent political upheavals. However, it should be noted that domestic political developments in Albania during this period have been characterized as highly dynamic and sometimes bloody. Regardless of these tense political developments that sometimes ended up in armed rebellion such as Dukagjini's (1926), the Fier Uprising (1935), the Delvina Uprising (1937), or the plots organized for the physical elimination of the head of state, it may be said with full conviction that in confronting unconstitutional domestic actions and with foreign agents (mainly Italian, Serbian and Greek), national security institutions in Albania managed to always maintain a national position, so protecting the constitutional order in consistent with the country's interests. According to the judgments of Western diplomats in Albania (American Minister HG Grand), studying the chaotic international situation that later led to the outbreak of World War II, King Zog stood up at the state requirements and was the necessary statesman to lead the country as it has been asked for from the nature and traditions of the Albanian people. Zogu absorbed foreign capital in Albania, mainly the Italian, to whom many concessions have been offered, in order to overcome the economic backwardness of the country. It should be noted that the Government of Rome exploited the financial difficulties of the Albanian state for signing the Italo-Albanian Friendship and Security (1926) and the Pact II of Tirana's Defense Alliance (1927), which certainly influenced Albania's future. King Zog repeatedly rejected the requests and Mussolini's ultimatums to accept the introduction of the Italian army in Albania and its "peaceful" occupation.

196 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

This rejection was resolute especially at the first week of April 1939. However, surprisingly at the same time King Zog was in a very difficult situation, as some of the senior military officers made no serious effort to prepare the resistance against the fascist invasion of fascist Italy to the required degree. The treatment of the military factor as a political mechanism of the Albanian state, especially in the period of the Monarchy, aims to highlight the fact that the creation of the Albanian state cannot be conceived as a process that has been realized within a short period of time and furthermore, only with the act of declaring independence. Creating the state as a political body, capable of governing the country and protecting the interests of its people, required in the first place the proper identity and authority of the representation of its people. In this sense, defining the main elements of this governing chain, which influence the creation of this organism by elevating it to the level of representation of all Albanians, has been one of the most titanic attempts of I. Qemal and others after him, to give to Albanians their state – a great achievement which the Kingdom has developed and consolidated as never before. In building state institutions, the use of force factor necessarily requires legal basis and identity representation at the level of state government. In this sense, force is considered a military factor. When this concept fails to comply with this rule, it means that the force, if organized, has a political, individual or regional political identity. It should be taken into account as a factor for cooperation and when it is unorganized it means that it is merely violence which should be considered a destabilizing, criminal or terrorist force and cannot be taken as a cooperation factor for institution building. The use of force by groups or groupings that do not have the authority of representation and do not have the definitions of international conventions as well, cannot be considered as military factors that play a role in the security of a state. Thus, if this element is missing, they are merely armed structures which, at the worst case, when accompanied by acts of violence, are considered terrorist forces. Given the purpose of the material, the cooperation of the Armed Forces with other institutions of the society and state is dealt with in the terms of impact that this concept has in determining the nature of the state and society itself. Thus, special aspects are presented to readers as a unilateral political content, but in reality, the purpose is not related to problem definition. They are only given as arguments that prove that the unilateral ideology or bias of the military criteria of the armed forces (FA) makes them to lose the identity of national representation. Such an intervention turns them into instruments at the hands of a political group or force, against groups or other political forces, so transforming them into instruments up to criminal one. With this, the material appeals to the reader for the institutional stance that must be kept on this important instrument, very sensitive to such interventions, but sacred to the state. This should be said because the relevant military / institutions require civilians to create for them the legislative space that makes them operable and interoperable, otherwise if civilians allow the military to devote military rule, the nation’s themselves will find security and the freedom to do that rule.

197 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Ahmet Zogu came to Albania from Yugoslav territory, set up and sustained the Kingdom for 11 years mainly with Italian support and left Albania with some of the largest protocol access towards Greece. The Turkish side provided official and residential support. So, it is enough to conclude that Ahmet Zogu was neither a pro, nor against Yugoslavia, neither a pro, nor against Italy, neither a pro, nor against Greece: he was only pro-ethnic with the ethnic Albanian and the institution of the Kingdom he raised himself. He was against those who did not want the kingdom to be the only regime that could save, stabilize and develop the Albanian state. It is true that King Zog's economy deposit were mostly borrowed, rather than generated by poor Albania. Of course, this made the country highly dependent from Italian influence at almost all areas. But the question that comes naturally is: did the King have the way or other means to bring the country to the standards he had himself sanctioned by the Constitution and wanted and worked to achieve it in reality? In the conditions of poverty and almost total shortages of institutions, infrastructure and economy, at the time of taking power, Ahmet Zogu had to rely on a foreign partner. If it did not rely on a foreign partner, the country would remain in isolation, which would disagree with the nature of Kingdom goals and objectives. The reason says that he should ask the support somewhere. In this logic, where? Was asking support from Yugosllavia an alternative? No. Support to Yugoslavia, even though it was accepted by Ahmet Zogu when it came into force, was made simply and only for tactical reasons. Support to Yugoslavia was not a strategic one. Ahmet Zogu was convinced that reliance on Yugoslavia would have bitter fruit in the long run. It is precisely for this reason that Zog only “stole” the support and initial support of the Yugoslavs, remaining in fact and in essence an anti-Yugoslav. Strategic support to the Yugoslavs would have fatal consequences for the national security of Albania and the Albanians in general. Not long ago, then Yugoslav Prime Minister Pashic, when Zog would meet him before leaving to Albania for taking the power in December 1924, told the latter: “Goodbye, friend of today, enemy of tomorrow.” Of course, King Zog could not rely on Greece either. Times had shown that Greece was a country that not only couldn’t be trusted but had to be watchful to it because it aspired and worked with all means and ways to directly threaten Albania's national security, territorial security and its population. Greece, with ideas, programs, and warlike and non- combat actions, claimed and tried to Hellenize and take South Albania. Ahmet Zogu, was loyal to these estimates and acted accordingly all the time he reigned. The king could not have other behavior with Greece. Now let us come to the selection for Italian support. Compared to the other two neighboring countries, Yugoslavia and Greece, Italy is a classic Western country. No one can argue the Ahmet Zogu's Western orientation: his political system, the forms of government and institutions generally up to his marriage, spoke completely for a well- targeted orientation of the West. In this sense, it was desirable and expectable for Western powers to respond with the same behavior to this moral investment from a small country, but with a significant geostrategic position in the Balkans. But the Great Western Powers, not only geographically far, but in the meantime, were engaged in a series of complex situations that took place between the two world wars just

