Pisanie to Stan Umysłu. O Noblistce I Jej Twórczości

NR 25 GRUDZIEŃ 2019 MAGAZYN STOWARZYSZENIA AUTORÓW ZAiKS

PISANIE TO STAN UMYSŁU. AUTOR JAKO MUZYCZNY MISZMASZ TO JA MAM TE ZDJĘCIA. O NOBLISTCE I JEJ TWÓRCZOŚCI APLIKACJA MŁODEGO POKOLENIA WYWIAD Z JANUSZEM FOGLEREM strona 38 strona 79 strona 57 strona 70 WSTĘP

SPRZYJAMY WYOBRAŹNI Janusz Fogler

d blisko 20 lat głosimy wszem wobec, że tworzymy i chronimy od 1918 roku. A naprawdę przez cały ten czas przede wszystkim sprzyjamy wyobraźni! OWydaje się, że dziś lepiej nie da się określić naszej misji. Współczesne postrzeganie ZAiKS-u lepiej wiązać z wyobraź- nią niż z ochroną. Wyobraźnia podpowiedziała nam, by latem honorowe członkostwo ZAiKS-u przyznać Oldze Tokarczuk. Nie ulega wątpliwości, że sprzyjała nam również przy wyborze wszystkich pozostałych laureatów. I to właśnie dzięki tym wszystkim decyzjom Rady Stowarzyszenia 16 grudnia 2019 roku przejdzie do historii jako wyjątkowe święto nie tylko ZAiKS-u, co zresztą nas niewyobrażalnie cieszy. Wyobraźnia sprawiła, by podczas Nadzwyczajnego Zjazdu Delegatów, 21 października tego roku, uchwalić znaczną większością głosów poprawiony projekt statutu naszego Stowarzyszenia. Czy wystarczy wyobraźni KRS i Ministerstwu Kultury, to już inna sprawa. Mam nadzieje, że nie zabraknie wyobraźni Zarządowi Stowarzyszenia, by na jednym z najbliższych posie- dzeń podjąć decyzję o remoncie naszego wspaniałego obiektu w Janowicach. Wszyscy wokół są przekonani, że powinniśmy to uczynić, bo po prostu stać nas na taki gest wobec twórców. Nie trzeba zresztą mieć zbyt rozwiniętej wyobraźni, by przewidzieć, że czasami lepiej mieć piękną, W serwisie ZAiKS ONLINE potrzebną twórcom do pracy nieruchomość niż niepo- • zgłosisz utwór do rejestracji dzielną gotówkę w banku. ZAiKS ONLINE • sprawdzisz stan swojego konta w ZAiKS-ie Już za chwilę święta i Nowy Rok. Życzę wszystkiego naj- • dowiesz się, ile i gdzie zarobiły poszczególne utwory lepszego zarówno na Boże Narodzenie, jak i cały 2020 rok. Gdziekolwiek jesteś, o dowolnej porze, masz kontrolę • zgłosisz koncert – w Polsce i za granicą nad swoimi ﬁnansami. Zawsze możesz zarejestrować nowy utwór lub zgłosić koncert z wykorzystaniem UWAGA! W serwisie ZAiKS ONLINE uruchomiliśmy twojego repertuaru. Wystarczy jedno kliknięcie. możliwość zgłaszania koncertów zagranicznych!

GRUDZIEŃ 2019 1

zaiks_reklamy.indd 1 27/09/2019 14:18 POD NOWĄ FLAGĄ Krzysztof Lewandowski

ejście w życie ustawy o zbiorowym agend biura. Trwają także wieloaspektowe roz- zarządzie i uchwalenie nowego sta- mowy z bratnimi polskimi organizacjami zbio- tutu naszego Stowarzyszenia wzmogły rowego zarządu prawami autorskimi i prawami Wenergię w poszukiwaniu najlepszej przyszłości pokrewnymi co do sposobów i metod inkasa, dla naszej organizacji. Szczerze mówiąc, pewne bo wspólne działanie z nimi wpisane zostało plany rodziły się już po ogłoszeniu w 2014 roku w nową ustawę o ozz. Zagraniczne ozz-y też dyrektywy Parlamentu i Rady Unii o zbioro- muszą liczyć się z naszą aktywnością, bo oce- wym zarządzie prawami autorskimi i licencjo- niamy, że i stamtąd polscy twórcy nie zawsze nowaniu wieloterytorialnym. Wiele rozwiązań, otrzymują należne im tantiemy. To zmusi niezależnych od ustawy i statutu, zostało nawet nas do modyfikacji jednostek zajmujących się wdrożonych, np. rozwiązań informatycznych w ZAiKS-ie licencjonowaniem twórczości. dotyczących licencji wieloterytorialnych czy Decyzja Zarządu o objęciu sztuk wizualnych rozdziału przychodów i kosztów działalności zbiorowym zarządem uruchomiła prace badaw- społecznej od działalności zbiorowego zarządu. cze rynku sztuki nad uzyskaniem stosownego Inne – choć w zamyśle i planach – musiały zezwolenia. Ta decyzja spotkała się z nadzwy- poczekać na ww. flagowe akty prawne. Teraz czaj ciepłym przyjęciem przez CISAC i urucho- ruszyły pełną parą. W zakresie spraw spo- miła już konsultacje mające wesprzeć skuteczne łecznych trwają prace nad unowocześnieniem i wzorowane na światowych rozwiązaniach domów pracy twórczej i ich dostosowaniem do zarządzanie tymi prawami. Z licencjonowaniem nowych potrzeb twórców, obniżeniem kosztów nieodłącznie wiąże się repartycja wynagrodzeń ich eksploatacji, a jednocześnie… utrzymaniem autorskich. Jej szybkości i adekwatności służyć charakterystycznych tylko dla DPT-ów zwycza- muszą skuteczne rozwiązania pozyskiwania jów. Liczymy na wsparcie Twórców i Komisji dokumentacji i podziału honorariów. Dziś osią- DPT. Już tylko ten jeden cel zmusi nas do pew- gnąć to można prawie wyłącznie poprzez roz- nych zmian w organizacji biura Stowarzyszenia. wiązania informatyczne oraz właściwe umowne Biuro musi także dostosować się do regulowanie tych kwestii z użytkownikami. obsługi nowych władz, których kompeten- Z raportu CISAC-u za 2018 roku wynika 19 cje, skład, sposób funkcjonowania zmieniają miejsce Polski w zakresie zarządu prawami się w istotnym zakresie. Komunikacja między muzycznymi i 6 w zakresie praw teatralnych, władzami, a także między władzami i biurem, spośród 232 ozz działających na świecie. Czy musi być szybka i perfekcyjna. Trwają także mierzenie w niższe liczbowo pozycje jest zbyt gorączkowe prace nad poprawą komunika- wygórowane? cji między Stowarzyszeniem a twórcami oraz Jak Państwo widzą, postanowienia na nowy Stowarzyszeniem i licencjobiorcami. Nowy por- 2020 rok są bardzo ambitne i mamy nadzieję, tal internetowy to jeden z jej elementów. Pracują że staną się postanowieniami władz, Twórców, także intensywnie audytorzy, którzy mają nam innych Uprawnionych i pracowników ZAiKS-u. podpowiedzieć najbardziej efektywne zasady Życzę Państwu wszelkiej pomyślności na wynagradzania pracowników skłaniające do święta i wielu ambitnych dokonań twórczych maksymalizacji pozyskiwania wynagrodzeń w nowym roku, a Pracownikom wytrwałości

autorskich oraz profesjonalizacji wszystkich i czerpania satysfakcji z naszych sukcesów. DUDZIŃSKI ANDRZEJ ILUSTRACJA

2 WWW.ZAIKS.ORG.PL WSTĘP

list od naczelnego w y d a w c a z a r z ą d stowarzyszenia WSTĘP Stowarzyszenie Autorów ZAiKS a u t o r ó w z a i k s 1 Sprzyjamy wyobraźni www.zaiks.org.pl Janusz Fogler – Prezes Janusz Fogler, Przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Autorów ZAiKS Michał Komar – Wiceprezes 2 Pod nową flagą r e d a k t o r n a c z e l n y Miłosz Bembinow – Wiceprezes Krzysztof Lewandowski, Dyrektor Generalny Stowarzyszenia Autorów ZAiKS Jan Młotkowski Marcin Błażewicz – Skarbnik 4 Artyści zmieniają świat ARTYŚCI Olga Krysiak – Sekretarz r e d a k t o r p r o w a d z ą c y Rafał Bryndal – Zastępca Skarbnika Jan Młotkowski, Redaktor naczelny Rafał Bryndal Tomek Lipiński – Zastępca Sekretarza WYDARZENIA ZMIENIAJĄ ŚWIAT z e s p ó ł r e d a k c yj n y 6 Członkowie honorowi Katarzyna Tez Członkowie Zarządu 12 Nowe piosenki pod Giewontem Grzegorz Sowula Jacek Bukowski Anna Wysocka Jacek Cygan 16 Mocny, muzyczny akcent Kilka dni temu uczestniczyłem w Open Eyes Economy Summit, Anna Klimczak – rzecznik prasowy Danuta Danek 18 Nada – nowa jakość forum ekonomicznym organizowanym od czterech lat w Krakowie. Wojciech Druszcz 20 Liczą się dobre piosenki Nie jest to kolejna konferencja, która pod przykrywką panelu dys- opracowanie g r a f i c z n e Andrzej Dudziński 21 Nadzwyczajny Zjazd Delegatów kusyjnego zmusza do konsumpcji produktów marketingowych Marysia Mastalerz Elżbieta Frątczak-Nowotny 22 Grand Video Awards Mieczysław Gliszczyński Mika Frankowska 23 Koryfeusze Muzyki Polskiej 2019 – jestem przekonany, że wielu z Państwa nie raz traciło czas na Bogdan Olewicz 24 Radosne Złote Żaby podobnych wydarzeniach. Ta inicjatywa jest inna: mówi o warto- z d j ę c i e n a o k ł a d c e Mieczysław Jurecki 25 Polska Gościnność ściach społecznych przez pryzmat ekonomii. W programie znala- Karpati&Zarewicz Witold Krassowski www.karpatizarewicz.com Barbara Seidler-Hollender 27 Society Publisher Forum zło się miejsce na tematy takie jak „Artysta zmienia świat” i były Małgorzata Semil-Jakubowicz 28 Kwartał wydarzeń one potraktowane poważnie, a nie jako ozdobnik. Nie wychwa- d r u k Emil Wesołowski lano wszystkich „darmowych” usług gigantów GAFA, tylko zwra- Rubikon Poligrafia Andrzej Zaniewski TEMAT Z OKŁADKI cano uwagę, że dominacja tych firm ogranicza lokalne rynki kre- 38 Olga dzienna, Olga prześniona n a k ł a d Zastępcy członków Zarządu atywne, gdzie rola twórcy jest kluczowa. W Polsce te argumenty 4500 egzemplarzy 46 Pisanie to stan umysłu. Z Olgą Tokarczuk rozmawia Rafał Bryndal nie były dotychczas podnoszone w dużych dyskusjach na temat Ryszard Bańkowicz Jacek Barcz Google’a, Amazona, Facebooka czy Apple’a, natomiast od dawna r e d a k c j a TWÓRCY Zbigniew Benedyktowicz ul. Hipoteczna 2 48 Powrót historii są akcentowane w Niemczech czy we Francji. Dyskusja o refor- Wojciech Byrski 00-092 Warszawa 51 Twórczość oparta na dźwiękach mie prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym przeorała tel. 22 556 72 83 Dorota Dziadkiewicz Krzysztof B. Gradowski 54 To idzie młodość świadomość społeczną i uwrażliwiła na wiele kwestii. e m a i l : [email protected] Andrzej Jagodziński 57 Muzyczny miszmasz młodego pokolenia Jak dynamicznie rozwija się odbiór kultury w internecie obra- Wanda Kwietniewska 60 Między gniewem a dobrocią zuje najnowszy raport CISAC-u – Międzynarodowa Konfederacja ISSN 2299-3401 Tadeusz Piątek 64 W stronę indywidualizmu Dariusz Przybylski Stowarzyszeń Autorów i Kompozytorów opublikowała dane doty- copyright © Stowarzyszenie Autorów ZAiKS 2019 67 Strumień wzbiera Zofia Rudnicka czące wysokości i źródeł wynagrodzeń autorskich na świecie za 70 To ja mam te zdjęcia. Z Januszem Foglerem rozmawia Rafał Bryndal Małgorzata Sikorska-Miszczuk 2018 rok. W Polsce wynagrodzenia z sektora cyfrowego wzrosły aż Redakcja zastrzega sobie prawo do wprowadzania zmian i skrótów w nadsyłanych Katarzyna Stanny PRAWO / FINANSE / ZAiKS o 121 proc., ale stanowi to zaledwie 2,8 proc. całego inkasa ZAiKS-u. materiałach oraz do niepublikowania tych 76 Wpływy z wynagrodzeń autorskich rosną Niezbędna jest jak najszybsza implementacja dyrektywy o pra- materiałów bez podania przyczyn, a także prawo r a d a stowarzyszenia 78 Open Eyes Economy Summit wie autorskim przez rząd polski, inaczej wynagrodzenia twórców adiustacji nadesłanych tekstów. Wszystkie a u t o r ó w z a i k s materiały publikowane w „Wiadomościach 79 Autor jako aplikacja nadal będą niewspółmiernie niskie w stosunku do realnego wyko- Edward Pałłasz – Przewodniczący ZAiKS” są objęte ochroną prawa autorskiego. Ilona Łepkowska – Wiceprzewodnicząca 82 Co ma Szekspir do Paryża rzystania twórczości online. Krzysztof Dzikowski – Sekretarz W październiku z inicjatywy Dominiki Barabas odbył się duży TECHNOLOGIE songwriting camp ZAiKS-u w Domu Pracy Twórczej w Zakopanem. Krzysztof Choiński 86 Czy gra to sztuka? Wydarzenie okazało się ogromnym sukcesem. Gratulujemy i cie- Grażyna Dyksińska-Rogalska Galeria Krzysztofa Wojciewskiego, szymy się, że po raz kolejny udało się nam wesprzeć wspólne two- Marek Gaszyński JUBILEUSZE więcej na stronie 102 Robert Gliński rzenie piosenek. 90 Sto lat, mistrzu. 80. urodziny Krzysztofa Zanussiego Andrzej J. Jaroszewicz Dziękuję całemu zespołowi redakcyjnemu za zaangażowanie Eugeniusz Kabatc 92 Jedyna taka gwiazda. 80. urodziny Normana Daviesa i świetną pracę przez cały rok. Dziękuję Czytelnikom za dostrze- Jan Kidawa-Błoński 94 Ach panie, panowie. 70. urodziny Magdy Umer żenie naszej pracy nad rozwijaniem kwartalnika. Bez zaangażo- Krzysztof Knittel 96 Giganci list przebojów. 45-lecie Budki Suflera wania Rafała Bryndala lista chwalących byłaby znacznie krótsza. Henryk Kuźniak 98 Band absolutnie otwarty. 40-lecie Oddziału Zamkniętego Romuald Lipko Rafale, Twoje świeże spojrzenie na kwartalnik sprawiło, że zna- Franciszek Maśluszczak WYWIAD leźliśmy się wśród najważniejszych magazynów kulturalnych. Krzysztof Sadowski 100 Rozmowa kulturalna. Marek Pędziwiatr Bardzo dziękujemy! Józef Tejchma W tym numerze mamy też dla Państwa coś wyjątkowego: roz- Ewa Wycichowska Janina Zając-Trońska GALERIA mowę z Noblistką, Olgą Tokarczuk i tekst Romana Kurkiewicza 102 Polska w obiektywie. Galeria Krzysztofa Wojciewskiego o jej twórczości. d y r e k t o r g e n e r a l n y Mam nadzieję, że w trakcie świątecznych długich wieczorów Krzysztof Lewandowski POŻEGNANIA znajdziecie Państwo czas na lekturę kwartalnika. Życzę wesołych, 1114 Członkowie Stowarzyszenia, którzy odeszli w minionym czasie spokojnych świąt! Zastępcy Dyrektora Rafał Kownacki DOBRA STRONA LITERATURY r e d a k t o r n a c z e l n y Jan Młotkowski Paweł Michalik 120 Julian Tuwim

4 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 5 WYDARZENIA NOWI CZŁONKOWIE HONOROWI

Członkostwo Honorowe Stowarzyszenia Autorów ZAiKS to najwyższe wyróżnienie, jakim organizacja nagradza wybitnych twórców. Jest to też nagroda za znamienne zasługi dla Stowarzyszenia. Dziękujemy i gratulujemy!

Decyzją Rady Stowarzyszenia Autorów ZAiKS zostały przyznane również trzy Nagrody 100-lecia, które otrzymali Miłosz Bembinow, Janusz Fogler oraz Józef Tejchma, a także Nagrody Specjalne, które otrzymali Zbigniew Benedyktowicz, URSZULA DUDZIAK KATARZYNA GAERTNER AGNIESZKA HOLLAND Stefan Bratkowski, Rafał Bryndal, Olga Krysiak, Tomek Lipiński, Krystyna Łyczywek, Wojciech Prażmowski, Andrzej Rutkowski Czołowa postać polskiej wokalistyki Kompozytorka, pianistka i aran- Jedna z najbardziej znanych i Andrzej Sikorowski jazzowej urodziła się 22 października żerka. Autorka takich przebojów, jak postaci polskiej kinematografii – reży- 1943 roku. Tańczące Eurydyki, Małgośka, Wielka serka, scenarzystka, konsultantka Poeta, pieśniarz, kompozytor. Urodził jego utwory, jak Nasze ognisko, Nie ma Utwory Elli Fitzgerald, których słu- woda czy Bądź gotowy dziś do drogi. i producentka, trzykrotnie nomino- się 18 czerwca 1941 roku. Absolwent polo- nas czy Jaka szkoda. W 1981 roku skom- chała jako uczennica średniej szkoły, Urodziła się 22 lutego 1942 roku. wana do Oscara. Reżyserię studio- nistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, ponował muzykę do spektaklu Kurhanek sprawiły, że zainteresowała się jazzem. Uczęszczała do Średniej Szkoły Muzycznej wała w Pradze, w czeskiej filmówce studiował także na Wydziale Aktorskim Maryli w reżyserii Ewy Lassek. Oprócz W 1976 roku „New York Times” ogłosi ją w Krakowie (klasa fortepianu). Po III kla- FAMU. Poznała tam nie tylko uczest- Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej działalności estradowej i literackiej wokalistką roku, tuż za Fitzgerald… sie wyrzucono ją za granie jazzu. Maturę ników studenckich strajków 1968 roku w Krakowie. Debiutował w studenckim publikował w prasie swoje felietony. Profesjonalnie zadebiutowała w 1958 zdawała eksternistycznie w liceum im. („Praskiej Wiosny”), późniejszych opo- teatrzyku piosenki Hefajstos, od 1965 roku Wraz z Krzysztofem Magowskim zreali- roku jako solistka zespołu Krzysztofa Stefana Batorego w Warszawie. Zaraz zycjonistów, ale i przyszłego męża, związał się z kabaretem Piwnica Pod zował również w TVP cykl poświęcony Komedy, sześć lat później zaczęła współ- po maturze została zaproszona do stu- reżysera Laco Adamika. Po powro- Baranami. Pierwszy tomik poezji – Lekcje poezji – Literatura według Długosza. pracę z Michałem Urbaniakiem, swoim dia nagrań przez Władysława Szpilmana, cie do Polski rozpoczęła współpracę rytmiki wydał w 1973 roku. Z Piwnicą roz- W 2007 roku w Radiu Kraków prowa- przyszłym mężem. Gdy przenieśli się ówczesnego szefa Polskiego Radia. z Krzysztofem Zanussim i Andrzejem stał się w roku 1978 i od tego czasu wystę- dził autorski program „Przyjemności ze Skandynawii do USA, była już znana W latach 1958–1960 grała w amator- Wajdą, występowała w rolach drugo- puje przeważnie samodzielnie. Zasłynął niedzieli”. Od lat posiada swój odrębny z występów na Jazz Jamboree, brała skich zespołach jazzowych New York planowych. Miała za sobą już kilka jako twórca i wykonawca piosenki świat. Tematy piosenek praktycznie się również udział w nagraniach płyto- Quartet i Old Time Band. Wzięła udział samodzielnych filmów, gdy nakrę- poetyckiej. Prowadził także programy nie zmieniają – pozostają poza czasem. wych; razem z Adamem Makowiczem w Zaduszkach Jazzowych w Krakowie ciła Aktorów prowincjonalnych, którzy radiowe i telewizyjne. Jest autorem kil- Podobnie styl śpiewania – cały czas nie- nagrała płytę „Newborn Light”, której w 1958 roku, obozie muzycznym Jazz przynieśli jej kilka poważnych nagród, kunastu tomików poezji. Zjeździł ze swo- zmienny tembr głosu. amerykańskie wydanie przetarło jej Camping na Kalatówkach i koncertach w tym nagrodę FIPRESCI festiwalu imi recitalami całą Polskę i większość Wykłada w Studium Literacko- drogę na sceny koncertowe i festiwa- Międzynarodowego Festiwalu Jazzowego w Cannes. Zdobyła również wyróżnie- LESZEK DŁUGOSZ świata. Popularność zdobyły m.in. takie Artystycznym na UJ w Krakowie. lowe. Jej kolejna płyta, „Urszula”, zawie- Jazz Jamboree w Warszawie w 1959 roku. nia w Berlinie, San Sebastián, Las Vegas, rała utwór Papaya, który przyniósł Współpracowała m.in. z Andrzejem Gdyni. Jej najbardziej znane obrazy to jej światową sławę – nieoczekiwana Kurylewiczem, Jerzym Matuszkiewiczem, Gorączka (1980), Kobieta samotna (1981), Malarz, rysownik, grafik, foto- i filmowe. Ponownie też podjął współ- mieszanka scatu, elektroniki, modu- Zbigniewem Namysłowskim i Andrzejem Gorzkie żniwa (1985), Europa, Europa grafik i reżyser. Urodził się 14 grud- pracę ze „Szpilkami” i to właśnie tam latorów i szalonego rytmu zachwyciła Trzaskowskim. (1990), Tajemniczy ogród (1993), Plac nia 1945 roku. W latach 1966–1968 stu- pojawiał się kontestujący rzeczywistość wszystkich. Do wspólnych występów W 1960 roku została akompaniatorką Waszyngtona (1997), W ciemności (2011), diował architekturę na Politechnice ptak Dudi – alter ego swego twórcy. zapraszali ją Lionel Hampton, Herbie i kierownikiem muzycznym w Estradzie odcinki serialu House of Cards (2015), Gdańskiej, następnie architekturę W 1977 wyjechał do USA, trzy lata Hancock, Gil Evans, Ron Carter, Dizzy Rzeszowskiej, dla której także kompono- Pokot (2017) i najnowsze jej dzieło, wnętrz i grafikę w Państwowej Wyższej później zamieszkał w Nowym Jorku. Gillespie, Sting, Bobby McFerrin… wała. Rok później związała się z towarzy- Obywatel Jones (2019). Szkole Sztuk Plastycznych (dzisiejsza W latach 1982–1990 wykładał w Parsons Jej dorobek obejmuje kilkadziesiąt szącym Mieczysławowi Foggowi zespo- W 2014 roku została przewodni- Akademia Sztuk Pięknych) w Gdańsku, School of Design. W USA współpraco- albumów solowych i nagrywanych łem Klipsy, w którym poznała Helenę czącą zarządu Europejskiej Akademii a później w Akademii Sztuk Pięknych wał z czołowymi czasopismami, m.in. z innymi muzykami, role filmowe (jest Majdaniec, pierwszą wykonawczynię Filmowej z siedzibą w Berlinie przyzna- w Warszawie w pracowni Henryka z „The Atlantic Monthly”, „Rolling Stone”, także kompozytorką muzyki filmo- piosenki Eurydyki tańczące. Od 1962 jącej Europejskie Nagrody Filmowe. Tomaszewskiego. Jako student publiko- „Vanity Fair”, „Newsweek”, „The New wej), książki wspomnieniowe, udział roku komponuje zawodowo. Jest kom- Wśród licznych wyróżnień, które wał rysunki satyryczne w miesięczniku York Times”, „The Washington Post”. w wielu programach telewizyjnych. pozytorką mszy beatowej Pan przyjacie- otrzymała, jest Krzyż Komandorski „Polska” oraz w tygodnikach „Szpilki” W dorobku ma kilkadziesiąt indywidu- UNESCO przyznało jej tytuł „Artysty lem moim, której premiera odbyła się z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, i „Kultura”. Od 1970 do 1972 roku miesz- alnych wystaw swoich prac w Polsce i na dla Pokoju”, polska branża muzyczna 14 stycznia 1969 roku, a także jednego Złoty Medal „Zasłużony Kulturze kał w Londynie, gdzie współpracował świecie. Na zamówienie TVP 2 wyreżyse- – Fryderyka za całokształt twórczo- z pierwszych musicali Na szkle malowane Gloria Artis”, Super Wiktor Akademii z pismami kulturalnego undergroundu: rował film dokumentalny Mój ojciec Staś. ści. Zaangażowana w sprawy artystów, do tekstu Ernesta Brylla (1970 rok). Telewizyjnej, gwiazdy w Alei Gwiazd „OZ”, „Ink”, „Time Out”. Po powrocie do W 2012 roku został odznaczony Krzyżem występuje często w obronie ich praw na W 2005 roku otrzymała Srebrny w Łodzi i Międzyzdrojach, a także ANDRZEJ DUDZIŃSKI Polski zaczął tworzyć plakaty teatralne Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. forach międzynarodowych. Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Medal św. Jerzego.

6 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 7 WYDARZENIA

„Twórca nowego języka”, czyli Współpracował również z radiową – Krzysztof Karasek, eseista, krytyk Dwójką, przejmując posadę redakcyjną literacki, od lat zaliczany do czołówki po Bogdanie Ostromęckim. Jego debiu- polskich poetów. Urodzony w 1937 roku tancki tom, Godzina jastrzębi, ukazał w Warszawie, trenował szybownictwo się w 1970 roku; do dziś ma w dorob- i skok o tyczce (studiował w stołecznej ku ponad dwa tuziny zbiorów poezji Akademii Wychowania Fizycznego). i wyborów wierszy, cztery tomy prozy Lektury filozoficzne zaprowadziły go i liczne opracowania literackie. na studia na Wydziale Filozofii UW. Liryka Karaska traktuje o rzeczach Po debiucie w 1966 roku na łamach podstawowych, czyli o życiu i śmier- „Poezji” został zaliczony do grupy ci, sprawach interesujących każdego „nowofalowców” obok Barańczaka, – autor rozmawia z czytelnikiem, nieja- Zagajewskiego, Kornhausera, Kryni- ko „wciąga” do dialogu filozofów, posta- ZBIGNIEW HOŁDYS KRYSTYNA JANDA JANUSZ KAPUSTA ckiego, Markiewicza. Rozpoczął pracę ci historyczne, innych poetów, korzysta w zespole redakcyjnym „Orientacji”, z tradycji, do której nieraz nawiązu- Wokalista, kompozytor, instrumen- Obdarzona niezwykłą charyzmą, Studiował architekturę i filozo- skąd przeszedł do „Nowego Wyrazu”, je. Odznaczony Srebrnym Medalem talista, poeta, dziennikarz, a także jedna z najpopularniejszych pol- fię, co pozwoliło mu odkryć jedena- zaś dekadę 1983–1993 przepraco- „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, lau- autor etiud i nowel teatralnych. Urodził skich aktorek filmowych i teatralnych. stościenną bryłę geometryczną, którą wał w miesięczniku „Literatura”. reat wielu nagród literackich. KRZYSZTOF KARASEK się w Lublinie 19 grudnia 1951 roku. Studiowała w Państwowej Wyższej nazwał K-dronem, formę uniwersalną, Kojarzony przede wszystkim jako lider, Szkole Teatralnej w Warszawie. która naszemu Stowarzyszeniu służy kompozytor, gitarzysta i współzało- Zadebiutowała już w czasie studiów jako statuetka wręczana Honorowym Multiinstrumentalista, wirtuoz orga- Urbaniakiem. Po powrocie współ- życiel rockowej grupy Perfect, z któ- rolą Maszy Kułyginy w dramacie Trzy Członkom. A jej twórca, grafik, ilu- nów Hammonda, które stały się jego pracował z grupą Mainstream Jana rą odniósł spektakularny sukces na siostry Antoniego Czechowa w reżyse- strator, malarz, wciąż szuka kolejnych symbolem. W Krakowie, gdzie odbierał „Ptaszyna” Wróblewskiego, później zało- polskiej scenie muzycznej. Przygodę rii Aleksandra Bardiniego w Teatrze zastosowań… wykształcenie muzyczne, skończył klasę żył kolejny własny zespół, Time Killers z muzyką rozpoczął w 1967 roku w hip- Telewizji w 1974. Po emisji rozdzwo- Urodzony w 1951 roku, od 1981 roku fortepianu, wziął nawet udział w szkol- (z Tomaszem Szukalskim i Czesławem pisowskiej kapeli Kwiaty Warszawy. niły się telefony z propozycją angażu. mieszka w Nowym Jorku, często odwie- nym trójmeczu jazzowym klawiszow- „Małym” Bartkowskim). Ich album Niedługo później założył kolejną gru- W rezultacie Janda weszła do dza jednak Polskę. Znany dobrze po ców, ale gdy dołączył do Jazz Believers – o tym tytule został uznany za najlepszą pę RH–, z którą wystąpił w 1969 roku na zespołu Teatru Ateneum. Grała obu stronach oceanu – jego ilustracje obok Andrzeja Trzaskowskiego, Komedy płytę dekady lat 80. festiwalu Fama. Zespół otrzymał tam w teatrze, ale równolegle rozwi- ukazywały się regularnie w najwięk- i „Ptaszyna” Wróblewskiego – grał na Rzadko wchodzi do studia, często nagrodę Zbigniewa Namysłowskiego jała się jej kariera filmowa. W 1976 szych amerykańskich dziennikach saksofonie altowym, później, w The jednak koncertuje. Od lat pisze muzy- za utwór Hymn do zachodzącego słońca, roku, zagrała w Człowieku z marmuru i tygodnikach, regularnie współpra- Wreckers Trzaskowskiego, na tenoro- kę filmową – jest autorem muzyki do którego Hołdys był kompozytorem. Andrzeja Wajdy. Doskonałą kreację cuje z „Rzeczpospolitą”, zamieszczając wym. Dopiero współpraca z Andrzejem Konopielki Witolda Leszczyńskiego z 1981 W latach 70. tworzył m.in. dla stworzyła też m.in. w Przesłuchaniu w niej rysunki i aforyzmy. Kurylewiczem pozwoliła mu wró- roku i Excentryków, czyli po słonecznej Maryli Rodowicz, Andrzeja i Elizy, Dwa Ryszarda Bugajskiego (1982). Od lat nie Jest ilustratorem książek, twórcą cić do klawiszy. W 1962 roku założył stronie ulicy Janusza Majewskiego Plus Jeden i Anny Jantar. W 1976 roku zwalnia tempa – filmografia obejmu- plakatów i obrazów, scenografem ope- zespół, The Karolak Trio, w którym gra- (w 2016 roku otrzymał za nią Nagrodę wyjechał do Stanów Zjednoczonych, jąca kilkadziesiąt tytułów, spektakle rowym, projektantem małych form li również Andrzej Dąbrowski i Roman Filmową „Orzeł”). Ma w dorobku rów- gdzie wciąż komponował. Po powro- teatralne, w których podejmuje się ról graficznych, nawet autorem sztuki „Gucio” Dyląg. W 1966 roku wyjechał do nież piosenki oraz muzykę do spektakli cie do Polski, w 1977 roku, nagrał nader ryzykownych, jak na przykład teatralnej. K-dron, którego zasady sfor- Szwecji, gdzie grał m.in. z Michałem teatralnych i musicali. WOJCIECH KAROLAK utwór Co się stało z Magdą K. do tekstu „najgorszej śpiewaczki świata” Florence mułował w 1985 roku, jest bryłą zna- Andrzeja Mogielnickiego. Foster Jenkins, postaci Marii Callas czy ną na całym świecie, wykorzystywaną W roku 1980 ukształtował się skład też stojącej w tle męża, a jednak lubianej przez architektów, autorów gier, pro- Aktorka teatralna i filmowa, pedagog. Krzysztofem Zanussim i innymi. Grała zespołu Perfect i właśnie początek lat Danuty Wałęsowej. jektantów mody i tkanin… Jej wynalaz- Profesor Akademii Teatralnej w Warsza- m.in. w takich filmach jak: Życie rodzin- 80. był czasem największych sukce- Krystyna Janda ma w swoim ca mówi o kilkudziesięciu sposobach wie. W 1960 roku ukończyła Wydział Ak- ne, Rok spokojnego słońca, Cwał Krzyszto- sów Zbigniewa Hołdysa. Powstały m.in. dorobku artystycznym również publi- jego zastosowania. Umysł niespokojny, torski krakowskiej PWST. Debiutowała fa Zanussiego, Dekalog I Krzysztofa Kieśl0- takie przeboje jak Ale wkoło jest weso- kacje książkowe. W tym roku ukazał się swoje odkrycia dotyczące zasad „złote- w 1960 roku w Teatrze Groteska w Krako- wskiego oraz Wesele, Panny z Wilka, ło, Nie płacz Ewka czy Autobiografia. czwarty tom pełnego wydania jej dzien- go podziału” prezentował na konferen- wie. Należała również do zespołu Teatru Katyń Andrzeja Wajdy. Bardzo ważne są W 1983 roku opuścił Perfect, co ników. „Dziennik z lat 2007–2010 to nie cjach naukowych w USA. Często wysta- 13 Rzędów w Opolu Jerzego Grotowskiego. dla niej spotkania z publicznością, na któ- doprowadziło do zawieszenia dzia- tylko piękny dowód potęgi miłości, ale wia, jego prace znajdują się w wielu Wystąpiła w pierwszym wariancie Akro- rych m.in. czyta wiersze wybitnych po- łalności grupy. W latach 80. skom- też siły, jaką musi wykazać się żona kolekcjach zagranicznych i krajowych, polis oraz zagrała rolę Tarudanta w Księ- etów. W 1993 roku ukazała się jej książka ponował również muzykę do filmu psy- – nie tylko Krystyna Janda, ale każda K-dron zaś doczekał się kilku „pomni- ciu Niezłomnym. Od 1972 roku jest w ze- 31 dni maja, w 2004 roku Pejzaż. Rozmowy chologicznego Krzysztofa Tchórzewskiego kobieta, która przez wiele lat tworzyła ków”, czyli realizacji przestrzennych spole Teatru Współczesnego w Warszawie. z Mają Komorowską Barbary Osterloff, Stan wewnętrzny. partnerski, wspierający się związek”. w różnych miastach. Pracowała z wybitnymi reżyserami te- a w 2014 roku Pytania, które się nie kończą Był m.in. redaktorem naczel- Jest artystką i kreatorką kultury. Od atralnymi: Erwinem Axerem, Maciejem – napisana z T. Sobolewskim. W 2017 roku nym pisma „Non Stop” i właścicie- lat z powodzeniem prowadzi dwa teatry Englertem, Jerzym Grotowskim, Jerzym Ja- ukazał się Pejzaż. Rozmowy z Mają Komo- lem sklepu „Instrumenty Muzyczne”, – Polonia i Och-Teatr. Za wybitne zasługi rockim, Helmutem Kajzarem, Krystianem rowską dawne i nowe Barbary Osterloff. w którym odbywały się spotkania dla kultury narodowej otrzymała Lupą, Krzysztofem Warlikowskim oraz Laureatka wielu nagród, m.in. w 2011 z gwiazdami estrady. Jest felietonistą Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu filmowymi: Krzysztofem Kieślowskim, roku otrzymała Krzyż Wielki Orderu tygodnika „Newsweek”. Odrodzenia Polski. Tadeuszem Konwickim, Andrzejem Wajdą, Odrodzenia Polski. MAJA KOMOROWSKA

8 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 9 WYDARZENIA

Poetka i eseistka związana od uro- zostały na wiele języków, od angielskiego dzenia z Krakowem, gdzie studiowała i niemieckiego po kataloński i albań- malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych. ski. Ewa Lipska jest jedną z najbardziej Pracowała jako redaktor działu poezji nagradzanych polskich poetek – wśród Wydawnictwa Literackiego, prowadziła wyróżnień są nagrody poetyckie Serbii, warsztaty poetyckie na Uniwersytecie Macedonii, Kosowa, nagroda amerykań- Jagiellońskim. Debiutowała w 1967 skiej Fundacji Jurzykowskiego, szwaj- roku tomem zatytułowanym Wiersze; carskiej Fundacji Kościelskich, australij- podobnie tytułowała kolejne, sugerując skiej Fundacji Polcul, nagroda Polskiego tym niechęć do zbędnych słów i ozdób. PEN Clubu, Samuela Bogumiła Lindego, Wiele czasu spędziła za granicą, jako Wrocławskiej Nagrody Poetyckiej stypendystka międzynarodowych pro- „Silesius”, Nagrody Literackiej Gdynia… gramów akademickich (m.in. w USA Kilkakrotnie znalazła się w finale i w Niemczech), również jako dyplomata – Nagrody Literackiej Nike. Uhonorowana ZBIGNIEW RYBCZYŃSKI LEON TARASEWICZ OLGA TOKARCZUK pracownik polskiej ambasady w Wiedniu Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze i dyrektor Instytutu Polskiego. Jej doro- Gloria Artis”. Jej najnowszy zbiór wierszy, Jego Oscar – nagroda Amerykań- Artysta niezależny, oryginalny, Pisarka, eseistka, autorka scena- bek obejmuje ponad 30 tomów poetyc- Miłość w trybie awaryjnym, ukazał się skiej Akademii Filmowej, którą przy- intrygujący, konsekwentny. Według riuszy, poetka, laureatka literackiej EWA LIPSKA kich; dokonane z nich wybory przełożone w maju 2019 roku. znano mu w 1983 roku za Tango, „najlep- niego „obraz powinien się bronić Nagrody Nobla. szy krótkometrażowy film animowany” malarstwem i tylko malarstwem”. Urodziła się w 1962 roku. Ukończyła – był pierwszym Oscarem dla Polaka Urodził się w 1957 roku. Pochodzi psychologię na UW. W trakcie studiów Scenarzystka filmowa i serialowa, pi- Jest autorką scenariusza jednej z pierw- i polskiego filmu. z Podlasia, gdzie do dziś mieszka. Oko- pisała wiersze drukowane w „Radarze”, sarka. Urodziła się 11 lipca 1954 w War- szych telenowel telewizyjnych Radio Ro- Urodził się w 1949 roku w Łodzi, gdzie lice, w jakich się wychował, krajobraz, „Życiu Literackim”, „Mandragorze”. W 1989 szawie. Absolwentka Wydziału Zarzą- mans, a także serialu Klan. W 2004 roku też studiował na wydziale operatorskim który go otacza, to stałe elementy jego roku zadebiutowała tomikiem Miasta dzania Uniwersytetu Warszawskiego. zaadaptowała na potrzeby kina powieść słynnej „filmówki”. Dyplom zrobił w 1973 malarstwa – specyficznego i łatwo w lustrach oraz opowiadaniami drukowa- W 1982 ukończyła Zaoczne Studium Sce- Katarzyny Grocholi Nigdy w życiu! roku, zaczął wtedy – w Studiu Małych rozpoznawalnego. Nawiązuje do pej- nymi w czasopiśmie „Na Przełaj”. nariuszowe przy PWSFTViT w Łodzi. Nazywana królową polskich seria- Form Filmowych Se-Ma-For – realizować zażu w geometryczny niemal sposób, Pierwsza jej powieść – Podróż ludzi Zrealizowany w 1983 roku film Wakacje li, pracowała przy najpopularniejszych autorskie obrazy animowane. Po zdo- wyłapując rytm, sekwencje koloru, Księgi wydana w 1993 roku została z Madonną w reżyserii Jerzego Kołodziej- serialach telewizyjnych Na dobre i na byciu Oscara pozostał w USA. W swoim dając złudzenie ruchu. Na jego płót- nagrodzona przez Polskie Towarzystwo czyka był pierwszym, do którego napi- złe oraz M jak miłość i Barwy szczęścia. autorskim studiu pod Nowym Jorkiem nach odbija się las, zaorane pole, świa- Wydawców Książek. W 1995 roku uka- sała scenariusz. Dwa lata później zaczę- Napisała też scenariusze do komedii ro- zajął się kręceniem wideoklipów i filmów tło widocznie między pniami drzew. zała się jej kolejna powieść E. E. ła pracę przy serialu dla dzieci Kacperek mantycznych Nie kłam, kochanie i Rand- krótkometrażowych dla telewizji. Jego Początkowa dominacja czerni i bieli Za najwybitniejszą pozycję w jej Ryszarda Zatorskiego. W 1985 roku, wraz ka w ciemno, była scenarzystką i produ- wideoklip do kompozycji Johna Lenno- została z czasem zastąpiona żywą kolo- dorobku krytycy uznają Prawiek i inne z Magdaleną Łazarkiewicz, napisała sce- centką filmu Och, Karol 2. W 2003 roku na Imagine został wysoko oceniony przez rystyką, podstawowymi barwami, czasy wydany w 1996 roku, w którym nariusz debiutanckiego filmu reżyserki została prezesem Stowarzyszenia Twór- znawców, niestroniących od określenia które artysta kładzie na powierzchnię stworzyła wyjątkową krainę, gdzie Przez dotyk. Sukces przyniosły jej scena- ców Telewizyjnych „Serial”. Wielokrot- „arcydzieło”. W 1994 roku rozpoczął pra- dużymi plamami lub, co częstsze, sze- przeplatają się plany realistyczny riusze do komedii Romana Załuskiego nie nagradzana Telekamerą. W 2013 ro- cę w Berlinie w Zentrum für Neue Bild- rokimi pasami. Pokrywa nimi ściany i magiczny. – Och, Karol, Kogel-mogel, Galimatias, czy- ku otrzymała Brązowy Medal „Zasłużo- gestaltung; wykładał również w Kolonii galerii, ustawiane w nich słupy i kon- W 2009 roku ukazała się jej powieść ILONA ŁEPKOWSKA li kogel-mogel II oraz Komedia małżeńska. ny Kulturze Gloria Artis”. i na uczelniach w Japonii i USA. W 2009 strukcje, wychodzi na zewnątrz budyn- Prowadź swój pług przez kości umarłych, roku wrócił do Polski, wiążąc się ze Szko- ków, czasem zdobi prywatne pomiesz- na podstawie której powstał film Pokot łą Animacji 3D i Efektów Specjalnych czenia. To konsekwentna realizacja w reżyserii Agnieszki Holland. Jedna z najbardziej charakterystycz- Litwie, Łotwie, w Estonii, Niemczech, w Nowym Sączu, później tworząc Wro- marzenia o „obrazie, w którym mógłby W twórczości Tokarczuk można nych postaci polskiego rynku sztuki. Austrii, we Francji, w Turcji, Brazy- cławskie Studia Technologii Wizualnych. się zanurzyć”. odnaleźć fascynacje teoriami Freuda Przez osiem lat kierowała warszawską lii i USA. Wielokrotnie była kuratorem Jak sam mówił, został operatorem, by Eksponowany w zagranicznych i Junga, a także pisarstwem Márqueza Zachętą. Po odejściu, w 2001 roku, zosta- polskich ekspozycji na Biennale Sztuki odpowiadać za wszystkie etapy realiza- galeriach – od Nowego Jorku poprzez czy Eliadego. ła niezależną kuratorką, przygotowują- w Wenecji. Była dyrektorem Departa- cji swych autorskich filmów. Nieustan- Europę po Koreę. Brał udział w takich Należy do grona najczęściej tłuma- cą wystawy w kraju i za granicą (wśród mentu Sztuki w MKiS, należy do wienie eksperymentował, co pozwoliło mu międzynarodowych spotkaniach arty- czonych polskich pisarzy. Dwukrotna nich pokaz dotyczący relacji sąsiedzkich lu organizacji branżowych, w tym AICA na osiągnięcie efektu „uprzestrzennienia stów jak Biennale w São Paulo czy Bien- laureatka Nagrody Literackiej „Nike” za w sztuce Obok. Polska-Niemcy. 1000 lat (Międzynarodowego Stowarzyszenia czasu” (określenie Michała Bielawskiego) nale w Wenecji, jest autorem realizacji powieści Bieguni i Księgi Jakubowe. historii w sztuce zorganizowany w 2011 Krytyków Sztuki). Jest autorką tekstów – prowadzenia narracji symultanicznie artystycznych w kilku miastach euro- Laureatka Nagrody Fundacji Kościel- roku wspólnie przez Martin-Gropius-Bau krytycznych, esejów, prac dotyczących na wielu płaszczyznach, swego rodza- pejskich (m.in. w Witebsku i Barcelo- skich i Paszportu „Polityki”. W 2010 w Berlinie i Zamek Królewski w Warsza- sztuki współczesnej, autobiografii Pro- ju gry z przestrzenią i czasem. Widać nie). Od 1996 roku prowadzi Gościnną została odznaczona Srebrnym Medalem wie), a także pomagającą w tworzeniu szę bardzo i dziennika Berlińska depresja. to w wielu jego filmach, szczególnie Pracownię Malarstwa na warszawskiej „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. indywidualnych kolekcji (przez wiele lat Laureatka wielu odznaczeń i wyróżnień, w Nowej książce, Kwadracie, Plamuzie, ASP. Odznaczony Srebrnym Meda- W 2018 roku otrzymała Międzyna- asystowała Grażynie Kulczyk). w tym Nagrody Krytyki Artystycznej im. Zupie, Take five, Manhattanie, Orkiestrze, lem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” rodową Nagrodę Bookera, najbardziej Urodziła się w 1944 roku. Studiowa- Jerzego Stajudy i Nagrody im. prof. Alek- również we wspomnianym Tangu. Jest i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odro- prestiżową brytyjską nagrodę literacką. ła historię sztuki na UW. Jej kuratorski sandra Gieysztora oraz Złotego Medalu laureatem najważniejszych międzynaro- dzenia Polski. W 2019 roku otrzymała Nagrodę Nobla dorobek obejmuje pokazy sztuki polskiej „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Jest dowych nagród branżowych i doktorem w dziedzinie literatury za rok 2018. ANDA ROTTENBERG na Kubie, we Włoszech, na Węgrzech, Komandorem Orderu Odrodzenia Polski. honoris causa łódzkiej PWSFTviT.