198 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura when Ahmet Zogu reigned in Albania. These situations made it difficult and almost impossible to pay attention, energy and money to Albania. The Great Crisis of 1930- 1934, coming into force and taking strategic initiative from the forces of Nazi Fascism, Bolshevik danger, etc., were developments that endangered not only European but also global security. On the other hand, Albania was not a country that promised a lot from the interests’ point of view. Perhaps Albania had mining and oil resources, but road infrastructure, political infrastructure, land, etc., were so difficult that the investment cost would be much higher and would not justify the invested money. Under these conditions, great powers did not have the time to deal with second or third issues. Albania was one of these countries, the security of which the great powers themselves delegated to Italy. Then the selection for Italian support was clearly a selection for Western support. When the issue raised that fascist Italy would enter the adventure by conquering Albania, the King made the right choice: resistance with dignity. The King himself had expressed his stance: the country could not protect itself against a military power about 50 times more in number and almost absolute in the tools Italians had. For this purpose the King guided the design of operational plans. From a strategic point of view, the concept of operations was clearly built: as much resistance as possible and greater starting from the coastal line in order to exhaust the invading forces and then to face them with war guerrillas, relying on the country's mountainous terrain, on Albanian patriotism, and on possible outside support. For this purpose, the forces (usually fewer in number), were dislocated for the development of resistance near the main cities of the country, where the main directions of the attack of the Italian forces has been planned. Most forces would focus on the depths of the country. Today, when we analyze the ratio of forces and all the situation of those times, this concept of operations turns out to be, normally, the most effective concept to secure the objectives outlined above. But was there any other different solution in the military operational view? Of course, solutions are always numerous when analysis take place after the times when situations are developed. An interesting version of Italian official analysis says that General Guzzoni, the Italian military commander, was delayed in progress although his orders were to march to Tirana as soon as possible. His power, which was used far from his own country, was punished by the almost ruined state: the main port in Durres did not have enough depth to accept large ships, thus creating difficulties in carrying out landing operations; Italian troops were ill-educated and misguided by their officers, whose contradictory orders created a great mess; radio communication was defective due to the inability and lack of capability to use non-telephony devices; poor quality and insufficient fuel for vehicles; alarming lack of equipment in general; the lack of thorough preparation for the military campaign. It was entirely true what have been commented by Filippo Anfuso, the Secretary General of the Foreign Minister Conti Ciano, who referred to be said that if the Albanians had a well-armed brigade of Albanians, they could have repatriated and thrown back the Italian Army to the Adriatic Sea. There were other opportunities as well. But when the analysis takes place, it should be considered all factors, both internal and external. One of these factors was the political and traditional elite of the country. These elite did not have the proper cohesion to put it effectively in the service of the nation. Rather, it was too fragmented in different orientations, in different states and convictions.

199 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Even a part of these elite did not miss to plot against the Kingdom, putting in power the power ahead of the interests of national cohesion and security. The country's traditional and political elite did not have the proper national cohesion because of different orientations and beliefs in defining allies or foreign enemies. These contradictory orientations and persuasions took place even in the army, up to its senior commanders and leaders. Albanian soldiers brought in military school’s different military thoughts, but also different political orientations towards foreign enemies. The strategic leadership, namely the King, desired the army and worked with concern to strengthen it. He created the army itself, paid attention to it, assigning at it’s the top the best trusted military, with patriotic morals and technically prepared. The selected doctrines were right. Organizational and operational plans were appropriate for the country's and nature's conditions against the intensity of risks and threats of the time. However, what was written on paper with what was seen in practice had a small gap, which shifted the course of events after the fascist occupation of the country. Italy, on the other hand, worked with a long-term plan to paralyze the country's defense and the Albanian National Army. As for the King, he trusted the military, but his confidence was abused. The King probably had to build more cautious strategies and attitudes in bilateral relations. The relations and attitudes of the Monarchy were not sporadic, nor did they overcome the interests of the moment. In essence, Monarchy had its own platforms, based on the necessity of national security and the strengthening of national cohesion. King Zog wisely used the geographical position of Albania to play with rivalries of different states and powers, but always in the interest of national security. King Zog did not only offer friendship to Italy, but also to England and the United States of America. He was careful too, to put some balance between them. He trusted in the mighty powers to the extent that he would think and hope that they would understand his attitude, even though against Italy. It is no coincidence that in the last call on the day of the fascist conquest, he calls once again to France, Great Britain and the civilized world to stop the invasion from Italy. In 1912, Albania had reached a colossal leap, escaping from Turkey's 500-year invasion. The legitimacy of Albania as a separate nation was the greatest investment for its national security. However, the period from 1912 to the coming into force of the Monarchy has been the most destabilized period of the country and, consequently, the most vulnerable to Albania's national security. Under these conditions, for Albania and Albanians wherever they lived, there was no other option of salvation, survival and national security, except to move to an even greater concentration of energies, efforts and forces of the whole nation, which was embodied in the political selection of installing the Monarchy. The transition from the regime of the Republican regime to a Kingdom regime was indispensable, as well as legitimate. This fact is very important because legitimate governance is the cornerstone of the national security foundation. This legitimacy, King Zog, won by legitimate means and with the distinguished contributions of the leader accepted and supported at the national level.