10 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 11 WYDARZENIA

NOWE PIOSENKI rzez tydzień, od 14 do 20 października br., w Zakopanem odby- wał się Songwriting Camp ZAiKS-u – wydarzenie twórcze skierowane do kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, auto- POD GIEWONTEM Prów tekstów i producentów z całej Europy. Jako Stowarzyszenie Autorów ZAiKS uczestniczyliśmy już w wielu kampach. Trzeba jednak przyznać, iż od czasu zakopiańskiego wy- Tegoroczny Songwriting Camp ZAiKS-u w Zakopanem był wydarzeniem darzenia zainteresowanie naszych członków songwriterskim, kolek- unikatowym na skalę światową. Dobrze, by wszyscy twórcy mieli tego świadomość tywnym działaniem – znacznie się zwiększyło. Po raz pierwszy w naszej historii – Songwriting Camp ZAiKS-u od- t e k s t Dominika Barabas był się na tak dużą skalę. Szerokie działania promocyjne (patroni me- dialni: All About Music, Meakultura, Wybieram Kulturę, magazyn 2 „Muzyk”, Radio Poznań, MC Radio, Gigmit, Music Pool Berlin, Agencja Muzyczna Kapibara) zaowocowały 247 zgłoszeniami, z których wyło- nionych zostało 16 szczęśliwców – kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów i autorów tekstów piosenek. Przez tydzień, w pięciu profesjonalnie wyposażonych studiach nagrań – za co dziękujemy partnerom technologicznym: Audio- tech, Antelope, Native Instruments, Yamaha, Musictoolz i Vinta- ge Vibe Studio – uczestnicy, wraz z zaproszonymi gwiazdami i czo- łowymi polskimi producentami młodego pokolenia, przygotowali 45 utworów! Formuła wydarzenia przeznaczała na kompozycję, aranżację, napi- sanie tekstu, nagranie i wyprodukowanie utworu jedynie cztery godzi- ny – i to w grupie kilku zupełnie obcych sobie twórców! Wyobraźmy sobie, co może się stać, gdy zamkniemy w jednym studiu jazzmana, kla- syka, rockmana, poetę i przedstawiciela alternatywnego popu, prosząc ich o skomponowanie utworu… Istna mieszanka wybuchowa, a jednak 3 – działa! Prace przebiegały w inspirującej atmosferze – twórcy otwierali się na nowe doświadczenia, wychodząc z indywidualnych stref komfortu i przekraczając granice własnego „ja”. Korzyścią z tego rodzaju spotkań jest nie tylko podnoszenie kompozytorskiego kunsztu przez wymianę doświadczeń (a tym samym windowanie poziomu polskiej piosenki). Spotkania songwriterskie to także poszerzanie bazy branżowych kon- taktów owocujących nowymi projektami, a w konsekwencji tworzą- cych rozrastający się kolektyw muzyczny. Podsumowując: odnieśliśmy ogromny sukces. Cytując dyrektora firmy Yamaha, Marka Lamerta: „Songwriting Camp ZAiKS-u to wydarzenie unikatowe na skalę światową”. Mogłabym jeszcze dodać, iż wydarzeniem zainteresowały się wszystkie stacje radiowe – od regionalnych do ogólnopolskich, a nasi goście wyjeżdżali z Domu Pracy Twórczej zapłakani: ze szczęścia – że było tak pięknie, i z żalu – że to już koniec. 4 Songwriting Camp ZAiKS-u w Zakopanem jest krokiem milowym w kolektywnej pracy kompozytorskiej. Wydarzenie było wielkoforma- tową imprezą zorganizowaną z rozmachem, ogromem świetnego sprzę- tu nagraniowego oraz imponującą liczbą zaproszonych mentorów mu- Na zdjęcach: zycznych dzielących się doświadczeniami z młodymi adeptami sztuk. 1. Józek Gruszka, Joanna Gruszka, Dominika Barabas, Mateusz Doniec, Ewa Farna, Mamy być z czego dumni – jesteśmy pionierami, którzy otworzyli się na 2. Miłosz Bembinow, Ania Karwan, Bonson, Ewa Farna, wszystkich twórców w tym kraju, tak profesjonalistów, jak i amatorów. Mateusz Brzostowski, 3. Mateusz Doniec, Maciej Cybulski, Justyna Jary, 1 Stworzyliśmy dla nich miejsce idealne, wznosząc się ponad podziały Marek Kościkiewicz,

FOT. MICHAŁ FRANCUZIK MICHAŁ FOT. wiekowe, gatunkowe i narodowościowe. 4. Rafał Konieczny, Dominika Barabas

12 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 13 „Songwriting Camp ZAiKS w Zakopanem był wydarze- I to nieważne, czy urodziłeś się jako jazzman, czy mi- niem na wskroś profesjonalnym – dzięki fantastycz- łośnik popu, Polak, Azjata czy Irlandczyk. Kiedy ma po- nym patronom technologicznym, w ciągu zaledwie kil- wstać coś, w co wszyscy wkładacie całe serce, podziały ku dni miałem okazję wypróbować najnowsze instrumen- nikną. Zdarzają się spory, zdarzają się kłótnie, zdarza- ty i urządzenia, jakie są aktualnie dostępne na rynku. ją się też wątpliwości i rezygnacje ze swojego ego, ale Formuła indywidualnego tworzenia zdaje się nie wy- przede wszystkim dzieje się sztuka”. trzymywać próby współczesnego rynku. Twórczy kolektyw Zosia Kołodziej inspirujących się wzajemnie ludzi ma szansę na zbudo- wanie zupełnie nowej, atrakcyjnej rynkowo jakości. „Sama idea jest naprawdę podniosła – będąc tutaj, kon- Camp to wydarzenie ogromnie potrzebne, powinno stać tynuujemy coś, co wiele lat temu tworzyli najwięksi w tym się cykliczną i flagową imprezą naszego Stowarzyszenia, kraju: jesteśmy tutaj, razem w twórczości”. by trwale wspierać nowoczesną i oryginalną twórczość, Ania Karwan która ma szansę powstawać w Polsce”. Miłosz Bembinow „Przyjechałem tu z mieszanymi uczuciami, bo ta idea nie do końca zgadzała się z moim myśleniem o tworzeniu „Organizacyjnie i sprzętowo jest to świetnie przygo- piosenek, natomiast po pierwszym dniu już wiedziałem, towane wydarzenie; od pierwszego kroku można pracować, że ten pomysł kreatywnego spędzania czasu na krót- wszystko jest tutaj możliwe. Artysta w każdym studiu kich sesjach songwriterskich jest doskonałym sposobem czuje się dosłownie jak dziecko w sklepie z zabawkami”. na komponowanie utworów”. Paulina Przybysz Krzysztof Napiórkowski

„Przyjechałem tutaj, bo usłyszałem o nieprawdopodob- „Nigdy nie byłem wielkim zwolennikiem takiego wyda- nym pomyśle, który ktoś zrealizował i umożliwił na- rzenia muzycznego. Zazwyczaj komponuję sam, więc nie szej firmie – firmie Yamaha – uczestnictwo we wspania- spodziewałem się, że tak bardzo zafascynuje mnie pra- łej inicjatywie. ca z innymi kompozytorami. Jestem pod wielkim wrażeniem Po przybyciu tu miałem ciarki. Jak poznałem Domi- nieprawdopodobnie uzdolnionych młodych twórców! Domi- nikę – niemal się popłakałem. Songwriting Camp jest nika Barabas – olbrzymie gratulacje za znakomitą orga- miejscem, gdzie młodzi – często nie bardzo znani ar- nizację przedsięwzięcia! Brawo! Songwriting Camp jest tyści, kompozytorzy, piosenkarze – mają szansę po- znakomitą muzyczną alternatywą, więc z przyjemnością rozmawiać ze starymi wygami; skorzystać z ich do- wezmę udział w kolejnych wydarzeniach tego typu!”. świadczenia, pobawić się fajnymi gratami i zrobić coś Mietek Jurecki przełomowego. Ponadto, dzięki zaproszeniu ZAiKS-u, moim zdaniem „Ten Camp to jest naprawdę megasprawa! Wspaniali, rozpoczęliśmy wspaniałą współpracę. Chciałbym, by mo- utalentowani ludzie – realizatorzy, muzycy, wokaliści. gła się ona rozwijać dalej… Bardzo wam dziękuję, ko- Świetnie się tu bawiłem, to po pierwsze, po drugie chani. Do zobaczenia za rok!”. – zrobiliśmy kawał dobrej roboty. Ale jak to mówią Piotr Mirkowski – jeśli cieszysz się tym, co robisz, to nie przepra- cujesz w życiu nawet minuty, więc może nie nazywajmy „Najlepszym na Songwriting Camp jest fakt, że nikt tego robotą? Po prostu zrobiliśmy supersztukę, piękną cię nie ocenia, nie daje żadnych nagród; jedynym nad- m u z y k ę!”. rzędnym celem, który przyświeca wszystkim, jest jakość Bonson tworzonego wspólnie dzieła. I za tę atmosferę, któ- rą stworzyli organizatorzy, chciałbym bardzo podzię- W WYDARZENIU PRODUCENCI kować! Jako artysta i słuchacz jestem absolutnie za- UDZIAŁ WZIĘLI: Mateusz Brzostowski, Szymon inspirowany; cieszę się także, że Songwriting Camp Orchowski, Paweł Kałwak, Wojtek Famielec, Wojtek Olszak ZAiKS był otwarty na uczestników w różnym wieku, róż- GOŚCIE Ewa Farna, Mietek Jurecki, nej narodowości, były gwiazdy, były być może przyszłe Marek Kościkiewicz, Paulina PRZEDSTAWICIELE gwiazdy, ale wszyscy pracowaliśmy jak równy z równym Przybysz, Bonson, Ania Karwan, PARTNERÓW – dając dowód na to, że muzyka jest jednym uniwersalnym Miłosz Bembinow, TECHNOLOGICZNYCH językiem wszechświata, ponad wszelkimi podziałami!”. Dominika Barabas I MEDIALNYCH Antelope: Virginia Pancheva, Tomek Boruch UCZESTNICY Radoslav Zahariev, Plamen Lache- Jacek Halaba, Adam Grycan, zarov Yordanov, Yamaha: Adrian „Songwriting Camp ZAiKS – coś, w co wiele osób nie Mateusz Doniec, Kuba Pałys, Zosia Skoroda, Krzysztof Pająk, Bartek wierzyło, coś, co wydawać by się mogło nienaturalne… Kołodziej, Karolina Jastrzębska, Jończyk , Marek Lamert, Gabriela Justyna Jary, Damian Płaczek, Parczyńska, Piotr Mirkowski, Delphy Po tygodniu spędzonym w jedynym w swoim rodzaju Do- Maciej Cybulski, Shane Kelly Lester, Records: Rafał Konieczny, Kayax: mu Pracy Twórczej >>Halama<< strasznie brakuje mi całej Iga Kozacka, Tomasz Boruch, Paweł Emanuela Vargas tej atmosfery, twórczego chaosu, rutyny sesji i przede Harańczyk, Krzysztof Napiórkowski, wszystkim ludzi. Ludzi tak różnych od siebie, ale jed- Aleksandra Kaca, Jaga Szeptalin, KOORDYNATORKA

nocześnie splecionych niewidzialną więzią zwaną muzyką. FACEBOOK INSTAGRAM/ FOT. Tomasz Dzień Monika Bil

WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 WYDARZENIA

ilkanaście koncertów, kilkadziesiąt spotkań, warsz- się okolicznościach. Praktyczne rady i wskazówki okazały się tatów i prelekcji związanych z rynkiem muzycznym. przydatne dla wielu artystów, którzy pojawili się na widowni. Wśród partnerów tegorocznej edycji Międzynarodowe- Dobrym zwyczajem Soundedit jest, że takie spotkania są pro- K go Festiwalu Producentów Muzycznych Soundedit nie mogło wadzone w sposób otwarty – każdy więc mógł zadać pytanie zabraknąć ZAiKS-u. publicznie lub później, już w kuluarach, dopytać o detale. Koncertowo Soundedit rozpoczął się mocnym akcentem. To jednak nie koniec inicjatyw ZAiKS-u. Wraz z partnera- W czwartek, 24 października, wystąpiły dwie łódzkie gru- mi: STOART i ZPAV przygotowano sesje doradcze, które odby- py: Blitzkrieg i Moskwa. Porywające występy! Jednak od rana wały się na terenie festiwalu. Tu także obowiązywały zapisy w trzech lokalizacjach trwały już zajęcia praktyczne. rezerwacyjne. Ze względu na popularność i tej inicjatywy bę- „Wątek edukacyjny jest dla nas niezwykle ważny. Będzie- dzie ona zapewne niebawem powtórzona. my go rozwijać. W tym roku mamy największą liczbę warsz- Po zawodowych spotkaniach przyszedł czas na koncer- tatów nie tylko w historii Soundedit, ale w ogóle w skali kra- ty. Jako pierwszy na scenie pojawił się zespół Oreada. Mło- ju. A przecież na tym nie poprzestaniemy. Jesteśmy na takim da grupa zwyciężyła w internetowym plebiscycie Sound- etapie rozwoju, że kiedy kończymy ostatni festiwalowy dzień, edit Spotlight, jaki od czterech lat organizuje Festiwal Sound- od razu przystępujemy do pracy nad następną edycją” – mówi edit z Radiem Łódź. Następnie widownię oczarował występ Maciej Werk, dyrektor festiwalu. Misi Furtak. Ceremonia wręczenia nagrody Człowieka ze Zło- W piątek od rana odbywały się kolejne spotkania, wykłady tym Uchem została poprowadzona przez Piotra Metza, a na- i zajęcia praktyczne skierowane zarówno do profesjonalistów, grody otrzymali: Steve Albini, Craig Leon, Mick Harvey, Sta- jak i ludzi, którzy zajmują się dźwiękiem amatorsko. Wieczo- nisław Soyka oraz Jan Borysewicz. Po tych emocjonujących rem dużą salę łódzkiej Wytwórni wypełnili fani elektroniki, chwilach przyszła pora na kolejne koncerty. Fenomenalny by wysłuchać występów Nitzer Ebb, DAF i Zamilskiej. – taki właśnie był występ Micka Harveya. „Doskonale, cudownie, wzruszająco” – tak mówiono o tym, co zaprezentował Sta- Sobota to zawsze najważniejszy dzień Soundedit. Najwięcej szek Soyka z zespołem oraz gośćmi: Natalią Niemen i Czesła- wydarzeń i również wydarzenia najważniejszej wagi. Oble- wem Mozilem. gane warsztaty i spotkania odbywały się jednocześnie w kilku miejscach, więc i pojawiły się osoby, które narzekały na tę Organizatorzy Soundedit nie byliby chyba sobą, gdyby na klęskę urodzaju. To dobry znak. Dzięki finansowaniu pozy- tym zakończyli wieczór. Afterparty przeniosło się więc na ma- skanemu od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego łą salę. Tam wystąpił Craig Leon, a po nim ostatnia tegoroczna wszystkie edukacyjne i wspierające doskonalenie zawodowe odsłona projektu Fortepiany Wolności. Kuba Sokołowski i Mi- punkty programu pozostały dla uczestników darmowe, jed- chał Jeziorski wykonali w całości płytę Briana Eno „Apollo”. nak obowiązywała na nie rejestracja. Ostatni dzień 11. edycji Soundedit został przeznaczony dla Na małej sali w Wytwórni odbyły się spotkania z gwiaz- dzieci. W niedzielę na Marchewkowym Poranku najmłodsi dami festiwalu. Rozmowy z nimi prowadził Piotr Metz. Mick mogli nauczyć się, jak budować najprostsze instrumenty. Po-

Harvey, Craig Leon i Steve Albini chętnie odpowiadali na tem, niczym orkiestra, wszyscy wspólnie wystąpili, a następ- 1 często niezwykle szczegółowe pytania festiwalowej publicznie wysłuchali przebojów Lady Pank wykonanych przez The ności. Tu również odbyło się spotkanie z przedstawicielami Recyklofons. Do zespołu dołączył Jan Borysewicz! Wieczorem 2 3 4 ZAiKS-u. Tomek Lipiński, Rafał Bryndal i Dariusz Dubina sku- Wytwórnia przeżyła prawdziwe oblężenie fanów Lady Pank. pili się na wymiernych korzyściach, jakie może przynieść Po spotkaniu z liderem zespół wykonał piosenki z filmu Jacek współpraca z ZAiKS-em. Nie ukrywajmy, dobrze jest zarabiać i Placek. Dawno nie było tu tak żywiołowo przyjętego koncer- na swojej twórczości. Nie każdy jednak wie, jak to zrobić, jak tu. Doskonały akcent na koniec udanego pod każdym wzglę- radzić sobie w rynkowych realiach oraz wciąż zmieniających dem kolejnego Soundedit.

MOCNY, MUZYCZNY AKCENT Ostatni weekend października to już tradycyjnie spotkanie branży muzycznej w Łodzi. Międzynarodowy Festiwal Producentów Muzycznych Soundedit zabrzmiał w tym roku po raz 11.

1. Dariusz Dubina, Tomek Lipiński, Rafał Bryndal, Maciej Werk podczas panelu nt. zarabiania na twórczości, 2. Jan Borysewicz, laureat nagrody Człowiek ze Złotym Uchem, t e k s t Dawid Brykalski 3. Stanisław Soyka, laureat nagrody Człowiek ze Złotym Uchem, 4. Jan Borysewicz podczas koncertu

16 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 17 WYDARZENIA

Od 12 do 14 września w Toruniu odbywała się piąta już edycja Fundacja Nie-Art, zaprosił słuchaczy do miej- Open’er Festival, Colours of Ostrava, Sziget Fe- Impreza, która z roku na rok się rozwija, sca wyjątkowego – Teatru im. Wilama Horzy- stival czy legendarny SXSW w Austin w Teksa- Festiwalu NADA. cy i jego sali teatralnej, po raz pierwszy od sie, gdzie mało który reprezentant polskiej sce- pokazując coraz więcej, ma już swoje stałe grono odbiorców wielu lat zaaranżowanej na salę koncertową. ny zdołał dotrzeć. W jej przestrzeni wybrzmiała muzyka – rów- t e k s t Marta Pisarska nie magiczna, jak i samo miejsce. Zjawisko- Finałowe koncerty, w kontekście line- wa była także artystka, która wystąpiła pod- -up’u NADY oraz decyzji obu zespołów, stano- czas koncertu otwarcia – Hania Rani, muzycz- wiły piękną klamrę kompozycyjną poprzedzo- ne objawienie tego roku. Koncert w ramach ną prezentacją innych, nieszablonowych i ory- NADY stanowił część jej światowej trasy kon- ginalnych projektów muzycznych, jak chociaż- certowej, w ramach której zawitała do nie- by improwizująco-jazzowy septet EABS, NADA – NOWA JAKOŚĆ licznych miejsc w Polsce. Tym większym pre- debiutujące post-wave’owe trio Niemoc, eks- stiżem dla festiwalu był fakt, że zdecydowała perymentująca z klasyką i wiolonczelą Resina się wystąpić właśnie w Toruniu. Artystka zaczy zagraniczni artyści – HYMMJ czy Kablo- prezentowała publiczności materiał ze swo- onak, którzy, przez premierowe w Polsce kon- jej solowej płyty „Esja” nagrywanej na Islan- certy na festiwalu NADA właśnie, zyskali nowe oncepcja festiwalu od początku jego ist- styczną drogę, niejednokrotnie później stając dii. Jej występ na żywo przeniósł słuchaczy grono zachwyconych słuchaczy. Zwieńczeniem nienia opiera się na konfrontacji, przy się kimś więcej niż odkryciem jednego sezonu. w zupełnie nowe miejsca i sfery akustyczne, piątkowych i sobotnich koncertów w Tumulcie jednoczesnym zachowaniu spójności ar- Nie inaczej było i tym razem, kiedy to NADA gwarantując niesamowitą muzyczną podróż, była scena klubowa w legendarnym, nie tylko K tystycznej. Program imprezy zderza nowe, sze- zaoferowała całe spektrum wrażeń, które po której wrażenia rezonowały jeszcze dłu- w Toruniu, klubie NRD, której headlinerami rzej nieodkryte jeszcze trendy muzyczne z nie- z jednej strony stanowiły podsumowanie trwa- go, stanowiąc idealne preludium do kolejnych byli Zamilska i Pejzaż. słusznie zapomnianymi zjawiskami w muzyce jącego całe lato sezonu festiwalowego, z dru- koncertów. współczesnej czy nawet klasycznej, które na giej – wprowadziły nas do koncertowej jesieni. Festiwal NADA to jednak nie tylko koncer- nowo poddane zostają reinterpretacji. Kon- Stałym elementem nieszablonowej formu- ty. Uzupełnieniem bogatego programu mu- frontuje ze sobą twórczość artystów o ogólno- Już sam początek imprezy stanowił bar- ły imprezy jest fakt, że wspomniana już kon- zycznego były towarzyszące mu wydarzenia: polskim dorobku muzycznym z debiutanta- dzo mocny punkt jej programu. Na oficjal- frontacja stanowi także klucz doboru loka- wystawa typografii muzycznej Adama Bejna- mi, którzy dopiero rozpoczynają swoją arty- ną inaugurację NADY organizator festiwalu, lizacji festiwalowych – wszystkie zaproszo- rowicza czy warsztaty DJ-skie „Podkręcamy ne do współorganizacji koncertów obiekty tempo_ Senior też didżej”. Niezwykle istot- znajdują się na obszarze toruńskiej Starówki ną kwestią z puntu widzenia rozwoju arty- w strefie dziedzictwa kulturowego UNESCO. stów, jak i regionalnej branży muzycznej, by- Muzyka przeniesiona w zabytkową przestrzeń ły zorganizowane podczas festiwalu pane- zyskuje nowy kontekst i brzmienie, co przyczy- le dyskusyjne – „Kondycja lokalnego rynku nia się do zupełnie odmiennego jej doświad- muzycznego” oraz „Jak zarabiać na twórczo- czania, wprowadzając nową jakość odbioru. ści?”, które odbyły się w społecznej kluboka- wiarni PERS. Pierwszy z nich stanowił ana- Niejednokrotnie także miejsca te stano- lizę lokalnego rynku muzycznego w pigułce wią przestrzenie na co dzień zupełnie z mu- i skupił się przede wszystkim na możliwo- zyką niezwiązane, jak np. budynek dawne- ściach, które można – poprzez wzajemne siego zboru ewangelickiego, tzw. Tumult. Tutaj ciowanie się oraz skutecznie prowadzony ne- w kolejnych dniach festiwalu (13–14 września) tworking – wypracować i osiągnąć w przy- umiejscowiona była główna scena koncerto- szłości. Drugi panel zorganizowany został wa, a na niej mocnym brzmieniem wybrzmiał we współpracy ze Stowarzyszeniem Autorów Ørganek, którego toruńskiej publiczności nie ZAiKS i odbył się pod jego patronatem. Spotka- trzeba było przedstawiać. Skład zespołu stanie z Tomkiem Lipińskim, Rafałem Bryndalem nowią reprezentanci toruńskiej sceny mu- oraz Dariuszem Dubiną dotyczyło najważniej- zycznej związani z miastem od lat i posiada- szej dla artystów sprawy, tj. możliwości zara- jący tu rzeszę fanów, którzy nie odpuścili oka- biania na swojej twórczości, którą zapewnia zji, by usłyszeć swoich idoli na żywo, zwłasz- im również rejestracja w Stowarzyszeniu oraz cza przed zapowiedzianym przed artystów, rozliczanie należnych im tantiem. Zaprosze- dosłownie moment wcześniej, zawieszeniem ni goście mieli okazję przekazać uczestnikom koncertowej działalności. panelu tę, niezbędną w zawodzie artysty, wie- dzę, podzielić się konkretnymi wskazówkami EABS, czyli Electro-Acoustic Beat Sessions w składzie: Jednym z ostatnich koncertów przed pomocnymi zwłaszcza osobom niezrzeszonym Marek Pędziwiatr (fortepian, dłuższą koncertową przerwą był także wy- dotychczas w ZAiKS-ie. Spotkanie cieszyło się syntezatory, wokal), Marcin Rak (perkusja), Olaf stęp The Dumplings – duetu doskonale zna- zainteresowaniem lokalnych muzyków, bo- Węgier (saksofon), Paweł nego bywalcom nie tylko polskich, ale okerów i menedżerów, a także zespołów wy- Stachowiak (gitara basowa), Jakub Kurek (trąbka), Spisek i zagranicznych festiwali, z długiej ich li- stępujących na festiwalu. Pytaniom zarówno

Jednego (sample, perkusjonalia) FOT. ASIA BABIEL sty wymieniając chociażby: OFF Festival, na forum, jak i w kuluarach nie było końca.

WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 19 WYDARZENIA

LICZĄ SIĘ DOBRE PIOSENKI

t e k s t Ludwik Piast

ały festiwal, wielkie nazwiska. Za sprawą koncer- Odkryciem festiwalu okazała się zaledwie 19-letnia, lon- tu znakomitej australijskiej songwriterki Courtney dyńska piosenkarka Arlo Parks. Na głównej scenie wystą- Barnett o Opole Songwriters Festival zrobiło się gło- pił Westerman, brytyjska producentka Hockeysmith, autor- Mśno w całej Polsce. 8. edycja OSF pokazała, jak bardzo opłaca ka „Quiet Signs”, jednej z najlepszych płyt tego roku, Jessi- się stawiać na debiutantów. Stowarzyszenie Autorów ZAiKS ca Pratt, powracający z nowymi nagraniami Lech Janerka po raz kolejny dołączyło do grona partnerów wydarzenia. oraz Courtney Barnett, artystka o światowej sławie z nomi- nacją do nagrody Grammy, która do Opola przyjechała po- Ten drugi festiwal w Opolu między występami na największych europejskich festiwa- Kiedy na opolski amfiteatr spadają pierwsze pożółkłe li- lach w Barcelonie i Berlinie. ście, w Narodowym Centrum Polskiej Piosenki odbywa się Opole Songwriters Festival. „To festiwal, który powstał z pa- Rozmowy o piosence NADZWYCZAJNY sji do pisania i słuchania piosenek. Bez względu na kraj ich Stowarzyszenie Autorów ZAiKS patronowało zarówno pochodzenia, ale z naciskiem na młodych polskich twórców” scenie ECO Stage, jak i części panelowej. W trakcie pierw- – tłumaczy Roman Szczepanek, dyrektor artystyczny OSF. szej dyskusji – Jarosław Szubrycht („Gazeta Magnetofono- Opole Songwriters Festival cieszy się opinią festiwalu wa”), Paweł Jóźwicki (Jazzboy Records) i Krzysztof Ostrowski ZJAZD DELEGATÓW promującego debiutantów. Kilka lat temu pierwsze kroki na (Cool Kids of Death) rozmawiali o relacjach łączących arty- scenie stawiał tutaj nikomu wtedy jeszcze nieznany Kortez. stę z wytwórnią płytową. Drugi z paneli „Jak zarabiać na 21 października 2019 roku Nadzwyczajny Zjazd Delegatów ZAiKS-u zdecydowa- W ramach tegorocznej edycji OSF usłyszeć można było in- twórczości?” poprowadzony przez Tomka Lipińskiego, legen- ną większością głosów przyjął nowy statut, dzięki któremu wydawcy muzyczni teresujących młodych artystów: przedstawiciela nurtu bed- dę polskiego rocka i członka Prezydium Zarządu Stowarzy- staną się pełnoprawnymi członkami Stowarzyszenia. Cieszymy się z tego fak- room-pop, warszawskiego songwritera Bałtyka, intrygującą szenia Autorów ZAiKS, oraz Dariusza Dubinę, kierownika tu. To ważny krok dla naszej ponadstuletniej organizacji. Jesteśmy przekonani, gorzowską formację Orzeł i Reszka, trójmiejski zespół Kwia- Wydziału Inkasa Terenowego ZAiKS, spotkał się z zaintere- że współpraca z wydawcami wzmocni Stowarzyszenie i cały system zbiorowego ty, utalentowanego twórcę muzyki elektronicznej Janusza sowaniem zarówno twórców, jak i fanów muzyki, jej wydaw- zarządzania w Polsce. Jurgę oraz zupełnie premierowo duet Huskie i Star, czyli na- ców i promotorów. OSF 2019 zakończyło wydarzenie specjal- Statut wymaga jeszcze zatwierdzenia przez sąd rejestrowy i Ministerstwo Kul- stoletnią Olę Myszor z towarzyszeniem swojego znanego tane: solowy występ Johna Portera z okazji jubileuszu 40-lecia tury i Dziedzictwa Narodowego. Przyjęcie tego dokumentu jest kluczowe dla pro- ty Przemysława Myszora, multiinstrumentalisty, członka nagrania albumu „Helicopters” w studiu Radia Opole. Do zo- cesu dostosowania obowiązujących w ZAiKS-ie procedur do wymogów określo-

zespołu Myslovitz. baczenia w przyszłym roku! WWW.KARPATIZAREWICZ.COM / ZAREWICZ & KARPATI FOT. nych w dyrektywie i ustawie o zbiorowym zarządzaniu.

20 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 21 WYDARZENIA

wiatowy Dzień Muzyki przypadający 1 października tradycyjnie uczciliśmy, wręczając Koryfeusze Muzy- ki Polskiej. ZAiKS funduje Nagrodę Honorową, którą GRAND VIDEO Św tym roku otrzymał Wiesław Ochman. Uroczysta gala dziewiątej edycji nagrody polskiego śro- dowiska muzycznego odbyła się w Studiu Koncertowym AWARDS Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego w Warsza- wie. W kategorii Odkrycie roku nagrodzeni zostali Zuzan- na Budzyńska i Szymon Ogryzek – kameraliści, skrzypacz- Jurorzy oraz widzowie ka i pianista, za propagowanie muzyki polskiej, sukcesy na arenie międzynarodowej oraz nagranie płyty „Polona- tegorocznej gali konkursu ises”. Nagrodę w kategorii Osobowość roku otrzymał Jakub Józef Orliński – kontratenor, za nieprzeciętny talent, osobo- GVA byli zgodni – finałowe wość i wyrazistość artystyczną, doskonałe łączenie pięknej filmy reprezentowały barwy głosu z nienaganną techniką wokalną i wyczuciem stylu, a także za swobodne poruszanie się między różnymi najwyższy poziom spośród gatunkami muzycznymi, od muzyki sakralnej po hip-hop. Jako Wydarzenie roku nagrodzono 10/40 Kwartet w Mu- dotychczasowych edycji zeach – w roku 40-lecia istnienia Kwartet Śląski wystąpił podczas 10 koncertów w 10 muzeach, prezentując najbar- konkursu dziej wartościowe utwory polskich kompozytorów XX wie- miała dla mnie wymiar szczególny, bowiem równo 10 lat te- ku. Śląscy kameraliści wyszli poza typowe sale koncertowe mu maestro wykonywał premierę jednej z moich kompozy- i wystąpili we wnętrzach znamienitych muzeów. Nagro- cji. Było to więc nasze powtórne spotkanie na scenie – tym dę Honorową ufundowaną przez Stowarzyszenie Autorów razem w zupełnie innych rolach” – mówił po ceremonii t e k s t GVA, opracowała Katarzyna Tez ZAiKS otrzymał Wiesław Ochman – za całokształt działal- Miłosz Bembinow. ności artystycznej. Wyróżnienie to laureat odebrał z rąk Galę uświetnił koncert utworów Mieczysława Karłowi- tym roku do konkursu GVA zgłoszono 700 filmów, The Journey of a Soldier, który jest wprowadzeniem do minise- wiceprezesa ZAiKS-u Miłosza Bembinowa, któremu towa- cza, Wojciecha Kilara, Pawła Mykietyna, Tomasza Stańko, z czego do finału nominowano 57. W skład jury – jak rialu jego autorstwa. rzyszyła śpiewaczka operowa, mezzosopranistka Małgorza- Mieczysława Wajnberga i Marcina Wasilewskiego, a wystą- co roku – weszli fachowcy z dziedzin filmu, dźwięku, Kolejną mocno obsadzoną kategorią była Publicystyka, ta Walewska. pili Joanna Freszel i Maciej Grzybowski, The Whoop Group, Wrealizacji, nowych mediów, reklamy i marketingu. wideorozmowa. Wygrał Rafał Gębura i jego film Autyzm. „Wręczanie Honorowego Koryfeusza Muzyki Polskiej jest Marcin Wasilewski Trio oraz AUKSO Orkiestra Kameralna Pierwszą nagradzaną kategorią był Wideotutorial. Zwycię- Wystarczy zrozumieć, który otwarcie, lecz pięknie pokazuje dla mnie zawsze ogromnym zaszczytem. ZAiKS nie tylko Miasta Tychy pod dyrekcją Marka Mosia. żył film-piosenka Jakuba Strumińskiego, czyli Kapitana Przy- trudne życie dzieci dotkniętych autyzmem oraz ich rodziców. patronuje nagrodzie, ale też dokłada starań, by to wyróż- Koryfeusz Muzyki Polskiej, jedna z najmłodszych pol- czepy, o tym, na co zwrócić uwagę przy kupnie przyczepy kem- Nagroda od Miasta Stołecznego Warszawy została wrę- nienie miało wymierny walor finansowy. Z zadowoleniem skich nagród muzycznych, jest przyznawana przez Insty- pingowej. W kategorii Beauty, fashion, food wygrał Krzysz- czona, jak wyjaśniła Magdalena Jadziewicz-Kasak: „Za spoj- mogę stwierdzić, że Stowarzyszenie dobrze wywiązuje tut Muzyki i Tańca, a jej wręczenie odbywa się zawsze 1 paź- tof Gonciarz filmem Kulinarna podróż po Hongkongu i było to rzenie na Warszawę z zachwytem”. A Marcin Wojdat z urzę- się ze swojej misji mecenasa kultury polskiej i chyba jesz- dziernika w Światowym Dniu Muzyki. ZAiKS wspiera na- pierwsze pojawienie się na scenie Krzysztofa Gonciarza, ale du miasta doprecyzował, że nagrodzony film (Warszawa kon- cze nigdy nie było tak potrzebne twórcom jak dziś. Możli- grodę od momentu jej powołania. Serdecznie gratulujemy nie ostatnie. Odbierając nagrodę w kategorii Edukacja, nauka, tra Hongkong) przedstawił Warszawę w wyjątkowy sposób wość wyróżnienia w tym roku akurat Wiesława Ochmana tegorocznym laureatom i nominowanym. technika, Huyen Pham dziękowała w imieniu swoim i Marci- – otóż twórca zaprezentował twórcę, który pokazuje stolicę. na Nguyena: „Robimy filmy popularnonaukowe i cieszymy się, Krzysztof Gonciarz, bo to on po raz kolejny pojawił się na sce- że nasz sposób przekazywania wiedzy przekonał państwa”. nie, zażartował: „Po tym opisie nie zorientowałem się, że może W kategorii Rozrywka i komedia zwyciężyła Grupa Filmo- o mnie chodzić”. wa Darwin i film Jaś i Małgosia, rodzeństwo, które przeżyło! W kategorii Branded content zwyciężyła Aleksandra Żuraw W kategorii Gaming najbardziej wyróżniały się filmy Remi- i jej film Jak przegrałam swoje życie? Nagrodę Audio Network KORYFEUSZE giusza Wierzgonia, Kajetana Kaźmierskiego i Bartłomieja Bu- otrzymali tym razem twórcy dwóch kanałów: Ewa Jesionek czaka. Wygrała jednak opowieść Arkadiusza Kamińskiego i Artur Filipowicz (Topowa Dycha) za 10 faktów o powstaniu z kanału arhn.eu z doskonale przedstawioną historią konsoli wielkopolskim oraz Joanna Szczepaniak i Adrian Szczepaniak Sega Mega Drive. Nagrodę w kategorii Kultura i sztuka ode- (Pan i Pani Spakowani) za film Senbazuru. Początek. MUZYKI brał z kolei Michał Nogala, czyli Janusz Filmu za Rapowaną hi- Nagrodę Widzów trzeci raz z rzędu otrzymał Krzysztof storię kina – kino prymitywne. Gonciarz za film Reaktory Elektrowni Czarnobylskiej [Czar- Organizatorzy Grand Video Awards zrezygnowali w tym nobyl]. Nagrodę w nowej kategorii Kanał Roku dostali Marek roku z kategorii Vlog, a utworzyli kategorię Muzyka. Na short- Hucz i Jan Jurkowski z G.F. Darwin. POLSKIEJ liście znalazło się pięć filmów, wygrał zespół Soundset oraz W tej edycji GVA zabrakło nagrody za Debiut Roku, dlatego Maciej „Dziemian” Dziemiańczuk i Magdalena Dziemiańczuk Jarosław Boliński z Propeller Film, kończąc swoje wystąpienie, i utwór: Taco Hemingway – Wszystko na niby, ZTM i Hity z Café w którym podkreślał wysoki poziom tegorocznego konkursu, 2019 Belga. Nagrodę wręczył im Janusz Fogler, prezes ZAiKS-u. stwierdził: „Martwi tylko jedna drobna rzecz: potrzeba no- Kategoria Hobby, podróże, sport była znów tą, w której wych twarzy”. każdy film z shortlisty mógł zostać zwycięzcą. Ostatecznie jed- 1. Małgorzata Walewska i Miłosz Bembinow wręczają Honorowego Koryfeusza FOT. MARTA ANKIERSZTEJN MARTA FOT. nak serca jurorów skradł Kamil Adam Janko. Wygrał jego film Na zdjęciu: Justyna Bajer (Noizz) i Janusz Fogler, prezes ZAiKS-u FOT. MATERIAŁY GVA Muzyki Polskiej Wiesławowi Ochmanowi, 2. Wiesław Ochman