200 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

But it was not just the legitimacy of the Kingdom that guaranteed national security. Legitimacy was complemented by the definition and installation of institutions according to the most advanced models of time, namely Western experiences. The economy and infrastructure developed. Great steps were made to nationalize national education and religion. Such steps were made by all states that seriously considered the fates of national security and their future. Special care and investment was made to protect the country by building up doctrines and armed forces in line with the size of the territory, population and strategic position of Albania. Naturally, it could be more and better. Naturally, choices could have been more numerous. Naturally, it could have been better played on Balkan politics and beyond. However, failure to observe all options and it is not a fault. At any time, every government of any country fails at be comprehensive. But the choices that King Zog and the Kingdom did, in general, were the only one to save the decomposition of Albania and, consequently, the alienation of its vital interests, namely its national security. Ahmet Zogu, in these circumstances, did not accept the Mussolini's ultimatum, but at the same time he hadn’t the necessary strength to face the aggression. Just in these conditions he left the country to avoid his unconditional surrender. The right time distance has been created already to avoid emotional treatment and politicization of historiography. In this regard, attentive scholars and contemporary works are convincingly bringing another approach, contributing to a new perspective of the challenge of fascist conquest. This is because the kingdom was mainly maintained with foreign aid, making the country somewhat economically dependent and politically influential in governance. In the absence of a foreign partner, stronger than Italy, in the face of a global crisis and growing German expansion in Europe and the world and in terms of non-support to neighbors as the cost would be too high, King Zog could not do more than he did. It should be noted that the eloquence and intelligence of a senior leader to take advantage of the chances of political discourse in the defense of the national cause is an important element of personality for such a level as A. Zogu, but it cannot be everything. In many documents of the time, in order to highlight the figure of Ahmet Zogu as very clever in using the situations for the interests of Albania, arguments were used that he always came to gain as he always won support from parties in the conflict. Such behaviors do not make a political personality ever independent. He can overcome the moment, but he cannot always fix the situation. However, A. Zogu left a legacy of high value to the institutions of Albanian government. It was multi-faceted, political, economic, military, cultural, infrastructural, etc. This period of time showed that security instruments should preserve the national identity of leadership, preparation, construction and, in particular, independence of action. It should be noted that no matter how the circumstances of the royal regime came, he launched ideas and realized in the constitutional governmental practice an authentic Albanian philosophy, naturally with the benefits and the shortcomings of the time. He created an environment that led to the creation of the Albanian national consciousness, a process that continues today all day long. Although what he did probably did not reach the level of unification of a nation, there is no doubt that he made important steps in this regard.

201 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

It can be said that the security of a state depends not only on the physical presence and professionalism of security instruments but, above all, on its basis of security in the form of the institutionalization in the context of an international legal recognition of dignity and authority regardless of the physical capacity of any constituent elements, both in the domestic domain and in the context of international relations. The building of the entire state security system is part of a great responsibility, ranging from the attitude of every institution to the establishment of a fundamental law such as the constitution to the individual as the ethical core of the state that is a citizen and the attitude of the institution towards him. In the world of the monarchy that we analyze and not just here, so interdependent and equally competitive, it is important to know how to define national interests and to design those state policies to realize those interests. But of course, national interests must match the opportunities each country has to play in geopolitical theater. If we know the realities of the pre-World War II Balkans, without talking about the fragility and weakness of the League of Nations, as the first collective security organization in Albania, we are more rational in the analysis. Under these conditions the natural questions are: What is important to be clear about a country's political leadership? Should I determine whether the political theater of international events you are playing as an actor or as a factor? And these calculations are not done with fiery patriotism, with infantile nationalism, with unfounded illusions and ideological frustrations, etc., but with an accurate analysis and calculation of factors and political actors in global spaces. If in a regional space, you will be a factor and behave like an actor is extremely harmful and you cannot maximize your interests. In this space you have to behave as imposing, to present conditions where you have the power to be dictated, which King Zog did very well by skillfully utilizing the circumstances. When you are just an actor and a political stage manager is beyond yourself, you must be armed with this consciousness. You can act as a factor and do everything to sell it as such, but you have to be convinced of your powers. You need to introduce the power of the state and of the nation more than it really is. But when you are convinced of yourself, know how to make the right concessions, so as not to lose the most important things. The question that immediately arises is: In international relations, is the map clearly mapping where political decision-making reads so easily the opportunities and conditionality? Were we so relieved especially in the Monarchy period? No. This is the most difficult thing. This depends on the leadership vision. Based on these considerations, I judge that the Monarchy, during its rule, led the country on the path of European progress, trying to establish standards of advanced Western states. Albania and Albanians, for the first time in modern history, managed to install a modern state for the time. The demands for a modern and strong state conditioned the need to bring Albania into the European course of development. But to the extent that energy demanded for the development needs, to such an extent, the energy needed to meet the risks and the internal and external threats. These risks and threats got too virulent and aimed at major objectives: questioning the very existence of the institutions that the Albanian nation had established and which were placed in the guard of the country's independence, freedom and prosperity.