22 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 23 WYDARZENIA

RADOSNE ZŁOTE ŻABY POLSKA t e k s t Grzegorz Sowula „W dawnej Polsce gościnność była cnotą, zobowiąza- niem i przywilejem, a wizyta gościa największym świę- GOŚCINNOŚĆ tem. Przez lata szczyciliśmy się gościnnością, ale czy ser- deczność i życzliwość wobec przybysza nadal nas wyróż- W czerwcu radiowa Trójka nia pośród innych narodów? Czy potrafimy być gościnni? i Stowarzyszenie Autorów ZAiKS Jak przejawia się nasza gościnność w życiu codziennym? Co oznacza gościnność w świecie współczesnym?” – mówił zaprosili do udziału w drugiej w czerwcu przewodniczący jury prof. Jacek Kopciński. edycji konkursu na dramat „Celem konkursu jest rozwój polskiej dramaturgii radio- radiowy wej, dlatego ważnym kryterium oceny nadsyłanych utwo- NASŁUCHIWANIE rów była oryginalna poetyka tekstów przeznaczonych do – tym razem pod hasłem: realizacji dźwiękowej i ich długość związana z radiowym GOŚCINNOŚĆ formatem słuchowiska” – tłumaczył wówczas Mariusz Cieślik, juror i zastępca dyrektora Trójki. Na teksty inspirowane pojęciem gościnności czekaliśmy do końca sierpnia. 31 października jury w składzie: Domi- nika Kluźniak, Małgorzata Semil, Małgorzata Sikorska- -Miszczuk, Mariusz Cieślik, Krzysztof Czeczot, Jacek Kopciń- amerimage wrócił do miejsca narodzin, czyli do To- Tarantino, który odebrał nagrodę „zespołową” razem ze ski (przewodniczący) i Wawrzyniec Kostrzewski postanowi- runia – to tu w 1993 roku Marek Żydowicz powołał swoim operatorem Robertem Richardsonem. Inni zna- ło przyznać: Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Fil- mienici goście tegorocznej edycji to: aktorzy Richard Ge- Cmowych, innymi słowy wielkie spotkanie poświęcone re (Nagroda Specjalna dla aktora) i Danny DeVito (Nagro- PIERWSZĄ NAGRODĘ i 10 TYS. ZŁ sztuce operatorów filmowych. Różne perturbacje – m.in. da Specjalna za całokształt twórczości), reżyserzy Peter Szymonowi Bogaczowi problemy lokalowe i logistyczne – sprawiły, że po kil- Greenaway i Helena Třeštíková (laureaci nagród za ca- za sztukę „Nikos z Chojnowa” ku latach Camerimage wywędrował na dekadę do Łodzi, łokształt twórczości) oraz Edward Norton (Nagroda im. skąd trafił do Bydgoszczy. Tegoroczna 27. edycja festiwalu Krzysztofa Kieślowskiego) i Darren Aronofsky, producent, DRUGĄ NAGRODĘ i 7 TYS. ZŁ odbyła się znów w Toruniu (9–16 listopada) i, jak zapew- Josh Hartnett, aktor, producent. Wśród laureatów Złotych Agnieszce Charkot nia Żydowicz, tu już impreza pozostanie. Żab wymienić trzeba Lecha Majewskiego, reżysera, ma- za sztukę „Stół z powyłamy- Każda edycja obfitowała w niespodzianki, ciekawe larza i prozaika, nagrodzonego „za szczególną wrażli- wanymi nogami” spotkania, fascynujące odkrycia – zdobyta na Camerima- wość wizualną”, oraz duet Jolantę Dylewską i Jakuba Ki- ge Żaba (tak nazywają się festiwalowe nagrody) bywa- jowskiego wyróżnionych „za najlepszy dokument fabula- TRZECIĄ NAGRODĘ i 5 TYS. ZŁ ła paszportem do szerokiej dystrybucji w kinach całego ryzowany” (Marek Edelman…). Nagrodę Camerimage dla Mateuszowi Żaboklickiemu świata. Organizatorzy starali się, by w jury zasiadali wy- polskiej aktorki zdobyła Ewa Dałkowska. za sztukę „Pacierz Nościerz” bitni twórcy: reżyserzy, scenarzyści, krytycy, operatorzy, Krytycy i widzowie są zgodni: edycję 2019 zaliczyć producenci. Znalazły się więc w tym gronie takie posta- trzeba do najlepszych. Ponad 200 obrazów, warsztaty, Ponadto jury wyróżniło nagrodami w wysokości 3 tys. zł: ci, jak Agnieszka Holland, Michael Cimino, Andrzej Żu- dyskusje, etiudy studenckie, spotkania branżowe, wysta- Sandrę Staletowicz za sztukę Listy do niezaproszonych ławski, Walter Lassally, Witold Sobociński, Mike Leigh, wy towarzyszące festiwalowi (w tym otwarty w Centrum oraz Natalię Stencel za sztukę Przyjdź. Zainteresowanie Edward Kłosiński, James Ivory, Jerzy Skolimowski, Jo- Sztuki Współczesnej pokaz Artuum mobile: Świat Saskii jurorów wzbudziły także dramaty: Macieja Pisarka (Kop- el Schumacher, Ryszard Horowitz, David Lynch, którego Boddeke i Petera Greenawaya), doskonale przystosowa- ciuszek), Artura Potaczała (Bieszczady) i Bartosza Zelka zainteresowanie festiwalem sprawiło, że odwiedzając go ne Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, w którym (Otworzysz?). corocznie, chciał nawet zainwestować w łódzką wytwór- odbywała się większość festiwalowych imprez. Obecny Wręczenie nagród odbyło się 7 grudnia podczas mara- nię… To nazwiska obecne w każdej publikacji poświę- był minister kultury prof. Piotr Gliński, patronatem ob- tonu słuchowisk „NASŁUCHIWANIE”, a od listopada kolej- conej kinematografii. Publiczność wykupuje bilety dłu- jął festiwal prezydent RP Andrzej Duda. A co bodaj naj- ne nagradzane słuchowiska są prezentowane na antenie go przed startem imprezy – przyciągają pokazy filmów, ważniejsze – publicznie ogłoszono ze sceny, że między Trójk i, a tak że udostępniane na stronie polsk ieradio.pl/trojka których być może nie uda się już zobaczyć gdzie indziej. MKiDN, miastem Toruń i organizatorami festiwalu pod- w formie podcastów. A poza tym nigdy nie wiadomo, czy wśród zaproszonych pisana została wiążąca umowa powołująca nową instytu- Jak podkreśla i podsumowuje Michał Komar, pisarz i pu- gości – tu też wyliczanka mogłaby przypominać ekrano- cję kultury: Europejskie Centrum Filmowe Camerimage blicysta, wiceprezes ZAiKS-u – „ZAiKS wspiera cenne inicja- we who is who – nie pojawi się jakiś joker… funkcjonujące również jako producent. Jego siedziba ma tywy dramatopisarskie. Doskonale wiemy, że autorzy – za- I choć Joker, film Todda Phillipsa, przyniósł w tym ro- zostać oddana w 2025 roku; ministerstwo zadeklarowało równo ci z dużym dorobkiem, jak i ci, którzy stawiają pierw- ku Złotą Żabę operatorowi Lawrence’owi Sherowi (zdo- 400 mln zł, 200 mln zł dołoży miasto Toruń. Cieszymy się sze kroki – potrzebują zachęty, pretekstu, motywacji i in- był także Nagrodę Publiczności), nie to wywołało najwię- i – jako partnerzy wspierający festiwal dotacją z Fundu- spiracji. Inicjowanie procesów twórczych jest ważną misją

cej emocji. Hitem festiwalu było pojawienie się Quentina szu Popierania Twórczości – serdecznie gratulujemy! CAMERIMAGE ENERGA PRASOWE MATERIAŁY FOT. ZAiKS-u, największego stowarzyszenia autorów w Polsce”.

24 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 25 WYDARZENIA SOCIETY PUBLISHER FORUM

t e k s t Anna Bacińska

d 19 do 20 września w siedzibie ZAiKS-u od- muzyki wykorzystanej w filmach. Dyskusje doty- bywały się obrady Forum Stowarzyszeń re- czą również technicznej strony powyższych zagad- prezentujących prawa autorskie i Wydaw- nień. Można powiedzieć, że wszelkie prace forum Oców muzycznych (Society Publisher Forum), or- mają zmierzać do poprawienia sposobu i jakości ganizowane pod egidą CISAC-u. W tym roku przekazywanej dokumentacji, a ich wynikiem jest w forum uczestniczyło 36 przedstawicieli z 24 or- opracowywanie propozycji wspólnych standar- ganizacji zbiorowego zarządzania z całego świata dów branżowych, narzędzi oraz formatów do wy- m.in. z organizacji amerykańskich – ASCAP, BMI, miany dokumentacji pomiędzy stronami. organizacji niemieckiej – GEMA, francuskiej Podczas tegorocznego forum omawiano m.in roz- – SACEM, japońskiej – JASRAC oraz 33 przedsta- winięcia formatów do przekazywania danych, ta- wicieli reprezentujących 23 wydawców muzycz- kich jak: format do zgłaszania utworów CWR (Com- nych, m.in. Universal Music Publishing, Warner mon Works Registration), format do przekazywania Chappell Music, Sony/ATV Music Publishing, BMG dokumentacji towarzyszącej wynagrodzeniom au- Rights Management. Obradom przewodniczyli Gu- torskim CRD (Common Royalty Distribution), format stavo Gonzalez z ABRAMUS (ozz w Brazylii) repre- do zgłaszania umów wydawniczych CAF (Common zentujący stowarzyszenia i Alex Batterbee z Sony/ Agreement Format). Przedstawiono również wyni- ATV Music Publishing reprezentujący wydaw- ki prac zmierzających do ujednolicenia terminologii ców. CISAC reprezentowali Sylvain Piat (dyrektor i zasad dotyczących metryk filmowych wraz z utwo- operacyjny) oraz Jose Macarro (dyrektor ds. sys- rami wykorzystanymi w filmach, tzw. Cue sheet temów informatycznych). Natomiast ze strony harmonization. Ponadto dyskutowano nad poprawą ZAiKS-u w forum uczestniczyli: Rafał Kownac- przepływu i jakości dokumentacji utworów muzycz- ki (zastępca dyrektora generalnego), Marta de Ba- nych i słowno-muzycznych użytych w reklamach. zelaire z Wydziału Międzynarodowego i Anna Pośród omawianych tematów zaprezentowano Bacińska z Wydziału Dokumentacji i Repartycji. również nowe projekty, nad którymi obecnie pra- Wszystkich zgromadzonych uczestników forum cuje CISAC, m.in. dotyczące międzynarodowego nu- przywitali Miłosz Bembinow, wiceprezes ZAiKS-u, meru utworu ISWC (International Standard Work oraz Rafał Kownacki. Code), mające na celu usprawnienie nadawania Głównym celem forum jest umożliwienie sto- tych numerów. Wieczorem, po pierwszym dniu ob- warzyszeniom i wydawcom muzycznym wspólnej rad, swoim koncertem zaczarowała gości niezwykle dyskusji na tematy łączące strony w ramach pro- utalentowana Hania Rani. wadzonej działalności bieżącej. Są to zagadnie- Spotkanie trwające, wraz z obradami towarzy- nia związane m.in. z przekazywaną przez strony szących podkomitetów i grup roboczych, przez dokumentacją i dotyczą np. zgłaszania przez wy- tydzień zakończyło się – w zgodnej opinii przed- dawców utworów do stowarzyszeń, dokumentacji stawicieli wydawców i stowarzyszeń – sukcesem, przekazywanej wydawcom przez stowarzyszenia jako jedno z najlepiej zorganizowanych Society

FOT. BARTEKMURACKI.COM FOT. wraz z wynagrodzeniami autorskimi, zgłaszania Publisher Forum w historii.

Autorzy na całym świecie zrzeszają się w stowarzysze- 1. Hania Rani, koncert, 2. Gustavo Gonzalez (ABRAMUS), Alex Batterbee (Sony/ATV Music Publishing), Miłosz Bembinow (Stowarzyszenie Autorów ZAiKS), niach, które zbierają dla nich tantiemy, a użytkownikom 3. Rafał Kownacki, zastępca Dyrektora Generalnego ZAiKS-u, Gustavo Gonzalez z ABRAMUS, Sylvain Piat, dyrektor operacyjny CISAC-u, Alex Batterbee z Sony/ATV Music Publishing, Hania Rani, Miłosz Bembinow, wiceprezes ZAiKS-u, Jose Macarro, dyrektor systemów informatycznych CISAC, Paweł Michalik, ułatwiają legalne korzystanie z twórczości. Zgłoś zastępca Dyrektora Generalnego ZAiKS-u utwory do ZAiKS-u, a zaczną dla ciebie zarabiać. DOŁĄCZ DO NAS! 1 2 3 Nie musisz być członkiem ZAiKS-u, żebyśmy mogli Muzyka jest dziś wszędzie: w radiu, w telewizji, chronić twoją twórczość. Członkostwo w Stowarzyszeniu w internecie, na koncertach, w klubach i w sklepach. daje jednak szereg praktycznych korzyści, np. zaliczki Czy możesz pojawić się wszędzie tam, gdzie grane na poczet przyszłych wpływów. Skontaktuj się z nami! są twoje utwory? ZAiKS może! Więcej na zaiks.org.pl

26 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 27

zaiks_reklamy.indd 3 27/09/2019 13:18 WYDARZENIA

kwartał wydarzeń PIÓRO POETÓW NA FESTIWALU FESTIWAL INVITATION 2019 MIT TON FESTIWAL 2019 POLSKIEJ PIOSENKI k i e dy 9 PAŹDZIERNIKA k i e dy 12 PAŹDZIERNIKA – 15 LISTOPADA k i e dy 4–6 PAŹDZIERNIKA g d z i e SZANGHAJ g d z i e WARSZAWA PEŁNA KULTURA g d z i e LUBOŃ opracowanie WdsK

11. EDYCJA ERY SCHAEFFERA W sobotę 5 października podczas koncertu galo- k i e dy 6 CZERWCA 2019 – 6 CZERWCA 2020 wego Festiwalu Polskiej Piosenki im. Janusza Kon- g d z i e WARSZAWA dratowicza, jaki odbył się w Luboniu, poznaliśmy Ogólnopolski MIT TON Muzyka i Tekst Festiwal Pio- laureata organizowanego w ramach festiwalu kon- senki Dziecięcej i Młodzieżowej, promujący polską kursu na tekst do utworu muzycznego autorstwa muzykę rozrywkową wśród młodych pokoleń, po- Mietka Jureckiego, członka władz ZAiKS-u i tego- Trzy spojrzenia na dziedzictwo polskiej muzyki za wołany został w 2005 roku jako protest przeciw rocznego przewodniczącego jury, w tym roku świę- granicą, jakie 9 października zaprezentowano w sali wieloletnim zaniedbaniom mediów. Festiwal, znany tującego 45-lecie pracy artystycznej. Wyboru naj- koncertowej Music Collegium East China Normal wcześniej pod nazwą TEN TON, wprowadza mło- lepszego tekstu dokonała Rada Literacka. Zdo- University w Szanghaju. Pierwszy koncert – „Pol- dych wykonawców w świat piosenki tworzonej przez bywcą Pióra Poetów został Michał Pilecki, jego skie pejzaże” – ukazał muzykę kameralną zapo- wybitnych polskich autorów i kompozytorów, ta- Festiwal Era Schaeffera, organizowany po raz 11. przez Fundację Przyjaciół piosenkę Duch wykonał Maciej Kujawa. Dzień wcze- mnianych polskich kompozytorów XX w. w wyko- kich jak Wojciech Młynarski, Jacek Cygan, Seweryn Sztuk „Aurea Porta”, jest przedsięwzięciem konsekwentnie promującym śniej na scenie stanęli Giganci Gitary – Mietek Ju- naniu Joanny Okoń (v) i Katarzyny Glensk (p). „Lan- Krajewski, Katarzyna Gaertner, Marek Dutkiewicz twórczość zmarłego w tym roku prof. Bogusława Schaeffera – kompozytora, recki, Ryszard Sygitowicz, Jacek Królik, Wojciech dowska in memoriam” to tytuł drugiego koncertu, czy Jarosław Kukulski. pisarza, grafika, teoretyka muzyki, dramaturga, w ocenie Tomasza Stańki Fedkowicz i Marcin Furmański grający światowe w którym klawesynista Władysław Kłosiewicz Tegorocznym bohaterem i patronem imprezy był „synonimu awangardy muzycznej”. przeboje o rockowym charakterze. przybliżył – z okazji 140. rocznicy urodzin Wandy Czesław Niemen. Uczestnicy konkursu wykony- Fenomen Schaeffera tkwi w jego niezwykłej inwencji twórczej objawiającej Patron festiwalu, poeta i satyryk, pisał piosenki Landowskiej – muzykę baroku. Trzeci wieczór po- wali jego utwory podczas przesłuchań i warsztatów się w wielowymiarowości podejmowanych przez niego interdyscyplinarnych dla najbardziej popularnych polskich zespołów i wy- święcony był z kolei polskim pionierom jazzu: Hen- w Domu Kultury Dorożkarnia. Jury przyznało i niekonwencjonalnych działań artystycznych. konawców. Tematem przewodnim tegorocznej edycji rykowi Warsowi, Bronisławowi Kaperowi i Victorowi I miejsce w kategorii 7–12 lat Martynie Styś, w ka- Głównym miejscem festiwalowych wydarzeń był w tym roku Basen Arty- były piosenki Krzysztofa Dzikowskiego, autora Youngowi, których utwory zinterpretowało Kuba tegorii 13–18 lat Gabrieli Kurzac; Grand Prix zdo- styczny w Warszawie. 24 października pokazano tam multimedialne wido- tekstów, twórcy wielu niezapomnianych przebojów, Stankiewicz Trio. była Alicja Dziurdziak. Zwycięskie interpretacje, wisko inspirowane twórczością patrona festiwalu. Miesiąc wcześniej, we takich jak Anna Maria, Mały książę, Tak bardzo się Koncerty w Szanghaju stanowiły drugą zagraniczną zaprezentowane 15 listopada br. w Muzycznym wrześniu, zaprezentowano je w Madrycie z okazji jubileuszu 10-lecia sto- starałem czy Ciągle pada. Festiwalowe Grand Prix edycję projektu – pierwsza odbyła się w paździer- Studiu Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej, sunków polsko-hiszpańskich, w listopadzie zaś spektakl powtórzono w Czę- oraz nagrodę publiczności zdobyła Iga Kozacka. niku 2018 roku w nowojorskiej Carnegie Hall. zarejestrowane zostały na płycie CD. stochowie. Do udziału zaproszono artystów scen polskich i hiszpańskich, m.in. Lidię Bogaczównę, Witolda Jurewicza, Marcina Wyrostka z zespołem Corazon oraz rapera Andy’ego Ninvalle’a. Tegoroczna edycja festiwalu stanowiła symbolicznie pożegnanie twórcy wybitnego, lekceważącego kanony. FOTOART FESTIVAL 9. EDYCJA FESTIWALU SANATORIUM DŹWIĘKU k i e dy 11–27 PAŹDZIERNIKA g d z i e BIELSKO-BIAŁA k i e dy 16 SIERPNIA – 16 LISTOPADA g d z i e SOKOŁOWSKO

Najwybitniejsi artyści z Polski i zagranicy, znakomite fotografie, niepowtarzalna oprawa muzyczna, jazzowe improwizacje na żywo. 11 października, o godz. 19.00 w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej odbyła się uroczysta ceremonia otwarcia 8. edycji FotoArtFestival. Uroczystości w teatrze towarzy- CYKL KONCERTÓW Festiwal poświęcony jest eksperymentalnej muzyce współczesnej oraz szyła multimedialna prezentacja twórczości poszczególnych fotografików, szeroko rozumianej sztuce dźwięku. W wydarzeniach festiwalowych, przy- połączona ze wspaniałym koncertem ilustrującym muzycznie fotograficzne MŁODZI W AKWARIUM gotowywanych przez międzynarodowy zespół kuratorski, biorą udział mu- światy gwiazd. Wśród przemawiających gości byli: Inez Baturo, dyrektor ge- k i e dy 15 WRZEŚNIA – 31 GRUDNIA zycy, kompozytorzy, twórcy interdyscyplinarni i odbiorcy z całego świata. neralna FotoArt Festival oraz prezes Fundacji Centrum Fotografii, Adam Ru- g d z i e WARSZAWA Tegoroczna edycja, zatytułowana „Musica sanae”, eksplorowała związki śniak, przewodniczący komitetu organizacyjnego 8. FotoArtFestival oraz muzyki i medycyny. Zrealizowana została w koprodukcji z festiwalami Atonal zastępca prezydenta miasta Bielska-Białej, Jolanta Rycerska, prezes Związku w Berlinie i La Digestion w Neapolu. Koncerty i inne realizacje, podczas któ- Polskich Artystów Fotografików oraz Zbigniew Furman, członek zarządu rych prezentowano m.in. utwory premierowe, a także zamówione specjalnie sekcji Autorów Dzieł Fotograficznych Stowarzyszenia Autorów ZAiKS. Akwarium to marka kultowa, nazwa jednego z najstarszych i cieszących się przez organizatorów kompozycje, odbywały się w kilku miejscach w Soko- FotoArtFestival nie tylko skupia wokół siebie najlepszych i najciekawszych największą estymą jazzowych klubów w Europie. Po licznych perturbacjach łowsku, m.in. w ruinach słynnego sanatorium, a w tym roku również w Ber- autorów zdjęć, ale też pozwala na poznanie tajników ich pracy. Spotkania, Akwarium powróciło – na Skwerze Hoovera można posłuchać muzyki naj- linie. rozmowy czy udział w wydarzeniach festiwalowych dają – zwłaszcza młodym wyższej próby, od jazzu po szeroko pojętą muzykę elektroniczną. Jedną z no- Do udziału w tegorocznej edycji zaproszono m.in. Luciano Chessę, Marię miłośnikom fotografii – szansę zaistnienia w gronie artystów uznanych w świecie wych inicjatyw Jacka Sylwina, dyrektora artystycznego klubu Akwarium, Della Morte, Chiarę Mallozzi, Tizianę Bartoncini i Les Enerves z Włoch, repre- fotografii. Niepowtarzalna atmosfera miasta, podczas trwania festiwalu, było powołanie Akwarium Band, formacji młodych muzyków reprezentują- zentujących Szwecję Erika Bungera i Carla Michaela von Hausswolffa, An- pozwala na nawiązanie wielu niecodziennych kontaktów, znajomości i przy- cych najwyższy poziom wykonawczy, która pozwoli na zagranie zarówno thony’ego Paterasa, Mike’a Majkowskiego i Hatam z Australii, związanych jaźni. Podczas 8. FotoArt Festival Stowarzyszenie Autorów ZAiKS zaprezen- małego jam session, jak i wielkiego koncertu bigbandowego. Program prze- z Niemcami Rashada Beckera, Testcard, Lucię Capece, Polaków: Barbarę towało wystawę portretów twórców związanych ze Stowarzyszeniem. Au- widuje Jazzowe Czwartki, Elektroniczne Piątki i Disco Soboty. Reaktywację Majewską, Michała Liberę, Gerarda Lebika i Biuro Dźwięku Katowice oraz torami prac, które można zobaczyć w ramach wystawy „Twarze ZAIKS-u”, są zapoczątkowało Andrzej Jagodziński Trio. wielu innych twórców. wybitni fotograficy, członkowie Sekcji Autorów Dzieł Fotograficznych ZAiKS-u.

28 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 29 WYDARZENIA

KONKURS CHÓRÓW A CAPPELLA WARSZTATY FILMU ANIMOWANEGO GRECHUTA FESTIVAL 2019 „FAZY 2019” NAJWIĘKSZE JAMBOREE k i e dy 19–20 PAŹDZIERNIKA 2019 k i e dy 21–27 PAŹDZIERNIKA 2019 g d z i e g d z i e BYDGOSZCZ k i e dy 19–27 PAŹDZIERNIKA 2019 KRAKÓW JAZZOWE g d z i e POLSKA k i e dy 14–27 PAŹDZIERNIKA, 7 LISTOPADA g d z i e WARSZAWA

Jazz Jamboree, festiwal o światowej renomie przez lata kojarzony z wypeł- nioną po brzegi Salą Kongresową PKiN, mimo jej przedłużającego się remontu, przyciąga wciąż muzyków i miłośników jazzu. Tegoroczna, 61. już edycja, wykorzystała dwie „miejscówki”: klub Stodoła i Bemowskie Centrum Kultury. W niedzielę 20 października w Filharmonii Pomor- Warsztaty Filmu Animowanego „Fazy” to impreza Grechuta Festival Kraków, którego inicjatorem jest Zaświeciły tam gwiazdy: wirtuoz jazzowych skrzypiec Jean-Luc Ponty, gita- skiej w Bydgoszczy odbył się koncert galowy 39. łącząca teorię z praktyczną realizacją filmów ani- Danuta Grechuta, promuje twórczy dorobek pa- rzysta-legenda John McLaughlin, bluesman Lucky Peterson i wrocławski Ogólnopolskiego Konkursu Chórów a Cappella Dzieci mowanych. Organizowana w różnych miastach trona imprezy, wspiera debiutantów i początkują- septet EABS. Otwarcie należało do polskich artystów: przed publicznością i Młodzieży. Do przesłuchań zgłosiło się ponad Polski, skupia co roku kilkudziesięciu adeptów cych wykonawców, pokazuje, jak wszechstronnym Stodoły zagrał kwintet Kuby Więcka i Mateusza Gawędy, którym „współgrał” 500 młodych chórzystów z 14 zespołów z całego sztuki filmowej. artystą był Marek Grechuta. Biorą w nim udział trębacz Ralph Alessi. Na „Klepisku” Stodoły zagrały następnego dnia trzy kraju. Jury po wysłuchaniu 12 chórów wyłonionych Na 14. edycję warsztatów wybrano Kudowę-Zdrój. znani współcześni wykonawcy, interpretując au- polskie grupy, do których dokooptowano zagranicznych artystów: Silent w pierwszym etapie zdecydowało, iż Grand Prix 39. Przybyli na nią twórcy z Polski, Rosji i Niemiec, torsko piosenki Grechuty. Witness Marka Bednarza, Hipokamp Marka Napiórkowskiego, z którym za- edycji konkursu przypadnie Młodzieżowemu Chó- którzy w ciągu dziewięciu dni pracy przygotowali Festiwal otworzył wernisaż zdjęć Marka Grechuty grał Mino Cinelu, oraz wrocławski EASB z Tenderloniusem, brytyjskim mi- rowi Our Voice z Działdowa. Fundatorem tej nagrody 29 filmów w różnych technikach animacji. Opiekę i zespołu Anawa. Recital Kamila Franczaka, koncert strzem instrumentów dętych. Dniem kobiet była sobota 26 października: oraz czterech pucharów przyznawanych wraz ze artystyczną nad warsztatami sprawowali w tym Ramony Rey, spektakl Kosztowny romans Jana w Stodole zagrała ze swoim kwartetem saksofonistka Melissa Aldany, śpie- Złotymi Kamertonami jest Ministerstwo Edukacji roku polski reżyser i scenarzysta Witold Giersz, Brzechwy i Mariana Hemara oraz tradycyjny ko- wała zaś Mélanie De Biasio zwana belgijską Billie Holiday. Niedziela w Stodole Narodowej. Stowarzyszenie Autorów ZAiKS swoje Rolf Birn (Dresden Trickfilmschule, Niemcy) oraz rowód wokół rynku stanowiły wprowadzenie do to Ponty i McLaughlin – artyści, którzy od pół wieku wiodą prym wśród jaz- nagrody przyznało: chórowi La Musica z Lublina Oleg Dobrovolskiy i Anna Belonogova z Wszech- gali finałowej, w której wystąpili: Sława Przybylska, zowych solistów. Koncert „Songs of Resistance” amerykańskiego gitarzysty (dwukrotnie), Canzona z Siedlec i chórowi chłopię- rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Kinema- Olga Bończyk, Natalia Grosiak, Janusz Szrom, Marcin Marca Ribota zamknął 7 listopada tegoroczny festiwal. cemu Słowiki ze Szczecina. tografii w Moskwie. Januszkiewicz i Grzegorz Dowgiałło.

XVIII KROKUS JAZZ FESTIWAL VICTOR YOUNG JAZZ FESTIVAL „PAMIĘTAJMY” XII FESTIWAL POEZJI XVII OGÓLNOPOLSKI KONKURS XVII OGÓLNOPOLSKI FESTIWAL SŁOWIAŃSKIEJ LITERACKI IM. MARII „NAD WIERNĄ RZEKĄ” k i e dy 16–20 PAŹDZIERNIKA 2019 k i e dy 17–18 PAŹDZIERNIKA 2019 k i e dy 19 PAŹDZIERNIKA 2019 KOMORNICKIEJ g d z i e JELENIA GÓRA g d z i e MŁAWA g d z i e MYŚLIBÓRZ k i e dy 21–27 PAŹDZIERNIKA 2019 k i e dy 26 PAŹDZIERNIKA 2019 g d z i e WARSZAWA k i e dy 25 PAŹDZIERNIKA 2019 g d z i e MAŁOGOSZCZ g d z i e KOZIENICE

W tym roku hasłem przewodnim festiwalu było Już po raz 17. Dom Kultury w Małogoszczu zorga- Już po raz 18. w Jeleniej Górze zabrzmiał jazz – to Victor (Abe) Young urodził się wprawdzie w Chicago, Koncert upamiętniający zmarłych wybitnych twórców „Słowo drogą do człowieka”. Celem imprezy orga- Organizowany od 2003 roku konkurs ma zasięg nizował Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dzieci i Mło- przeznaczony dla młodych artystów Krokus Jazz ale jego rodzice pochodzili z Mławy. i członków Stowarzyszenia Autorów ZAiKS to inicja- nizowanej przez czasopismo „Poezja dzisiaj”, reda- ogólnopolski, adresowany jest zarówno do uczniów dzieży „Nad Wierną Rzeką”, nazwą nawiązujący do Festiwal im. Tadeusza „Errola” Kosińskiego. Wśród Victor uczył się zresztą w warszawskim konserwa- tywa Stowarzyszenia Dom Muzyki. Artyści tacy, jak gowane przez Aleksandra Nawrockiego, jest pro- szkół gimnazjalnych i średnich, jak i do osób do- powieści Stefana Żeromskiego, który jej akcję gwiazd tegorocznej edycji wymienić należy: James torium i zapewne Mławę odwiedzał. Po powrocie do m.in. Agnieszka Osiecka, Janusz Kondratowicz, Jonasz mowanie twórczości autorów z obszaru języków rosłych. Jednym z jego celów jest przybliżenie umiejscowił w Paśmie Przedborsko-Małogoskim. Carter Organ Trio, Wojtek Mazolewski Quintet i fe- USA został kompozytorem muzyki filmowej – na- Kofta, Elżbieta Kuczyńska, Jacek Skubikowski, An- słowiańskich, a także twórców o tych korzeniach postaci i dorobku literackiego Marii Komornickiej, W tym konkursie wokalnym popularyzującym pol- nomenalną Hailey Tuck z jej zespołem. W klubie pisał ją do ponad 300 obrazów, za jeden (W 80 dni drzej Waligórski pozostają nadal w pamięci miłośników mieszkających w krajach Zachodu. Podczas otwarcia postaci ważnej, acz nieco zapomnianej. skie utwory biorą udział wykonawcy z całego kraju Kwadrat zagrał także Tomasz Chyła Quintet. Ele- dookoła świata w reż. Michaela Andersona) dostał piosenki autorskiej. Utwory napisane przez nich przed zaprezentowano liczne książki wydane przez śro- Do tegorocznej edycji zgłoszono 351 prac; jury, w czterech kategoriach wiekowych. Jury, któremu mentem festiwalu był konkurs Powiew Młodego Oscara. laty przypomnieli myśliborskiej publiczności przyja- dowiska twórcze w różnych krajach, m.in. w Anglii, którym kierował Andrzej Zaniewski, przewodni- w tym roku przewodził Marek Wrona, po przesłu- Jazzu. Pięciu członków jury – Janusz Bogdanowicz, W Polsce jego utwory grywali muzycy jazzowi, m.in. ciele i wierni fani: Piotr Bukartyk, Łukasz Drapała, Agata Szwecji i na Białorusi. Tegoroczny program obej- czący sekcji Autorów Dzieł Literackich ZAiKS-u, chaniu 50 wokalistów przyznało wyróżnienia i na- Leszek Kułakowski, Vitold Rek, Günter „Baby” Zbigniew Namysłowski, który był jednym z gości Gałach, Julia Gintrowska, Olek Grotowski, Krzysztof mował prezentacje wierszy i koncerty, jak również przyznało 12 nagród i tyleż wyróżnień. grody. Pierwsze miejsce w kategorii wiekowej do Sommer i Leszek Żądło – po przesłuchaniu 15 ze- Victor Young Jazz Festival, i wziął udział w panelu Heering, Krzysztof Kiliański, Andrzej „e-moll” Kowal- wizyty poetyckie w Muzeum Romantyzmu w Opi- Pierwszą nagrodę otrzymali: w kategorii młodzież 9 lat zdobyła Laura Wierzbowicz, 10-12 lat – Sandra społów postanowiło nagrodzić: O.N.E. Quintet, dyskusyjnym poświęconym patronowi imprezy, czyk, Marek Majewski, Beata Molak, Marek Piekarczyk. nogórze i w pałacu w Jabłonnie. Spotkania z poezją – Dorota Meszka z Krakowa (proza) i Tomasz Ko- Wawer, 13-15 – Urszula Zubek, 16-18 lat – Izabela Daniel Tamayo Quintet, SKlation, LUT i Piotr Szlempo a także zagrał koncert pierwszego dnia festiwalu. Koncert ten był częścią programu jubileuszowej 40. odbywały się w szkołach, domach kultury, klubach, tłowski z Bełżyc (poezja), w kategorii dorośli Drogosz. Nagrodę Dyrektora Domu Kultury ode- Quintet, Grand Prix przyznając grupie Michalska W drugim dniu przed słuchaczami wystąpiło trio edycji Ogólnopolskich Spotkań Młodych Autorów i Kom- kawiarniach na Rynku Starego Miasta i Krakowskim – Maria Kocot z Bytomia (proza) i Tadeusz Dejnecki brała Klaudia Kiczor, zaś Grand Prix Lafarge Ce- & Jarzmik Quintet. Kuby Stankiewicza. pozytorów Piosenki „SMAK” w Myśliborzu. Przedmieściu oraz w Muzeum Literatury. z Płocka (poezja). mentowni Małogoszcz otrzymał Oskar Juryś.

30 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 31 WYDARZENIA

ZADUSZKI JAZZOWE POWRÓT KABARETU PIEŚŃ PATRIOTYCZNA W KRAKOWIE LITERACKIEGO POLSKICH ŻOŁNIERZY

k i e dy 2–10 LISTOPADA 2019 k i e dy 7 LISTOPADA k i e dy 14–17 LISTOPADA g d z i e KRAKÓW g d z i e WARSZAWA g d z i e HRUBIESZÓW

„Jedynym dniem w ciągu roku, w którym wszyscy Członkowie Związku Polskich Autorów Wykonawcy z całego kraju uczestniczyli w XXIV muzycy jazzowi dysponowali czasem, by zagrać i Kompozytorów ZAKR postanowili sięgnąć do Festiwalu Pieśni Patriotycznej i Religijnej Wojska razem, był Dzień Zaduszny”, pisze Wiesław Siekierski bogatych tradycji kabaretu literackiego. We Polskiego. Głównym organizatorem festiwalu o historii tego niezwykłego spotkania polskich mu- wrześniu 2019 roku wystartowali z wieczora- był 2. Hrubieszowski Pułk Rozpoznawczy. Do ry- zyków. Zainaugurowane w 1954 roku było pierw- mi satyryczno-muzycznymi z udziałem najlep- walizacji stanęło 37 solistów i 23 zespoły wo- „FOTOGRAFIE WYBRANE” JANUSZA FOGLERA szym ogólnopolskim jam session. Tegoroczna edycja szych twórców kabaretu i piosenki literackiej. kalno-instrumentalne. W części artystycznej k i e dy 4–30 LISTOPADA 2019 odbywała się w pięciu miejscach: Krakowie, Wie- Trzecia odsłona miała miejsce 7 listopada; wystąpiły zespoły Lechici i Lemon. Podczas g d z i e ELBLĄG liczce, Zabierzowie, Trzebini i Lanckoronie. Grali polscy Jerzy Mamcarz, pomysłodawca, reżyser i pro- koncertu galowego ogłoszono wyniki konkursu: i zagraniczni muzycy, m.in. Krzysztof Kobyliński, wadzący, zaprosił do udziału Daniela I miejsce w kategorii zespół wokalny zdobyła Daniele di Bonaventura, Marek Napiórkowski, kwartet Dobraszkiewicza, Krzysztofa Dzikowskiego, grupa El Fuego z Nowego Glinnika, I miejsce w ka- „Jeden obraz wart jest tysiąca słów” – tę maksymę, często powtarzaną przez Od 4 listopada w Bibliotece Elbląskiej im. C.K. Norwida oglądać można foto- Leszka Żądło, duo Laboratorium. Można było rów- Stefana Friedmanna, Mietka Jureckiego, tegorii zespół wokalno-instrumentalny zajął ze- Susan Sontag, przypomina Janusz Fogler, ceniony fotografik. Sontag nazy- graficzne dokonania Janusza Foglera – 20 zdjęć wykonanych podczas kilku nież obejrzeć wystawy fotografii i rzeźb zainspiro- Stanisława Klawe, Roberta Obcowskiego, spół Diorama z Rzeszowa, I miejsce w kategorii wała fotografię „chwilą obdarzoną przywilejem trwałości”, artysta wskazuje podróży do byłego Związku Radzieckiego i Rosji, pokazujących zarówno kraj- wanych jazzem. Tegoroczne Zaduszki organizowało Andrzeja Ozgę i Kubę Sienkiewicza, dla siebie solista przyznano szer. Klaudii Wronce ze jednak na potrzebę odczytania na nowo rzeczywistości, która wyłania się obrazy, jak również „obrazy codzienne” zwracające uwagę widza na rzeczy Stowarzyszenie Leśny Partyzant z Wieliczki przy również znajdując miejsce na scenie. Szczecina. Grand Prix festiwalu odebrali z wszechobecnej cywilizacji obrazu. z naszego najbliższego otoczenia. wsparciu Stowarzyszenia Autorów ZAiKS. Partnerem wydarzenia jest ZAiKS. Przasnyscy Orelowcy z Przasnysza.

NÓWKA SZTUKA KONCERT TUWIMOWSKI FESTIWAL TWÓRCZOŚCI KOROWÓD

k i e dy 26–30 PAŹDZIERNIKA 2019 k i e dy 1 LISTOPADA 2019 k i e dy 10–17 LISTOPADA g d z i e WARSZAWA g d z i e WARSZAWA g d z i e KRAKÓW

To już 12. edycja imprezy, której publiczność „kocha twórczość ponad- czasową, wartościową, szanującą inteligencję i wrażliwość słucha- cza”, jak przedstawia ją pomysłodawczyni Anna Treter. Podczas tego Nówka Sztuka to organizowany przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Ra- W tym roku mija 125. rocznica urodzin Juliana Tuwima, wybitnego przeglądu widzowie poznają – i przypominają sobie – wybitne utwory i ar- szewskiego przegląd najciekawszych realizacji współczesnego polskiego poety, autora niezrównanych i ponadczasowych tekstów piosenek li- tystów je wykonujących. dramatu. Podczas kolejnych edycji prezentowane są spektakle nagradzane rycznych i satyrycznych, jednego z twórców Stowarzyszenia Autorów W koncercie finałowym, przewrotnie rozpoczynającym imprezę, wystąpili w Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej. ZAiKS. najlepsi młodzi twórcy wybrani w konkursie Piosenkarnia obejmującym całą W tym roku warszawscy widzowie mogli obejrzeć finałowe spektakle: lau- Koncert zatytułowany „Rodzynki, stroskane winogrona” był okazją do za- Polskę. Gościem specjalnym festiwalu był Jacek Kleyff, współtwórca Salonu reata Grand Prix Najmrodzki, czyli dawno temu w Gliwicach z Teatru Miej- prezentowania autorskich interpretacji i specjalnie przygotowanych aran- Niezależnych, bard podziemia i zmora cenzury, autor piosenek uniwersalnych skiego w Gliwicach, Wyzwolenie z Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Le- żacji utworów poety. Przed widzami zgromadzonymi w Studio Piosenki Teatru cytowanych do dziś. Tegoroczny koncert galowy zatytułowany „Autor! Autor!” gnicy (nagroda dramatopisarska dla Magdaleny Drab), spektakle dla dzieci: Polskiego Radia wystąpili młodzi aktorzy i wokaliści: Beata Banasik, Kata- apelował o zwrócenie uwagi na rolę piosenki autorskiej, której miejsce za- Staś i Zła Noga z Teatru Śląskiego w Katowicach (wyróżnienie dla autorki, rzyna Dereń, Justyna Panfilewicz, Ewa Wanda Prus, Monika Węgiel oraz Jakub właszcza disco-polo. W wieczorze oprócz Anny Treter wzięli udział Monika Katarzyny Błaszczyńskiej) i Pod adresem marzeń z teatru Kubuś w Kielcach Blokesz, Piotr Dąbrówka, Łukasz Jemioła i Kamil Studnicki, którym towarzy- Kowalczyk, Hanka Wójciak, Krzysztof Daukszewicz, Łukasz Jemioła, Robert (nagroda za scenografię i muzykę), a także uczestniczyć w czytaniu perfor- szył zespół The Jobers pod kierownictwem Marcina Partyki. Gospodarzem Kasprzycki, Krzysztof Piasecki, Adam Strug i Grzegorz Tomczak. Festiwal matywnym sztuki laureata nagrody dramatopisarskiej Przemysława Pilar- wieczoru był Paweł Sztompke, organizatorem koncertu – Agencja Koncer- zakończył koncert laureatów konkursu transmitowany z Muzycznego Studia skiego pt. Wracaj. towa Gast Media. PR im. Agnieszki Osieckiej na antenie Trójki.