202 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

Moreover, the external dangers and threats were directly incarnated in the invasion of Albania, the second after the nearly five hundred years Turkish invasion, thus transforming itself from the virtual, in the realistic form. Albania was one of the two countries that became the first prey of the Nazi-fascist incursion. The Second World War blast returned to Albanians the historical need to ensure their national existence. Ever since the declaration of independence, Albanians were found lonely and without strong strategic allies. The Albanian political class was not able to feed the strategic allies’ choices with more established attitudes and orientations. Historical conditionality does not absolve the Albanian state and its rulers from the responsibility of foreign policy mistakes, which, with little exceptions, was passive, inadequate and subjective. However, Albania's fate in 1939 was more of a product of international circumstances than its foreign policy product. Today, a certain part of Albanian society continues to justify communist culture because it has a great paradox in today's behavior, not just the left, but also its electorate, its thinkers. We are not distanced from the dogmatic conclusions of the history that was written in the time of Enver Hoxha about the historical figures that have rivaled him. Independent historical science cannot be developed much more to the judgment of his contemporaries like that of Ahmet Zogu. Is it enough the fact that some of them came from the forces in the Second World War to fully prejudge their actions? Will we continue to ignore the fact that by 1942, only Albanian nationalists, gathered around Legality, were among the most active anti-fascist resistance? So true is this resistance, as Enver Hoxha was forced to invite Abaz Kup to the Peza Conference and make him a member of the General Staff. Sadly, this dogmatism, this inertia of judgment to a figure, towards a period, to a lawful Albanian regime, such as the Kingdom and its heir, is also cultivated by the fact that Albanian dominant historiography consists mainly of historians who have written in thousands of copies textbooks about “the truth” according to them. They are historians who do not want to review their views expressed in books written in Enver Hoxha’s time. Even in seemingly coherent attempts they and the current books confirm their early stances. Some claim that King Zog complains but does not explain that Albania did not have a tradition of dynasties, and that in the end, and in European kingdoms, there is always a beginning on the basis of self-proclamation and not of any direct connection with God. These historians, in the end, do not deal with the positive consequences of the Kingdom proclamation as a product of Albanian circumstances but with details of the reign. These historians deal with the authoritarian ways of Zog's reign, but not with the violent methods of his adversaries. There are historians who, meanwhile, forget that precisely the treaties that Zogu signed with the Italians, only two years after it came to power (1926-1927) were anti-Yugoslav and anti-Greek treaties. So true is this judgment, as today Kosovars respect the King and the Kingdom more than in Albania. Some of these historians, or most of them, speak of a King who sold Albania to Italy, but find it difficult to explain why the King left and did not sit on the throne, accepting the Italian ultimatum and remaining as a protected king of Italian bayonets. They cannot explain why the King organized resistance, why the adherents of Zogu were the most compact anti-Italian group from 1939 until their departure, as unanimously affirm foreign researchers.

203 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

They don’t explain that the juridical interpretation of the Peace Treaty of Paris on 10 February 1947, which was firmly sought by the communist government itself, is, in fact, the acceptance of a mutilation of historical truths. The impartial legal interpretation of this Treaty leads inevitably to the conclusion that Zog's Kingdom not only did not sell Albania, but that Kingdom remains the legal person of Albanian state heritage even after the fascist occupation. In such circumstances, Albania necessarily needs a thorough review and writing of the history for younger generations. This review should only be made by impartial historians, even and should have done so long ago. In this regard, the state institutions such as the Albanian Center for Albanological Studies, the Institute of History, or the assistance of military scholars should be congratulated with their publications such as “History of the Albanian Army”, “Military History Guide” and many scientific and publishing activities, which are the honor of the Albanian nation and its history. But in the meantime, it is imperative that the whole society should break away from the dogmatic attitudes, the ideological legacy of the communist system. Analyzing the chronology of some historical events and moments, it is noted that the generation that involved in its governing philosophy, the memory of the Albanian nation as a real experience, materialized it in decisions in accordance with current political developments. The historical value of the decision was transformed into a security institution for the state itself. The value of the act of Ismail Qemali is much higher than the value of the generations that he represents, as it succeeded in creating the political situation in a political decision-making institution with a national identity representation, to declare the National Security Institution, on the basis of which to establish all other institutions of political administration of the Albanian state. The period until 1924 is a period which should be seen as a real and powerful contribution to all generations, not so much from the political reality that it institutionalized, rather than on the values it brought into the philosophy of governing the Albanian people. That period of time determined that governments based on individual wills or political groups, whether materialized in legal acts, however fair they may be, cannot exert political effects more than the influence of the individual or group itself which of course, were limited in their political power. The Albanian state institutions, which had the identity and mandate of Albanian representation, had been resistant to the time and were not destroyed. They served as reference values for their development and reconstruction. Analyzing the historical path followed in establishing the institutions of representation of the Albanian state, it is noticed that the political orientation for the realization of the aspiration of the Albanian people for independence, unity, peace, development and well- being has been linked to the abilities and vision of an individual. This has been, at the same time, the main feature that has enabled these developments not to have the same rating. Lack of a stable political orientation, as a reflection of national conscience, has often caused the influences of individuals to determine the characteristics and identities of the epochs and periods of national development. For this reason, the developments in our history are closely related to the contribution of one or several individuals.

204 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

This has brought some subjectivism either in the objective writing of history, or in the objective attitude towards the forerunner individuals who have been the main actors of national history. Thus it has happened that a descending personality, to mark the values, or to present the evils as value, has polluted its predecessor. History has many such examples, as has happened with some of the historical figures of our people - phenomena that unfortunately we are experiencing even in our time. This is the simple reason for the lack of this political code. The concept that history and the state begin with me is a concept that should be abandoned first and foremost by intellectuals and the entire Albanian society.

205 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

RETROSPEKTIVË: MBRETËRIA ME SYRIN E SOTËM DHE DISA REKOMANDIME

Në historinë e Shqipërisë, periudha kohore 1928-1939 meriton studime sa të thelluara, aq edhe të paideologjizuar për sigurinë kombëtare. Historiografia shqiptare për atë periudhë ka vuajtur nga trajtime të njëanshme, nihiliste, deformuese dhe shkëputje artificiale. Shqipëria e periudhës 1912-1928, plot 15 vjet përjetoi një destabilitet politik që mund të rezultonte në pasoja të rrezikshme. Shqipëria ishte shtet, por pothuaj nuk kishte institucione. Shqipëria ishte në një Evropë që zhyti për herë të parë të gjithë botën në luftë. Po ajo Evropë e dalë nga Lufta e Parë po përgatiste edhe Luftën e Dytë Botërore. Vetë bota po shkonte drejt krizës më të madhe të të gjitha kohrave që kulmuan në vitet 1930-1934. Në këto kushte, Monarkia lindi si një domosdoshmëri e vendosjes së një regjimi të përqëndruar. Nuk mjaftonte vetëm vullneti politik i shprehur më 1912. Ky vullnet duhej institucionalizuar që Shqipëria të sigurohej si shtet. Monarkia ndërtoi të gjitha instrumentet e sigurisë kombëtare duke u nisur pothuajse nga asgjëja. Për herë të parë, me Mbretërinë, Shqipëria ngriti dhe forcoi institucione, instrumente dhe doktrina të lidhura me sigurinë kombëtare. Vetë Monarkia u ngrit si simbol gjithëkombëtar. Vendosja e regjimit monarkik ishte zgjidhja e gjetur për të fituar stabilitet shtetëror e kombëtar dhe për të garantuar sigurinë kombëtare. Monarkia qeverisi Shqipërinë në periudhën më të kërcënuar që Shqipëria ka përjetuar gjatë shekullit të njëzetë. Periudha e Monarkisë përfaqëson dimensionimin e plotë të një shteti modern për kohën dhe, me këtë, forcoi si asnjëherë më parë themelet e sigurisë kombëtare. Orientimi perëndimor i Monarkisë ishte një tjetër kontribut themelor në sigurinë kombëtare shqiptare. Monarkia mund të luante edhe më mirë në atë skenë të rrezikëshme politike ndërkombëtare dhe mund të përzgjidhte edhe të tjera opsione që do mund t’i vinin më shumë në ndihmë të sigurisë kombëtare. Gjithsesi, përzgjedhjet e saj nuk mund të shkëputeshin nga mundësitë e kohës. Sikurse thotë ndër të tjera edhe Prof. Dr. Paskal Milo, “Fati i Shqipërisë në 1939 ishte më shumë produkt i rrethanave ndërkombëtare, sesa produkt i politikës së jashtme së saj.” Monarkia la një trashëgimi me vlera për sigurinë kombëtare. Përgatitja dhe qëndresa e vendit kundër pushtimit Italian është një çështje që ka vend për interpretime. Ishte një realitet dhe kishte përzgjedhje. Por fakti që Organizata Kombëtare e Lëvizjes së Legalitetit (OKLL) gjatë luftës antifashiste mbajti peshë të vlerësuar, nuk është për t’u mohuar. Legaliteti ishte një ndër promotorrët kryesorë të luftës kundër pushtuesëve nazi- fashistë për aq kohë sa ajo luftë nuk ishte shpërdoruar ende për interesa ideologjike të

206 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura pushtetit të pasluftes. Historiografia dogmatike e Shqipërisë i ka mohuar ose shtrembëruar këto vlera dhe kontribute të Monarkisë në sigurinë kombëtare dhe prandaj, është në detyrimin tonë kombëtar që atë histori ta shohim me sy realist. Historiografia jonë kombëtare ka tashmë një mbështetje të plotë kriteresh e argumentesh për të pranuar dhe shënuar se nocioni “Siguri Kombëtare Shqiptare” merr trajtë të plotë, në kuptimin e veshjes institucionale, kryesisht në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928- 1939. Një nocion i tillë, veçanërisht i plotë për atë periudhë, iu mungon studimeve shqiptare. Ndërkohë, duke synuar që përmes këtij punimi, të përmbushet në një far mase kjo zbrazëti, është po aq e domosdoshme dhe e natyrshme të ndriçohen edhe më mirë e realisht kontributet historike të Mbretit Zog I në sigurinë kombëtare të Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Pasqyrimi i kësaj të vërtete institucionale dhe historike është i domosdoshëm, si për të qenë sa më të drejtë me çmimin dhe vlerësimin e kontributeve të Monarkisë, ashtu edhe për të hedhur poshtë ndonjë shtrembërim apo konceptim të indoktrinuar që ka tentuar të zvogëlojë, apo më keq, të përbaltë kontributet me rëndësi shumë të madhe kombëtare të Mbretit Zog - kësaj figure madhore të kombit shqiptar. Në përputhje me sa më sipër, lipset një rishikim realist i historisë së Monarkisë, larg subjektivizmit dhe i çliruar nga indoktrinimet e kohës. Madje, në këtë kuadër, një këndshikim i tillë do të ishte i nevojshëm për të gjitha etapat historike që ka kaluar kombi ynë. Historia e kombit tonë dhe e sigurisë kombëtare të tij është historia e jetuar prej saj dhe nuk mund të tjetërsohet. Në çastin që ajo është historia e saj, meriton edhe vlerësimin real, jo me paragjykime. Koha relativisht e shkurtër që konsumoi Monarkia në historinë dhe sigurinë tonë kombëtare (11 vjet) nuk mund të jetë argument për të shmangur vlerën e saj, dhe për më tepër kur këto kryhen nga historianë të indoktrinuar apo që përjetuan dhe mbrojtën historinë e regjimeve të tjera që konsumuan kohëzgjatje më të madhe. Një vlerësim real i asaj kohe është garanci që çdo kohë të marrë të njëjtën vlerësim real, qoftë ky edhe rendi komunist, apo ai demokratik që përjetojmë sot. Çdo rend politik shqiptar i çdo kohe, pavarësisht nga kohëzgjatja, ka patur si kontribute, ashtu edhe mangësi në sigurinë kombëtare. Si kontributet, edhe të metat e mangësitë duhet të analizohen me realizëm dhe jo të ndahen si me thikë, apo më keq akoma të përbalten pa argumente serioze historike dhe të dokumentuara. Natyrisht që rishikimi dhe rivlerësimi i ngjarjeve politike dhe ushtarake që u zhvilluan gjatë Monarkisë Shqiptare dhe sidomos sfida e qëndresës ndaj agresionit fashist italian, kërkon një studim më të plotë, gjithëpërfshirës dhe të pananshëm. Studimet e deritanishme të historiografisë vendase, sidomos të periudhës së Luftës së Ftohtë, lënë pas vetes shumë pyetje pa përgjigje bindëse. Gjithashtu edhe lidhjet e ndërsjellta shumëfishe të ngjarjeve historike (të mbuluara dhe të argumentuara vetëm pjesërisht) dhe sidomos mosmbajtja në konsideratë e faktorit ndërkombëtar e në veçanti atij rajonal dhe e ndikimit të tij ndaj sigurisë, sidomos ndaj atij të vendeve të vogla si Shqipëria, i kanë lënë shteg subjektivizmave e deri keqinterpretimeve historike. Prandaj, historia jonë kombëtare ka nevojë të interpretohet vetëm profesionalisht e jo politikisht apo ideologjikisht.