32 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 33 WYDARZENIA

AUDIO ART FESTIVAL

IX FORUM MŁODEJ REŻYSERII k i e dy 15–24 LISTOPADA g d z i e KRAKÓW k i e dy 15–17 LISTOPADA g d z i e KRAKÓW

XXXVII FESTIWAL BARDÓW OPPA 2019 k i e dy 16–24 LISTOPADA g d z i e WARSZAWA, GRODZISK MAZOWIECKI

Organizowany corocznie do 1993 roku, cieszący się wysoką renomą na świecie, festiwal Audio Art jest promocją sztuki eksperymentalnej łączącej OPPA jest największym w kraju forum wypowiedzi bardów. Od swych muzykę i sztuki audiowizualne, szczególną uwagę narodzin w 1978 roku jest jedną z najważniejszych imprez piosenkar- skupiając na twórczości polskich artystów. Audio skich w Polsce. Jej celem jest popieranie, rozwijanie i upowszechnianie Forum Młodej Reżyserii to przegląd prac studentów reżyserii polskich publicznych uczelni te- Art dotyczy nowej koncepcji źródła dźwięku: obiektu twórczości bardów – twórców i wykonawców piosenki autorskiej. atralnych. Wypracowana od 2011 roku formuła obejmuje spotkania i dyskusje studentów, absol- i instrumentu muzycznego w określonej przestrzeni Festiwal składa się z konkursu o Grand Prix im. Jonasza Kofty oraz kon- wentów, dyrektorów teatrów, pedagogów, krytyków, a także publiczności. Organizatorem forum i czasie. Wykorzystując proste, jak i zaawansowane certów i recitali indywidualnych. W tegorocznej edycji do udziału zgło- jest krakowska Akademia Sztuk Teatralnych z udziałem studentów reżyserii. Prezentacja spek- technologie, festiwal prezentuje artystów z całego siło się ponad 50 twórców piosenek oraz około 200 wykonawców. Na takli to swego rodzaju giełda pracy dla młodych twórców, stwarzająca im szansę na debiut te- świata oraz ich premierowe projekty: koncerty, koncercie galowym w Grodziskim Centrum Kultury wystąpili laureaci atralny. Od początku w forum uczestniczył wiceprezes ZAiKS-u Michał Komar, który i w tym roku performanse, instalacje, rozszerzając program konkursu: Irena Salwowska z Wrocławia (Grand Prix im. Jonasza Kofty) wręczył nagrody dla młodych reżyserów – otrzymali je wybrani spośród 11 zakwalifikowanych o warsztaty i wykłady. Przed publicznością wystą- oraz pozostali laureaci Złotej Piątki: Daria Bogoslova (z Mińska), Jurij prac, Zofia Gustowska z Akademii Sztuk Teatralnych w Krakowie oraz Sławomir Narłoch i Marcin pili artyści z Austrii, Francji, Holandii, Italii, Kanady, Dubovik (z Grodna), Janusz Kurowski (z Łodzi) i Lena Sabinina (z Narwy). Zbyszyński z Akademii Teatralnej w Warszawie. Laureatem Nagrody Głównej Ministra Kultury Niemiec, USA i oczywiście Polski z interakcjami Irena Salwowska otrzymała również Kryształowy Kamerton – nagrodę i Dziedzictwa Narodowego został Marek Idzikowski z Wydziału Sztuki Lalkarskiej Filii Akademii łączącymi głos, taniec, elektroakustykę i wideo. Związku Polskich Autorów i Kompozytorów ZAKR. W koncercie premier Teatralnej w Białymstoku. Przyznaną po raz pierwszy Nagrodę Rektora AST odebrała Weronika Miejsc w tym roku użyczyły Akademia Muzyczna, swoje nagrody przyznaje publiczność. W 2019 roku najwięcej głosów Krystek, studentka Wydziału Aktorskiego krakowskiej uczelni. Bunkier Sztuki i klubokawiarnia Hevre. zdobył Łukasz Majewski z Sitna za piosenkę Siup!

STACHURIADA MEDALE ŚW. JERZEGO WRĘCZONE ECM50 WARSAW FESTIVAL

k i e dy 16–17 LISTOPADA k i e dy 23 LISTOPADA k i e dy 25–27 LISTOPADA g d z i e ZGIERZ g d z i e KRAKÓW g d z i e WARSZAWA

KONCERT ZBIGNIEW BUJARSKI – MAREK STACHOWSKI k i e dy 21 LISTOPADA g d z i e KRAKÓW

Pamięć Edwarda Stachury – poety, prozaika, Medal św. Jerzego to honorowa nagroda „Tygodnika Skrót „ECM” zna każdy miłośnik dobrego jazzu – nie- autora wykonywanych przez siebie pieśni – nie Powszechnego”, wręczana corocznie osobom „wy- miecka wytwórnia, założona 50 lat temu w Mona- przemija, czego dowodem są Stachuriady. kazującym się szczególną wrażliwością na biedę, chium przez Manfreda Eichera, stała się legendą. Dwaj krakowscy kompozytorzy, profesorowie Marek Stachowski Miejski Ośrodek Kultury w Zgierzu zorganizował krzywdę i niesprawiedliwość, na co dzień zmaga- Mieć nazwisko w jej katalogu to jak zdobyć paszport i Zbigniew Bujarski, stali się patronami piątego już wydarzenia z cyklu kolejną już edycję festiwalu poetycko-muzycz- jącym się ze złem i uparcie budującym dobro w życiu z wizą obejmującą cały świat. Polskim muzykom drzwi jesiennych koncertów organizowanych pod hasłem „Mistrzowie i ich nego pod hasłem „Stachura pozostałym”. społecznym”. Kapitule medalu przewodniczą ks. otworzył w 1976 roku Tomasz Stańko swoją „Balla- uczniowie”. Marcel Chyrzyński, prezes zarządu oddziału krakowskiego Dwudniowa impreza składała się z dwóch tur- Adam Boniecki, prof. Władysław Stróżewski, prof. dyną”. Od tego czasu w ECM Records nagrywa rów- ZKP, chce zwrócić uwagę na relacje mistrza i ucznia, prezentując kom- niejów: Jednego Wiersza i Piosenki Poetyckiej. Andrzej Zoll i red. Piotr Mucharski. Tegorocznymi nież Marcin Wasilewski Trio, a od niedawna także pozycje pedagogów i ich wychowanków. Były również promocje książkowe oraz recitale. laureatami zostali prof. Barbara Engelking i ks. prof. Maciej Obara Quartet. Klasę prof. Stachowskiego reprezentowali swymi kompozycjami Wojciech Konkursowe prezentacje przyniosły nagrodę Mar- Tomáš Halík z Pragi. Prof. Engelking odebrała medal Półwiecze firmy płytowej świętowano w naszym Widłak i Marcel Chyrzyński, prof. Bujarskiego – Amerykanin Michael Gatonska cinowi Głuszczowi za utwór Mrużąc oczy od blasku za „przywracanie naszej pamięci imion, nazwisk kraju trzydniowym muzycznym spotkaniem w Cen- i Mendi Mengjiqi z Albanii. Ten ostatni był gościem specjalnym wydarzenia. słońca, nagrodą specjalną wyróżniono Jeremiasza i historii ofiar Holokaustu”, prof. Halík – za „głos trum Praskim Koneser. Wzięły w nim udział znane Podczas spotkania w Sali Kameralnej Akademii Muzycznej opowiadał m.in. Łabarzewskiego, przyznano również nagrodę drugą w sprawach ludzkich i boskich, [którym] burzy bez- zespoły: Jakob Bro Trio, Björn Meyer Solo, Tord Gu- o swej pracy na Uniwersytecie Muzycznym w Prisztinie w Kosowie, gdzie wy- i trzecią oraz trzy wyróżnienia. W Turnieju Piosenki duszne schematy i nawyki myślowe”. ZAiKS repre- stavsen Trio, Tarkovsky Quartet, Maciej Obara Qu- kłada kompozycję. Warto dodać, że Mengjiqi jest twórcą hymnu Republiki Poetyckiej pierwszą nagrodę odebrała Karolina zentował Andrzej S. Jagodziński, wiceprzewodni- artet, Giovanni Guidi Quintet i Marcin Wasilewski Trio. Kosowa. Wykonawcami prezentowanych utworów byli: Natalia Jarząbek (flet), Wachta, drugą – Oliwia Krusińska, trzecią – The Pink czący Sekcji Autorów Dzieł Literackich i tłumacz Koncertom towarzyszyły pokazy filmów wyselek- Martyna Klupś-Radny (flet), Barbara Borowicz (klarnet), Dominika Peszko Panthers; wręczono także dwa równorzędne wy- dzieł ks. Halíka na język polski. Uroczysty wieczór cjonowanych specjalnie na tę okazję przez Manfreda (fortepian), Agnieszka Bugla-Bylica (skrzypce), Aneta Dumanowska (altówka), różnienia. uświetnił koncert Mai Kleszcz. Eichera, a także wystawa fotografii artystów ECM. Jan Kalinowski (wiolonczela).

34 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 35 WYDARZENIA

XXVIII TARGI KSIĄŻKI HISTORYCZNEJ

COMING OUT 2019 FESTIWAL DANUTY RINN k i e dy 28 LISTOPADA – 1 GRUDNIA g d z i e k i e dy 29 LISTOPADA – 15 GRUDNIA k i e dy 14–15 LISTOPADA WARSZAWA g d z i e WARSZAWA g d z i e WARSZAW, OPINOGÓRA W czterodniowych spotkaniach z tematyką historyczną wzięło udział ponad 200 wydawców z Polski, Niemiec, Rosji, Ukrainy i Białorusi. Ukoronowaniem targów była uroczystość wręczenia Nagrody Klio, której jednym z mecenasów jest ZAiKS. Ustanowiona w 1995 roku przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej – dobrowolne zrzeszenie kilkudziesięciu oficyn z całej Polski – nagroda przyznawana jest przez niezależne jury, którego pracom przewodniczył w tym roku prof. Tomasz Szarota. W kategorii autorskiej i monografii naukowych nagrodą I stopnia wyróżniono Piotra Głuszkowskiego za pracę Barwy polskości, czyli życie burzliwe Tadeusza Bułharyna (Universitas); w kategorii varsaviana nagrodę I stopnia otrzymał Adam Dylewski za książkę Ruda, córka Cwiego (Czarne); w kategorii edytorskiej sześć równorzędnych wyróżnień odebrały Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, PIW, Archiwum Państwowe w Warszawie i Skarpa Warszawska, Wydawnictwo UW, Wydawnictwo Austeria oraz Fundacja Pasaże Pamięci. Laureatom nagrody wręczał m.in. prezes ZAiKS-u Janusz Fogler.

WIECZORY LITERACKIE W KLUBIE KSIĘGARZA Coming Out to szczególny projekt artystyczny warszawskiej Akademii Czwarta edycja ogólnopolskiej imprezy honorującej pamięć i twórczość k i e dy CZERWIEC – GRUDZIEŃ 2019 Sztuk Pięknych. Realizowany po raz 11., prezentuje najlepsze dyplomy da- Danuty Rinn zakończyła się koncertem galowym w Domu Kultury Kadr. Głównym g d z i e WARSZAWA nego roku, promując poza murami uczelni to, co najbardziej wartościowe organizatorem imprezy jest Fundacja Apetyt na Kulturę, wśród mecenasów – dorobek młodych artystów i projektantów wkraczających na rynek pracy. – Fundusz Popierania Twórczości Stowarzyszenia Autorów ZAiKS. „To ogromna przyjemność móc widzieć tych zdolnych twórców stawiają- W konkursie, otwartym dla wykonawców od 12. do 35. roku życia, wzięły w tym roku udział 93 osoby. Półfinały odbyły się w Muzeum Romantyzmu Fundusz Popierania Twórczości wspiera od cych tutaj swoje pierwsze kroki – mówił kurator projektu, prof. Paweł Nowak wielu lat działalność stołecznego Klubu – późniejsze obserwowanie ich rozwijających się karier to najlepsze, co w Opinogórze, w finałowej gali wystąpiło 18 osób. Przed nimi zagrał gość specjalny festiwalu, Andrzej Rybiński, członek legendarnej grupy Dwa Plus Księgarza prowadzonego przez Jana Rodzenia. może spotkać nas jako uczelnię”. Regularnym bywalcem klubu jest Józef W tegorocznym pokazie, zorganizowanym w biurowcu Wola Retro, miejscu Jeden. Jury przyznało Złotą Nutę w I kategorii (12–16 lat) Julii Wasielewskiej, w kategorii II (17 i więcej lat) Emilii Chlewickiej. Grand Prix, której fundatorem Tejchma, członek Rady Stowarzyszenia łączącym historię z nowoczesnością, prezentowane były najlepsze prace Autorów ZAIKS, obecny na wszystkich niemal dyplomowe absolwentów ze wszystkich wydziałów ASP: Malarstwa (4 dy- jest ZAiKS, otrzymała Gabriela Szyszka. Odebrała ona również Nagrodę Eu- roparlamentu (wyjazd do Brukseli połączony ze zwiedzaniem), zaś Nagrodę wieczorach. W drugiej połowie bieżącego roku plomantów), Rzeźby (4), Grafiki (5), Konserwacji i restauracji dzieł sztuki (3), zorganizowano ich 31. Architektury wnętrz (4), Wzornictwa (3), Sztuki mediów (5), Scenografii (3) Fundacji Gwiazd obejmującą sesję nagraniową i fotograficzną otrzymał Marcel Wójcik. W programie Warszawskiej Premiery Literackiej oraz Zarządzania kulturą wizualną (2). nagrody wręczono Wojciechowi Tochmanowi za książkę Pianie kogutów, płacz psów (Wydaw. Lite- rackie), Łukaszowi Orbitowskiemu za Kult (Świat Książki), Arkadiuszowi Szarańcowi za Warszawę XVI KONKURS KOMPOZYTORSKI JAK BRZMI MIASTO? dziką (Iskry), Patrycji Dołowy Wrócę, gdy będziesz WŁAŚNIE TAK! IM. KAZIMIERZA SEROCKIEGO spała (Wydaw. Czarne), Kazimierzowi Orłosiowi za wspomnieniowy tom Dzieje człowieka piszącego k i e dy 30 LISTOPADA k i e dy 16–17 LISTOPADA (Wydaw. Literackie), Maciejowi Henowi za Deutsch g d z i e WARSZAWA g d z i e KRAKÓW dla średniozaawansowanych (Wydaw. Literackie) oraz Magdalenie Grochowskiej za pracę W czasach szaleństwa (Agora). Książką roku 2018 w plebiscycie czytelników, bibliotekarzy i księgarzy wybrano biografię Ota Pavel. Pod powierzchnią autorstwa Aleksandra Kaczorowskiego (Wydaw. Czarne). Dużą popularność wśród bywalców klubu zdobyły Wieczory Literackie poświęcone wybranym ty- tułom. Były to m.in. Niewolnice i przyjaciele pani Tekli Oleha Poliakova (Znak), Plątawisko Jerzego Surdykowskiego (OW Volumen), Delirium władzy Krzysztofa Mroziewicza (Fundacja Oratio Recta), Międzynarodowy Konkurs Kompozytorski im. Kazimierza Serockiego – ogła- Fundacja Krakowska Scena Muzyczna zorganizowała kolejną edycję spotkań Między złudzeniem a rzeczywistością Zbigniewa szany co dwa lata przez Polskie Towarzystwo Muzyki Współczesnej – to nowej branży muzycznej pod hasłem „Tak brzmi miasto”. Tytuły paneli dys- Siemiątkowskiego (Adam Marszałek), Ślązaczki konkurs dostępny dla kompozytorów wszystkich narodowości, bez ograni- kusyjnych mówią wszystko „Jak (wy)żyć z muzyki, z muzyką, w muzyce 21 Jana Cofałki (Scholar). Szczególnym zaintereso- czenia wiekowego. Patronatem honorowym objęło go m.in. Ministerstwo wieku”, „Pieniądze i sztuka, czyli niewygodny temat”, „Muzyka i muzyk w re- waniem cieszyły się spotkania z Rafałem Grupiń- Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Decyzją tegorocznego jury w składzie: klamach”, „Endorsement i współpraca z markami”, „Czy da się zarobić na skim, autorem Polityki i kultury (Prószyński Media) Fredrik Österling (Szwecja), Paul Patterson (Wlk. Brytania) i Dariusz Przy- wydawaniu muzyki”, „Wpływ dotowania kultury na jej rozwój”, „Day job za- ukazującej Polskę ostatniego półwiecza z per- bylski (Polska) – pierwszą nagrodę otrzymał Jinseok Choi (Korea Płd.) za miast joba”, „Niestabilny zawód” – to tematy nurtujące muzyków na co dzień. spektywy polityka, historyka i wydawcy, oraz Ry- kompozycję Pathos, drugą nagrodę – Adam Vilagi (Finlandia, Directions), Konferencja to również warsztaty, wykłady (jeden z nich, „Pieniądze bez ta- szardem Wolańskim, barwnie opowiadającym o mię- trzecią nagrodę – Hugh Colling Rice (Wlk. Brytania, Canto celato). Koncert jemnic: zarabianie w ZAiKS”, prowadził członek Zarządu ZAiKS-u, znany muzyk dzywojennej Warszawie w tomie Tango milonga laureatów odbył się 30 listopada w Studiu Koncertowym PR im. Witolda Lu- Tomek Lipiński). 16 listopada uczestnikom postawiono kolejny wybór: dzie- (Rebis). Wieczory Literackie objęły również sześć tosławskiego. więć koncertów w trzech miejscach… Ale nikt się nie skarżył. „Spotkań z reportażem radiowym”.

36 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 37 TEMAT Z OKŁADKI OLGA DZIENNA, OLGA PRZEŚNIONA

Powieści OLGA TOKARCZUK pisze z premedytacją dla kogoś i po coś. Powieść jest jej sposobem poszerzania ludzkiego poznania, jest najwyższą formą komunikacji między ludźmi, jest grą, zabawą i wyzwaniem

t e k s t Roman Kurkiewicz

zy dobrze robię, że opowiadam? Czy nie lepiej byłoby spiąć umysł spinaczem, ściągnąć lejce i wyrażać się nie historiami, ale prostotą wykładu, gdzie w zdaniu Cpo zdaniu klaruje się jedna myśl, a w następnych paragra- fach fastryguje się ją z innymi. Mogłabym używać cytatów i przypisów, mogłabym w porządku punktów czy rozdzia- łów zawrzeć konsekwencje dowodzenia krok po kroku, o co mi chodzi; weryfikowałabym wcześniej postawioną hipo- tezę i w końcu mogłabym wywiesić argumenty, jak prze- ścieradła po nocy poślubnej, na ludzki widok. Byłabym pa- nią własnego tekstu, mogłabym uczciwie wziąć za niego wierszówkę. A tak zgadzam się na rolę akuszerki, ogrodniczki, której zasługą jest co najwyżej posianie i późniejsze nudne plewie- nie chwastów. Opowieść ma swoją bezwładność, nad którą nie można nigdy do końca zapanować. Domaga się takich jak ja – nie- pewnych siebie, niezdecydowanych, łatwych do wywiedze- nia w pole. Naiwnych”. (Z powieści Bieguni).

38 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 TEMAT Z OKŁADKI

To właśnie ta naiwność akuszerki, ogrodniczki opowiadają- lirubina 4,2 i tak dalej. Moje IQ – jeśli się w to wierzy – 121, dykt rok później – laureatką została właśnie polska pisarka. ku tego roku Anna Nasiłowska wystosowała do noblistki list cej historie w kostiumie powieści została uznana i nagrodzo- wystarczy. Mam szczególnie rozwiniętą wyobraźnię prze- Spośród 112 nagrodzonych było dotąd tylko 15 kobiet (wśród w imieniu SPP, pisząc: „Chciałabym wyrazić naszą radość. Pa- na literackim Noblem za rok 2018. A Olga Tokarczuk, ta „nie- strzenną, prawie ejdetyczną, natomiast marną lateralizację. nich poetka Wisława Szymborska w 1996 roku). ni twórczość wniosła w literaturę niespokojnego czasu boga- pewna siebie” (żeby zrobić, co niewskazane, czyli przypisać Profil osobowości niestały, chyba niegodny zaufania. Wiek W epoce, w której największym imperium militarnym za- tą wyobraźnię, w której odzywają się mity agrarne i mitologie wyznanie bohaterki literackiej autorce tychże słów), „niezde- – psychologiczny. Płeć – gramatyczna”. rządza jej przywódca, publikując na Twitterze krótkie komu- różnych narodów, podkreśliła wrażliwość ekologiczną i femi- cydowana”, została tym wywiedziona w pole, zwane świato- Olga Tokarczuk urodziła się w pięknym i burzliwym roku nikaty, kwestią czasu było, kiedy twórczość najmłodszej no- nistyczną, wskazała, że poszukiwanie tradycji w przeszłości wą prozą, okraszoną uznaniem i zaszczytem, którego dotąd 1962, kiedy istnienie świata wisiało przez chwilę na włosku blistki zostanie opracowana w skrócie nad skrótami; oddaj- jest wciąż trwającym procesem i nie sprowadza się do powta- dostąpiło tylko kilkanaście piszących kobiet. Dobrze robisz, z powodu kryzysu kubańskiego, który o mało co nie zakoń- my zatem sprawiedliwość Grzegorzowi Uzdańskiemu, który rzania stereotypów”. że opowiadasz historie, Olgo, powiedzą ci, którzy docenili to czył się konfrontacją atomową między USA a ZSRR; to wów- dla kwartalnika „Przekrój” sporządził „skrót książek Olgi Czy zatem żywiołem Tokarczuk jest owa powracająca, do- przed jesienią 2019 roku, dobrze, że dotrą dzięki tej nagro- czas zamknięto w Warszawie Klub Krzywego Koła, urucho- Tokarczuk, dla osób, które nie mogą ich doczytać do końca”. ceniana i zauważana nietuzinkowa „wyobraźnia”? Czy mo- dzie do wielu innych. Czytajcie, to takie bardzo ludzkie... miono rurociąg „Przyjaźń”; Nóż w wodzie Polańskiego dostał Brzmi on tak: że jednak na ową skłonność do oddawania głosu wyobraźni, Literacka nagroda Nobla dla Olgi Tokarczuk, przyznana nominację do Oskara; Telewizja Polska wyemitowała pierw- potężnej, nieprzewidywalnej i odkrywczej mocy nakłada się za rok 2018 (a ogłoszona rok później, z racji zawirowań wo- sze odcinki dobranocki Jacek i Agatka; swoją premierę miał • Podróż Ludzi Księgi – debiut powieściowy. Ludzie Księgi niezwykle świadomy wybór formy pisarskiej, jaką jest po- kół komitetu noblowskiego), jest okazją do rozmowy szer- też film O dwóch takich, co ukradli księżyc; w Izraelu powie- podróżują. szej, wyrywającej cokolwiek ten fenomen naszej kultury szono Adolfa Eichmanna, a Nelson Mandela trafił na blisko • E. E. – trochę Stranger Things, tylko dawno temu we Wro- w jej zastygłej prowincjonalności, nierozpoznawalności, za- 30 lat do więzienia; Beatlesi nagrali, już z Ringo Starrem, Lo- cławiu. Jedna dziewczynka jest medium, ale może też Po globalnym otwarciu się na świat, kleszczeniu w nieprzekładalnej polsko-centryczności. Ale ve Me Do; trzęsienie ziemi w Pakistanie zabiło 5 tys. osób. oszukuje. zanim pokusimy się o kilka przedstawień i tez, dobrze bę- Z wykształcenia jest psycholożką, ukończyła Uniwersy- • Prawiek i inne czasy – Prawiek to nie epoka, tylko taka wieś, nastąpił zwrot ku lokalności, idee dzie odbębnić (w uznaniu dla autorki Gry na wielu bęben- tet Warszawski, pracowała jako psychoterapeutka. Jest au- mieszkają tam rodziny Boskich i Niebieskich. Sporo o śmier- narodu znowu zaczęły święcić tryumfy, kach) biograficzno-twórczą pańszczyznę, wysługując się torką blisko 20 książek, wedle Instytutu Książki była tłuma- ci. Są też wątki poboczne. choćby samą autorką, która to zrobiła lepiej i w mniej oczy- czona na 37 języków, w sumie ukazały się 193 tłumaczenia • Szafa – opowiadania. Jest na przykład o pokojówce w ho- a wspólnota i rodzina stały się najbardziej wisty sposób. I tak w wywiadzie udzielonym swego cza- (instytut od 2016 roku przestał dofinansowywać tłumacze- telu (po co pisać o pokojówkach, skoro można o Chrobrym oczywistym punktem odniesienia su Agnieszce Wolny-Hamkało czytamy, w miejsce wikipe- nia jej książek, przeformatował się na wsparcie dla pra- pod Cedynią? Czy to jest jeszcze polska literatura?). diowej sztancy, niezbędnej, ale monotonnej i przewidywal- wicowych prozaików, takich jak m.in. Bronisław Wildste- • Dom dzienny, dom nocny – dużo dziwnych rzeczy w gó- nej, jak autorka mówi o sobie tak: „Jestem poręczna, niedu- in – o międzynarodowym uznaniu tego trudu – cisza). To- rach. Komuś coś się śni, ktoś umiera. Jest też kobieta z brodą wieść, a jeśli idzie już o samą powieść, to idący za nią kon- ża i dobrze spakowana. Mam mały żołądek, niewymaga- karczuk nagradzana była od opublikowania pierwszej po- i przepis, jak przyrządzić trujące grzyby. sekwentnie i przemyślanie wybór języka? Te powieści Olga jący, mocne płuca, zwarty brzuch i silne mięśnie ramion. wieści Podróż ludzi Księgi; zdobyła najważniejsze polskie • Lalka i Perła – Tokarczuk pisze o Lalce Prusa (też długa po- Tokarczuk pisze z premedytacją dla kogoś i po coś. Powieść Nie biorę żadnych leków, nie noszę okularów, nie używam nagrody literackie: Kościelskich (1997); czterokrotnie Nike wieść) i coś tam daje o Jungu, że niby Łęcka to archetyp. jest jej sposobem poszerzania ludzkiego poznania, jest naj- hormonów. Strzygę włosy maszynką, raz na trzy miesią- Czytelników; dwukrotnie także decyzją jury Nike: za Biegu- • Gra na wielu bębenkach – opowiadania. Jakby Tokarczuk wyższą formą komunikacji między ludźmi, jest grą, zabawą ce, prawie nie stosuję kosmetyków. Mam zdrowe zęby, mo- nów w 2008 roku i Księgi Jakubowe w 2015 roku. W 2018 roku mało było kobiety z brodą z Domu…, tu w jednym opowia- i wyzwaniem. Sama mówi o tym tak: „Nie pisze się przecież że niezbyt równe, ale całe, tylko jedną starą plombę, bodaj za Biegunów w tłumaczeniu Jennifer Croft Olga Tokarczuk daniu daje jeszcze mężczyznę, który karmi piersią. w pustą przestrzeń, dla jakichś wszystkich, nie rzuca się wła- w dolnej lewej szóstce. Wątrobę mam w normie. Trzustkę nagrodzona została jedną z najbardziej prestiżowych na- • Ostatnie historie – o kobietach i o śmierci. snych książek na wiatr. Pisze się dla mentalnych ziomków. – w normie. Nerkę prawą i lewą w wyśmienitym stanie. Mo- gród literackich świata The Man Booker International Pri- • Anna In w grobowcach świata – znowu o kobietach i śmier- I nad pstrągiem w migdałach, w porozumiwawczym spoj- ja aorta brzuszna jest w normie. Pęcherz moczowy – pra- ze. W wyniku kryzysu o charakterze mobbingu, molesto- ci. Sumeryjska bogini idzie do piekła, potem chce wyjść, ale rzeniu współuczestników w rzeczywistości zrozumiałam widłowy. Hemoglobina – 12,7. Leukocyty – 4,5. Hematokryt wania, przecieków i korupcji komitet noblowski nie przynie może. Pomaga jej przyjaciółka. Nie wiadomo, czy to Su- nagle, że ten rodzaj mocy tworzenia może być upajający. Jak – 41,6. Płytki krwi – 228. Cholesterol – 204. Kreatynina – 1,0. Bi- znał w 2018 roku nagrody literackiej, kiedy ogłoszono wer- mer czy jakieś miasto przyszłości. władza. Bo i jest to rodzaj władzy nad światem – nieustannie • Bieguni – długa książka, ale rozdziały krótkie. tworzyć świat, powoływać go z nicości, wymyślać mu imiona O podróżowaniu. i – w końcu – innych wciągać w tę grę tworzenia, sprawiać, by • Prowadź swój pług przez kości umarłych – kryminał ze stali się uczestnikami i w ten sposób uprawomocnili wynik zwierzętami. Na początku wydaje się, że to zwierzęta zabi- pracy wyobraźni, żeby stworzone stało się wspólnym, jedno- jają, a potem, że niekoniecznie. czącym przeżyciem”. I w innym miejscu dookreśla powinno- • Księgi Jakubowe – o Jakubie Franku, założycielu sekty ści powieści, co pokazuje, jak i dlaczego tak właśnie buduje frankistów. Czy był mistykiem czy oszustem – nie wiado- i kształtuje język swoich narracji: „Literatura, a w szczegól- mo. Poza nim w książce występuje 370 innych postaci, część ności najbliższa mi powieść, wbrew temu, co sądzą niektórzy epizodycznie. akademicy, nie powinna być sztuką elitarną. Powinna być • Opowiadania bizarne – opowiadania. Trochę z przyszłości, sztuką codzienną i powszechną, ocierać się o dworce i hotele, trochę z przeszłości. Jest nawet o androidach.* o kramy. Powinna być mądra mądrością życia z ulicy i uni- kać popisów stylistycznych i przemądrzalstwa. Powieść po- Mimo wspomnianych nagród powieściopisarka nie była winna tworzyć świat, w który możemy wejść, coś w rodzaju rozpieszczana przez krytykę, nawet można powiedzieć zebra- holograficznego kina, w którym widz staje się częścią samej ła surowe cięgi, żeby wspomnieć zarzut koniunkturalizmu projekcji. Powinna zbudować postaci czy miejsca, które będą ze strony krytyka Tomasza Burka czy określenie Anny Nasi- źródłem nieustannej iluzji, że istnieją naprawdę i – co wię- łowskiej, poetki, pisarki, prezeski Stowarzyszenia Pisarzy cej – że my sami moglibyśmy nimi być. Powinna być lampą, Polskich, która w 2005 roku pisała na łamach „Tygodnika Po- która zawsze podświetla to, co oczywiste, pod innym kątem, wszechnego”: „Nie ma literatury, mamy literaturkę. I autorów. tak że znane w jej świetle okazuje się nagle zupełnie niezna- Na przykład odkryciem lat 90. okazała się całkiem ciekawa ne, oczywiste – nieoczywiste, oswojone staje się dzikie, a bez- autorka Olga Tokarczuk. Ma bogatą wyobraźnię i bardzo ubo- pieczne – podejrzane”. Olga Tokarczuk w coraz bardziej za- gi, wręcz toporny styl. W sam raz na te czasy.” W październi- awansowany sposób podróżuje taką metodą przez język,

40 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 41 TEMAT Z OKŁADKI

modą literacką, w poprzek oczekiwań akademii i krytyki. tak było. / I niewyznany dotychczas jest żal. / Służą, nie trwa- O co oskarży czarownicę Tokarczuk nasz polski Torquema- bliskie, a język zrozumiały. Cóż, jest kwestią bezdyskusyjną, Jej oczy i język kierują się do innego adresata/adresatki, za- ją, romanse, traktaty / Bo więcej waży jedna dobra strofa / Niż da w 2019 roku? Otóż nie ma zgody na „cofnięcie się do cza- że nagrody literackie, Nobla nie wykluczając, mają swój wy- mysł wykracza poza wyznaczone literaturze zadania opisa- ciężar wielu pracowitych stronic. sów przedchrystusowych, na wymazanie 1053 lat ochrzczo- miar polityczny, dlatego przed ponad stu laty uhonorowano nia Polski współczesnej na miarę Generała Barcza (kto czytał nego życia mojej ojczyzny. Jej niepodległej – diabłu, okupan- chociażby Sienkiewicza, a obecnie Doris Lessing czy Swietła- Koteczku? Kto wraca do lektury?). Powieści Olgi Tokarczuk Kiedy zasiadamy do lektury ponad 900-stronicowych tom, kłamstwu, grzechowi, niewoli, wszelakiemu złu Po- nę Aleksijewicz. Może czytający świat lepiej rozpoznaje tembr proponują poszerzenie pola literackiego, kiedy od blisko Ksiąg Jakubowych, to nie przychodzi na myśl jedynie impo- laków i nie-Polaków – wolności w Chrystusie. A twórczość ważności spraw i głosu, jaki w sprawie jego przeszłości zabie- 30 lat autorka na nowo ustawia punkty widzenia, zmienia nująca pracowitość autorki. Wyłania się z niej równocześnie, Tokarczuk to w warstwie ideowej apoteoza neopogaństwa rają piszący i coraz częściej i potężniej – piszące. głównych aktorów na aktorki raczej, kiedy w swoich pomy- jakże bliska Miłoszowi, fascynacja najgłębszą wiarą gotową – fascynacja mitami, astrologią, ezoteryką, zdolnościami pa- Na podsumowanie chciałem przytoczyć słowa kończące słach wędruje za tymi, którzy/re są na marginesie, poza hi- na herezje – doświadczenie obce Polakom i ich katolicyzmo- rapsychologicznymi, wizją politeistyczną, przedchrześcijań- doskonałą książkę znawczyni i badaczki twórczości Olgi To- storią, poza uznaniem, za tymi, którzy mieli odwagę takie- wi. To Miłosz ironizował, że Polacy są narodem niewierzą- ską właśnie, poddaną rytmom księżyca i krwi, magii, wizją karczuk Katarzyny Kantner, która w Jak działać za pomocą go myślenia, wierzenia, działania, podróżowania, aż zostali cych, ale praktykujących. Monumentalna powieść Tokarczuk »naturalnie« pogańską. Wracają bogowie. A z nimi ciemność słów. Proza Olgi Tokarczuk jako dyskurs krytyczny (Univer- uznani za heretyków, odmieńców, niezrozumiałych, obcych oparta o historię XVIII-wiecznej sekty frankistów, żydow- i przerażenie. Oręż w rękach wielu w walce z kościelną wia- sitas, Kraków 2019) pisze: „Jeśli w literaturze możliwe są ge- i niechcianych. I im bardziej się takimi stawali, tym bardziej skiej sekty heretyków, przywołuje jedno z najniezwyklej- rą w Chrystusa. (...) Patronem mojej ojczyzny jest święty Woj- sty, jednym z podstawowych, jakie próbuje wykonać Tokar- żywili i zaludniali wyobraźnię autorki. Ale Tokarczuk idzie ciech, zabity 1020 lat temu podczas ewangelizacji pogan. To czuk, jest »odwrócenie«. Pisarka stara się postawić świat dalej, za żywymi i dawnymi heretykami, czarownicami, in- jest główny nurt naszych dziejów: chcieć Chrystusa i głosić »na głowie« – spojrzeć z innej perspektywy, z przeciwnej nowiercami – wszystko w poprzek i wbrew ideom Katolic- Ziemia jest całością, organizmem, który Go nawet za cenę męczeństwa. Czy można odepchnąć i od- strony. Ten gest czyni wielkim to, co małe, a to, co marginal- kiego Państwa Narodu Polskiego – kroczą zwierzęta, świat rzucić to wszystko? Dlatego mocne tak dla świetnej współ- ne, ustawia w centrum. Być może świat widziany z tej per- przyrody, ale i kamienie, przedmioty, miejsca. Ona zmienia, tworzą wszystkie istoty ożywione czesnej literatury i mocne nie dla obecnej w niej pochwały spektywy będzie wyglądał lepiej? i robiła to niemal od początku, od kiedy zaczęła publikować, i nieożywione, a my tylko jedną z jej pogaństwa. Pamiętając, że świetność może być zwodnicza”. Kolejnym dyskursywnym ruchem, jaki wykonuje Tokar- paradygmat ważności tego, co tutaj i dawniej ważne, kulturo- Cóż, czytajmy zatem i czytamy. Wszystkie książki Olgi To- czuk, jest »taniec na granicy«. Zachęca nim do przyjęcia i tożsamościowotwórcze. Uważność obserwatorki przekłada- wielu części. Dla planety koniec świata karczuk sprzedają się po decyzji Szwedzkiej Akademii do- bardzo problematycznej pozycji – roli trickstera, przemyt- jąca się na język opowiadania historii (tutaj prawie wszyscy człowieka nie będzie apokalipsą, ale być skonale, dodruk pogania dodruk. nika, pośrednika, natchnionego tłumacza, który wytwarza oddają Tokarczuk, co cesarskie i boskie) jest potężnie obudo- Jakże odmiennie brzmi ocena holenderskiego polonisty, chwilowy chaos, rozluźnienie rygorów – prześwit, działając wana intelektualnie, a prostota języka (to bynajmniej nie to może – nowym początkiem członka zagranicznego Polskiej Akademii Nauk, Arenta van wbrew zastanemu porządkowi. »Przemytnikiem« może stać samo, co toporność) pozwala wyrwać się z zaklętego kręgu Nieukerkena: „Tokarczuk wydaje się typową reprezentant- się każdy: zbuntowana bogini, medium, niekonwencjonal- ezoterycznych i elitarnych gier językowo-formalnych. Moż- szych dzieł polskiej prozy, jakim była i jest huculska epope- ką »późnego postmodernizmu«, który odróżnia się powro- ny terapeuta, obrończyni zwierząt. »Tańczący na granicy« na by powiedzieć, że powieści noblistki realizują w realności ja Stanisława Vincenza, trylogia Na wysokiej połoninie, naj- tem do fabularności (the return of the narrative), szczerością jest kimś, kto balansuje między członami opozycji, ukazu- księgi postulaty francuskiego filozofa Bruno Latoura, który większa powieść karpacka. Jej pierwszy tom zatytułowany niezapośredniczoną przez ironię, intertekstualność lub in- jąc ich arbitralność. w swojej Polityce natury oczekuje powstania „Nowej Konsty- był zresztą Prawda starowieku, pierwsza powieść Olgi To- ne »sztuczki« stylistyczne (new sincerity), wreszcie czymś, co Inny taki ruch to »wejście w skórę« – przyjęcie odmien- tucji” dla świata, żeby przełamać idącą od Greków dychoto- karczuk – Prawiek... Historia bliskości tych dwóch tomiszczy można by określić jako »niedoskonałą doskonałość« (imper- nego punktu widzenia tak dalece, jak to tylko możliwe – by mię kultura–natura, człowiek–natura. Jednym z pierwszych polskiej literatury czeka jeszcze na swoich badaczy. fect perfection). Wychowałem się na wzorach modernistycz- poczuć, doświadczyć, współodczuwać, uzyskać wgląd w to, kroków byłoby uznanie praw zwierząt, po pierwsze do życia, Olga Tokarczuk krytykowana jest i dzisiaj, już po Noblu, nych i romantycznych, więc początkowo niełatwo było mi co nie jest nami. I choć sensu stricto nigdy nie będzie, to po drugie – do dobrej jakości i pełnej godności tegoż. O taką a właściwie za jego sprawą. Środowiska prawicy „zawyły” się oswajać z pisarstwem Olgi Tokarczuk. Głównym problem możliwe (partykularny punkt widzenia jest bowiem niepo- nową konstytucję jest gotowa z pełnym życiowym poświę- na wieść o Noblu akurat dla tej autorki; uosabia ona wszak dla mnie był jej język, może nazbyt – oczywiście świadomie wtarzalny), to jednak można i trzeba się w nim ćwiczyć. ceniem, i nie obawiając się radykalizacji metod, walczyć bo- wszystkie demony wygenerowane i w tej samej chwili znie- – »niewyrafinowany«. Stopniowo zacząłem się jednak do jej Niezwykle ważne jest także »wskazywanie granicy języ- haterka powieści Prowadź swój pług przez kości umarłych Ja- nawidzone przez współczesną polską konserwatywną pra- prozy przyzwyczajać, zwłaszcza ze względu na jej dar wy- ka« – przestrzeni nienazwanych, tajemniczych, zagadkowych, nina Duszejko, która wypowiada swoją samotną wojnę my- wicę: feminizm (potwór gender!), ekologia i prawa zwierząt obraźni. Widać tę cechę zwłaszcza w Księgach Jakubowych, nieopisywalnych. Za granicą języka zaczyna się to, co przera- śliwym. Tę powieść sfilmowała Agnieszka Holland, dając fil- (ekoterroryzm), troska związana z kryzysem klimatycznym a także w Biegunach. Osobiście najbardziej mi się jednak po- żające (przez swoją nieokreśloność), ale też to, co święte, i to, mowi tytuł Pokot. Tytuł wzięty z Williama Blake'a (Duszej- (iluzja); duchowość nieoparta o katolicką ortodoksję i hege- doba pierwsza książka zauważona przez polską krytykę lite- co daje nadzieję na wymknięcie się ze szponów ontologicz- ko jest jego tłumaczką) zbliża nas też do osi sporu i bliskości monię; bardzo szeroko rozumiana lewicowość, wsparcie racką Prawiek i inne czasy, choć również tu uderza ta sam sty- nej (i każdej innej) »gramatyki«. To stamtąd pochodzi energia, zarazem, jaka łączy/dzieli Tokarczuk z Czesławem Miłoszem dla postulatów środowisk LGBT. Jeśli pisarstwo Olgi Tokar- listyczna prostota, może raczej pewna »szorstkość«. Niewąt- która czasem mówi jakby przez pisarza i która jest źródłem je- – oddanym blake’ologiem. Tokarczuk podczas tegorocznej czuk jest solą tej ziemi, to niewątpliwie jest to sól sypnięta pliwie jednak autorka daje w tej powieści głos perspektywie go specyficznej kondycji, gwarantem prawa do mówienia. edycji festiwalu literackiego Conrada w Krakowie wbija- w oczy polskiej, zakompleksionej prawicy, która ze swoimi dotąd trochę zlekceważonej, a mianowicie wsi jako miejscu Co jeszcze? »Błądzenie« będące wezwaniem do mobil- ła szpile nobliście z 1980 roku, w nierozstrzygalnym sporze aspiracjami kulturowymi może mościć się wyłącznie w swo- niekoniecznie idyllicznemu. Nie jest to już »szlachecki« albo ności i nomadyzmu – podróżowania bez planu, celu, mapy o wyższości poezji nad prozą lub jednak prozy na poezją. Ten im zamkniętym i ogrodzonym, peryferyjnym, polskocen- »inteligencki« sen o (np. wskutek »emigracji«) »raju utraco- – tułaczki podbudowanej niewytłumaczalnym impulsem spór, ta niezgoda zapisana jest we Wstępie do Traktatu po- trycznym i katolicko-strategicznym ogródku. I choćby nie nym«. Nie jest to magiczne (a także trochę demoniczne) miej- i opartej na zdaniu się na to, co przypadkowe. »Błądzenie« etyckiego Miłosza z 1956 roku: wiadomo jak polskie instytucje kultury (Instytut Książki, sce ocalenia wśród »kresowych« zagrożeń. Akcja powieści jest także ucieczką wypływającą z buntu przeciwko temu Mowa rodzinna niechaj będzie prosta / Ażeby każdy, kto MKiDN) chciały wmówić światu, że lepiej czytać Wildsteina jest usytuowana w środku (etnicznej) Polski. Brak tu patosu wszystkiemu, co próbuje uzyskać nad nami kontrolę i uwię- usłyszy słowo / Widział jabłonie, rzekę, zakręt drogi, / Tak jak i Ziemkiewicza, oprócz rzecz jasna Jana Pawła II – to nic z te- romantyków i ich prawowitego spadkobiercy, modernistycz- zić w na zawsze określonych formach. się widzi w letniej błyskawicy / Nie może jednak mowa być ob- go nie wychodzi. Cały ów chuligański (wobec polskiej kul- nego Miłosza (elementy zaczerpnięte z południowo-amery- Trzeba też wymienić »mówienie w imieniu« – przywra- razem / I niczym więcej. Wabi ją od wieków / Rozkołysanie ry- tury) trud idzie na marne. Doskonale ten dystans zawistnej, kańskiego realizmu magicznego wydają mi się drugorzęd- canie głosu tym, którzy, z takich czy innych powodów, sa- mu, sen, melodia / Bezbronną mija suchy, ostry świat. / Nieje- zafiksowanej niechęci oddaje listopadowy tekst księdza pro- ne), ale jest to bardzo konkretne miejsce zamieszkałe przez mi nie mogą wypowiedzieć swojej prawdy. Gest ten wyma- den pyta dzisiaj co to znaczy / Ten wstyd, jeżeli czyta księgę fesora Jerzego Szymika, który zauważa: „Opowiadania i po- różne grupy (właściwie jednostki) społeczne na tle nie mniej ga wejścia w rolę rzecznika, trybuna i adwokata, który za- wierszy / Jakby do gorszej natury w nim samym / Zwracał się wieści noblistki to ciekawa, wciągająca proza. Olga Tokar- konkretnych – choć niezbyt szczegółowo przedstawionych – daje sobie trud rekonstrukcji oraz cierpliwego odtwarzania autor w niejasnym zamiarze / Myśl odsuwając i myśl oszuku- czuk to wielki literacki talent: warsztat, wyobraźnia, inteli- wydarzeń historycznych. Odnosi się wrażenie, że Tokarczuk z fragmentów, uważnego słuchania tego, co czasem nie jest jąc. / Z przyprawą żartu, błazeństwa, satyry / Jeszcze się umie gencja, celność i świeżość frazy. A jednak jest w tych książ- świadomie się ogranicza, a właśnie dzięki temu bogactwo jej wypowiadane nawet szeptem”. podobać poezja. / Jej znakomitość wtedy się docenia / Ale te kach coś, co każe mi – chrześcijaninowi, księdzu katolickie- wyobraźni zostaje uruchomione...”. Zauważa on, że pisanie To- Przed kilkoma miesiącami, na przełomie maja i czerw- walki, gdzie stawką jest życie / Toczy się w prozie. Nie zawsze mu, teologowi – napisać: nie ma zgody”. Na co nie ma zgody? karczuk na płaszczyźnie „poglądów” jest po prostu Zachodowi ca, Olga Tokarczuk kuratorowała festiwalowi literackiemu