207 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

BIBLIOGRAFIA

 Bajraktari, Mul Deli, “Kujtime, Besëlidhja e Malësisë së Madhe”, Botim I “Rozafa”, Shkodër, 2004.  Baldwin, D. A., (1995) Security Studies and the End of the Cold War.  Baldwin, D. A., (1997) The Concept of Security, Review of International Studies.  Biagini, Antonello, L’Italia e la guerra balkanica, Grafica, Palne Castroviare, 1950.  Buzan, Barry dhe Lene Hansen, The Evolution of International Security Studies (Cambridge: Cambridge University Press, 2009).  Buzan, Barry, (1991) People, States and Fear. An agenda for International Security.  Clayer, Nathalie, “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar”, 2007.  Clegg Austin, Robert, “From Crisis to Crisis: The Rise and Fall of Fan Noli's Vision for  Albania. 1920-1924,” 1998.  Collins, Allan, Studime Bashkëkohore të Sigurisë, UET, Tiranë, 2009.  Craig, R., Nations in the Balkans, 1991-2002, University Press of the Pacific, 2004.  Curzio, Malapata, Teknikat e grushtit të shtetit”, Botimet “55”, Tiranë, 2006.  Dalby, S., (1997) Contesting an Essential Concept.  Dalby, S., (2002) Environmental Security, Minneapolis.  Davutoglu, Ahmet, “Thellësia strategjike”, Tiranë, 2010.  Dervishi, Kastriot, Shërbimi Sekret Shqiptar, 2007.  Dezhgiu, Muharrem, “Shqipëria nën pushtimin Italian (1939-1943)”, Tiranë, 2005.  Ermenji, Abas, “Vendi që zë Skënderbeu në Historinë e Shqipërisë”, “Çabej”, Tiranë, 1996.  Fevziu, Blendi, “100 Vjet”, UET/PRES & Klan, Tiranë, 2012.  Fischer B. J., Diktatorët e Ballkanit, Tiranë, 1996.  Fischer B. J., Mbreti Zog dhe përpjekje për stabilitet në Shqipëri, Tiranë, 1996.  Frashëri, Tanush, Këlcyra, Ali, “Shkrime për historinë e Shqipërisë”, Tiranë, 2012.  Giddens, Anthony, Sociogjia.  Guy, Nikola, Lindja e Shqipërisë.  Habermas, Jurgen, Perëndim i Përçarë, SHGP Asdreni, Shkup, 2006.  Haklaj, Veli, Siguria Kombëtare në Shqipëri, Tiranë, 2012.  Heeton, Armstrong, Gjashtë muaj mbretëri,1914. Tiranë, 2001.  Herd, Graeme P., “Siguria.” Kapitulli 1 në Çështjet Politike në Botën e Sotme, botuar nga D.N. Maclver. Manchester: Manchester University Press, 2004.  Herz, J., (1950) 'Idealist Internationalism and the Security Dilemma'.  Hobsbah, Erik, Epoka e Ekstremeve, Tiranë, 2004.  Hobsbawn, Erik, Epoka e Ekstremeve, 1994.  Hoxha, E., Vepra, vol. 3, SHB “Naim Frashëri”, Tiranë, 1969.  Huntington, S. P, Ushtaraku dhe Shteti, SHBU, Tiranë, 1995.  Hysi, G., Organizimi i Shtetit Shqiptar dhe luftë politike rreth tij në vitet 1920-1924, Tiranë, 1988.  Jacques, Edëin, Shqiptarët, Tiranë, 1996.  Jakomoni, F., “II patto di Tirana”.