42 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 43 Co dzieje się z poczuciem tożsamości? Po globalnym otwar- Jakie znaczenie wciąż ma dla nas i dla ciu się na świat, nastąpił zwrot ku lokalności, idee narodu znowu zaczęły święcić tryumfy, a wspólnota i rodzina stały się świata nasza religijność i gotowość najbardziej oczywistym punktem odniesienia. Pojęcie zindy- oddawania w ręce instytucji religijnych widualizowanego, oddzielonego od świata ja zmienia się na naszych oczach, od kiedy coraz lepiej rozumiemy, że nasza po- naszej moralności i życia duchowego? jedyncza tożsamość jest częścią sieci i pozostaje w nieskończo- Czy religia jest czymś, co można zmienić? nych, skomplikowanych relacjach z resztą systemu. Jednocze- śnie nowe technologie stawiają przed nami nowe wyzwania i każą nam poważnie zastanowić się, kim naprawdę jesteśmy Apostrof, budując jego koncepcję, wizję rozmów i debat, któ- i jakie są granice naszej wolności i tożsamości w świecie wir- re zostały zorganizowane. Dam tylko kilka przykładów, jak tualnej i rozszerzonej rzeczywistości. Po co w ogóle potrzeb- zahibernowana noblistka (wszakże nagrodę dostała za rok na jest nam tożsamość? Czy sensowne byłoby odrzucenie po- 2018, i co z tego, że nikt, ją samą wliczając – nic o tym nie jęcia tożsamości rozumianej w sposób esencjalny, umożliwia- wiedział?) wytyczyła ramy rozmów: jący wyznaczanie twardych granic między ludźmi, grupami „Ziemia jest całością, organizmem, który tworzą wszystkie i różnymi zbiorowościami. Czy naszą przyszłością jest tożsa- istoty, ożywione i nieożywione, a my tylko jedną z jej wielu mość Proteuszowa? Jak mogłaby wyglądać edukacja w nowej części. Dla planety koniec świata człowieka nie będzie apo- przyszłości? Co wydaje się konieczne do przezwyciężenia, że- kalipsą, ale być może – nowym początkiem. Dobrze jest my- by młodzi ludzi mogli sprostać wyzwaniom nadchodzącej śleć o naszym miejscu w przyrodzie z odpowiadającą rzeczy- przyszłości? Czy płynnej rzeczywistości, współżyciu z super- wistości większą skromnością i zamiast różnic separujących technologiami odpowiada stary, XIX-wieczny model edukacji byty według jakichś kryteriów – dostrzegać całość manife- oparty na przekazywaniu szybko dezaktualizującej się wie- stacji życia. Dawniej umysł człowieka naturalnie postrzegał dzy w hierarchicznie zorganizowanej szkole? Zdają się w to współzależności między człowiekiem i naturą. Czy możliwe wątpić wszyscy: nauczyciele, uczniowie i rodzice. Czy możliwa jest, żeby udało nam się przywrócić ten stan umysłu, który jest jakaś edukacja zmiennych perspektyw? W której uczenie w każdej istocie czującej, w każdym przedmiocie, fragmen- nie polegałoby na przedstawianiu wiedzy kanonicznej i jedno- cie krajobrazu, ciele niebieskim widzi godny szacunku byt? znacznej, tylko na prezentowaniu wydarzeń i rzeczywistości Który myśli relacyjnie i swoje istnienie postrzega jako część widzianych z różnych punktów widzenia: przez kobiety, dzie- większej całości? Implikacje takiej perspektywy byłyby ci, osoby z niepełnosprawnościami, drzewa, zwierzęta? ogromne. Czy nadal mamy taki potencjał w sobie? Czy nasz Czy możliwe jest, aby wspólnym mianownikiem łączą- umysł wychowywany wśród martwych obiektów jest w sta- cym jednostki i umożliwiającym ich samoorganizację nie nie powrócić do takiego animistycznego trybu, nie tracąc były narzucone z góry kategorie państwa czy narodu, ale przy tym tego wszystkiego, co zyskał potem w rozwoju? Czy raczej współdzielona wrażliwość etyczna? Polegałaby ona nasze myślenie o świecie może zmienić ten świat? na etyce samoograniczenia, empatii emocjonalnej i po- Jakie znaczenie wciąż ma dla nas i dla świata nasza religij- znawczej jako nowym kleju społecznym i przekonaniu, że ność i gotowość oddawania w ręce instytucji religijnych na- Ziemia należy do wszystkich istot. szej moralności i życia duchowego? Czy religia jest czymś, co Czy i dziś możemy traktować literaturę i film jako swo- można zmienić? W jakim dziś stopniu wpływa na nasze ży- iste narzędzie futurologiczne? Czy w czasach gwałtownie cie i wybory życiowe, moralne? Czy może żyjemy w postreli- rozwijających się nowych technologii, ogromnej ilości od- gijnym świecie, w którym religijność została sprowadzona do kryć naukowych, które codziennie zmieniają nasze życie, bezpiecznych nawyków i tradycyjnych rytuałów, czy jesteśmy możemy się spodziewać tryumfalnego powrotu science fic- istotami religijnymi per se? A może staliśmy się ofiarami re- tion, która pozwoli nam oswoić Nowe?”. ligijnych paradygmatów, głęboko zakorzenionych w naszych Tak naprawdę powieści Olgi Tokarczuk wirują swoimi umysłach? Jak religie wpływają na świat i społeczeństwa, któ- historiami wokół powyższych, niekoniecznie tym językiem re je wyznają. Czy monoteizm, religia oparta na hierarchicz- zadawanych pytań. Nie wiem, czy są istotniejsze, które mo- ności, kategorii centrum, władzy i opresji, wyłączności i jedy- żemy zadać naszej burzliwej epoce, która kiedyś jak rok ności, ma szanse przetrwać w świecie sieci, równości, różno- 1962 będzie miała swoją egzotyczną, historyczną notkę. rodności, wielości? Czy demokracji nie odpowiadałyby bar- Na koniec Apostrofu, z rąk Olgi Tokarczuk, wszyscy/tkie dziej wszelkie formy politeizmu jako systemu bardziej otwar- biorący w nim aktywny udział dostaliśmy upominek. Był to tego i demokratycznego, włączającego, nie zaś wykluczającego, buk. Sadzonka drzewa. Mały buk. Rozdano ich ponad 100, zbliżającego ludzi i bogów? Czy w ogóle można sobie wyobra- z taką myślą, żebyśmy je zasadzili. Są w ziemi. Tworzą wła- zić, w czym będzie przejawiała się nowa religijność? I w koń- sną opowieść o przyszłym i dawnym. O naszym wspólnym, cu, czy w świecie ścierających się interesów, indywidualno- przez które wędrujemy. Wielu z nas, mając ze sobą i przed ści, sposobów myślenia i pomysłów na życie, nie powinniśmy oczyma powieści Olgi Tokarczuk. Nawet gdyby musiała zi- zrezygnować z religijności publicznej, organizującej emocje ścić się klątwa – po Noblu już nic się nie napisze – wystarczy zbiorowe i w ten sposób wpływającej na szerszy, ekonomiczny ich. A poza wszystkim – dlaczego nie zmienić klątwy? i polityczny, kontekst działań człowieka, a skupić się na religij- *https://przekroj.pl/kultura/ksiazki-olgi-tokarczuk-w-pigulce-grzegorz-uzdanski?fbclid=Iw ności jako praktyce prywatnej, intymnej? AR0TwSZlVInsV0dhe7bBYjPMF5xfRf4GS_TNd1dXVYXM1g5FKzHVSKP_J_4 WWW.KARPATIZAREWICZ.COM / ZAREWICZ & KARPATI FOT.

44 WWW.ZAIKS.ORG.PL TEMAT Z OKŁADKI

Jak się czujesz po sesji? na tworzyć świat zupełnie niezależny. Jak się już umawiam, że Zawsze po zdjęciach jestem trochę zmęczona, bo gdzieś ktoś adaptuje mój tekst, to daję mu absolutną wolność i to się w środku wierzę, że to zabiera nam jakąś część duszy. najczęściej udaje. Mówię najczęściej, bo czasami się niestety nie udaje i wtedy muszę interweniować. I nie chodzi o to, że Jest coś, czego się boisz? Co budzi twoją trwogę w życiu? ktoś nie odczytał mojego tekstu, tylko np. dodał za dużo. Ja bar- Nic mi nie przychodzi do głowy, nie ma chyba niczego takie- dzo precyzyjnie pracuję nad fabułą – każde słowo, zdanie są go. Mam mnóstwo prywatnych, bardzo intymnych różnych znaczące i są po coś, więc jeśli reżyserzy lub adaptatorzy pró- lęków. Trochę boję się, że świat nam znika i że coraz mniej bują coś dodać, co czasami jest nawet fajne i inteligentne, to jest roślin, zwierząt, że się kiedyś obudzimy na pustkowiu... jednak mam z tym kłopot, bo najzwyczajniej jest tego za dużo. Tym naprawdę się martwię. Na koniec – dasz się namówić na kwestionariusz Audena? Ten Czy czujesz, że Wrocław – z tytułem Miasto Literatury znakomity poeta sporządził kiedyś kwestionariusz dla kry- UNESCO – to jest twoje miejsce na ziemi? tyków literackich. Ktoś wygłaszający publicznie jakieś opinie powinien przedstawić także swoje upodobania, aby czytelni- Absolutnie tak. Przez jakiś czas mieszkałam w Warszawie, cy łatwiej mogli owe opinie osądzić. Rzecz dotyczy, jak myślę, w Berlinie, ale tutaj, we Wrocławiu, jest coś takiego, co ja nie tylko krytyki literackiej. Spróbujemy? nazywam „Raumgeist”, czyli duch miejsca, i rzeczywiście Tak. czuję, że to miasto jest moje. Pejzaż? Co czujesz, kiedy kończysz książkę? Ulgę czy pustkę? Sawanna. Poczucie triumfu, że skończyłam coś, co zaczęłam. Zawsze miałam problem z doprowadzaniem rzeczy do końca. Może Klimat? skończenie książki jest aż takie triumfalne. Z drugiej strony Ciepły, słoneczny. zawsze mam też poczucie ogromnego wydatkowania energii jak po długim biegu. Czuję się zupełnie wyczerpana. To Pochodzenie etniczne mieszkańców? bardzo skomplikowane uczucie. Afrykańskie.

Czy pisarz ma coś takiego jak wolne od pisania? Język? Właśnie nie, nigdy nie mam urlopu. Pisanie to nie jest tylko Obrazowy, pięknie brzmiący. ten moment, kiedy siedzę przy klawiaturze. Pisanie się właści- wie nigdy nie kończy i nigdy nie zaczyna. To jest stan umysłu. Religia? Politeistyczna. Czy muzyka w twoim życiu jest ważna? Muzyka jest ważna, ale lubię taką muzykę, która pomaga bu- Forma rządów? dować obrazy, która uruchamia wyobraźnię. Raczej nie ta- Demokracja bezpośrednia. ką, która relaksuje, ale coś stymuluje, jakby otwierała prze- strzeń pomagającą wyobrażać sobie różne rzeczy. Wielkość stolicy? Sieć różnych ośrodków. Masz na myśli kogoś konkretnego? Lubię muzykę skandynawską, np. Arvo Pärta, z klasycznej Naturalne źródło energii? – Sibeliusa. Słońce.

Czy kiedy piszesz, towarzyszy ci muzyka? Wytwórczość gospodarcza? Nigdy nie piszę przy muzyce. Oj, co to znaczy?

W dzisiejszych czasach chyba trudno jest się skupić? Jak ra- Architektura? dzisz sobie z wirtualnym światem, czy on jest dla ciebie waż- Jak najbardziej zbliżona do natury. ny? Pytam, bo np. jeden ze znanych polskich pisarzy zainsta- PISANIE TO lował sobie w komputerze program, który po pół godzinie za- Oficjalny strój? myka mu wszystkie „przeszkadzacze”. Prosty, jasny. Ale on jest bardzo aktywny w sieci, a ja nigdy nie byłam (śmiech). Ja jeszcze jestem poprzednie pokolenie. Pomnik publiczny? STAN UMYSŁU Totemy jako miejsca kultu. Jakie to jest uczucie, gdy widzisz na ekranie lub na deskach z Olgą Tokarczuk – po sesji zdjęciowej zorganizowanej specjalnie teatru swoje teksty? Z jakimi emocjami to się wiąże? Rozrywki publiczne? dla „Wiadomości ZAiKS” – o życiu i emocjach, rozmawia Rafał Bryndal WWW.KARPATIZAREWICZ.COM / ZAREWICZ & KARPATI FOT. Z fascynacją, bo widzę, że to się ode mnie oddzieliło i zaczy- Ekstaza.

46 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 47 TWÓRCY

POWRÓT 4 3 2 HISTORII, 1 czyli o polskich debiutach w literaturze t e k s t Justyna Sobolewska

1. Dominika Słowik 2. Mikołaj Łoziński 3. Malcolm XD 4. Martyna Bunda

o był w literaturze rok obfity w ciekawe debiuty i nowe początkowo bohaterem legendą, tym który przynosi wol- ku, jak wędrówka poza ciałem albo wcielanie się w innych „Polityki”. Teraz opowiada historię Żydów z Tarnowa, hi- książki młodych autorów. Ciekawym zjawiskiem jest ność, idzie, niosąc sprawiedliwość, a z nim wężowe plemię. ludzi. Rzeczywistość baśniowo się replikuje, powiela, w ko- storię zakorzenioną w rodzinnej pamięci autora, ale zupeł- też powrót historii – młodzi autorzy biorą na warsz- Ale z czasem staje się narzędziem, którym sterują czarty lejnych pokoleniach wokół dawnego klasztoru powtarzają nie inaczej niż Książka. To jest pełnowymiarowa powieść Ttat zarówno historię najnowszą, jak i dawne dzieje. Elżbie- – mają one swoją rolę w tej historii, która jest też opowieścią się zjawiska i zdarzenia, powracają też kartuskie błękitne z mocną podbudową historyczną i solidną bibliografią na ta Cherezińska nie jest już jedyną pisarką, która tworzy po- o manipulacji, o tym, jak zryw wolnościowy został wyko- koty. Nauka miesza się z mistyką, a właściwie jedno drugie końcu. Powieść, która niesie czytelnika spokojnym nur- pularne opowieści z historią w roli głównej i z elementami rzystany przez austriacką administrację przeciwko spisku- dopełnia. tem historii, znakomicie napisana, z oddechem i humorem. baśniowymi. Taka mieszanka staje się coraz popularniejsza, jącej polskiej szlachcie. Powieściowa Galicja jest miejscem, Historia rodzinna łączy się z rozwijającym się ruchem so- pojawia się w nowej powieści Radka Raka, Martyny Bundy w którym ścierają się różne ponadnaturalne siły. Powieść Z kolei Zimowla (Znak), druga powieść Dominiki Słowik, cjalistycznym i komunistycznym. Jeden brat trafia do wię- i – w mniej oczywisty sposób – u Dominiki Słowik. Histo- Raka jest rzeczywiście próbą zmierzenia się, a wręcz two- pokazuje historię pełną cudów, a właściwie ludzką potrzebę zienia, inny zastanawia się, czy się nie przechrzcić. Ktoś rię dobrze się opowiada w formie baśniowej. Bohaterami są rzeniem mitu Galicji. istnienia zjawisk nadprzyrodzonych. Ta autorka nie sięga myśli o wyjeździe do Palestyny. W tle pojawiają się posta- nie tylko zapomniane księżniczki, ale i postacie historyczne w daleką przeszłość – opisuje fikcyjne miasteczko Cukrów- ci historyczne – Adam Ciołkosz, socjalista z Tarnowa, a na- dużego kalibru, wokół których narosło mnóstwo mitów i in- Z wężowych dzieci pochodzi także znacząca linia ko- ka w dolinie Zmornickiej na początku lat dwutysięcznych, wet filozof Ludwig Wittgenstein. W tę powieść wpisane są terpretacji. Jednym z popularniejszych bohaterów polskiej biet w tej opowieści: rusałka Malwa, Żydówka Chana czy ale akcja cofa się i do lat 80., i do początków transformacji. losy wielu rodzin żydowskich i podziałów, jakie tworzy- kultury ostatnich lat jest choćby Jakub Szela, przywód- znachorka i pustelnica Sława. Postać znachorki i pustelni- Do czasów popularności bioenergoterapeutów i wróżek. Zi- ły się w tamtym czasie. Widać też, jak w tę powieść wpla- ca antyszlacheckiej rabacji w 1846 roku. Powrócił w pio- cy, i to w kilku pokoleniach, pojawia się również u Martyny mowla nie korzysta właściwie z narzędzi i atrybutów ba- tają się poprzednie książki Łozińskiego, również psycholo- senkach zespołu Hańba! czy w spektaklu Moniki Strzępki Bundy w jej drugiej powieści Kot niebieski (Wydawnictwo śniowych. To thriller z elementami opowieści grozy, ale też giczna powieść debiutancka Reisefiber. Łoziński potrafi bo- i Pawła Demirskiego W imię Jakuba S., w monumentalnej Literackie), która zaczyna się pod koniec XIV wieku, a koń- bardzo ciekawy obraz historii najnowszej jako historii cu- wiem tworzyć psychologiczne portrety swoich bohaterów powieści Galicyanie Stanisława Aleksandra Nowaka i teraz czy w XX. Ta kartuska epopeja rozpoczyna się od budowy dów. Najlepszy z cudów to był „cud stanowojenny” i polegał tak, że widzimy każdego z nich osobno. A cała książka ma w Baśni o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli klasztoru, ale w opowiadanej historii szczególną rolę od- na tym, że Matka Boska na obrazie płakała rzewnymi łza- w sobie lekkość, mimo że nadchodzą ciemne chmury lat 30. Radka Raka (wyd. Powergraph). W tej wersji opowieści grywają kobiety: mistyczka Alma, Sabina zielarka i jej cór- mi. Pojawiały się też ślady wilkołaka, a nocami po mieście i wszystko zmierza do znanego, tragicznego finału. Nie, ta o Szeli najciekawsza jest podwójność, bo okazuje się, że Sze- ka Joanna. Ważną, zakazaną przez kościół księgą, są Tajem- krążyła naga dziewczyna. Polska jest tutaj krainą cudów historia nie ma końca. Łozińskiemu udało się napisać pola i pan z majątku, Wiktoryn Bogusz – to jedna i ta sama oso- nice roślin autorstwa Almy. Joanna zostaje znachorką, ko- i oczekiwania na cuda, myślenie magiczne jest tak napraw- wieść, której nie chcemy kończyć, chcemy być dalej w tym ba. Autor jest kojarzony z fantastyką, to jego trzecia i najcie- bietą, która ma wiedzę i która budzi lęk u mnichów. dę zasadą istnienia naszego kraju. Chociaż przewrotność tej świecie Stramerów. I losy bohaterów prowadzą dalej, ku in- kawsza powieść. Opowieść o Szeli jest zakorzeniona w histo- Bunda w swojej epopei magiczno-baśniowej pokazuje książki polega również na tym, że zagadki zostają rozwią- nej Polsce. rii, ma nawet historyczne posłowie o tamtych czasach. Ta ludzi, którzy wyprzedzali swój czas, przekraczali ustalony zane i niekoniecznie kryją się za nimi siły nadprzyrodzo- podwójność Szeli komplikuje jego obraz w powieści. Bo ow- porządek, którym nie wystarczał dany obraz świata. Zna- ne. Demistyfikująca powieść Słowik skrzy się od humoru Młoda literatura mierzy się nie tylko z historią, ale i ze szem, jest on Janosikiem, przywódcą „chamów” – jak o so- chorki wiedzą, jak działają rośliny, astronomowie bada- i ukrytej ironii, bo jednak okazuje się, że „to jest zły kraj do współczesnością, z problemami „pokolenia umów śmiecio- bie mówią chłopi. Ale w duchu marzy po prostu o byciu pa- ją niebo. Autorka używa narzędzi magicznych, żeby zadać czytania z gwiazd”. wych”. Taki portret znajdziemy w opowiadaniach Natalki nem i, jak to w baśni bywa, marzenie się spełnia. Przy czym pytanie, które w historii wiele postaci sobie zadawało: czy Suszczyńskiej zatytułowanych Dropie (Korporacja Ha!art). nie wymarzył sobie takiego finału – śmierci w męczarniach można łączyć wiarę z wiedzą? U Bundy klasztor jest siłą, Wspaniale (wcale nie baśniowo) opowiada historię „Wskutek recesji na rynku nieruchomości zmuszona zo- zadanej przez swoje wcielenie. Rak pokazuje splot chłop- która za wszelką cenę chce powstrzymać rozprzestrzenia- przedwojennego żydowskiego miasteczka Mikołaj Łoziń- stałam podówczas do zamieszkania w psiej budzie”. Boha- sko-szlachecki, a przede wszystkim marzenie chłopa, żeby nie się wiedzy zagrażającej wierze. W tym świecie zdarzają ski w nowej powieści Stramer (Wydawnictwo Literackie). terka pracowała wtedy jako kontroler poprawności kodów być panem, leżące u podstaw naszej tożsamości. Jakób jest się też zjawiska, które nie mieszczą się w żadnym porząd- 1. FOT. WOJCIECH KARLIŃSKI / MATERIAŁY PRASOWE WYDAWNICTWA ZNAK, 2. FOT. RAFAŁ KOMOROWSKI/ REPOZYTORIUM WOLNYCH ZASOBÓW, 3. FOT. JOANNA BERNAT, 4. FOT. MAGDA DZIENISZ / EXPRESSKASZUBSKI.PL Osiem lat czekaliśmy na nową powieść laureata Paszportu pin w bankomacie. Każde opowiadanie z debiutanckiego

48 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 49 TWÓRCY

zbioru opiera się na wyrazistym groteskowym koncepcie: można tu kaszleć pieniędzmi, dropie to gadające ptaki, któ- re mówią rodakom, jak mają żyć, pojawia się człowiek zrobiony ze skarpetki frotte. Wszystkie opowiadania łączy iro- TWÓRCZOŚĆ OPARTA nia. Tworzą one całościowy obraz. Został on już na okładce nazwany obrazem „pokolenia umów śmieciowych”. Okre- ślenia pokoleniowe bywają zbyt poręczną szufladką, ale tu- NA DŹWIĘKACH taj rzeczywiście wyłania się spójny portret bohatera (czę- ściej bohaterki). To ktoś uwięziony w niedojrzałości, kto pa- t e k s t Marta Czyż trzy na życie społeczne i politykę jak na napuszoną mowę ptaków, kto żyje bez pieniędzy i planów (mieszka w kiosku), ktoś tak samotny, że drugą osobę musi sobie wymyślić. Cie- kawa jest tutaj gra z nudą, bo nawet fantastyczne zdarze- 5 nia nie są w stanie jej wyrugować, bohaterowie czują się jak rtyści, jakąkolwiek dziedzinę by reprezentowali, to oso- dza przez słuch, ale także do wzmocnienia haptyczności lub chomiki biegające w kołowrotku, w świecie, gdzie wszyscy by o wyczulonych zmysłach. Trudno zatem oddzielić uzasadnienia działań manualnych. Znanymi i już uznanymi muszą być artystami. Istnieje tylko atrakcja i nuda – nic po- pewne ich działania manualne i wzrokowe od sfer zwią- przykładami jest działalność Zorki Wollny i Konrada Smoleń- środku. Te historie układają się w wielkie wołanie o coś, co Azanych z innymi zmysłami, jak słuch czy węch. Muzyka jest skiego. Zorka Wollny tworzy filmy, choreograficzne perfor- wybije ich z marazmu. Suszczyńska dobrze balansuje mię- stałym elementem wielu strategii artystycznych. Artystki i ar- mansy oraz koncerty. Jest laureatką nagrody im. Eugeniusza dzy humorem a smutkiem. Sporo obiecuje też swoboda języ- tyści wplatają ją w swoje filmy, instalacje, współpracują z mu- Gepperta. W 2009 roku nominowana do „Spojrzenia”, nagro- ka i wyobraźnia autorki. 5. Aleksander Nowak zykami czy wręcz zakładają własne zespoły, w których mogą dy Fundacji Deutsche Bank. Każdy z nominowanych artystów 6. Barbara Klicka dać ujście swoim muzycznym zainteresowaniom. Przyjrzyj- musi przygotować specjalną prezentację, która poddawana Rok zaczął się zresztą ciekawie: od Zdroju Barbary Klic- my się kilku postawom, które w przekrojowy sposób pokazu- jest ocenie jury i publiczności. W ramach swojej wystawy Wol- kiej (WAB), pierwszej powieści nagradzanej poetki, która ją szerokie podejście współczesnych artystów do tego tematu. lny popisowo wykorzystała budynek Zachęty do zaprezento- stała się fantasmagoryczną opowieścią o ukrytej przemocy, Warto wspomnieć o tegorocznym brawurowym debiu- wania swojego działania. Widzowie zgromadzeni byli na dol- i powieści Rozdeptałem czarnego kota przez przypadek Filipa cie reporterskim Joanny Gierak-Onoszko, czyli książce Różnorodność wyrazu i postaw skupia jak w soczewce ob- nej kondygnacji galerii. Stali na klatce, przy kasach, siedzie- Zawady (Znak). Muzyk i poeta potrafi opowiadać wesołe hi- 27 śmierci Toby'ego Obeda (Dowody na Istnienie). Autorka raz sztuki współczesnej po 2000 roku. Przez ostatnie 100 lat li na schodach. I cicho czekali na rozwój wydarzeń. Wresz- storie o straszności świata. Jego powieść w pierwszej chwili zagląda pod powierzchnię cukierkowego wizerunku Ka- sztuka rozczłonkowywała się na różne nurty i style, oddziela- cie z góry i osobnych pomieszczeń zaczęły dochodzić dźwię- przywołuje skojarzenie z cyklem o Mikołajku – Franciszek nady. Opowiada historię państwa mierzącego się z bole- ła pokoleniami od dokonań poprzedników. Technologia oraz ki, krzyki, odgłosy bankietu, chichot dam i dżentelmenów, mieszka w sierocińcu u sióstr. Chłopiec tworzy swoją filozo- sną przeszłością. A ta przeszłość to piekło dla 150 tys. dzie- rozwój technik komunikowania się wsparły z pewnością dą- w końcu strzały i stukanie oficerkami o marmurową posadz- fię małego szczęścia, bardzo dojrzałą: jeżeli „nigdy nie wi- ci, rdzennych mieszkańców, które zamykano w szkołach żenia twórców do tworzenia nowych języków i komunikatów kę. Wszystkie wykorzystane elementy dźwiękowe prowadzi- działo się szczęścia, to trzeba zauważyć cokolwiek i można z internatem. Padały tam ofiarami przemocy fizycznej i psy- w sztuce. Dynamika tej dywersyfikacji doprowadziła do zani- ły widzów przez całą historię gmachu Zachęty, od powołania to zaakceptować jako coś przynoszącego radość”. W tej przy- chicznej. Tytułowy Toby Obed był jednym z nich, ocaleń- ku wszelkich podziałów w obrębie stylu – wyznacza go teraz i wybudowania jej w 1901 roku, kiedy całe artystyczne życie godowej opowieści nie ma złych i dobrych, nie ma znęcania ców. Państwo, które nadzorowało szkoły z internatem, po- twórczość pojedynczych artystów i artystek. Można oczywi- skupiało się w tym właśnie budynku, przez rok 1922 i słynne się nad wychowankami. Franciszek widzi ludzi z różnych zwoliło, by działy się tam potworności. Dziś w Kanadzie ko- ście próbować tworzyć pewne grupy wokół tematów i zainte- zabójstwo prezydenta Narutowicza, aż po przejęcie Zachęty powodów nieszczęśliwych, ale przekształca ich historie lejne pokolenia „próbują rozmawiać o nienaprawialnym”. resowań, wykorzystanego medium, a także siły oddziaływa- przez nazistów. Performans Zorki miał narracyjny układ jak w przypowieści o radzeniu sobie z cierpieniem, czasem peł- nia. Funkcja sztuki zaczęła być tematem samym w sobie. Dzi- książka do historii. Rozgrywał się jednak głównie w sferze słu- ne absurdalnego humoru. W świecie literackim pojawił się również meteoryt – ktoś siaj przekaz o jakimkolwiek znaczeniu odgrywa kluczową ro- chowej, a w sferze wizualnej pozostawał indywidualnym wy- ukrywający się pod pseudonimem Malcolm XD. Zaczęło się lę. Niemniej jednak ważna pozostaje estetyka, wyodrębnienie obrażeniem tego, co sam widz widział w swojej głowie. Wol- od „pasty”, czyli historyjek, które powstają w internecie własnego języka komunikacji. Język ten może pozostawać na lny stworzyła rodzaj słuchowiska in situ, który artystycznie i można je udostępniać, stąd nazwa „copypasta“. Jego słynna poziomie meta, bezpośredniego przekazu artysty bez wyko- wzmocniła realizacją w przestrzeniach galeryjnych, tworząc pasta Mój stary jest fanatykiem wędkarstwa stała się jednym rzystania jakiejkolwiek materii lub też być rzemieślniczą pra- niewidzialną pracę w postaci echa odbijającego się od ścian. z najpopularniejszych tekstów w internecie. Teraz dosta- cą, nieuciekającą od warsztatu cechowego czy renesansowego Konrad Smoleński to z kolei twórca grupy Penerstwo oraz lau- liśmy pierwszą powieść autora past, przy czym Emigracja twórcy, wykorzystującego swoją wiedzę i oczytanie, a także reat nagrody „Spojrzenia” w 2011 roku, ale także współtwo- (WAB) nie jest zbiorem historyjek, tylko pełnowymiarową manualne zdolności do budowania skomplikowanych struk- rzący takie zespoły, jak Mama, Kristen, K.O.T., Sixa, BNNT. Za- opowieścią o wyjeździe do Wielkiej Brytanii dwóch chło- tur zapierających dech w piersiach niczym rzeźby Donatella. czynał od prac ukazujących i wydobywających rozmaite ele- paków. Jest brawurowo śmieszna począwszy od opisu miej- Ostatnie stulecie było wieloetapowym wprowadzaniem róż- menty naszej kultury i swojego pokolenia. W swoich pracach scowości rodzinnej chłopaków, w której kluczowym wyda- nych elementów pozawizualnych, które ulegają uprzedmioto- wykorzystuje możliwości, jakie daje strefa audio, często także rzeniem są Dni Agrestu, a główną atrakcją – głaz narzutowy wieniu, podążając za ideą ze świata haptycznego. wykorzystuje nietrwałe materiały, jak ogień i fajerwerki. Jego (skradziony). Od obserwacji polskiej prowincji Malcolm XD najbardziej znana praca to efekt zabiegu dźwiękowego, wydo- przechodzi do obserwacji rodaków w autobusie, a później Medium w sztuce jest głównym nośnikiem komunikatu. byty z monstrualnej wielkości dzwonów, które biły co godzi- społeczności zarobkowej w Wielkiej Brytanii. I rzeczywi- Wybór tego odpowiedniego ma jak najczytelniej dotrzeć do nę, doprowadzając do drżenia nie tylko ściany i podłogę Pawi- ście widać, że autor ma niezwykły dar obserwacji, która jest widza. Pozostając w obszarze kształtowania języka, może- lonu Polskiego w Wenecji, gdzie praca była prezentowana, ale jednocześnie analizą społeczną. Dostajemy więc przekrój my łatwo uzasadnić wykorzystanie technik pozaobrazowych także sąsiednie pawilony, których ściany przeszywał niepo- 6 społeczny złej dzielnicy Londynu, squatu i na końcu prze- i pozawizualnych do kontaktu z odbiorcą. A ich przeznacze- kojący dygot. Everything Was Forever, Until It Was no More to krój farmy kapusty. Nie jest to tylko opowieść z cyklu „Polak nie często przekracza naszą wyobraźnię. Chociaż, czy w tych powrót do archetypicznego myślenia o dzwonie jako antycz- za granicą”, tylko szerszy obraz europejskiego przemiesza- dźwiękach nie chodzi właśnie o jej uruchomienie? Artyst- nym instrumencie od stuleci wyznaczającym rytm naszego nia narodowościowego. I ta opowieść do końca nie wytraca ki i artyści audiowizualni umieją przekraczać granice wy- ziemskiego, a także wiecznego życia. Artystką, której twór-

impetu i językowej werwy. 5. FOT. LESZEK ZYCH / POLITYKA LITERATURY DOM WROCŁAWSKI / SOLNICA ANDRZEJ FOT. 6. korzystania dźwięków na potrzeby zarówno dotarcia do wi- czość cechuje współpraca ze specjalistami wielu dziedzin,

50 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 51 TWÓRCY

jest nagrodzona ostatnio prestiżową nagrodą The Frontier Art scenografii z tamtych lat. W podwodnej przestrzeni wśród ryb Prize (dla nowatorskich działań w sztuce) Agnieszka Kurant. i wodorostów ustawiła muszlę z DJ-ką i zaprosiła widzów na Mieszkająca od lat za granicą tworzy na styku kuratorstwa bal. Najważniejszym elementem całego przedsięwzięcia Krze- i sztuki. Często realizuje swoje pomysły z osobami reprezen- ślak jest właśnie bal. Wchodząc na wystawę, widz stawał się tującymi skrajnie inne dziedziny, np. z hipnotyzerami. Jej pra- uczestnikiem prawdziwego balu, wtapiał się w przestrzeń, ca Symfonia Tesli z lat 2007-2009 została przygotowana przy w której mógł oglądać eksponaty, ale równocześnie mógł współpracy z kompozytorem Zbigniewem Karkowskim. Wy- w niej tańczyć i się bawić. Drugą osobą godną wymienienia korzystano w niej infradźwięki o tak niskiej częstotliwości, że w tym zestawieniu jest Jan Moszumański-Kotwica, autor ko- są niesłyszalne dla ludzkich uszu. Mimo to mają wpływ na na- lejnej wystawy w Project Room. Głównym jej elementem była sze zachowania, mogą zmieniać nasz nastrój, a nawet wywo- ogromnych rozmiarów instalacja audiowizualna. Moszumań- ływać ból. Praca nawiązuje do działalności Nikoli Tesli, który ski-Kotwica pochodzi z akademickiej rodziny muzycznej. Sam eksperymentował z falami radiowymi i dzięki którym, ponoć, też do 16. roku życia kształcił się na muzyka. Gra na skrzyp- wysyłał wiadomości na inne planety. cach, fortepianie, kontrabasie. Jest dźwiękowcem, zajmuje się rejestracją dźwięków do filmów, field recordingiem. Zarzucił Jeszcze innym przykładem jest wykorzystanie dźwięku jednak edukację muzyczną na rzecz kształcenia w kierunku do zwizualizowania wyrazu, ekspresji emocji i nastrojów. sztuk wizualnych. Ostatecznie pozostał bliski obu dziedzi- Monika Drożyńska, znana z szydełkowanych, haftowanych nom. W Project Room poza instalacją zbudowaną z rusztowa- czy wyszywanych prac, wykorzystała je do zwizualizowania nia i płachty na nim zawieszonej drugim jej elementem był – jeden do jednego – fal dźwiękowych. Jedną z jej ciekawszych ogromny wentylator wydobywający wiatr pędzący i doprowa- prac jest zrealizowany na indywidualne zamówienie naszyj- dzający do łopotu płachty. Intensywny i drażniący szum, do nik, którego forma została podyktowana zapisem dźwięko- zniesienia dosłownie przez chwilę, jest dla Moszumańskiego- wym spotkania osoby zamawiającej z artystką. W projekcie -Kotwicy muzyką, światem nieokiełznanych dźwięków, które wykorzystywany jest śmiech pojawiający się w trakcie roz- intrygują go bardziej niż zapisy nutowe. Może dlatego czasem mowy. Wykonany ze srebra i skóry, na metce znajduje się gra- jego działalność i pokrewnych mu artystów nazywa się „hała- wer z datą spotkania. Z kolei w pracy Między słowami zreali- śnikiem” i „hałaśnikowaniem”. Sama określam Jana jako czło- zowanej przez artystkę jako część jej indywidualnej wystawy wieka grającego na wietrze. Po słowie, która odbyła się w Galerii Bunkier Sztuki w 2011 roku, wykorzystała technikę wyszywania do zapisu nagrań Artyści wizualni niezależnie od zainteresowań często są z wystawy. Zadawała na niej pytania, czy sztuka jest w życiu: blisko świata muzyki. Wrażliwość, która ich cechuje, nie od- istotna, zbędna, nudna, ciekawa, zrozumiała, tajemnicza. Na- nosi się przecież tylko do wzroku i dotyku. Wiele artystek i ar- stępnie – na podstawie nagrań tych rozmów oraz obrazu ich tystów działa równolegle, traktując obie dziedziny audio i wi- zapisu dźwiękowego wykonała „rejestr / haft emocji”. Od- zualną pokrewnie. Stąd mamy wiele ciekawych mariaży, ta- zwierciedla on uczucia, które towarzyszyły odbiorcom sztuki kich jak choćby Katarzyna Korzeniecka i Jacek Sienkiewicz. i pojawiały się właśnie „między słowami” w trakcie spotkań Korzeniecka zaprojektowała okładkę ostatniej płyty Sienkie- artystki z widzami. Same nagrania odbytych rozmów zapeł- wicza. Oboje jednak czuli niedosyt po udanej współpracy, po- niały dźwiękiem przestrzeń galerii, pozwalając zwiedzają- stanowili więc kontynuować projekt, realizując w galerii Pola cym odnaleźć samych siebie między słowami i dziełami sztu- Magnetyczne wspólną wystawę dźwiękowo-wizualną, gdzie ki jako ważnych i nieodłącznych, zarówno na wystawie, jak muzyka Sienkiewicza współgrała z pracami i filmami Korze- i w twórczości Moniki Drożyńskiej. nieckiej. Ale są też przykłady bardziej dosłownej współpracy. Jest rzesza artystów, którzy zakładają własne zespoły i traktu- Wśród najmłodszego pokolenia warto zwrócić uwagę na ją swoją twórczość muzyczną jako uzupełnienie codziennych nazwiska dwójki artystów, którzy mieli w tym roku wystawy działań. Warto tutaj wymienić takich twórców, jak Adam Wit- w Project Room w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujaz- kowski i Maciej Salamon tworzących zespół Nagrobki, Wojt- dowski w Warszawie. Przestrzeń dużego white cube’a co ro- ka Bąkowskiego i zespół Nivea czy Tymka Bryndala i zespół ku udostępniana jest kilku wybranym artystom, którzy mają Pokusa. Twórczość tych artystów to z pewnością materiał na szansę zaistnieć i zrealizować projekt na miarę indywidual- osobny artykuł, podobnie jak warszawski festiwal The Artists nej wystawy instytucjonalnej. W obu bardzo ciekawych pre- prezentujący koncerty i projekty dźwiękowe artystów sztuk zentacjach artyści wykorzystali muzykę. Jest to o tyle istotne, wizualnych. Kilka edycji tego festiwalu udowodniło, że arty- że artyści wizualni są w stanie definiować muzykę jako zesta- ści żyją w pokrewnych światach i są wyczuleni na podobne wienie nut, playlistę, szum czy ciszę. Marta Krześlak na wy- wartości. My jako widzowie potrzebujemy podobnych bodź- stawie Bal u plastyków wypełniła Project Room scenografią ców, aby stale móc zmieniać perspektywę i w wieloraki spo- rodem z Akademii Pana Kleksa, zresztą zrobiła to przy pomocy sób patrzeć na to, co nas otacza. Oby nigdy ich nam nie zabra-

Bogdana Mozera, jednego z ważniejszych twórców podobnych kło zarówno w świecie wizualnym, jak i audio. BUCHHOLC ADA RYS.