208 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

 Kasmi, M., Pushtimi Gjerman 1943-1944, një këndvështrim i ri nën dritën e dokumenteve gjermane, SHB FILARA, Tiranë, 2013.  Karen, R., Mgst. Bazat e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, Biblioteka e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Historisë, Tiranë, 2008.  Kegley W., Charles, Jr. Politikat Botërore, 2009.  Kelly, Philip, “Escalation of Regional Conflict: Testing the Shatterbelt Concept, “Political Science Quarterly”, Vol. 5, No. 2, 1986.  Kissinger, Henry, Diplomacia, Botimi shqip, 1999.  Konomi, Ilir, Faik Konica, “Jeta në Uashington”, Tiranë, 2011.  Kycyku, K., Mustafa Qemal Ataturk, Tiranë, 1993.  Liotta, Peter, “Geopolitics of the Ballkans: Outcomes and Possibilities”.  http://newbalkanpolitics.org.mk.  Lukas P., Misioni amerikan në Shqipëri.  Maclver D. N., Manchester, Manchester University Press, 2004. Maxhuni, Sabri, Konspiracioni antishqiptar sllavo-grek, 2011.  Maxhuni, Sabri, Konspiracioni antishqiptar sllavo-grek, 2011.  Milo, Paskal, “Politika e Jashtme e Shqipërisë” vëllimi i parë, TOENA, 2013.  Monzali, Luciano, "La politica estera italiana nel primo dopoguerra 1918-1922. Sfideproblemi", 2011.  Myftari, Kastriot, Prilli që nisi në idetë e Marsit, Botimet Morava, Tiranë, 2013.  Merlika-Kruja, Mustafa, “Kuvend Letrash me Miqtë”, Volumi V, OMSCA-1, 2017.  Nosi, Lef, Dokumente Historike, 1912-1918, 2007.  Pastoreli, P., Italia e Albania.  Pearson, Ouen, “Albania and King Zog”, Materiale dokumentare kronologjike, 2004.  Pricolo F., “Gli Italiani in Albania, ‘Rivista Albania”, Nr. 1, aprile 1940.  Puto, Arben, Shqipëria Politike 1912-1939, Tiranë, 2009.  Puto, Arben, Historia diplomatike e çështjes shqiptare.  Puto, Arben, Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914, Tiranë, 1988.  Quaroni, P, “Valise diplomatique”.  Ribaj, Pajtim, Hyrje në strategji, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011.  Ribaj, Pajtim, Përcaktimi i rreziqeve dhe kërcënimeve, detyrë e vështirë e strategjisë, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011.  Ribaj, Pajtim, Siguria bashkëpunuese model i sigurisë bashkëkohore, UFO, 2009.  Salleo, Ferdinando, “Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri”, 2002.  Sazonov, Sergej Dmitrijevic, Ish Ministri i Jashtëm Rus, 1910-1916, Kujtime.  Selenica, T., “Shqipëria më 1927”, Tiranë, 1928.  Seliero F., Shqipëria gjashtë muaj mbretëri.  Selmani, Hysen, “Nga notimet e Zogut I, Mbretit të Shqiptarëve”, Shtypshkronja “Kristalina-kh”, Tiranë, 2008.  Serio, J. D., (2004) Fueling Global Crime: The Mechanics of Money Laundering.  Silajxhic, Haris, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Uashingtonit, 1999.  Snyder Jack. “One World, Rival Theories.” Foreign Policy, no.145, November/December, 2004.

209 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

 Susan L. Woodward. Ballkan tragedy. Chaos and dissolution after the cold war.(Washington DC: The Brookings Institution, 1995).  Stoessinger John G., “Përse kombet shkojnë në luftë?” Biblioteka e Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe Historisë, Tiranë, 2007.  Shala, Xheladin, Çështja shqiptare dhe diplomacia serbe 1912-1913, Prishtinë, 2006.  Todorova, Maria, Imagining the Balkans, Oxford: Oxford University Press, 1997.  Tomes, Jason, Monarkia Shqiptare.  Tomes, Jason, “King Zog self-made Monarch of Albania”, Sitton Publishing Limited, 2003.  Toynbee, A., “Survey”.  Uilliams, George Fred, “Shqyptarët”.  Ushtelenca, Ilir, Telegram i Durracos-Musolinit, “Diplomacia e Mbretit Zogu i I-rë”  Vickers, Miranda, Shqiptarët, Tiranë, 2008.  Wilkinson, P., (1974) Political Terrorism. London.  Wilkinson, P., (1977) Terrorism and the Liberal State. London.  Vlora, Eqrem Bej, Kujtime, Tiranë, 2003.  Vlora, Eqrem Bej, “Kujtime“ Vëllimi II, 1912-1925, Shtëpia e Librit & Komunikimit, Tiranë, 2001.  Vllamasi, Sejfi, “Ballafaqime Politike në Shqipëri (1897-1942)”, Shtëpia Botuese “Marin Barleti”, Tiranë, 1995.  Wohlforth, W.C. (1995) 'Realism and the End of the Cold War'.  Wolff, Robert Lee, “The Ballkans in Our Time”, 1974, Harvard University Press.  Wyn, Jones, R. (1996) “Travel Without Maps”.  Xhafa, Bajram, Historia e Shqipërisë 1912 -1939, Pjesa I, Shkodër, 2009.  Zavalani, Tajar, Histori e Shqipërisë, Tiranë, 1998.  Zavalani, Tajar, Misioni i shek. XX, Tiranë, 1998.  Zejnati, Novruz, “Ahmet Zogu - politikan apo ushtarak?”, Tiranë, 2011.  Zimmermann, D. (2006) The European Union and Post-9/11 Counterterrorism.  Arkivi Qendror i Shtetit.  Commissioner in Albania (Blake) to Secretary of State, 28 Qershor 1922, FRUS V, I, cituar nga Konomi, Ilir, Faik Konica, “Jeta në Uashington”, 2011.  Department of State, Merrit-Sëift to the Secretary of State, 875.00/107.  Ditari i Kontit Ciano.  Dokumente të Qeverisë së Vlorës.  Fletore Zyrtare, 1927,1935.  Gazeta e Korçës, 1 dhjetor 1923, 30 november 1923.  Gazeta Jugosllave “Politika”, 11 Prill 1925, “Diplomacia e Mbretit Zogu i I-rë”.  Guidë e Historisë Ushtarake, Botime Mb, Tiranë, 2008.  Guidë e Strategjisë dhe e Sigurisë, Akademia e Mbrojtjes, Tiranë, 2008.  Histori e Ushtrisë Shqiptare, Vëll. I, SHBU, Tiranë, 2000.  Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. III, Botimet Toena, 2007.  Lectures on Modern Balkan History (The Balkans in the Age of Nationalism).  Luftërat e tjera ballkanike, Shtëpia Botuese Onufri, Tiranë, 1993.  Monarkia Shqiptare (1928-1939), Përmbledhje Studimesh, Botimet TOENA, 2011.

210 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

 Revista Mbrojtja, 2008.  Revista Ushtarake, 2012, 2013.  Revista Përpjekja 15-16, Tiranë, 1999.  Roli i Kosovës për krijimin e shtetit shqiptar, Tiranë, Nëntor, 2012.  Rregullore e brendshme e qeverisë së Vlorës.  “Six Reasons Why America should become mandatory for Albania”, Paris, May 1919.  Statuti i Lushnjes, Shtypshkroja “Nikaj”, Tiranë, 1922.  Teoria e Luftës dhe Strategjisë, Tiranë, 2011.  Teoritë e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, UET/Press, Tiranë, 2010.  Teori të Luftës dhe Strategjisë, Tiranë, 2011.  http://www.lib.byu.edu/index.php/The_Austro-Hungarian_Red_Book.  http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/altoc.html, Library of Congress Country Studies.  http://staff.lib.msu.edu/sowards/balkan/, Steven W. Sowards, Twenty-Five

211 nga 212

Akademia e Forcave të Armatosura

“SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928- 1939”

Ekrem Spahiu

Dorëzuar AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES DEPARTAMENTI I STRATEGJISË DHE HISTORISË

Në Përmbushje të detyrimeve të programit të Doktoraturës në fushën e Sigurisë dhe Mbrojtjes, për marrjen e gradës Shkencore “Doktor”.

Udhëheqësi Shkencor: Prof. Dr. Pajtim Ribaj

Numri i fjalëve: 105 443

Tiranë, Nëntor 2018

212 nga 212

Hugh Grant - Ambasadori Amerikan në Shqipëri gjatë viteve 1935-1939 ka thënë:

“Besoj se historia në gjykimin e saj të fundit, të paanshëm e të drejtë, do ta përmendë Zogun e Parë, Mbretin e Shqiptarëve, si një nga udhëheqësit më të famshëm ushtarak dhe politik, si një prijës patriot e trim, me një inteligjencë dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme, me të cilat mundi të përballojë dhe të zgjidhë problemet e koklavitura EKREM SPAHIU të mbajtjes gjallë të popullit liridashës dhe patriot shqiptar. Patjetër nuk kishte ndonjë shitje të Shqipërisë tek Italia nga ana e Mbretit Zog. Një shpifje e tillë është një fyerje që i bëhet karakterit dhe patriotizmit të Ahmet Zogut”.

AKADEMIA E FORCAVE TË ARMATOSURA FAKULTETI I SIGURISË DHE MBROJTJES DEPARTAMENTI I STRATEGJISË DHE HISTORISË

PËRMBLEDHJE “SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939”

Për herë të parë në historinë tonë kombëtare, nocioni “Siguri Kombëtare Shqiptare” merr trajtë të plotë kryesisht në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928-1939. Në këtë kuadër, një nocion i tillë, veçanërisht i plotë për atë periudhë, iu mungon studimeve shqiptare. Korrelacioni pavarësi kombëtare-shtet-siguri kombëtare përgjatë periudhës kohore të Monarkisë si dhe evoluimi i tij është thelbësor për të ndriçuar kontributet e Monarkisë në çështjet e mëdha të sigurisë kombëtare. Forcimi i legjitimitetit të shtetit shqiptar të shpallur më 1912; forcimi i njohjes dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare të këtij shteti; ngritja, plotësimi dhe shtrirja e pushtetit të shtetit përmes të gjitha institucioneve dhe në të gjithë territorin e vendit; forcimi i sigurisë së brendshme; krijimi dhe forcimi i instrumenteve të armatosura të sigurisë kombëtare si TEMË ushtria dhe xhandarmëria - të gjitha këto ishin një kontribut i jashtëzakonshëm i Monarkisë në sigurinë kombëtare të Shqipërisë. PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Ky kontribut duhet të çlirohet nga vargonjtë e paragjykimeve dhe të ideologjizimeve. Në vend të këtyre, ashtu si për NË FUSHËN E SIGURIË DHE TË MBROJTJES çdo histori serioze, duhen respektuar kriteret të cilat janë: objektiviteti, analiza e fakteve, interpretimi gjithëpërfshirës juridik bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare, si dhe shikimi i çështjeve në optikën e zhvillimeve të kohës, si të vendit dhe ndërkombëtare. “SIGURIA KOMBËTARE GJATË MONARKISË SHQIPTARE 1928-1939” Fjalët kyçe: siguri kombëtare, rrezik, kërcënim, shtet, politikë, ushtri.

SUMMARY

For the first time in our national history, the notion of “Albanian National Security” takes full form mainly in the period of Albanian Monarchy. In this context, such a notion, especially in its complete form, is lacking in the Albanian studies.

The correlation national independence-state-national security, during the period of the Monarchy and its evolution is essential in order to enlighten monarchy contributions to major issues of national security. Strengthening of the legitimacy of the Albanian state, declared in 1912; the recognition and strengthening of international relations of the State; establishment, completion and extension of state authority across all institutions and all over the country; strengthening of the internal security; creation and strengthening of the instruments of national security such as armed forces and gendarmerie - all these were tremendous contribution of the Monarchy to the national security of Albania. Autori Udhëheqësi Shkencor Ekrem Spahiu Prof. Dr. Pajtim Ribaj This contribution must be getting rid off from the positions of prejudices and sick ideologies. Instead of these and in coherence with any serious discipline of history, the criteria must be respected as being objectivity, fact-finding, comprehensive legal interpretation based on international law, and looking at the issues in the optics of the country's time developments, as well as those international prerogatives. Key words: national security, risk, threat, State, politics, army.

Numri i fjalëve: 105,349

Tiranë, Tetor 2018