Medium w sztuce jest głównym nośnikiem komunikatu. Wybór tego odpowiedniego ma jak najczytelniej dotrzeć do widza

52 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 53 WYDARZENIA

na objawieniem powracającego po dekadach punka – muzyka idzie zdecydowanie w stronę ekstremalnego tym razem we wcieleniu feministycznym i radykalnie eksperymentu. Po wydanej trzy lata temu debiutanc- lewicowym. kiej płycie „Resina” powiedziała dziennikarzom: „Prze- Podobną, choć nie taką samą drogą podąża The szłam przez wszystkie szczeble klasycznej edukacji Pau. Na okładce wydanego dwa lata temu debiutanc- muzycznej i zawsze chciałam burzyć”. Mniej radykal- kiego albumu Pauliny Dudek „Ku” widnieje graficiar- na, ale na pewno nie mniej interesująca, jest pianistka ski szablon przedstawiający płonący kościół. Aliści Hania Rani (Hanna Raniszewska). Najpierw wspólnie nie chodzi wyłącznie o polityczną czy ideologiczną z wiolonczelistką Dobrawą Czocher (płyta „Biała flaga” prowokację, ani o performatywną stronę występów. z klasycznymi aranżacjami piosenek Republiki i Grze- Paulina w pełni świadomie testuje możliwości arty- gorza Ciechowskiego), potem w duecie Tęskno z woka- styczne dobrze znanej muzycznej i słownej konwencji listką Joanną Longić, a ostatnio w projekcie solowym (czy raczej antykonwencji) punk rocka. Stworzyła jed- (wydana w brytyjskiej wytwórni Gondwana Records noosobową kapelę, w której śpiewa, gra i tworzy pod- w kwietniu 2019 płyta „Esja”) eksploruje obszary klasy- kłady. I okazuje się, że punk faktycznie „is not dead”. ki filharmonicznej i popularnej, zderzając je, niekiedy Na występach gitara i wokal „lecą na żywo”, podkłady bardzo nieoczekiwanie z nowoczesnymi brzmieniami. sekcji rytmicznej i niekiedy innych instrumentów są 29-letnia artystka mieszka w Berlinie, nagrywa w An- przygotowywane wcześniej, a w czasie koncertu od- glii, Holandii, Islandii, podróżuje z koncertami po ca- twarzane na przykład ze smartfona. W tym „one wo- łej Europie i myśli o występie w Japonii. To otwarcie na man show” jest mnóstwo siły, a ostatnia, wydana tej świat procentuje coraz większą otwartością i odwagą jesieni płyta „Raj” z mocnym antynacjonalistycznym w poszukiwaniach muzycznych, śmiałym łączeniem przesłaniem (patrz: piosenka Polska) ma spore szanse muzycznej przeszłości z przyszłością. I trzeba to ko- na szeroki odbiór i gorące komentarze. niecznie wysłowić – z taką postawą Hania nie jest wca- Ten wyrażany przez neopunkowe artystki radyka- le wyjątkiem wśród młodych polskich muzyków. lizm ma zresztą szerszy i z pewnością nie tylko kobie- Weźmy choćby takiego Kubę Więcka, 25-letniego cy kontekst. Warto wspomnieć w tym miejscu o zało- saksofonistę, który dwa lata temu wydał swój debiu- żonym sześć lat temu w Krakowie zespole Hańba! mie- tancki album w prestiżowej serii „Polish Jazz” jako szającym miejski folk z punkową energią. Okazuje się, najmłodszy muzyk w całej historii wydawnictwa. Ku- że młodzi twórcy odkrywają w sobie potencjał bun- ba gra ze światowymi gwiazdami jazzu, aczkolwiek 1 tu i wrażliwość społeczną, co ma oczywiście związek jego muzyka, o czym świadczy także wydana niedaw- z wyborem określonej estetyki muzycznej. W 2018 ro- no płyta „Multitasking”, wyraźnie przekracza granice ku Hańba! została uhonorowana Paszportem „Polityki” „klasycznego” jazzu, wchodząc w alianse z muzyką po- nizują rodzimą twórczość muzyczną, czasem sięgając za „muzyczno-literacko-polityczną rekonstrukcję, któ- ważną, elektroniką, rockiem, a nawet hip-hopem. Po- do inspiracji z przeszłości, czasem wychodząc z cał- ra daje efekt zaskakujący: twórczo odświeża formułę maga mu w tym na pewno fascynacja nowymi techno- kowicie oryginalnymi pomysłami. Choć różne, jedno folku i punka, a przy tym celnie opisuje dzisiejsze pol- logiami, o czym tak mówił portalowi Culture.pl: „W No- TO IDZIE mają wspólne: przekonanie o sensowności własnych skie konflikty i zagrożenia”. Ta „zbuntowana orkiestra wym Jorku kupiłem nowe syntezatory, m.in. taki, z ja- projektów, które mają być zarazem w pełni indywi- podwórkowa” rekonstruuje klimat przedwojennego kiego korzystają tacy artyści, jak Bon Iver, Tame Impa- dualne, nawet intymne, ale też w pewien sposób spo- (sprzed 80. lat) lewicowego oporu przed faszyzacją kra- la czy Radiohead. Jestem w stanie wejść do tramwaju MŁODOŚĆ łeczne, bo związane z kobiecą samoświadomością. ju, posługując się przy tym wybitną poezją – Tuwima, i w drodze z Ronda Radosława do Dworca Gdańskiego Mamy tu całe spektrum artystycznych postaw: od Broniewskiego, Szenwalda, Ginczanki. Teraz Hańba! t e k s t Mirosław Pęczak

punkowego, anarchofeministycznego radykalizmu znajduje się w roku 1939 i właśnie zaczęła się wojna. Siksy po subtelną balladowość Małgorzaty Penkalli Na innej nieco zasadzie punkowy opór odzywa się jako autorki większości utworów Enchanted Hunters. w twórczości gdańskiego zespołu Nagrobki. Począt- ie ma dziś w Polsce ostrego konfliktu pokolenio- Niewątpliwie najwięcej zamieszania w ostatnich kowo parodiowali prymitywizm tak zwanego jabol wego, który, tak jak dawniej bywało, odbijałby paru latach zrobiła Siksa. Występy Siksy to muzyczne, punka, by potem (stąd ich nazwa) zająć się tematem się wyraźnie na scenie muzyki popularnej. Bar- a raczej paramuzyczne performansy. Wokalistka-ak- śmierci. I zajmują się nim na różne sposoby – horrory- Ndziej niż różnice wiekowe liczą się te gatunkowe i – co torka przy akompaniamencie przesterowanej gitary stycznie, lirycznie, prześmiewczo. Niemal za każdym za tym idzie – środowiskowe. Pewnie dlatego umyka kłóci się z publicznością, melorecytuje, wykrzykuje na razem wychodzi z tego szydercza prowokacja wymie- z pola uwagi, że za dzisiejszymi karierami młodych scenie teksty… No właśnie – „obrazoburcze” to za mało rzona w „smak powszechny” konsumentów kultury artystów nie musi stać wyłącznie wola naśladowa- powiedziane, raczej krańcowo prowokacyjne, piętnu- masowej. Tak czy inaczej intryguje to dość niespodzie- FOT. JAKUB SZAFRAŃSKI / KRYTYKA POLITYCZNA, / SZAFRAŃSKI JAKUB FOT. nia starszych i że suma tych nowych dokonań składa jące polski nacjonalizm, zarówno ten odświętny, ofi- wane zmartwychwstanie niepokornego ducha. się mimo wszystko na nowy typ ekspresji i zbiorowej cjalnie polityczny nazywany patriotyzmem, jak i ten Wszelako nie tylko ów klimat oporu ożywia nowe (czyżby jednak pokoleniowej?) wrażliwości. bardziej siermiężny i codzienny kibolski wyrażony tendencje muzyczne. Liczą się bowiem także, a może To, co na pierwszy rzut oka (i ucha) wydaje się god- odpalaniem rac i wulgarnymi przyśpiewkami. Boha- i przede wszystkim, poszukiwania czysto artystyczne uwagi, to zjawisko, które nazwałbym nową fa- terami przekazów Siksy są też księża, władcy różnych ne. Warto zwrócić uwagę na Karolinę Rec występującą lą kobiecą. Aleksandra Dudczak, czyli Alex Freiheit szczebli, policjanci, mężowie poniewierający żony, te- pod pseudonimem Resina. Ta klasycznie wykształco- z duetu Siksa, Paulina Dudek jako The Pau, Hania Ra- lewizyjni wodzireje, seksualni szowiniści. Trudno so- na wiolonczelistka nagrywa dla wielce prestiżowej fir- ni, Ola Bilińska, dziewczyny z Enchanted Hunters – bie wyobrazić bardziej antykonserwatywne i antysys- my Fat Cat Records (niezależne wydawnictwo znane ze 2 1. SIKSA, CZYLI ALEKSANDRA DUDCZAK, ALEKSANDRA CZYLI SIKSA, 1. by tylko te wymienić – na różne sposoby rewolucjo- temowe przesłanie niż to, jakim operuje Alex obwoła- 2. THE PAU, CZYLI PAULINA DUDEK, FOT. CKISZ.SIERPC.PL współpracy m.in. z Sigur Rós i Animal Collective), a jej

54 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 55 TWÓRCY MUZYCZNY MISZMASZ MŁODEGO POKOLENIA

t e k s t Aleksandra Chmielewska

wymyślić beat. I bawić się nim tak, jak bawiłem się ga- filozofa, bo nie jestem nim / Też się zakochuję, melan- meboy’em jako młodziutki chłopak. W trakcie siedmiu żuję, tak samo jak ty”. Twórczość Jana-rapowanie spra- godzin lotu z Nowego Jorku do Warszawy nie odstawi- wia wrażenie bardzo odległej od aktualnych mód hip- łem tego instrumentu nawet na chwilę; lot minął, jak- -hopowych, ale przez to bezpretensjonalnej i osobistej. byśmy lecieli tylko kilkanaście minut. Korzystam z te- Nie ma w tym śladu tak powszechnej w typowym ra- go syntezatora na każdym koncercie; czy gram ze swo- pie buńczuczności i dezynwoltury, więc – kto wie – moim trio, czy w zespole Kamila Piotrowicza, czy solo”. że mamy do czynienia z prawdziwym punktem zwrot- Tendencja do łączenia gatunków i to niekoniecznie nym… Jeśli jeszcze do wymienionej trójki dołączymy w taki sposób, jak odbywało się to w dawnym fusion 19-letniego Kozę piętnującego publicznie seksizm kole- z lat 70., ale poprzez totalną transgresję gatunkową, gów z hip-hopowej sceny, występującego też przeciwko powoli staje się wyróżnikiem rodzimego neojazzu. Do- równie częstej tam homofobii, możemy mieć pewność, brym przykładem może być debiutancki album trój- że faktycznie sporo w tym środowisku się zmienia. miejskiego kwintetu Nene Heroine „Total Panorama”. Rzecz jasna, zmienia się nie tylko tam. Zmienia Mamy tu pogłos yassowej rewolty sprzed dwóch de- się i to od dłuższego czasu na scenie folkowej, gdzie kad, ale przede wszystkim ostentacyjny mariaż z roc- do rangi prominentnej gwiazdy urosła Ola Bilińska kową psychodelią. Słuchając tej (wyłącznie instrumen- (dzięki swojemu zespołowi Babadag, ale też płytom talnej) muzyki przestajemy zupełnie zwracać uwa- z pieśniami żydowskimi), która sporo zamieszała też gę na to, czy to jeszcze jazz, czy zupełnie coś innego. w innych muzycznych nurtach od pop-rocka (Muzyka Liczą się wyłącznie kaskady dźwięków, transowe ryt- Końca Lata) po elektronikę (duet z Danielem Przygoń- my i budowanie nastroju – czasem hipnotyczno-senne- skim). Zmienia się w bliższym głównemu nurtowi mu- go, czasem niepokojącego. zyki popularnej rocku, o czym świadczy choćby dzia- yjemy w czasach wyjątkowo barwnych – zawrotne Improwizacja, synestezja i zaczarowany świat opery W dokonaniach młodych artystów traktowanie łalność pochodzącego z Żywca zespołu Sonbird, który tempo przepływu informacji ma swój rezonans rów- Jednym z najbardziej wszechstronnie działających twór- konwencji nie jako dogmatu, ale punktu wyjścia wypo spektakularnych koncertach na Offie czy Open’erze nież w świecie sztuki. O ile kilka wieków temu styli- ców młodego pokolenia jest Andrzej Karałow (ur. 1991). Łą- daje się czymś naturalnym i dotyczy nawet tak silnie z sukcesem odświeża formułę indie-rocka, kontynu- Żstyka muzyczna łagodnie przeobrażała się na przestrzeni cząc zawód pianisty z wykształceniem kompozytorskim, Ka- obarczonego obiegowym skojarzeniom z gatunkowy- ując na swój sposób to, czego nie dokończył Myslovitz dziesięcioleci, dziś poruszamy się w świecie zmian błyska- rałow z powodzeniem koncertuje w Polsce i za granicą, pre- mi schematami nurtu muzycznego jak hip-hop. Naj- z Arturem Rojkiem. wicznych i radykalnych; można wręcz powiedzieć, że każdy zentując publiczności własną muzykę na tle klasycznego re- młodsi reprezentanci tej sceny – 16-letni zaledwie Jak widać cała ta nowa generacja pracuje w bar- twórca to swego rodzaju epoka. Miszmasz gustów i postaw pertuaru. Jego działalność twórcza nie ogranicza się jednak Schafter, 22-letni Jan-rapowanie czy jego rówieśnik Be- dzo różnych nurtach muzyki, różnie pojmuje sztu- twórczych powoduje, że dość trudno jest hierarchizować do muzyki fortepianowej: kompozytor ma w dorobku utwory does to, jak się powszechnie mówi, następcy Taco He- kę, ale – jak się zdaje – jej wspólny wyróżnik to brak współczesnych artystów. Bo jak należałoby sformułować orkiestrowe, dwie opery, a także liczne, przeważnie kolek- mingwaya i Quebonafide. Schafter lubi romansować jakichkolwiek kompleksów wobec zagranicy, tej za- kryteria, skoro każdy reprezentuje inny świat? Sukces me- tywne projekty o charakterze improwizatorskim. Wspólnym ze starymi brzmieniami – elektroniką z lat 80. czy mu- chodniej przede wszystkim, która od zawsze dla pol- dialny? Liczba koncertów rocznie? Liczba subskrypcji ka- mianownikiem dla wszystkich obszarów działalności Kara- zyką taneczną z tamtej dekady. Bedoesa identyfikuje skich twórców stanowiła przeważnie niedościgły nału YouTube? łowa jest jego ogromna inwencja barwowa pozwalająca mu się z tak zwanym emo-rapem, w którym bardziej niż wzór. Młodzi śmiało robią swoje, ba!, robią to niekie- Pisząc o młodych, wyróżniających się kompozytorach kreować całkowicie niepowtarzalne pejzaże dźwiękowe. raperski „flow” i „tłuste bity” liczy się szczerość eks- dy i tam, w zachodniej Europie, w Stanach, na tamtych i dyrygentach, obrałam więc za cel zaprezentowanie jak W świat nieoczywistych melodii oplecionych feerią nie- presji i teksty o wybitnie autobiograficznym charakte- estradach i w tamtych studiach nagraniowych. I war- najszerszej palety osobowości artystycznych. Pokolenie mi- zwykłych barw wprowadzi słuchacza poemat symfoniczny rze. Podobnych zasad trzyma się Jan-rapowanie, który to odnotować choćby tylko ten efekt naszych przemian lenialsów oferuje niezwykle ciekawy muzyczny konglome- Multicolour horizon wyróżniony w II Międzynarodowym w jednym ze swoich utworów wyznaje: „Nie świruję cywilizacyjnych, jakie nastąpiły po 1989 roku. 3. SCHAFTER , FOT. RYTMY.PL JAN KRUTUL, FOT. SZYMON ALEKSANDROWICZ / ARCHIWUM NFM rat, w którym każdy meloman znajdzie coś dla siebie. Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego

56 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 57 TWÓRCY

w Katowicach. Karałow jest też laureatem Międzynarodo- jednak barw z zupełnie innego katalogu: błędów, przypadko- Przybylskiego i Wojciecha Błażejczyka. Wyraźne u Zalew- wego Konkursu Operowego „Key to the Future” w Miskol- wych dźwięków, glitchy. skiego poczucie misji związanej z eksploracją świata mu- cu na Węgrzech. Nagrodę za najwyższą jakość artystyczną Pracując nad swoimi utworami, Rożynek starannie wybie- zyki i edukowaniem melomanów znajduje też ujście w jego uzyskał za pierwszą ze swoich oper – Keplera. Warto pochy- ra, a następnie obrabia elektronicznie sample, kreując wyra- autorskiej audycji w RDC „Nie tylko Chopin”, w której przy- lić się nad tą futurystyczną opowieścią do libretta Macieja finowane brzmieniowo formy, takie jak Palinopsja, dla któ- bliża słuchaczom niedostatecznie znanych albo całkowicie Papierskiego, której towarzyszy ulotna, dźwiękowa wizja. rej podstawą są pozornie „niepoprawne” dźwięki skrzypiec zapomnianych polskich kompozytorów. Kilkudziesięciominutowa opera jest utrzymana w konwen- (zgrzyty, przypadkowe nagrania) czy Etiuda na mechanizm cji ekspresjonistycznej z wyeksponowaniem aspektu kolo- klamki i jedną sprężynę. Oprócz tego, że jej muzyka cieszy się W poszukiwaniu muzycznego sacrum rystyki muzyczno-wizualnej, której dopełnia magnetyczne powodzeniem na wiodących festiwalach muzyki współcze- Ostatnie dekady przyniosły w Polsce prawdziwy rene- brzmienie organów Hammonda. snej (Unsound, Warszawska Jesień), co biorąc pod uwagę jej sans muzyki religijnej. W dużej mierze jest to zasługą Paw- Miłośnicy nieoczywistych połączeń brzmieniowych bez młody wiek wcale nie jest takie oczywiste, kompozytorka za- ła Łukaszewskiego, który nie tylko niestrudzenie przekazu- wątpienia docenią też wydaną w 2018 roku przez Requiem Re- czyna też być coraz bardziej rozpoznawalna w świecie muzy- je swoim studentom wiedzę na temat tego, jak komponować cords płytę „Wir” będącą owocem współpracy Andrzeja Ka- ki filmowej i teatralnej, w którym z jakichś przyczyn reprezen- na chór, ale również jest prężnym organizatorem wydarzeń rałowa z artystą dźwiękowym i producentem Jerzym Prze- tacja kobiet jest znikoma. Stworzyła muzykę m.in. do nagro- (konkursów, warsztatów, koncertów) umożliwiających mło- ździeckim. „Wir” to improwizacja nagrana w systemie one- dzonego Paszportem „Polityki” filmu Jagody SzelcWieża. Jasny dym twórcom zaistnienie w świecie muzyki religijnej. -take na fortepianie z dopiętymi efektami gitarowymi i DSI dzień, ponadto ma w dorobku muzykę do sztuk teatralnych Na przestrzeni ostatnich lat uformowała się grupa kilku- Prophet 6 i syntezatorach modularnych (Buchla Music Easel, (m.in. Hymn do miłości Marty Górnickiej i Listopad Tomasza nastu kompozytorów i dyrygentów, dla których muzyka jest Modular System Eurorack, Iotine Core 3). Całość skrzy się ko- Węgorzewskiego). Nominację w plebiscycie na najlepszy de- przede wszystkim formą komunikacji z Bogiem. Wśród nich lorami, a spontaniczna narracja wciąga słuchacza jak tytuło- biut sezonu miesięcznika „Teatr” oraz nagrodę na festiwalu artystą szczególnie prężnie działającym jest Jan Krutul (ur. wy wir. Boska Komedia wywalczyła sobie muzyką do spektaklu Mar- 1987), z pochodzenia białostoczanin, kompozytor i dyrygent, ty Górnickiej Hymn do miłości, w której innowacyjne pomysły pełniący obecnie funkcję dyrygenta Chóru Centrum Myśli Ja- Brzmienia, które pobudzają wyobraźnię muzyczne oparte na częstym wykorzystaniu brzmień szumo- na Pawła II. Melodyjność, słodycz i optymizm to cechy emanu- Teoniki Rożynek (ur. 1991) pytana o to, czy płeć przysparza wych znakomicie sprzęgły się z wyłaniającym się z dzieła Gór- jące z jego muzyki, słyszalne chociażby w takich utworach, jak jej dodatkowych trudności w zaistnieniu na rynku muzycz- nickiej komentarzem współczesnej rzeczywistości. Vulnerasti cor meum czy To miłość. Pod względem estetycznym nym, odpowiada w żartobliwy sposób, mówiąc, że rodzice twórczość Krutula to świat całkiem inny od wszystkich wy- ochronili ją przed tymi trudnościami, nadając jej oryginalne Kompozytor i dyrygent, który zabiera głos mienionych do tej pory kompozytorów; świat, w którym chęć imię – ludzie, nie znając jej, często przypuszczają, że za imie- Mocne zacięcie humanistyczne połączone z umiejętno- eksperymentowania i poszukiwania nowych brzmień ustępu- niem Teoniki kryje się mężczyzna. Mimo że mieszka i two- ścią holistycznego spojrzenia na świat sztuki i rzeczywi- ją głębokiej zadumie nad sensem religijnego tekstu. To także rzy w Warszawie, jej twórczość wydaje się w swym duchu stość pozaartystyczną to niezaprzeczalne atuty Ignace- świat stojący w kontrze wobec banału i kiczu, o który niestety znacznie bliższa środowisku krakowskiemu, co nie dziwi, bo go Zalewskiego (ur. 1990), który realizuje się nie tylko ja- w muzyce kościelnej – będącej nierzadko dziełem amatorów właśnie w Krakowie się urodziła i ukończyła szkołę muzycz- ko kompozytor i dyrygent, ale również jako wykładowca – szczególnie łatwo. Praca Krutula na stanowisku dyrygenta ną. Podobnie jak Karałow jest zafascynowana światem barw, i dziennikarz radiowy. Chóru Centrum Myśli Jana Pawła II to złoty czas tego zespo- na, a następnie w Teatrze Wielkim-Operze Narodowej). To nie Muzyka Zalewskiego, charakteryzująca się wyrazistym łu, który po pewnej stagnacji zaczął intensywnie podróżować tylko ogromna porcja pięknej, baśniowej muzyki, ale i wspa- konturem melodycznym, dużą inwencją instrumentacyjną, i regularnie prezentować się na koncertach, konkursach i fe- niała akcja charytatywna: w 2018 roku muzycy, którzy wystą- a przede wszystkim niezwykle silnym i bardzo czytelnym ła- stiwalach. Znamienne, że w repertuarze chórzyści mają nie pili w projekcie Falkowskiej, Święta w Prezencie, zebrali ponad dunkiem emocjonalnym, była wielokrotnie nagradzana (m.in. tylko utwory dawnych mistrzów, i nie tylko wybitnych współ- 12 tys. zł. na rzecz Fundacji Czerwone Noski Klown w Szpitalu. I nagrodą w 51. Konkursie Kompozytorskim im. T. Bairda oraz czesnych kompozytorów skandynawskich czy brytyjskich, ale Falkowska jest nie tylko inicjatorką i kompozytorką, ale i dy- I nagrodą w Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim również utwory młodych polskich twórców. rygentką tego spektaklu. Występując w tej trzeciej roli, szcze- „Wielokulturowość nie działa?”). Być może jeszcze bardziej gólnie chętnie trzyma się lżejszego repertuaru – począwszy warto odnotować fakt, że jest ona wykonywana w najważniej- Dyrygentka, która porywa za sobą tłumy od muzyki filmowej Krzesimira Dębskiego, a na aranżacjach szych salach koncertowych w Polsce (m.in. Filharmonii Naro- Każdy muzyk, który miał okazję występować pod batutą przebojów muzyki z gier video zakończywszy. To właśnie jako dowej, Filharmonii Łódzkiej, Filharmonii Lubelskiej, Filhar- Zuzanny Falkowskiej, zna owo uczucie niesamowitej energii dyrygentka Falkowska wydaje się mieć tę siłę oddziaływania monii Gorzowskiej, Filharmonii Opolskiej, Filharmonii Świę- generowanej przez charyzmatyczną, pełną pasji dyrygent- na zespół, która pozwala przenosić góry. tokrzyskiej), co biorąc pod uwagę nie tylko młody wiek kom- kę, która dosłownie urodziła się z darem porywania za so- pozytora, ale i pewną rezerwę polskich filharmonii wobec bą tłumów. Mimo że przeważnie stoi naprzeciwko orkiestry, Mimo że zaprezentowany tu krótki przegląd nie wyczer- współczesnego repertuaru, jest swoistym fenomenem. śmiało można określić ją samą mianem człowieka-orkiestry, puje tematu, bo każdy młody muzyk to całkiem odrębny, fa- W swojej działalności dyrygenckiej Zalewski nie skupia bo poza działalnością dyrygencką jest kompozytorką, wio- scynujący świat, już tych kilka sylwetek ukazuje, jak różne się (co czyni wielu kompozytorów-dyrygentów) na wykony- lonczelistką, aranżerką, inicjatorką widowisk teatralno-mu- upodobania estetyczne i związane z nimi ścieżki rozwo- waniu własnej twórczości, koncentrując się raczej na poszu- zycznych, pedagogiem, a także instruktorem teatralnym. ju kariery kryją się pod pozornie uniwersalnymi hasłami kiwaniu i odkrywaniu ciekawych, a wciąż za mało znanych Zainteresowania muzyczne Falkowskiej kierują się wyraź- „kompozytor” czy „dyrygent”. Ta różnorodność to bez wąt- dzieł muzyki współczesnej. Współpracując jako dyrygent nie w stronę estetyki musicalowej i filmowej, co ma odzwier- pienia znak naszych czasów – idealnie byłoby, gdyby jesz- najpierw z zespołem Hashtag Ensemble, a od roku 2018 z po- ciedlenie zarówno w charakterze jej muzyki, jak i podejmowa- cze udało się odnaleźć nić porozumienia i wzajemnego za- wołanym z inicjatywy Aleksandra Kościowa, Leszka Loren- nych przez nią przedsięwzięć, w których pełni rolę dyrygen- ciekawienia pomiędzy reprezentantami przeciwległych ta i własnej zespołem Chopin University Modern Ensemble ta. Oprócz licznych utworów chóralnych, Falkowska ma w do- biegunów. Moja ogólna refleksja jest jednak optymistyczna: – prowadził wykonania i prawykonania utworów kompozy- robku m.in. muzykę do cieszącego się ogromną popularnością, obserwując, w jak nieskrępowany sposób mogą się rozwijać torów polskich i zagranicznych, m.in. Petera Maxwella Da- zainicjowanego przez nią samą, musicalu Święta w Prezencie twórcy bez względu na swój styl, umiejętności i zaintereso- viesa, Louisa Andriessena, Michaela Beila, Michaela Schel- wystawianego co roku przy okazji świąt Bożego Narodzenia wania, cieszę się, że żyję w świecie tak otwartym na różne

lego, Marcina Błażewicza, Pawła Buczyńskiego, Dariusza PAW PRZEMYSŁAW FOT. ROŻYNEK, TEONIKI GĄSIOROWSKA ZUZANNA FOT. KARAŁOW, ANDRZEJ (pierwotnie na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopi- postawy twórcze i różne wizje piękna.

58 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 59 TWÓRCY

wywiadzie na potrzeby książki Drżące kadry. opuszczenia artystowskiego getta i dotarcia do moż- Rozmowy o życiu filmowym w PRL-u Janusz Za- liwie szerokiego grona odbiorców. Czytając wywiady orski opowiadał mi: „Największy problem po- z młodymi polskimi filmowcami, można odnieść wra- Wlegał na tym, że mieliśmy w kraju tylko trzy profesjo- żenie, że Spike Lee czy Paul Thomas Anderson liczą się nalne ekipy: jedna była przypisana Wajdzie, druga Za- dla nich dużo bardziej niż Ingmar Bergman. Oczywi- nussiemu, a trzecia wykonywała usługi dla twórców ście trzeba pamiętać, że wszystkie tego rodzaju opinie zagranicznych, więc jako młodzi reżyserzy mieliśmy mają z konieczności status uogólnienia. Młodzi polscy do nich wszystkich utrudniony dostęp”. Chwilę później filmowcy nie czują potrzeby pisania manifestów ani twórca Matki Królów dodawał: „Ze względu na środowi- zrzeszania się w kolektywy. Wszyscy oni są przede skowe hierarchie nie dostawaliśmy festiwalowych na- wszystkim utalentowanymi indywidualistami, którzy gród. Nawet jeśli nakręciliśmy świetne filmy, na festi- rozwijają autorski sposób patrzenia na kino i interpre- MIĘDZY GNIEWEM walu w Gdyni mogliśmy liczyć tylko na nagrodę za de- towania rzeczywistości. Aby cieszyć się z przyszłych biut; Złote Lwy były zarezerwowane dla starszyzny”. Na sukcesów, wystarczy chronić młodych przed zawiro- szczęście dziś słowa Zaorskiego straciły na aktualności. waniami instytucjonalnymi oraz politycznymi i spo- A DOBROCIĄ kojnie czekać. Wśród zwycięzców festiwalu w Gdyni z ostatnich lat znalazło się dwóch debiutantów – Jan P. Matuszyń- Okiełznać chaos ski (Ostatnia rodzina) i Piotr Domalewski (Cicha noc), Jednym z kinowych hitów ostatnich miesięcy oka- Odkąd pamiętam miałem wrażenie, że młodość jest przez polskie kino a wielu innych otrzymało na tej imprezie ważne na- zało się Boże Ciało zrealizowane przez dobiegającego grody. Gdyńskie werdykty stanowią jeden z dowodów czterdziestki Jana Komasę. Twórca Sali samobójców ko- traktowana niesprawiedliwie. Zwykle przedstawia się ją na ekranie z lękiem, na to, że – inaczej niż w czasach Zaorskiego – debiutan- lejny raz w karierze udowodnił, że ma rzadki dar por- demonizuje, ewentualnie czyni przedmiotem perwersyjnej fascynacji. ci znajdują się w niezłej pozycji wyjściowej. Producen- tretowania młodych bohaterów w sposób uczciwy – jed- ci stosunkowo chętnie przekazują młodym filmowcom nocześnie daleki od idealizacji, ale i wyzbyty moraliza- W równie uprzedzający sposób twórcy starszego pokolenia podchodzili niegdyś fundusze na filmy, a starsi koledzy nie traktują ich jak torstwa. Komasa potwierdził także reputację mistrza do młodszych kolegów po fachu rywali, lecz kolegów po fachu, którym należy służyć w pracy z aktorami. Pod okiem reżysera Miasta 44 roz- pomocą. Wielu debiutantów umie skorzystać z tej szan- błysła zwłaszcza gwiazda, znanego do tej pory głównie sy i kręci dziś filmy, jakich nie odważyliby się zrealizo- z występów w teatrze, Bartosza Bieleni. Aktor wciela- wać twórcy starsi o pokolenie lub dwa. jący się w filmie w postać fałszywego księdza zwraca t e k s t Piotr Czerkawski Jeśli kino młodych polskich twórców ma jakiś uwagę już za sprawą samej fizyczności. Daniel z Boże- wspólny mianownik, wydaje się nim skłonność do oby- go Ciała wygląda jak anioł, który wrócił właśnie z wy- czajowej odwagi i upominania się o tematy bądź boha- cieczki do piekła, jednocześnie budzi zaufanie, ale jest terów znajdujących się dotychczas na marginesie zain- też dziwnie niepokojący. Bielenia doskonale wie, jak teresowań polskiego kina. Co ciekawe, odwadze tej czę- podkreślić tę dwoistość za pomocą środków czysto ak- sto towarzyszy marzenie o komunikatywności, chęć torskich i wyposaża Daniela w energię pozwalającą

60 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 TWÓRCY 3 4

mu wznosić się na wyżyny, ale też pogrąża w autode- cji Kowalskiego. Twórca chwyta się estetyki szoku, by strukcji. W Bożym Ciele Bieleni dzielnie sekunduje Eli- wytrącić widza z letargu i zwrócić jego uwagę na proza Rycembel, słusznie nagrodzona w Gdyni za najlep- blem dziecięcego okrucieństwa będącego rezultatem szą rolę drugoplanową. Grając zakochaną w Danielu zaniedbań, braku empatii i odpowiedniej opieki. Chęć Elizę, aktorka kontynuuje świetną passę i daje dowód zerwania z tabu i rozpoczęcia rozmowy o nieprzyjem- wszechstronności. Jeszcze niedawno Rycembel, dys- nych aspektach dojrzewania stanowiła również mo- ponując plastyczną urodą prymuski, która w każdej tywację Kuby Czekaja w Baby Bump. Reżyser odsłonił chwili może przemienić się w wampa, zachwycała się w tym brawurowym filmie jako eksperymentator, w Ninie Olgi Chajdas, grając wyzwoloną lesbijkę. który pragnie poszerzać język kina i za jego pomocą W Bożym Ciele Rycembel równie przekonująco wciela znaleźć klucz do rozedrganej psychiki bohatera. Wie- się w podszytą traumą dziewczynę, która sama potrze- le wskazuje na to, że podobny cel Czekaj stawia sobie buje wyzwolenia. również w przygotowywanym właśnie i nagrodzonym na kilku pitchingach scenariuszowych – Sorry, Polsko. Być może objawieniem na skalę Bieleni i Rycem- bel okazałby się także wspomniany Piotr Domalew- Innym filmem rozbudzającym oczekiwania już na ski. Będąc z wykształcenia aktorem, w pewnym mo- etapie produkcji jest Delikatny balans terroru Jagody mencie postanowił jednak przejść na drugą stronę ka- Szelc. Reżyserka, która przedstawia go jako apokalip- mery. Za sprawą zrealizowanych przez siebie filmów tyczne kino science fiction w klimacie serialu Strefa krótkich i pełnometrażowej Cichej nocy Domalewski, mroku, ma spore szanse na podtrzymanie passy roz- niemal w pojedynkę, odbudował reputację rodzime- poczętej w Wieży. Jasnym dniu i Monumencie. W swych go kina społecznego. Reżyser, sam pochodzący z ma- dotychczasowych filmach Szelc dała się poznać jako au- łej miejscowości, lubi przedstawiać na ekranie Polskę torka kina bawiąca się regułami filmowej narracji i od- peryferyjną, zapomnianą, często pogardzaną przez ciskająca osobiste piętno na utartych konwencjach opo- krótkowzroczne wielkomiejskie elity. Twórca Cichej wiadania historii. U młodej twórczyni formalna brawu- nocy bynajmniej nie idealizuje mieszkańców prowin- ra idzie w parze z odwagą na poziomie podejmowanych cji, nie przymyka oczu na przywary swoich bohaterów, tematów. W Wieży... Szelc bez oporów straszy nadcho- wręcz przeciwnie – punktuje je celnie i z humorem. dzącą apokalipsą, opowiada o zaniedbanej duchowości Przede wszystkim przekonuje jednak, że mieszkańcy i odwołuje się do kryzysu migracyjnego. W Monumencie Polski B zasługują na szacunek, a motor ich postępowa- używa natomiast konwencji horroru, by opisać tkwią- nia stanowi w wielu przypadkach utracone poczucie cy głęboko w naszej codzienności strach przed społecz- godności. nymi hierarchami i toksyczną relacją władzy i poddań- stwa. Delikatny balans terroru ma natomiast metafory- Centralnym tematem zarówno Cichej nocy, jak i po- zować kwestię kryzysu klimatycznego oraz stosunku wstającego właśnie filmu Jak najdalej stąd, Domalew- człowieka wobec przyrody. ski uczynił skomplikowane relacje między członkami rodziny. Kwestia ta powraca w wielu filmach realizo- Jak widać, będzie o czym dyskutować. Tym bardziej, wanych przez młodych polskich reżyserów. Choć moż- że w szkołach filmowych dyplomowe projekty przygo- na by się spodziewać, że debiutanci będą woleli raczej towują twórcy urodzeni później niż opisani tutaj trzy- piętnować pustkę rytuałów i charakteryzującą stosun- dziestoparolatkowie (wyjątkiem w tym gronie jest uro- ki między bliskimi sobie ludźmi hipokryzję, zwykle dzona w 1995 roku Kowalewska). Ogromne nadzieje uderzają w zupełnie inne tony. W Więziach Zofii Ko- pokłada w nich choćby Kuba Czekaj, który przekonuje walewskiej czy w Ostatniej rodzinie Jana P. Matuszyń- w jednym z wywiadów: „Ja natomiast czekam na jesz- skiego życie rodzinne bywa polem bitwy, ale znacznie cze młodsze pokolenie z jeszcze bardziej świeżym spoj- częściej stanowi azyl pozwalający uchronić się przed rzeniem. Czuję, że ich twórczość za chwilę wybuchnie, nieprzyjaznym światem. Te oba, bardzo różne od sie- dostaniemy po piąstce i po noskach”. Miejmy nadzieję, bie filmy, stanowią przewrotną pochwałę przewidy- że twórca Baby Bump ma rację, a filmy młodych będą walności, która nie ma w sobie nic wspólnego z nudą nas jeszcze bardziej prowokować, uwierać i boleć. Prak- ani marazmem. tykowany w taki sposób masochizm może skończyć się wyłącznie przypływem przyjemności. Bunt na pokładzie W kontrze do twórców próbujących obłaskawić ota- czającą rzeczywistość znajduje się cały szereg kipią- cych gniewem buntowników. Bodaj najgłośniej z nich krzyczał w ostatnim czasie Bartosz Kowalski – twórca kontrowersyjnego Placu zabaw. Pokazywany premierowo na festiwalu w San Sebastian debiut młodego re- 1. Kadry z filmu Baby Bump, reż. Kuba Czekaj, 2. Kadry z filmu Plac zabaw, reż. Bartosz Kowalski, żysera doprowadza publiczność na skraj wytrzyma- 3. Kadry z filmu Boże Ciało, reż. Jan Komasa,

łości. Osobiście nie wątpię jednak w szczerość inten- 1. FOT. BALAPOLIS.COM, 2. FOT. FILM IT, 3. FOT. ANDRZEJ WENCEL © AURUM FILM, 4. FOT. ROBERT JAWORSKI STUDIO MUNKA-SFP 4. Kadry z filmu Cicha noc, reż. Piotr Domalewski

62 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 63 TWÓRCY

się inny utwór udzielającego się gościnnie Taco Hemingwaya. Szef labelu QueQuality nie jest jednak jedynym, który bar- Pochodzący z 2015 roku utwór 6 zer Filipa Szcześniaka, ma- dzo odważnie buduje wizerunek, kwestionując mocno rapo- jącego już w dorobku całkiem sprawne rapowanie po angiel- wy kanon. Najbardziej chyba świadomym modowo twórcą W STRONĘ INDYWIDUALIZMU sku, zelektryzował cały kraj trafnością spostrzeżeń z codzien- jest Żabson. W czasach, kiedy marki high fashion święcące nego życia najmłodszych Polaków. Tak jak 20 lat temu Włodi triumfy w latach 90. powróciły do łask i teoretycznie stać na „Nowy hip-hop to pluszowy Człowiek z blizną” – tak na początku tego roku, opisywał rzeczywistość wymagającą, aby „wstać rano i wyjść nie wielu raperów zarabiających dziś najlepsze pieniądze z właściwą sobie obrazową precyzją, zmianę oblicza polskiego rapu opisał zadzwonić” – w domyśle z budki telefonicznej, tak Taco celnie w historii, to właśnie młody opoczanin pokazuje, jak zbu- podsumowuje swoich rówieśników, którzy mają „rozbity iPho- dować z nich wyróżnik wizerunku, a swoje zaangażowanie jego prawdziwy weteran – Sokół ne 6, choć zarabiają marne grosze”. Hasła wytrychy, jak „umo- konstytuuje choćby wyjazdami na Fashion Week do Mediola- wa o dzieło”, dieta złożona z „hummusu” i „chorizo” wpro- nu. Uszczypliwi doszukać się tu mogą pewnych podobieństw t e k s t Rafał Grobel wadziły do rodzimego rapu narrację, z którą nareszcie mogła z kreacją nowojorskiego tuza A$AP Rocky, ale z pewnością

3 4 5 1 2

aka wypowiedź Sokoła w 2019 roku jest symboliczna, pozostałe elementy hip-hopowej sztuki była czymś oczywi- utożsamiać się zupełnie nowa grupa młodych ludzi. Nie jest to na polskim gruncie nikt do tej pory nie poszedł w tak zaży- bo zbiega się 20. rocznicą legalnych debiutów legend stym, a margines przyzwolenia na odmienność – przy jed- oczywiście jedyna przyczyna sukcesu autora „Trójkąta war- ły romans ze światem wybiegów. Nie jest to bynajmniej jedy- gatunku, jak Tede (jako członek zespołu Warszafski noczesnym dość paradoksalnym etosie oryginalności (patrz: szawskiego”, w końcu zabawne i aktualne spostrzeżenia dla na dziedzina, w której młody raper „challenge’uje” twardo- T Deszcz), Pezet (jako członek duetu Płomień 81) czy sam wspo- Xeroboj Molesty) – był bardzo mały. intelektualistów i rodzącej się w bólach klasy średniej serwo- głowe środowisko. Jego publiczna wypowiedź przeciwko ra- mniany Sokół, który razem z ZIP Składem świętuje w tym ro- Taka sytuacja trwała siłą rozpędu do połowy pierwszej de- wał przez całe lata Łona. U Taco niezaprzeczalny talent idzie sizmowi i homofobii była być może bardziej ryzykowna niż ku dwie dekady od premiery „Chleba powszedniego”. Oczy- kady XXI wieku. Wtedy pierwsza fala odbiorców zaczęła się w parze z wizerunkiem noszącego się modnie atrakcyjnego modowe eksperymenty, ponieważ środowisko mimo upły- wiście podwaliny pod popularyzację gatunku położyli także wykruszać, wkraczając w dorosłe życie, a w muzycznej formule młodzieńca, który podobać się może praktycznie każdemu, bo- wu lat nadal stroni od politycznych deklaracji, a ci, którzy Wzgórze Ya-Pa 3 i Liroy (debiut w 1995 roku) oraz Kaliber 44 jawnie czuć było wtórność. Kolejne lata znacząco nie poprawiły wiem dziś pod względem wizualnego kodu raperzy nie ma- na takowe się decydowali, zwłaszcza głosząc hasła tolerancji, (1996 rok), ale prawdziwego rozpędu hip-hop nad Wisłą na- sytuacji, a pośród nowych raperów rekrutujących się ze słucha- ją żadnych obowiązkowych atrybutów czyniących z nich, jak otrzymywali zwykle falę negatywnych reakcji. brał w 1998 roku, kiedy to wreszcie legalnie głos zabrali rape- czy tych pierwszych nie wyłonił się żaden nowy idol. W pierw- dawniej, społecznych odszczepieńców. Jeśli szukać wspólnego Na współczesnej rapowej mapie obok błyszczących indywi- rzy ze stolicy. To wtedy ukazał się manifest blokowisk i kro- szej połowie obecnej dekady gatunek otarł się niemal o niszo- mianownika – stać ich na droższe marki niż rówieśników. dualistów istotne miejsce zajmują kolektywy czy też wyraziste nikarski zapis z życia pierwszego pokolenia dojrzewające- wość, skupiając tylko fanów bardzo hermetycznej estetyki. Jednocześnie wizerunek to element, który w najnowszym ekipy zrzeszone dookoła wytwórni. Do takiej należy również go w wolnym kraju, czyli „Skandal” Molesty, a DJ Volt (pod Z pierwszego rzutu pozycję utrzymali nieliczni. Sytuacja zaczę- rapie jest w pełni świadomy, przemyślany i obowiązkowo wy- wspomniany Żabson, który zasila szeregi składu Chillwagon nowym pseudo DJ 600V) zebrał reprezentantów niemal ca- ła się zmieniać w okolicy 2015 roku, kiedy nieśmiało do głosu różniający na tle reszty. Tak jak w latach 90. i chwilę później założonego przez niezniszczalnego Borixona (WYP3, Gang Al- łej sceny, kategoryzując ich przy tym wymownie na jasną zaczęli dochodzić młodzi twórcy, których rodzice są w wieku hip-hopowcy nosili się podobnie, dzieląc się najwyżej na fa- banii) na cześć kieleckiego studia nagrań. Skład sukcesywnie i ciemną stronę, i wydał kompilację „Produkcja hip-hop”. Od krajowych pionierów gatunku. Wtedy jeszcze wydawało się, że nów mody afro-amerykańskiej i francuskiej, a różnica prze- rozrósł się, mając dziś pośród członków, obok wspomnianych tego momentu nic nie było jak dawniej. W całej Polsce ruszy- są to nieliczni młodzi pasjonaci, którzy wpuszczą trochę świe- biegała w tematyce i sposobie rapowania, tak dla współcze- BRXa i Żaby, także m.in. popularnych ReTo i Kizo, a ich debiu- ła lawina hip-hopowej aktywności. żego powietrza i rozruszają stare wygi, ale już chwilę później snych artystów wykorzystujących rap w swojej twórczości to tancki album promowany jest grą komputerową, którą należy Do nowego millenium powstały tysiące muzycznych skła- sytuacja była diametralnie inna. Ruszyła lawina. wizerunek jest tym, co decyduje w szerokim odbiorze o ich ukończyć, aby móc go nabyć. Z kolei wywodzący się z „pośred- dów oraz setki ekip graffiti i breakdance. Hip-hop, choć na- Nowy kolor to singiel z repertuaru Otsochodzi z gościnnym oryginalności. Najbardziej (nomen omen) jaskrawym przy- nich” roczników Paluch (1985 rok) długo i konsekwentnie bu- dal marginalizowany medialnie, stał się środkiem wypo- udziałem Taco Hemingwaya, który estetycznie definiuje, czym kładem jest absolutny fenomen polskiej popkultury (dwie dia- dował swoją pozycję jednego z najpopularniejszych i najlepiej wiedzi dla całego pokolenia urodzonego pod koniec lat 70. jest rap młodych ludzi, którzy dziś są w wieku, w którym 20 lat mentowe płyty na koncie) – Quebonafide, który na przestrze- sprzedających się raperów w kraju oraz nowego bohatera Po- i w pierwszej połowie lat 80. Rap, będący muzyczną odno- temu Molesta nagrywała Osiedlowe akcje. W przypadku Mło- ni kilku lat zbudował wizerunek nieustępujący najbardziej znania. Jego label B.O.R. (Biuro Ochrony Rapu) od wielu lat wy- gą kultury, naturalnie budził najszersze zainteresowanie, dego Jana (alias Otsochodzi) jest to o tyle wymowne, że jego barwnym raperom z USA – tatuaże na całym ciele włącznie ciąga pomocną dłoń do twórców z podziemia, szlifując takie kreując pierwszych idoli, m.in. wspomnianych wyżej war- rodzice byli znajomymi autorów „Skandalu”, a ci bywalcami z twarzą, zielone włosy i ekscentryczny ubiór. To w połączeniu talenty, jak Szpaku czy Gedz. W Warszawie dużą czujnością szawiaków: Sokoła, Tedego, Pezeta, a także Eldo i Fisza, a po- mieszkania, w którym dorastał nowy idol młodzieży. O ile ten z inwestycją w oprawę swojej muzyki, teledyskami nagrywa- w wychwytywaniu rokujących debiutantów wykazuje się nie- za Warszawą łodzianina O.S.T.R.-a i Peję z Poznania. Pomi- melodyjny i nowoczesny hit, dzięki kolorowemu teledyskowi nymi na całym świecie i prawdziwą bombą energetyczną pod- wątpliwie duet Solar i Białas. Stworzony przez nich SBM La- mo – już wtedy – wyraźnych różnic zarówno stylistycznych, nagranemu w podwarszawskim pałacyku, definitywnie zer- czas występów na żywo dało młodym ludziom, ciągle jednak bel (od nazwy ekipy SB Maffija) jest brandem, w którego stro- jak i światopoglądowych, dla wszystkich, w mniejszym lub wał z rapowym stereotypem wizualnym, o tyle w warstwie w przeważającej większości zamieszkującym szare bloki, po- nę wzrok kieruje dziś prawie każdy młody raper w kraju wal- większym stopniu, przynależność do środowiska łączącego tekstowej przełomem i manifestem nowego pokolenia okazał 1. WHITE 2115, FOT. DANIEL KRAKOWIAK @LAUFERDK, 2. SOLAR, FOT. DANIEL KRAKOWIAKFOT. KONRAD @LAUFERDK, CABA @CABANOSS, 3. JAN-RAPOWANIE, 4. WHITE 2115, FOT. DANIEL KRAKOWIAK @LAUFERDK, 5. KACPERCZYK, FOT. DANIEL KRAKOWIAK @LAUFERDK czucie obcowania z czymś egzotycznym. czący o szansę pokazania się rówieśnikom (projekt SB Starter).

64 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 65 TWÓRCY

Dziś rzadko mówi się o kulturze, zbiorowej przynależności, a muzyka rap definitywnie oddzieliła się od sztuki wizualnej, graffiti czy tańca breakdance

Dzieje się tak, ponieważ szeregi SBM Label na przestrzeni lat ruchy ze składem Mobbyn. O ile w historii muzyki wyrzuce- zasilali tacy twórcy, jak Bedoes, Lanek, White 2115, Jan-rapo- nie jednego z członków nie jest jeszcze niczym nowym, o ty- wanie czy wspomniani wcześniej Quebonafide oraz Żabson, le, kiedy taka sytuacja spotyka założyciela, to jest to już dosyć a w ramach SB Starter środowisko może się zachwycać obiecu- niespodziewany obrót sprawy. STRUMIEŃ jącymi newcomerami jak Mata. Jaki jest więc ten nowy hip-hop? Jak go podsumować? Mówiąc o postaciach, które obecne są na scenie od wie- Przede wszystkim zmiana pokoleniowa przyniosła przesu- lu lat, ale właśnie teraz święcą największe triumfy, nie spo- nięcie środka ciężkości z kolektywności w stronę indywidu- sób nie wspomnieć o DJ Steezie (aka Steez83), który przez la- alizmu. Dziś rzadko mówi się o kulturze, zbiorowej przyna- ta funkcjonował jako promotor imprezowy (Rap History War- leżności, a muzyka rap definitywnie oddzieliła się od sztuki saw) i tour DJ (Hemp Gru, Sokół), a przez ostatnie pięć lat wraz wizualnej, graffiti czy tańca breakdance. Zmiana estetyczna WZBIERA z kolegą z dawnego składu Dobry Towar – Oskarem wypełnia wykluczyła również praktycznie udział DJ-a, który kiedyś do- niszę w storytellingowym osiedlowym rapie (Oskar) zaserwo- starczał obowiązkowe scratche. Indywidualizm umożliwił t e k s t Jan Błaszczak wanym w muzycznym anturażu rodem z filmów s.f. z lat 80. z kolei znacząco swobodniejszą kreację wizerunku. Dziś nie (Steez). PRO8L3M jest prawdopodobnie najlepiej przemyśla- podobieństwo a wyróżnienie (także wizualne) na tle innych nym i wyprodukowanym rapowym projektem w Polsce. Nikt jest niezbędne dla osiągnięcia sukcesu i przebicia się przez ni- też w taki sposób nie wykorzystuje nowych technologii, jak ski próg atencji słuchacza zalewanego codziennie nową, do- rozszerzona i wirtualna rzeczywistość, oraz tak skrupulatnie cierającą darmowymi strumieniami muzyką. Rap jest dziś nie gra wizerunkiem w social mediach jak ten stołeczny duet ze wszech miar bardziej kolorowy i przystępny, a dawne dys- łączący wzorowo świeżość z doświadczeniem. kwalifikujące flirty z popem są dzisiaj normą, a w przypadku W opozycji do sformalizowanych i dobrze zorganizowa- wielu artystów można już tylko mówić o używaniu rapowa- nych biznesowo bytów jawi się Hewra, czyli enigmatyczny nej formy jako środka wyrazu bez żadnego osadzenia w kul- skład, który dopiero po długim czasie dał się rozszyfrować ja- turze (patrz: rapujący Youtuber – Young Multi). Nie oznacza to, ko narkotyczna wizja dawnych członków grafficiarsko-rapo- że nie istnieje rap odwołujący się do zasad. Wręcz przeciwnie, wej ekipy JWP – producenta Kuby O. (podpisującego się m.in. ulicznych składów (często o radykalnie ksenofobicznym i ho- jako ₪ czy OK) i rapera Fostera (Gicik A’Mane lub Amen Pacie- mofobicznym nastawieniu) jest pewnie nominalnie najwięcej rzu), do których dołączył wcześniej aktywny jedynie na polu w historii, a twórcy tacy jak Bonus RPK ustanowili nowy ka- graficznym posiadacz jednej z najbardziej „współczesnych” non dla tego nurtu, czerpiąc całymi garściami np. z estetyki ksywek – Młody Dron. Skład sukcesywnie się poszerzał, francuskich i niemieckich ulicznych raperów. Z drugiej strony wchłaniając coraz młodszych twórców i eksperymentując co- najmłodsi twórcy jak Schafter, rapujący w połowie po polsku raz bardziej muzycznie i wizualnie. Hewra jest zdecydowa- i angielsku w jednym utworze, czy nastawiony nihilistycznie nie najbardziej progresywnym bytem na polskiej scenie rapo- Młody Zdechły Osa, mają szansę wybrzmieć dopiero w cza- wej, co czyni ją modną także w środowiskach poza muzycz- sach, kiedy różnorodność jest normą. nych – artystycznej bohemy i uwielbiających niszę hipsterów. To, co jest wspólne zarówno dla twórców, którym udaje się Nie można jednak zaprzeczyć, że stojący za warstwą muzycz- odnosić sukcesy, pomimo wymiany pokoleniowej, jak Sokół, ną większości utworów Ostapowicz, działający zresztą na sce- Pezet czy Borixon, tych trochę młodszych, którzy rozpoczyna- nie od blisko 20 lat, ociera się momentami dzięki sprawnym li w czasach gorszej koniunktury i budowali mozolnie swoje zapożyczeniom i nieoczywistym zmianom w utworach o pro- imperia, jak Paluch i Solar/Białas oraz całej fali młodych, któ- dukcyjny geniusz. rzy szturmem wzięli serca i umysły, stając się nowymi idola- Klub rapowych ekscentryków nie byłby kompletny bez naj- mi młodych Polaków, jak Quebonafide czy Żabson, to zdecy- bardziej kontrowersyjnej postaci sceny, posiadającej tyle sa- dowanie większa otwartość i przystępność muzyczna, a także iczba użytkowników platform streamingowych sta- „majorsów” – Sony Music Entertainment. Wydawca płyt mo wyznawców, co hejterów – Belmondo (znanego także jako dostępność – głównie poprzez social media, które raperzy opa- le rośnie. Według najnowszych danych przedstawio- Dawida Podsiadły nie mieści się jednak na podium. Na Młody G). Prywatnie syn znanej stylistki Wiganny Papiny, do- nowali do perfekcji i skutecznie wykorzystują jako narzędzie nych przez szwedzkiego giganta Spotify – z jego usług pierwszym miejscu – z przewagą niemal 10 punktów pro- rastał w Gdyni w oparach absurdalnego humoru kolektywu komunikacji i kanał reklamowo-sprzedażowy. Wracając więc Lkorzysta obecnie około 248 mln osób na świecie. Wynik ten centowych – znajduje się SBM Label. Skupiająca się na hip- Lalamido. Muzycznie dał się poznać w podobnym okresie co do diagnozy środowiska rapowego, wyrażonej przez jednego oznacza wzrost o 30 proc. względem analogicznego kwarta- -hopie i trapie wytwórnia, której współzałożycielami są Hewra, nagrywając wymiennie ze wspomnianym składem z budowniczych sceny, rap w drugim pokoleniu w Polsce za- łu w 2018 roku. Nasz rynek nie jest w tym względzie wyjąt- znani raperzy Solar i Białas. Choć w styczniu 2019 roku oraz budując własny – Mobbyn. Kombinacja potężnego niskie- tracił pierwotny bunt i postawę opozycyjną wobec mainstre- kowy. Zysk, jaki zapewniają rodzimym twórcom Spotify czy wydawnictwo mogło pochwalić się miliardem odsłon ofi- go głosu, charakterystycznego flow z mocnymi, często wul- amu, bo sam się nim stał. To, co zyskał, to bez wątpienia kolo- Tidal, powoli rośnie, przy czym same platformy coraz lepiej cjalnego kanału na YouTubie, to obecnie większe pienią- garnymi, ale zawsze zabawnymi, przesyconymi narkotyczny- ryt i różnorodność, a także możliwość realizacji zawodowych wychodzą na proponowanych usługach. dze zapewniają mu platformy streamingowe. „W przypad- mi wizjami tekstami uczyniła z Tytusa Szyluka w oczach po- karier, które w latach 90. dla niezależnych twórców były za Jeśli zasięg platform streamingowych w Polsce wzra- ku Spotify mamy 18,1 proc. rynku polskich wydawców, co szukujących nowej jakości w rapie prawdziwe objawienie. Dla szklanym sufitem. Dziś rap jak Netflix ma coś do zaoferowa- sta proporcjonalnie do światowych trendów, dość nietypo- sprawia, że streaming to nasze najistotniejsze źródło przy- starszych słuchaczy imponująca była z kolei jego wiedza o po- nia niemal każdemu – od historii o imprezach i wielkich pie- wo wygląda lista jego głównych aktorów. Według raportu chodu obok sprzedaży płyt” – tłumaczy Karol „Solar” Po- czątkach polskiego rapu, co dowodziło tylko, że mimo szalonej niądzach po takie o gangsterskich porachunkach i ciężkim opublikowanego przez portal Popruntheworld.pl, w pierw- ziemski. „Nośniki przynoszą nam 31 proc. przychodu, plat- otoczki, w głębi jest to bardzo świadomy i kreatywny artysta. osiedlowym życiu, jednak podane tak, aby móc konsumować szej dwudziestce najpopularniejszych wydawców polskiej formy takie jak Spotify czy Tidal – 26 proc., a dalej jest Niestety ostatni czas wypełniają mu głównie niezrozumiałe je w wysokiej jakości, leżąc wygodnie na kanapie. muzyki na Spotify pojawia się tylko jeden przedstawiciel YouTube z 17 proc.” – dodaje.

66 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 67 TWÓRCY

tuje nawet do 7 tys. zł za dzień emisji” – tłumaczy Poziem- to dzieje. „Coś w tym jest. Z perspektywy przedsiębiorcy Współzałożyciel SBM Label ski. Nie mniejsze znaczenie niż banery mają wszechobecne chętniej inwestowałbym w rozwój digitalu niż w działania playlisty proponowane użytkownikom przez platformę. So- PR-owe z mediami” – przyznaje Poziemski. – najpopularniejszej polskiej lar przyznaje, że SBM Label, jako czołowy dostawca treści wytwórni na Spotify oraz muzycznych, ma tu komfortową sytuację. Nowe utwory wy- Pieniądz jest (wciąż) gdzie indziej dawane przez najpopularniejszą polską wytwórnię w stre- Na ceny reklam oferowanych przez platformy streamin- wydawcy nowego rodzimego amingu niejako z automatu trafiają na najbardziej popu- gowe, o których wspomina Poziemski, warto spojrzeć z per- larne zestawienia, takie jak Hip Hop Alert, Generacja Hip spektywy przychodów, jakie Spotify zapewnia wytwórni jazzu (Alpaka i Astigmatic) Hop czy Sztosy! Odpowiednie wypozycjonowanie w takich SBM Label. Jej współzałożyciel szacuje, że milion wyświe- współpracują z platformami playlistach ułatwia natomiast budowanie zasięgu. Z drugiej tleń jednej piosenki przynosi jego firmie około 3,5 tys. zł. strony platformom streamingowym – podobnie jak stacjom Potrzebne byłyby więc dwa miliony odtworzeń, by utwór streamingowymi z różnych radiowym – zależy na jak najdłuższym zatrzymaniu u sie- z katalogu SBM „zarobił” na najdroższą reklamę w serwi- bie odbiorcy, więc również w ich interesie jest promowanie sie. Skoro taki model jest mimo wszystko opłacalny dla wy- powodów. Mają w stosunku tych największych. dawcy, oznacza to, że artyści, z którymi współpracuje Po- Nie każdy jednak może liczyć na obecność w tym zaklę- ziemski, cieszą się naprawdę ogromnym zainteresowaniem. do nich pewne nadzieje, mają tym, symbiotycznym kręgu. W sieci mnożą się artykuły Warto jednak zastanowić się, w jakim celu i z których plat- też obawy, ale nie wyobrażają o nielegalnym handlu miejscami na playlistach, które twór- form streamingowych korzystają reprezentanci mniej po- cy i wydawcy prowadzą z ich kuratorami. Spotify uzna- pularnych gatunków muzycznych. sobie ignorowania ich je takie praktyki za naganne. Warto jednak odnotować, że „Astigmatic Records nie istnieje na platformach streamin- w 2017 roku Szwedzi testowali format Sponsored Songs, któ- gowych ze względu na monetyzację twórczości” – mówi wielowymiarowego wpływu ry umożliwiłby wydawcom umieszczanie utworów w śle- wprost Sebastian Jóźwiak, szef wytwórni i menedżer grupy dzonych przez użytkownika playlistach. Takie treści mia- EABS. „Byłoby to bardzo naiwne podejście, mając w głowie łyby się ukazywać jedynie na kontach freemium, które za- segment gatunkowy, w którym się poruszamy. Istniejemy na Trudno jednoznacznie stwierdzić, dlaczego fani hip-hopu pewniają zarówno firmie, jak i artystom znacznie mniejszy wszystkich popularnych serwisach streamingowych tylko i trapu chętnie przerzucili się z YouTube’a na platformy stre- przychód (dla porównania: milion odsłon utworu dokona- i wyłącznie dlatego, żeby poszerzać możliwości dotarcia do amingowe, ale odpowiedzią wydaje się sposób, w jaki słucha- nych przez użytkowników freemium to około 270 zł dla wy- potencjalnego słuchacza, który mógłby być zainteresowany ją muzyki w internecie: w ruchu, z komórki, za pośrednic- dawcy; milion przesłuchań tej samej piosenki przez płacą- twórczością z naszego katalogu” – dodaje Jóźwiak. Wydaw- twem słuchawek. YouTube nie sprawdzał się w tym zakresie, cych abonament to ponad 10 tys. zł). ca zdradza, że na trzech pierwszych albumach zarobił nie- nawet jeżeli dzieje się to przez przypadek. Pytanie tylko, ile ponieważ jego aplikacji nie dało się zminimalizować. W re- Temat „sponsorowanych piosenek” co prawda zniknął wiele ponad 4 tys. zł. Trochę większa suma może trafić do osób słysząc ciekawą, nieznaną propozycję, zatrzyma się zultacie niemożliwe było korzystanie z niej w tle lub przy za- z mediów, ale obecnie Spotify testuje kolejny model bizne- Astigmatic z tytułu „Slavic Spirits”. Nie tylko ze względu na na chwilę i prześledzi internet w celu znalezienia infor- blokowanym, schowanym w kieszeni telefonie. Umożliwi- sowy. Tym razem miałby on dać wydawcom możliwość pła- dobre recenzje i popularność samej płyty, ale także w wyni- macji o danym utworze, wykonawcy i jego trasie koncer- ła to dopiero funkcja premium, która pojawiła się w Polsce cenia za rekomendowanie płyt swoich podopiecznych, wy- ku zmiany dystrybutora, który zdaniem Jóźwiaka lepiej dba towej” – dodaje laureat Fryderyka w kategorii Debiut Roku w 2019 roku, czyli – zdaniem Poziemskiego – znacznie za póź- korzystując przy tym wiedzę platformy o gustach jej użyt- o pozycjonowanie muzyki EABS na platformach streamin- – Jazz i przyznaje, że z jego perspektywy bardziej opłacalną no. Do tego czasu platformy streamingowe zdążyły zainsta- kowników. Opcja ta ma być zarezerwowana tylko dla Sta- gowych. „Przełomem był winylowy singiel EABS, który wy- platformą pozwalającą na streaming jest Bandcamp, który lować się w świadomości Polaków i zająć mocną pozycję na nów Zjednoczonych, a użytkownicy premium najpewniej daliśmy w 22a Music z Londynu – wspomina menedżer – ich umożliwia też zakup utworu bądź albumu w formie cyfro- rynku. Obecnie omawiane tu serwisy stają się coraz poważ- będą mogli ją sobie wyłączyć. Nawet jeśli to wszystko me- katalogiem opiekuje się firma IDOL z Anglii. Singiel Svante- wej lub fizycznej. „Niektórzy artyści publikują swoją twór- niejszą konkurencją nie tylko dla YouTube’a i innych cyfro- lodia przyszłości, trudno nie mieć obaw, że platformy stre- tic wygenerował wtedy 151 tys. odsłuchów i pojawiał się na czość, ustawiając opcję trzykrotnego darmowego odsłuchu wych gigantów, ale także dla tradycyjnych mediów. amingowe pójdą śladem mediów społecznościowych, gdzie popularnych playlistach na Spotify, takich jak State of Jazz danego utworu. Potem, aby mieć do niego dostęp, płacisz publikować może każdy, ale bez wykupienia reklamy trud- czy UK Jazz. To dało nam do myślenia. Zmieniliśmy dystry- określoną sumę pieniędzy i pobierasz go na swoje urządze- Kupujcie polskie rap streamy! no dotrzeć do szerokiego grona. butora i widzę, że to był dobry ruch. Przywitanie Słońca po- nie – tłumaczy Miszk. W artykule opublikowanym na blogu Spider’s Web Prze- Alternatywą dla takiego modelu jest tworzenie i promo- jawiło się na kilku dużych playlistach, generując do dziś Z podobnym entuzjazmem o tym modelu dystrybucji wy- mysław Pająk analizuje zaskakująco dobry wynik finanso- wanie przez wydawców i dystrybutorów autorskich zesta- 80 600 odsłuchów, co ma przełożenie na resztę albumu. powiada się Jóźwiak: „To najlepsza platforma skierowana do wy Spotify za trzeci kwartał 2019 roku. W tym okresie zysk wień. „Wydaje mi się, że każdy stara się teraz wykreować Oczywiście fajnie, gdyby było tego więcej, ale jak na polską muzyki niezależnej i alternatywnej, bo celuje w kolekcjone- operacyjny szwedzkiego giganta wyniósł aż 54 mln funtów, swoją playlistę. Za pomocą agregatów takich jak Digster scenę jazzową jest to doskonały wynik”. Nie powinno dzi- rów i diggerów. Generujemy niezłe zyski ze sprzedaży tym podczas gdy do tej pory zazwyczaj nie przynosił go wcale. »majorsy« tworzą zestawienia, których nie nazywają jed- wić, że jazz nie radzi sobie w streamingu równie dobrze jak kanałem, a i prowizja bandcampowa jest zupełnie inna, bar- Jego zdaniem zmiana ta nie wynika ze stale rosnącej liczby nak The Best of Universal, ale na przykład »Muzyka do bie- reprezentanci popu czy hip-hopu. Tym bardziej, że słucha- dziej sprawiedliwa. Nie jest to zbytnio wygodna platforma do użytkowników i prostej ekonomii skali. Kluczowy okazu- gania« czy »Muzyka do nauki wieczorem«. Odbiorcy wydanie muzyki poprzez takie platformy często wiąże się z wa- streamowania muzyki, ale fani kupują tam muzykę w digitalu je się model pozyskiwania pieniędzy przez platformę, któ- je się, że ktoś ułożył playlistę w takim tylko celu, natomiast runkami, które niespecjalnie służą bardziej złożonym for- oraz fizyczne nośniki, które są wysyłane na cały świat”. ra zaczyna zarabiać duże pieniądze nie na abonamentach 95 proc. utworów, które się tam znajdują, pochodzi od te- malnie kompozycjom. Inna sprawa, że polskiej scenie nie Niezależnie od tego, czy postrzegają je jako realne źródło opłacanych przez użytkowników premium i reklamach go, kto ją stworzył: wytwórni lub dystrybutora” – uważa pomaga brak gatunkowych playlist (na wzór choćby wspo- dochodów, czy okno wystawowe, polscy artyści rozumieją emitowanych użytkownikom freemium, ale na wpłatach od Poziemski. mnianego UK Jazz). Tu jednak inicjatywa powinna wyjść ze potrzebę współpracy z platformami streamingowymi. Fir- wydawców i dystrybutorów muzyki. A przedstawiciele tej Poprzez odpowiednio wypozycjonowane, bo bazujące na strony wytwórni, zwłaszcza tych z obszernym katalogiem. mami, które coraz rzadziej zbierają cięgi od powszechnie branży coraz chętniej płacą platformom za usługi z dziedzi- dokładnych danych, playlistach i rekomendacjach, platfor- Sama seria „Polish Jazz” wydaje się mieć niemal nieskoń- rozpoznawalnych artystów czy pełne politowania spojrze- ny promocji i marketingu. „Spotify ma kilka prestiżowych my streamingowe będą oferowały klientom coraz doskonal- czony potencjał dla kuratorów playlist. nia ze strony biznesu. Streaming nigdzie sobie nie pójdzie, formatów reklamowych, na przykład HPTO, kiedy na górze sze narzędzia promocji. Należy więc przypuszczać, że w naj- „Już w 2016 roku procentowo więcej użytkowników sięga- przeciwnie – będzie rósł w siłę, więc trzeba jakoś nauczyć strony głównej pojawia się baner odsyłający do konkretne- bliższej przyszłości Spotify czy Tidal będą konkurować jak ło po tematyczne playlisty, aniżeli całe albumy” – zauważa się z nim żyć. I wygląda na to, że w Polsce nowe, niewielkie go albumu albo playlisty. Taka reklama poza funkcją czy- równy z równym ze sprzedającymi reklamy portalami in- Emil Miszk, kompozytor i trębacz związany z wytwórnią wytwórnie zrozumiały to szybciej niż lokalne oddziałów sto informacyjną buduje też pozycję artysty. W końcu kosz- ternetowymi i rozgłośniami radiowymi. W zasadzie już się YOUTUBE.COM / SPOTIFY.COM ILUSTRACJE: Alpaka. „To zwiększa szansę na poznanie nowych twórców, „majorsów”.

68 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 69 TWÓRCY

TO JA MAM TE ZDJĘCIA O podróżach, fotografii i miłości do Bajkału z Januszem Foglerem rozmawia Rafał Bryndal

Z okazji 50-lecia pracy twórczej przygotowujesz wysta- wę okolicznościową. Czy będą na niej twoje najważniejsze zdjęcia? Chcę pokazać nowe zdjęcia i są to prace w dużej mierze od- noszące się do malarstwa znakomitego artysty Wojciecha Fangora, którego twórczością staram się inspirować podczas pracy nad tą wystawą. Miałem zaszczyt się z nim przyjaźnić. 20 lat temu wydałem pierwszy album o jego malarstwie.

Czym jest dla ciebie fotografia? To jest dość długa historia, bo czym innym była, gdy chodzi- łem na kółko fotograficzne w szkole podstawowej, czym innym, gdy byłem w średniej szkole geodezyjnej, gdzie fotografia była jednym z przedmiotów. Robiliśmy tam m.in. zdjęcia elewacji budynków w Warszawie. Zresztą pracę dyplomową robiłem właśnie z fotogrametrii. I to ta zawodowo-rzemieśl- nicza fotografia pozwoliła mi wybrać kierunek studiów

FOT. DOMINIK ŻYŁOWSKI DOMINIK FOT. – geografię. Marzyłem, by jeździć po świecie i fotografować.

70 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 71 TWÓRCY

Czyli już w szkole średniej miałeś opanowany tak zwany mość trwa do dzisiaj. On był synem szacownego prawni- Wtedy niewielu korespondentów odwiedzało Syberię. Poszedłem do redakcji „Polityki” na praktykę warsztat. ka paryskiego i bardzo mi pomógł. Fotografowałem Paryż, Niewielu, i ja to wykorzystywałem, zwłaszcza gdy zaczę- studencką, która miała trwać sześć tygodni. W szkole średniej nauczyłem się rzemiosła i fotografowania dzięki czemu zilustrowałem kilka książek. ła się era Gorbaczowa. Jeszcze wcześniej zakochałem się dobrym sprzętem. Równolegle na czwartym roku studiów rozpocząłem w Bajkale. Po powrocie z pierwszej wyprawy zebrałem fun- Gdzieś mniej więcej po roku Daniel Passent współpracę z „Polityką”. Poszedłem na praktykę studenc- dusze i po kilku miesiącach poleciałem tam jeszcze raz. Na- zapytał mnie, ile ta praktyka będzie jeszcze Pamiętasz swoją pierwszą wystawę? ką, która miała trwać sześć tygodni. Gdzieś mniej więcej mówiłem szefów na kolejny projekt. Oczywiście. To było jeszcze na przełomie szkoły średniej po roku Daniel Passent zapytał mnie, ile ta praktyka bę- trwała, no to mu odpowiedziałem, że skończyła i studiów. Jeździłem wtedy dość często na obozy narciarskie dzie jeszcze trwała, no to mu odpowiedziałem, że skoń- Rozumiem, że tym razem już na dłużej? się ponad pół roku temu do Doliny Chochołowskiej. Było tak pięknie, że aż prosiło czyła się ponad pół roku temu. I tak zostałem na kilka lat Pamiętam, że dostałem zgodę na Chabarowski Kraj i Dale- się by tam robić zdjęcia i stąd wystawa zatytułowana „Ta- współpracownikiem. ki Wschód, gdzieś po Nachodkę, a z drugiej strony głównie misję i mieliśmy akurat Reagana z tą wielką głową Lenina try Zachodnie”. Potem była Słowacja, gdzie fotografowałem Buriację, za Bajkałem. Wcześniej jeszcze odwiedziłem No- u góry. Czechowi to zdjęcie opublikowali i dostał nagrodę jaskinie. Powstał z tego pierwszy materiał, który wydruko- A skąd się wzięła fascynacja Rosją? wosybirsk i Akademgorodok. To była kolejna podróż pełna World Press Photo. wały „Perspektywy”. To było tuż przed zorganizowaniem Przygoda z Rosją zaczęła się przypadkiem. W tamtym okre- przygód i okazji do wykonywania ciekawych zdjęć. A ja miałem – powiem szczerze – lepsze ujęcie, ale niestety… wyprawy na Bliski Wschód. sie oprócz tego, że prowadziłem pracownię fotograficzną dla Zaraz po powrocie poleciałem do Paryża i tam zaintere- można już tylko wspominać i żałować. W tym momencie trudnej młodzieży w WSM na Żoliborzu, to jeszcze studio- sowałem swoimi zdjęciami agencje fotograficzne. Jak już uznałem, że ta praca ma sens tylko wtedy, gdy będę utrzy- Legendarnej już wyprawy studentów traktorem na Bliski wałem. Po napisaniu książki o naszej wyprawie traktorowej wspomniałeś, wtedy niewielu fotografowało ten kraj tak mywał najwyższy standard, bo Zachód zawsze zechce kupić Wschód? zacząłem jednak współpracować z różnymi wydawnictwa- dokładnie jak ja. To były często medialnie dziewicze tereny. coś ciekawego ze Związku Radzieckiego. Byłem dumny, gdy Tak. Ursus ciągnął wypożyczoną przyczepę, coś w rodzaju mi. W tym czasie poznałem też panią Krystynę Goldbergową w styczniu 1989 roku zaproszono mnie na spotkanie do re- przyczepy campingowej. Fabryka z Ursusa dała nam cią- – „matkę” wszystkich reporterów. Ona mnie zarekomendo- Takie zdjęcia musiały budzić sensację? dakcji National Geographic w Waszyngtonie, bym opowie- gnik i kierowcę mechanika. Mieliśmy też dwa motorowe- wała do wydawnictwa Horyzonty specjalizującego się w li- Nie wszędzie. W Polsce mało kto się tym interesował. Pa- dział, jak fotografowałem Związek Radziecki. ry Komar. Jeden z nich ukradli nam jeszcze w Warszawie. teraturze młodzieżowej. Wtedy też powstała moja książka miętam, że kiedy proponowałem te materiały różnym re- Wyprawa nie mogła trwać niestety za długo, bo wyjechali- Wyprawa Kapitana Łamigłowy w krainę geografii. To by- dakcjom, to chcieli to publikować w listopadowym numerze Ze wszystkich twoich wypraw powstawały książki. Niektó- śmy dopiero na przełomie sierpnia i września, a wróciliśmy ła książka popularnonaukowa, miała niebagatelny nakład z okazji rocznicy rewolucji. re sam pisałeś, inne ilustrowałeś. w listopadzie. Ja co prawda zostałem trochę dłużej i z tego prawie 300 tys. egzemplarzy. Zadomowiłem się tam na ty- Tak. Pierwszą była oczywiście ta o wyprawie traktorem na powodu musiałem brać urlop dziekański. le, że natychmiast po studiach przeszedłem do tego wydaw- A jak we Francji zareagowali na twoje zdjęcia z Syberii? Bliski Wschód, potem Kapitan Łamigłowa, czyli zagadki geo- nictwa. Mniej więcej w tym samym czasie postanowiłem Gdy przyleciałem do Paryża, poszukałem w książce tele- graficzne. Później zilustrowałem Słodkie morze Bajkał Woj- Wyobrażam sobie, że w tamtych czasach robiło to jeszcze stworzyć serię „Globus” – cykl bogato ilustrowanych re- fonicznej dużej agencji. Największą reklamę miała Roger- ciecha Kubickiego. Kolejną książką, w której ukazały się większe wrażenie niż dzisiaj. Traktorem na Bliski Wschód, portaży z różnych stron świata. Wtedy poznałem korespon- -Viollet. Kombinowałem, żeby się zorientować, czy w ogóle moje zdjęcia, było Zaproszenie do Gruzji Ryszarda Kapuściń- to musiało być coś! denta „Życia Warszawy” w Moskwie Wojciecha Kubickie- mam jakieś szanse. Pojechałem rano do agencji i złożyłem skiego. Z tym się wiąże ciekawa historia. Otóż poleciałem do Zainteresowała się tym nawet telewizja i od razu wysłali go, który miał plany pojechania na Syberię. Pomysł spodo- zamówienie na kilkanaście zdjęć, które chciałem kupić. Gruzji w kwietniu. Znałem na pamięć tekst Kapuścińskie- mnie na kurs podstaw pracy operatorskiej. Dzięki temu do- bał się moim szefom i pierwszy raz w życiu wyjechałem na Oni twierdzili, że mają wszystkie zdjęcia, miliony zdjęć. Za- go. To był dla mnie zaszczyt, że zgodził się, żebym to ja ro- stałem uprawnienia operatora i realizatora filmów telewi- sześć tygodni w delegację. To był mój pierwszy wyjazd na mówiłem kilka z Jakucji i znad Bajkału. Kiedy po południu bił zdjęcia. Przygotowałem się, ale nic mi się nie zgadzało. zyjnych. Najważniejsze, że zostaliśmy wyposażeni w dobry Syberię, kwiecień 1980 roku. przyszedłem po odbiór, powiedzieli, że nie mają ani jed- On tam pisał o zielonych dachach w Tbilisi, a te dachy były jak na owe czasy sprzęt. Z tego powodu zaniedbałem trochę nego. Tłumaczyli, że to Związek Radziecki, trudny teren, czerwone, potem, że ulica idzie w górę, a ona idzie w dół. fotografię na rzecz filmu, którym zresztą do dzisiaj dyspo- no i gdzie tam jest ten Bajkał. Wtedy się obraziłem, powie- Zrobiłem jednak zdjęcia po swojemu, tyle że nie do końca nuje TVP – 10 tysięcy kilometrów... do Azji... traktorem... To musiała być fascynująca podróż. działem, że przyleciałem specjalnie do Paryża samolotem, one pokazywały to, co mistrz pisał. Spotkaliśmy się później To było duże wyzwanie. W pewnym momencie zabrakło mi że zapłaciłem za lot, za hotel, bo przeczytałem w ich rekla- w „Czytelniku”. Kapuściński mnie nieco zrugał, powiedział, Musieliście budzić sensację. filmów. Redakcja mogła mi dać 20 rolek. Resztę musiałem mie, że mają każde zdjęcie i ja właśnie chciałem je kupić, że że nie mam pojęcia o tym zawodzie i zerwał kontrakt. Od samego początku towarzyszyło nam duże zainteresowa- kupić sam. Zabrałem w sumie około 160 sztuk. Uznałem jed- poniosłem koszty, a nie mam zdjęć i poprosiłem o spotka- Poleciałem do Gruzji drugi raz we wrześniu, by to jeszcze nie. Jechaliśmy przez Lwów, więc zatrzymaliśmy się przed nak, że jest ich za dużo, więc 40 rolek zostawiłem w lodówce nie z właścicielem agencji. Właściciel ze swoją żoną zabrali raz zweryfikować, bo to w końcu świetny temat, a ja go za- pomnikiem Mickiewicza. Zaczęły się zbierać tłumy ludzi, bo u kolegi w Moskwie, a na Syberię zabrałem tylko 120. Bar- mnie następnego dnia na lunch, na którym wytłumaczyłem waliłem. Gdy wylądowałem okazało się, że faktycznie da- zobaczyli studentów z Polski. To było podejrzane dla władzy dzo tego potem żałowałem. im, że ja mam te zdjęcia. On był lekko zszokowany, ale obej- chy są zielone, bo jak byłem w kwietniu to była wczesna radzieckiej, więc zamknęli nas na zapleczu jakiejś restauracji, Miałem fantastyczne możliwości. Gdybym dysponował rzał te moje fotografie i natychmiast postanowił je kupić, co wiosna i winogrona jeszcze się nie wspięły, była tylko bla- aż ci ludzie się rozejdą. Potem była Rumunia, Bułgaria i Tur- wszystkimi filmami, miałbym dużo więcej ciekawych z kolei pozwoliło mi na kupno nowego sprzętu i filmów. cha pomalowana na czerwono. Pojechałem potem trzeci raz cja. W Turcji zaczepili nas dziennikarze, którym powiedzie- zdjęć, bo akurat wtedy, zupełnie przypadkiem, z Irkucka Tak się zaczęła nasza współpraca. Potem pojawiły się in- i okazało się, że jest tak, jak w tych wspaniałych tekstach liśmy, że zwykle nocujemy przy stacjach benzynowych. Jak polecieliśmy prywatnie w dalekie północne rejony Wyży- ne agencje – Sipa Press, AAA Photo oraz agencja Artephot Ryszarda Kapuścińskiego. Cudownie się pisze małymi nie- napisali w tureckiej gazecie, że jest taka wyprawa i nocujemy ny Środkowo-Syberyjskiej. Okazało się, że Wojciech Kubicki współpracująca z wieloma wydawnictwami na świecie. dopowiedzeniami prawdę o tym, jak jest. Im bardziej po- przy stacjach, to później, jak tylko się zbliżał wieczór, z każdej znał tamtejszego pierwszego sekretarza partii, który kiedyś znawałem Gruzję, tym lepiej wszystko rozumiałem. Jeszcze stacji Shella mieliśmy zaproszenie, żebyśmy się u nich rozbili. wyzwalał Rzeszowczyznę. Mając zaproszenie od szefa rejo- Zacząłeś wtedy pracować głównie z zagranicznymi raz ubłagałem Kapuścińskiego, żeby spojrzał na nowe pra- Z Turcji pojechaliśmy do Syrii, a potem do Libanu. To był ko- nu wielkości mniej więcej połowy Polski, polecieliśmy he- wydawnictwami? ce. Obejrzał zdjęcia i od razu mi podpisał zgodę na druk. niec wyprawy i traktor ruszył w drogę powrotną. Ja zosta- likopterem nad Dolną Tunguzkę. Sekretarz chciał nam po- W Polsce nie było nawet zainteresowania sensacyjnym łem w Syrii i Libanie dłużej, bo dostałem zgodę na robienie kazać, jak żyją prawdziwi myśliwi. Wylądowaliśmy, a tam zdjęciem, które zrobiłem Reaganowi pod głową Lenina. Ni- Ta książka ukazała się w serii „Globus” jako fragment książ- reportażu filmowego z obozu uchodźców palestyńskich pod zupełnie nie ma z kim rozmawiać, wszyscy pijani. Okazało gdzie nie chcieli tego opublikować, a był to warunek, by wy- ki Kirgiz schodzi z konia. Kolejne pozycje z tej serii również Damaszkiem. się, że dwa dni wcześniej przylecieli jacyś podejrzani han- słać zdjęcie na World Press Photo. Identyczne zdjęcie zro- ilustrowane były twoimi fotografiami. dlarze, zabrali skórki sobole i zostawili w zamian dwie bił Czech, który zaryzykował życiem. Skoczył z półpiętra Tak, następna była Kraina Ognia Ryszarda Badowskie- Twoją kolejną fascynacją była Francja? skrzynki wódki. Kompromitacja. Sekretarz bierze dwóch w tłum na Uniwersytecie Łomonosowa w Moskwie, kiedy go o Azerbejdżanie, potem Tajga, Tajga, Tajga Wojciecha Poniosło mnie w stronę Europy Zachodniej, głównie dziennikarzy, bo chce pokazać przodującą wioskę myśliw- zobaczył, że ja przeszedłem i jestem razem z telewizją mo- Kubickiego i jego Słodkie morze Bajkał oraz Na wschód do Paryża, ze względu na wymianę studencką. Zresz- ską, a tu takie pijaństwo. Pamiętam jak dziś tego sekretarza, skiewską i mogę robić zdjęcia. Leżeliśmy z tym Czechem od Bajkału o Buriacji – książka, którą sam napisałem tą z jednym ze studentów się zaprzyjaźniłem i ta znajo- który wręcz płakał i mówił: „Jak ja mam tu rządzić?!”. pod statywem telewizji moskiewskiej, która robiła trans- i zilustrowałem własnymi zdjęciami. Buriację odwiedziłem

72 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 73 TWÓRCY

kilkakrotnie z Olgierdem Budrewiczem, zresztą odby= Najchętniej idę do ogrodu czy w plener i nagle zaczynam eks- liśmy wspólnie wiele podróży po Związku Radziec- perymentować, robię inne zdjęcia. Mnie się podobają i paru kim. Byliśmy jednymi z pierwszych dziennikarzy, któ- osobom, którym je pokazałem również. Mam nadzieję, że bę- rzy odwiedzili z biletami powrotnymi Kamczatkę, Czu- dzie ich coraz więcej. Teraz po świecie jeździ i fotografuje go kotkę, Sachalin czy Żydowski Obwód Autonomiczny moja żona. To się jej po prostu należało, bo gdy ja fruwałem, w Chabarowskim Kraju, tuż przy granicy z Chinami. Rów- ona wychowywała córki. Tylko czasami udawało nam się po- nież Ałtaj i Tuwę objechaliśmy razem. Z południowych re- dróżować wspólnie. publik poznaliśmy wspólnie Kazachstan, Tadżykistan i Turkmenię. Trzeba pamiętać, że nie byłoby tego wszystkiego, Książki o Bajkale są ci chyba najbardziej bliskie? Kilka zo- stało nagrodzonych. gdyby nie szeroko rozumiana przez naszych Nagrodzone zostały Słodkie morze Bajkał i Zaproszenie do poprzedników działalność kulturalna, gdyby nie Gruzji. Obie zyskały uznanie w konkursie na najpiękniejszą pozycja ZAiKS-u, którą budowali m.in. tacy ludzie książkę lat 1981–1984. Najbardziej jednak sobie cenię nagrodę literacką za w cało- jak Karol Małcużyński ści moją książkę Tajemnice Bajkału wydaną przez PWN. Byłem też współautorem książki Odległa Rosja, która w 2001 To będzie kolejna zmiana w twoim życiu roku została najpiękniejszą książką roku. Wstęp do tego al- Moje życie podzieliłbym na różne okresy. Taki jeden cykl bumu napisał Zbigniew Brzeziński, a autorami zdjęć byli trwa od 10 do 14 lat. Po upływie tego czasu wszystko kom- jeszcze Adam Bujak i Tomasz Kizny. pletnie się zmienia, poza jednym – praktycznie przez całe życie fotografuję. Najpierw była szkoła średnia, potem stu- W którym momencie twojego życia pojawił się ZAiKS? dia i działalność wydawnicza w MAW. Następne lata to Wy- To było bardzo dawno temu, w roku 1979. Z tego czasu pocho- dawnictwa Artystyczne i Filmowe, Auriga oraz Ars Polona, dzi zabawna historia. Zaraz po wstąpieniu do ZAiKS-u przy- potem Wyższa Szkoła Sztuk Wizualnych i Nowych Mediów szedłem do Karola Małcużyńskiego, który był wtedy preze- i Akademia Sztuk Pięknych – gdzieś tam przez lata zachodzi sem. Chciałem go namówić, żeby napisał jakąś książkę dla na to wszystko ZAiKS. Jestem w zarządzie Stowarzyszenia do- wydawnictwa, w którym wtedy pracowałem. To zabawne, kładnie 26 lat. Tu zawsze były wielkie nazwiska i obcowanie bo on siedział tutaj, gdzie ja teraz. Próbowałem go czaro- z tymi ludźmi, ich obserwowanie dawało niesamowitą satys- wać, jak bardzo bym chciał wydać jego książkę. On zaś wy- fakcję. Przychodzi jednak taki moment, kiedy człowiek do- jął z jednej z szuflad tego biurka Budafok, nalał po kielisz- chodzi do wniosku, że powinien nieco odpuścić. Dziekanem ku i powiedział, że niestety nie da rady teraz niczego napi- na Wydziale Sztuki Mediów przestałem być jednego dnia. Za- sać. To było w okresie, gdy już był szefem CISAC-u i po prostu kończyłem ten etap i niech sobie już inni sami radzą. To samo nie miał czasu. Nie miałem wtedy pojęcia, co to jest ten cały mnie czeka w ZAiKS-ie. CISAC. Pamiętam tylko, że na koniec, gdy wypiliśmy już po Ciągnie mnie, by częściej zaglądać do mojego archiwum, tym kieliszku, powiedział „Niech pan się trzyma ZAiKS-u, by je tak usystematyzować, żeby moje dzieci czy wnuki bo to bardzo przyzwoita organizacja, a prezes ZAiKS-u to mogły z niego korzystać. Zdjęcia z Rosji, Japonii, Euro- jest więcej niż minister kultury”. py, Tajwanu, Izraela, USA, Hongkongu, z całego niemalże świa- ta. Mam szczęście, bo jako szef Wydawnictw Artystycznych Oto siła ZAiKS-u! i Filmowych, Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, Zapewne żartował, ale trzeba pamiętać, że nie byłoby tego a także Związku Polskich Artystów Fotografików oraz ZAiKS-u wszystkiego, gdyby nie szeroko rozumiana przez naszych miałem kontakt z największymi. Wydawałem pierwsze al- poprzedników działalność kulturalna, gdyby nie pozycja bumy, m.in. o Wajdzie i Fangorze, ale też o Miłoszu, Szym- ZAiKS-u, którą budowali m.in. tacy ludzie jak Karol Małcu- borskiej czy Tatrach fotografowanych przez Ryszarda Ziema- żyński, który mimo że był szefem CISAC-u, to o zbiorowym ka i opisanych przez ks. Józefa Tischnera. Wydawałem Bu- zarządzaniu aż tyle, co my dzisiaj, nie musiał wiedzieć. drewicza, Kutza, Horowitza, Dudzińskiego, Kapustę i Praż- mowskiego. To też daje niesamowity materiał do rozmaitego Wróćmy jeszcze do twojej wystawy z okazji 50-lecia rodzaju przemyśleń. twórczości. Teraz się dałem namówić na wystawę, bo to 50-lecie chciał- Obserwując różne reakcje na to, co do tej pory prezentowa- bym połączyć z pewnego rodzaju podsumowaniem kolejne- łem, pomyślałem, że tak naprawdę o wiele trudniej jest zro- go ważnego etapu mojego życia. Jednakowoż, nowe otwarcie bić dobre zdjęcie znanej osoby, ale też o wiele łatwiej jest od- w mojej pracy artystycznej może sugerować, że dam się nieść sukces z marnym zdjęciem celebryty niż zaryzykować przekonać, by zostać w przyszłej radzie, żeby pilnować tego, pokazanie przeciętnego zdjęcia nieznanej osoby. Odkryłem co jest w ZAiKS-ie równie istotne, co zbiorowy zarząd, czyli w pewnym momencie, że muszę odejść w drugą stronę, że ja specyficznego klimatu tej jedynej w swoim rodzaju instytu- już nie będę fotoreporterem, już nie będę jeździł, zabiegał, cji kultury. żeby zrobić zdjęcie kolejnego prezydenta, nie chcę już jeździć

na kolejne wyprawy, mnie to już kompletnie nie interesuje. FOGLER JANUSZ FOT.

74 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 75 PRAWO / FINANSE / ZAiKS

+25.4%

9.57 9. 65 W raporcie podkreślono jednak potrzebę podjęcia dzia- 9.01 8.50 łań legislacyjnych w celu zapewnienia sprawiedliwego wy- 7.69 nagrodzenia dla twórców, wzywając poszczególne rządy +0.9% WPŁYWY Z WYNAGRODZEŃ do pójścia za przykładem przełomowej unijnej dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym przyję-

t e k s t CISAC/ZAiKS tej w kwietniu 2019 roku. AUTORSKICH ROSNĄ Jean-Michel Jarre, prezes CISAC-u, powiedział: „Cyfrowa 2014 2015 2016 2017 2018 jest nasza przyszłość, a wynagrodzenia dla twórców szybko rosną, ale jest też ciemna strona rzeczywistości cyfrowej Sektor cyfrowy generuje coraz większe wynagrodzenia dla twórców, spowodowana fundamentalną wadą otoczenia prawnego, Wzrost światowego inkasa o,9 proc. w 2018 które nadal dewaluuje twórców i ich prace. Właśnie dlatego a honoraria autorskie w 232 organizacjach zrzeszonych w CISAC-u Pula wynagrodzeń autorskich we wszystkich obszarach europejska dyrektywa o prawie autorskim jest tak ważna dla osiągnęły rekordową wartość 9,7 miliarda euro twórczości wzrosła w 2018 roku o 0,9 proc. – to piąty rok twórców na całym świecie. Dyrektywa definiując równowa- z rzędu z tendencją wzrostu. W ciągu pięciu lat, od 2014 roku, gę między twórcami a platformami cyfrowymi, wysłała nie- globalne inkaso organizacji zrzeszonych w CISAC-u wzrosło samowity pozytywny sygnał do wszystkich państw świata. o 25,4 proc. Rozwój sektora cyfrowego w połączeniu ze stabil- ZAiKS liczy, że Polska rozpocznie wkrótce pracę nad ną pozycją dwóch pozostałych głównych obszarów wykorzy- transpozycją dyrektywy do prawa krajowego, tym bardziej, stania twórczości, jakimi są radio i telewizja oraz wykonania że premier Mateusz Morawiecki w swoim exposé kilkana żywo i muzyka tła, nadal kompensują malejące dochody krotnie podkreślał, że wielkie korporacje muszą działać na ze sprzedaży fizycznej (np. sprzedaży płyt). polskim rynku na uczciwych zasadach. „Będziemy uważ-

Dochody z radia i telewizji, które stanowią największe źró- nie przyglądać się działaniom ustawodawców. Chętnie dło inkasa, spadły w 2018 roku o 2,4 proc., a z transmisji na ży- podzielimy się naszą wiedzą o funkcjonowaniu twórców

wo i z wykorzystania muzyki w tle wzrosły o 0,5 proc. W połą- i rynków kultury, co – mam nadzieję – przyczyni się do wy- Udzielanie czeniu wynagrodzenia z obu tych sektorów znacznie wzrosły pracowania rozwiązań prawnych zapewniających zrów- Udzielanie licencji Udzielanie licencji od 2014 roku, generując inkaso w wysokości 653 mln euro. noważony rozwój wszystkich dziedzin twórczości, branż Negocjowanie licencji Negocjowanie najlepszych Dyrektor Generalny CISAC-u Gadi Oron powiedział: „Ten kreatywnych i platform cyfrowych” – podsumował dyrek- stawek Negocjowanie najlepszych raport daje wiele powodów do optymizmu. Wynagrodzenia tor generalny Stowarzyszenia Autorów ZAiKS Krzysztof najlepszych stawek stawek ze źródeł cyfrowych wykazują imponujący wzrost: wzrosły Lewandowski.

Lobbing Zbieranie prawie trzykrotnie w ciągu ostatnich pięciu lat i mają ogrom- Raport prezentuje m.in. globalne inkaso w podziale na na rzecz TWÓRCY tantiem ny potencjał do dalszego wzrostu. W coraz większej liczbie repertuar, sposób wykorzystania twórczości i region, opi- Lobbing legislacji Lobbing Zbieranie Zbieranie na rzecz na rzecz TWÓRCY TWÓRCYtantiem tantiem państw ta kategoria staje się podstawowym źródłem docho- sy 10 rynków narodowych: Kanada, Chile, Chiny, Dania, legislacji legislacji dów twórców, co jest niezwykle pozytywnym znakiem. Przy Malawi, Meksyk, Senegal i Polska oraz analizę kluczowych rozdrobnieniu źródeł dochodów rola stowarzyszeń autorów, zmian legislacyjnych wpływających na wynagrodzenie które zbierają wynagrodzenia dla milionów twórców, nigdy twórców. nie była tak ważna”. Raport jest dostępny na stronie www.zaiks.org.pl. Technologia Dystrybucja tantiem 26.3% Technologia DystrybucjaTechnologia tantiem Dystrybucja CISAC – Międzynarodowa Konfederacja Stowarzyszeń 20 .8% tantiem Autorów i Kompozytorów jest największą w branży siecią sto- warzyszeń autorów znanych także jako organizacje zbiorowe- 14.7% 14.4% 13.3% go zarządzania lub ozz. Wraz z 232 stowarzyszeniami członkowskimi funkcjonu- jącymi w 120 krajach, CISAC reprezentuje ponad cztery miliony twórców ze wszystkich regionów świata i dziedzin twór- ynagrodzenia z sektora cyfrowego wzrosły o 29 proc. Wzrost wynagrodzeń ze źródeł cyfrowych na wiodących AZJA KANA DA/ AFR YKA EURO PA czości, takich jak muzyka, dzieła audiowizualne, dramatycz- -PACY FIK US A Wzrost jest też napędzany przez rozwój usługi wi- rynkach – zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Francji i Ja- ne, literackie i sztuki wizualne. Prezesem CISAC-u jest pionier deo na żądanie (VOD) i tendencje na największych ponii – jest największym motorem globalnego wzrostu in- muzyki elektronicznej Jean-Michel Jarre, a wiceprezesami Wrynkach. kasa. Przyczyniają się do tego nowe umowy licencyjne mię- Sektor cyfrowy pokazuje swój potencjał wzrostu benińska piosenkarka Angélique Kidjo, argentyński reży- Ogólnoświatowe inkaso tantiem dla twórców muzyki, dzy stowarzyszeniami i platformami, a także poszerzenie Raport pokazuje inne kluczowe wskaźniki przejścia na ser Marcelo Piñeyro, hiszpański artysta sztuk wizualnych Mi- filmu, sztuk wizualnych, dramatu i literatury osiągnęło umów wcześniej obowiązujących. Dotyczy to platform ofe- technologię cyfrową: Azja-Pacyfik jest liderem cyfrowym quel Barceló oraz chiński reżyser, scenarzysta i producent Jia w 2018 roku rekordowy poziom 9,65 miliarda euro, jak wy- rujących określone treści jak Spotify, serwisów mediów z udziałem online 26,3 proc. – dwa razy większym niż w Euro- Zhang-ke. nika z raportu CISAC-u. społecznościowych jak Facebook, a także platform typu pie (13,3 proc.), a Australia, Szwecja, Korea Południowa, Mek- CISAC chroni prawa i reprezentuje interesy twórców na ca- Dzięki szybkiemu globalnemu rozwojowi usług muzycz- VOD, np. Netflix i Amazon. syk i Chiny znajdują się w rosnącej grupie „cyfrowych mi- łym świecie. Założony w 1926 roku, jest organizacją pozarzą- nych i subskrypcji wideo na żądanie (sVOD) wynagrodzenia Inkaso w obszarze repertuaru muzycznego, stanowią- strzów”, gdzie przychody online są obecnie głównym źró- dową non-profit z siedzibą we Francji i biurami regionalnymi ze źródeł cyfrowych wzrosły o 29 proc. – do 1,64 miliarda ce większość wynagrodzeń zebranych na świecie, wzrosło dłem inkasa. Stowarzyszenie Autorów ZAiKS również mo- w Afryce, Ameryce Łacińskiej, regionie Azji i Pacyfiku i w Eu- euro. W ciągu ostatnich pięciu lat dochód twórców płynący o 1,8 proc. – do 8,5 miliarda euro, a jest napędzane przez że się pochwalić istotnym wzrostem inkasa w tej kategorii ropie. Polskie organizacje należące do CISAC-u to ZAiKS i ZAPA. z sektora cyfrowego wzrósł prawie trzykrotnie, obecnie sta- wzrost przychodów ze źródeł cyfrowych wynoszący 26,8 – w stosunku do 2017 roku, lecz przychody online nadal mają nowi 17 proc. inkasa, w porównaniu do 7,5 proc. w 2014 roku. proc. i ciągły wzrost przychodów z subskrypcji. niewielkie znaczenie, stanowiąc 2,8 proc. całego inkasa.

76 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 77 PRAWO / FINANSE / ZAiKS AUTOR JAKO APLIKACJA

t e k s t Michał Komar Open Eyes Economy Summit t e k s t Jan Młotkowski

Luca Jahier, przewodniczący Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, orga- ajpierw będzie banał, potem może się po- a więc rynku średniej wielkości, to notuję przyro- nu doradczego UE, podczas swojego wystąpienia na OEES nie pozostawił wątpliwości, co prawię, ale bez gwarancji. Banał brzmi tak: sty ok. 2-3 proc. rok do roku. Gdzie w tej pęczniejącej jest największym wyzwaniem stojącym przed całą Europą: GAFA (Google, Amazon, Facebook wszystko, co nas otacza, jest dziełem twór- przestrzeni znajduje się autor, kompozytor, pisarz, Nczych umysłów. Pięknie ujął to w latach 60. XX wie- scenarzysta, artysta plastyk, fotografik? W dniu i Apple) płaci zaledwie 0,3 proc. podatku od dochodów w UE. Bez adekwatnego opodat- kowania tych firm europejski przemysł kreatywny, płacący uczciwe podatki, nie będzie ku Leszek Kołakowski, pisząc, że „W całym świecie ogłoszenia wyników badania Jean-Noël Tronc, dy- mógł się rozwijać. Sala odpowiedziała oklaskami. nie ma studni tak głębokiej, by człowiek na jej dnie rektor generalny SACEM (francuski odpowiednik nie ujrzał własnej twarzy”. Warto się tej twarzy ZAiKS-u), zwrócił uwagę, że podczas gdy twórczość 19–20 listopada 2019 w Krakowie odbyła się czwarta edycja kongresu Open Eyes Eco- przyjrzeć. A jak twarzy – to i całej głowie. To z niej jest jednym z głównych źródeł zasilających gospo- nomy Summit, spotkania ludzi ze świata biznesu, nauki, kultury i sztuki. Rozmawiano wyrosła wizja (spełniona), wedle której wzrost wy- darkę cyfrową, a dorobek twórczy jest motorem o nowym modelu ekonomicznym, który może być receptą na kryzysy gnębiące współczesne dajności pracy ze wszystkimi tego konsekwencja- wzrostu gospodarczego, to zarobki i prawa twór- społeczeństwa, odpowiedzialności społecznej, przyszłości wolnego rynku, demokracji mi daje się osiągnąć dzięki sprowadzeniu pracy do ców są zagrożone przez internetowych pośredni- i ekologii, a także o rozwoju rynków kultury. Pomysłodawcami wydarzenia są Jerzy Hau- 18 ruchów elementarnych i wskutek tego do spro- ków, którzy zagarniają większą część zysków, nie sner i Mateusz Zmyślony. Udało im się stworzyć forum wymiany opinii na temat odpo- wadzenia jednostki ludzkiej do 18 prostych funkcji. dzieląc się z autorami w sprawiedliwy sposób. In- wiedzialnego projektowania przyszłości społecznej i ekonomicznej – agory promującej Znajdź, złóż, rozłóż, podaj dalej, na poziomie auto- nymi słowy zachodzi tu wyrazista i rosnąca nie- oparte na wartościach społecznych podejście do gospodarki. matycznego, podkorowego odruchu. Ale, pamiętaj- równowaga pomiędzy kapitałem ekonomicznym my, z głowy wypłynęło też marzenie o tworzeniu z jednej strony, a kapitałem kulturalnym i społecz- Przedstawiciele władz ZAiKS-u zostali zaproszeni do zabrania głosu na temat rozwoju warunków, w których jednostka ludzka (osoba) nym z drugiej. branż kreatywnych. Tomek Lipiński przeprowadził błyskotliwą rozmowę z Alkiem Tarkow- może dążyć do swego wszechstronnego rozwo- Czy pamiętają państwo głośne krzyki, demon- skim, prezesem fundacji Centrum Cyfrowe, na temat przyjętej przez Parlament Europej- ju, do stałego samoodkrywania swego potencjału stracje uliczne i starcia z policją w imię wolności ski dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym, a Michał Komar wygło- przez uczestnictwo w kulturze. w internecie związane z ACTA w 2012 roku? Wyda- sił wykład pt. „Autor jako aplikacja”, który przedstawiamy poniżej. Wedle badania pod nazwą „Creating Growth: wałoby się, że to ruch spontaniczny młodych ludzi Measuring Cultural and Creative Markets in the walczących o cel szlachetny, nadrzędny… Mało kto Kiedy pięć lat temu rozpoczęliśmy społeczną i polityczną dyskusję o konieczności EU” przeprowadzonego na zlecenie GESAC (Euro- z tego walecznego grona wiedział, że polskie regu- wprowadzenia zmian prawnych, które zagwarantowałby zrównoważony rozwój branż twórczych pejskiego Zrzeszenia Stowarzyszeń Autorów i Kom- lacje prawne są po części surowsze od wymagań i platform internetowych, nasi oponenci wykorzystali fakt, że społeczeństwo nie było pozytorów), którego członkiem jest Stowarzyszenie ACTA, np. gdy idzie o rozpowszechnianie w sieci przygotowane do takiej rozmowy. Ludzie byli w stanie uwierzyć w nieprawdziwe informacje, Autorów ZAiKS, sektor kultury i sektor przemysłów cudzych utworów… I że w zasadzie regulacje ACTA o ile te były wystarczająco często powtarzane, a dyskusja o dyrektywie, jak zauważył To- kreatywnych w gospodarce europejskiej to nie nie dotykają ostatecznego konsumenta-internau- mek Lipiński, stała się niestety rynsztokowa. Dziś sytuacja wygląda inaczej – i tę zmia- mniej niż 539,9 mld euro rocznego obrotu; zatrud- ty. Rozpowszechniana wówczas bzdurna opowieść nę można było odczuć także na Open Eyes Economy Summit. Po pierwsze społeczeństwo ma niają 7 milionów osób, z których 19,1 proc. to osoby głosiła, że kończy się prawo do cytatu i prawo do większą świadomość, że poddawane jest manipulacji i stopniowo uczy się weryfikować tzw. poniżej 30. roku życia, wyprzedzając pod wzglę- tworzenia memów. Uważnie obserwowałem prze- fake newsy. Po drugie Unia Europejska nie uległa szantażom cyfrowych gigantów i opowie- dem zatrudnienia produkcję żywności, metalurgię, bieg akcji skierowanej przeciw ACTA. Lubię powie- działa się za koniecznością adekwatnego wynagradzania twórców za ich utwory udostępnia- przemysł chemiczny i przemysł samochodowy, nie ści sensacyjne, a ta sprawa to dobry dla takiej po- ne w sieci. Po trzecie – i niezwykle ważne w polskim kontekście politycznym – premier wspominając o budownictwie piramid przez rządy wieści temat. W Polsce gorączkę anty-ACTA wznie- Mateusz Morawiecki w swoim exposé kilka razy podkreślił, że ponadnarodowe korporacje zgnębione duchowo deficytem prestiżu. cali m.in. urzędnicy instytucji odpowiedzialnych muszą uczciwie rozliczać się ze swojej działalności. Oczekujemy, że nie będą to dekla- Badaniami objęto pola aktywności gospodar- za cyfryzację, organizacje pozarządowe przymi- OEES racje bez pokrycia w ustawach i liczymy na wdrożenie postanowień dyrektywy o prawie au- czej związane z książkami, prasą, muzyką, sztu- lające się rządowi i dziennikarze, którzy treści Międzynarodowy szczyt torskim na jednolitym rynku cyfrowym do prawa krajowego. Jak podsumował Tomek Lipiński: kami widowiskowymi, telewizją, filmem, ra- ACTA nie znali, a jeśli znali, to działali w dobrze ekonomiczny odbywający się w Krakowie od 2016 „Prawo jest po to, żeby zabezpieczać prawa i tych silnych, i tych słabych. Obecne przepi- diem, grami wideo, sztukami wizualnymi, opłacanej złej wierze, jeden zaś z wicepremierów roku, gromadzący wybitne sy nie chronią małych i faworyzują wielkich. Dyrektywa może to zmienić”. architekturą i reklamą – zadając pytanie o pozycję zachwalał masowe stosowanie metody peer-to- osobistości ze świata tych dziedzin w gospodarce cyfrowej. Otóż 70 proc. -peer jako skuteczny środek przeciw respektowa- nauki, ekonomii, kultury i polityki. Kongres jest Nareszcie uczestniczyliśmy w konferencji, w której udział wzięli politycy repre- czasu spędzanego przy tablecie wykorzystuje się na niu praw autorskich. W imię czego? Wolności? Nie poświęcony ekonomii konsumpcję dóbr kultury, muzyki, książek, e-bo- – w imię interesów wielkich internetowych pośred- opartej na wartościach zentujący zarówno partię rządzącą, jak i opozycję, gdzie odpowiedzialnie dyskutowano społecznych. o przyszłości branży kreatywnej, a absurdalne argumenty platform, takich jak YouTube, oków, filmów, prasy, gier on-line, dodajmy do tego ników. Spytają państwo o dowody? Jak poszperam Pomysłodawcami drukowanie przestrzenne w architekturze i wzor- w swoim archiwum, to je znajdę. I nawet wskażę wydarzenia są Jerzy szantażujące opinię publiczną rychłym zamknięciem internetu, po prostu się nie poja- Hausner i Mateusz wiły. Nikt już w te opowieści nie wierzy. Przeciwnie: coraz więcej osób i instytucji nictwie. Dane, na które się powołuję, pochodzą palcem. Tak, ta akcja prowadzona pod sfałszowa- Zmyślony zaczyna domagać się, by wielkie firmy „grały” uczciwie. z 2014 roku, ale gdy śledzę ruch na rynku polskim, nym hasłem wolności uderzyła – moim zdaniem

78 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 79 PRAWO / FINANSE / ZAiKS

– w i tak ubogi polski kapitał społeczny, przeciwsta- tych platform stworzyli wszelkie narzędzia umoż- nie niskie w stosunku do przychodów z eksplo- porterzy urządzeń oraz czystych nośników służą- wiła wolność własności intelektualnej, twórczości, liwiające i zachęcające użytkowników do zamiesz- atacji. Jest to pakiet realnie zabezpieczający inte- cych do utrwalania utworów w zakresie własnego dziełu autora. Nie zapomnę spotkania w tej spra- czania jak największej ilości kreatywnych, przy- resy twórców, którzy są zazwyczaj słabszą stroną użytku osobistego są obowiązani do uiszczania or- wie z kierownictwem dużego związku studenc- ciągających uwagę treści, praktycznie zarządzając umowy. ganizacjom zbiorowego zarządzania działającym kiego: młodzi ludzie z mężnym uporem powtarza- nimi. Jednak, w przeciwieństwie do wspomnia- Dyrektywa w wielu swoich przepisach zabez- na rzecz twórców, artystów, wykonawców, produ- li slogany na temat ACTA; po paru dniach doszły nych wyżej serwisów udostępniających utwory piecza interesy użytkowników internetu. Wbrew centów fonogramów i wideogramów oraz wydaw- mnie wiadomości, że to męstwo było opłacone – za opłatą lub w pakiecie z reklamami, operatorzy szeroko rozpowszechnianym, a nieprawdziwym ców opłat w wysokości nieprzekraczającej 3 proc. organizacja otrzymała sprzęt cyfrowy wysokiej platform, w których treści zamieszczali użytkow- opiniom – celem artykułu 17 dyrektywy nigdy nie kwoty należnej z tytułu sprzedaży tych urządzeń jakości. Dawniej nazywano to corruptio, zepsu- nicy, nie czuli się w obowiązku zawierania umów było ograniczenie internautom dostępu do pio- i nośników. W związku z tym minister kultury cie, dziś mówi się o skutecznym PR, a może raczej z uprawnionymi, których twórczość przynosi im senek czy teledysków, wyeliminowanie memów i dziedzictwa narodowego, świadom postępu tech- marketingu. tak wielkie przychody. Nieprawdziwie powołując i przeróbek lub jakiekolwiek cenzurowanie plat- nologicznego, winien określać drogą rozporządze- W związku z przyjęciem przez Unię Europejską się na twierdzenie, że ich działalność ma jedynie form. Twórcom, przede wszystkim muzycznym, nia m.in. listę urządzeń i czystych nośników. Usta- dyrektywy o prawach autorskich na rynku cyfro- techniczny charakter, unikali odpowiedzialności zależy na jak najszerszym rozpowszechnianiu ich wa z 2004 roku wymienia: „magnetofony, magne- wym w marcu br., dyrektywy nazwanej bez rze- za działania swoich użytkowników w stosunku do twórczości i pod tym względem użytkownicy nie towidy i inne podobne urządzenia”. W ciągu kil- czowego powodu ACTA2, prezes partii rządzącej twórców, co stworzyło ogromną lukę pomiędzy ich powinni odczuwać jakiejkolwiek zmiany w funk- kunastu lat żaden z polskich ministrów kultury stwierdziwszy, że dla jego ugrupowania wolność przychodami z rozpowszechniania chronionych cjonowaniu platform. Co się zmieni, to m.in. me- nie wydał stosownego rozporządzenia odzwiercie- jest „rzeczą niesłychanie ważną”, oświadczył: „My treści, a przychodami z tego tytułu autorów i wy- chanizmy rozstrzygania sporów pomiędzy posia- dlającego zmiany na rynku, tak jakby nie wiedział tę sprawę zaskarżymy do Trybunału, bo w żad- konawców tych treści. Te właśnie zasady zmienia daczami praw a użytkownikami. Do tej pory kwe- o istnieniu smartfonów i tabletów, tak jakby nie nym razie nie chcemy się zgodzić z tym, żeby tego obecny artykuł 17 (wcześniej 13) dyrektywy o pra- stie jakichkolwiek konfliktów na platformach cy- interesowało go prawo do godziwej rekompensa- rodzaju przepisy obowiązywały. My chcemy wol- wie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym. frowych były rozstrzygane wyłącznie na podsta- ty dla twórców i wykonawców za wykorzystywa- ności w internecie”. I tak się stało. Operatorzy takich platform będą musieli zawierać wie wewnętrznych regulaminów tych platform, nie ich utworów w gigantycznej skali. Rekompen- Warto więc przypomnieć: w procesie uchwala- umowy licencyjne i dzielić się swoimi przychoda- a ich działania bywały arbitralne i nietransparent- sata wynosi: na Węgrzech (ok. 9,5 mln mieszkań- nia dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym mi z twórcami w uczciwy sposób. Taka licencja bę- ne, zarówno dla internautów, jak i twórców. Teraz ców) ponad 12 mln euro, w Niemczech (ponad 80 rynku cyfrowym ujawniła się na wielką skalę moc dzie od razu obejmować również działania użyt- dyrektywa wprowadza mechanizmy składania mln mieszkańców) ponad 60 mln euro, we Francji dezinformacji. Za hasłami obrony wolności słowa kowników platform, zabezpieczając internautów skarg i dochodzenia roszczeń dostępne dla użyt- (66 mln mieszkańców), ok. 98 mln euro… W 38-milio- kryły się interesy wielkich amerykańskich korpo- przed indywidualnymi roszczeniami. Dopiero gdy kowników, które mają być skuteczne i sprawne. nowej Polsce circa 1 mln 700 tys. euro. racji, które za wszelką cenę bronią się przed jakim- pomimo podjętych w dobrej wierze negocjacji mię- Dlaczego tak się dzieje? To rezultat presji wy- kolwiek uregulowaniem ich działalności w Euro- dzy platformami a uprawnionymi nie dojdzie do Uwaga! Nie lamentuję, nie skarżę wieranej na kolejne rządy przez organizacje pro- pie. To one narzuciły opowieść medialną porów- podpisania umowy licencyjnej, co jest dodatkowo ducentów i importerów sprzętu elektronicznego nującą dyrektywę do umowy ACTA – umowy han- obwarowane wieloma wymaganiami, będzie mo- się! Chcę jedynie zwrócić uwagę reprezentujących firmy, z których praktycznie dlowej dotyczącej zwalczania obrotu towarami gło dojść na wniosek uprawnionych do blokowania żadna nie jest firmą europejską. Straszą one kon- podrabianymi. Ogromne emocje zostały wzbudzo- konkretnych, wskazanych przez nich treści. Nie lena niektóre przyczyny i niektóre sumentów i rząd zwyżką cen swoich produktów, ne wokół artykułów 11 i 13 projektu dyrektywy od- ży to jednak w interesie uprawnionych, szczególnie skutki tego stanu rzeczy gdy tymczasem zebrane przez środowiska twór- noszących się w pierwszym przypadku do prawa zaś środowiska muzycznego, które w największym cze dane wskazują, że ceny smartfonów czy ta- pokrewnego wydawców prasy oraz w drugim – do stopniu reprezentuje Stowarzyszenie Autorów Dodatkowo przepisy artykułu 17 potwierdzają, bletów w krajach, w których jest na nie nałożona obowiązków pośredników internetowych w sto- ZAiKS. Należy więc się raczej spodziewać, że nie że również w internecie istnieją wyjątki i ograni- opłata od czystych nośników, nie są wyższe od sunku do twórców i wykonawców, które owszem będą to masowe przypadki, a główny cel artykułu czenia prawa autorskiego, takie jak prawo cyta- tych w krajach, które taką opłatą ich nie objęły. wpływają na działalność operatorów platform, ale 17 dyrektywy – bardziej uczciwe wynagradzanie tu, krytyki czy parodia, które nie stanowią naru- Czasami ze smutkiem myślę, że Polska stanie na zwykłych użytkowników internetu. twórców – zostanie osiągnięty. szenia prawa autorskiego i muszą być chronione ła się dla wielkich firm, o których mowa, po- Skąd te emocje, pokrzykiwania i zwykłe łgar- Dyrektywa zawiera szereg innych uregulowań przed nadmierną ingerencją ze strony uprawnio- lem eksperymentów: na ile da się nagiąć prawo, stwa? Idzie o Transfer of Value, co na język polski mających na celu wzmocnienie pozycji prawnej nych i platform. Poza przepisem artykułu 17 ma- przekroczyć jego granice, wyszydzić. Wdzięczna tłumaczone jest jako Luka Wartości. Wiadomo, że i ekonomicznej twórców. W trakcie prac nad dyrek- my też nowe wyjątki i ograniczenia, z których ko- Polska rewanżuje się zwolnieniami takich firm statystyczna większość konsumentów-internau- tywą najgoręcej dyskutowany był wspomniany już rzystać mogą instytucje edukacyjne, mogące wy- z miliardowych podatków. Dochodzą mnie plot- tów słucha muzyki, ogląda filmy, seriale, wirtual- artykuł 17 odnoszący się do Transfer of Value, ale korzystywać utwory do nauczania przez internet, ki, że w sferach rządowych te działania i zaniecha- ne wystawy dzięki przestrzeni cyfrowej. Internet warto podkreślić, że poza tym przepisem, zmienia- czy instytucje kultury, w których zbiorach znaj- nia określa się mianem Realpolitik. Twórca tego po- jest oczywiście dla twórców narzędziem promocji jącym zasady odpowiedzialności platform cyfro- dują się utwory od dawna nieeksploatowane, a po jęcia – Ludwig von Rochau – byłby urażony. Cóż to twórczości, powinien być jednak także, biorąc pod wych wobec twórców, w dyrektywie znalazły się implementacji dyrektywy będą mogły być znacz- za Realpolitik, która chciałaby, jak głosi, działać na uwagę masową skalę jej wykorzystania, znaczą- inne przepisy mające duży wpływ na pozycję ne- nie łatwiej udostępniane w internecie. Właśnie tę rzecz kultury narodowej, spychając jej twórców na cym źródłem dochodów. Jednak przyjęte dla śro- gocjacyjną autorów i wykonawców w stosunku do dyrektywę zaskarżył rząd polski do TSUE. Stało margines. Kultura z pominięciem twórców to zaiste dowiska cyfrowego europejskie przepisy prawne podmiotów eksploatujących ich twórczość – pro- się to na dwa dni przed głosowaniem w wyborach nowinka godna zapamiętania. Taka jest ta studnia, zawarte w dyrektywie o handlu elektronicznym ducentów czy wydawców. Przepisy artykułów 18 do Parlamentu Europejskiego. i taka twarz na jej dnie. z 2000 roku umożliwiły powstanie nieuczciwej –22 dyrektywy dają im m.in. gwarancję odpowied- To oczywiste, że prawo autorskie musi nadążać Tytuł mego wykładu brzmi „Autor jako aplika- konkurencji na polu rozpowszechniania kultury niego i proporcjonalnego wynagrodzenia, umożli- za zmianami technologicznymi umożliwiającymi cja”. Wyjaśniam, że nie szło mi o nową aplikację w internecie. Obok serwisów oferujących wysokiej wiają wgląd w przychody, które podmioty eksplo- zapoznawanie się z kulturą. Zarazem musi skutecz- cyfrową, lecz o aplikacje krawieckie, takie jak pla- jakości dostęp do chronionych prawem autorskim atujące czerpią z ich twórczości, czy też uprawniają nie chronić twórców i zapewniać im ekonomiczną stikowe broszki, cekiny i dżety. Niekiedy ładne, ale treści, takich jak przykładowo Spotify czy Netflix, twórców i wykonawców do wnioskowania o zmia- i prawną gwarancję rozwoju oraz bezpieczne wa- przecież w zasadzie niekonieczne. Spośród aplikacji powstały serwisy, na których utwory zamiesz- nę wynagrodzenia w przypadku, gdy uzgodnio- runki dla tworzenia. Prawo europejskie oraz pra- krawieckich konieczne są tylko guziki. Gdy guzik czają sami użytkownicy, jak YouTube. Operatorzy ne w umowie wynagrodzenie jest niewspółmier- wo krajowe od 15 lat stanowią, że producenci i im- się oberwie – opadają spodnie.

80 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 81 PRAWO / FINANSE / ZAiKS

iele księgarń na całym świecie ma powody do sławy Teraz uwaga: Shakespeare and Company to miejsce, do – spośród znanych mi wymienić mogę londyński Foy- którego dziś zmierzają hordy turystów. Rue de la Bûcherie les, The Strand w Nowym Jorku i City Lights Book- w V dzielnicy, numer 37, mały skwerek przed wejściem, zwykle CO MA SZEKSPIR DO PARYŻA W store w San Francisco, Alta Acqua w Wenecji, ale można by do kolejka chętnych, bo w środku ścisk, z okien księgarni widocz- nich dorzucić na przykład El Ateneo w Buenos Aires, Powel- ne wieże Notre Dame… Ale pierwszym adresem była rue Ode- Gdy 9 listopada 1919 roku Amerykanka Sylvia Beach otworzyła drzwi l’s w amerykańskim Portland czy Livraria Lello w Porto, a to on w VI dzielnicy, gdzie pod numerem 12 pamiątkowa tablica swej paryskiej księgarni, czy mogła podejrzewać, że oprócz zwykłych gości tylko początek listy. Uważane są – i słusznie – za kultowe. Jed- obwieszcza, że właśnie tu Sylvia Beach wydała w 1922 roku nak paryski sklep Shakespeare and Company panny Beach ma Joyce’owego Ulissesa. Nader rzadko jednak wspomina się, że zaprasza również historię? nad nimi przewagę, bo tu gromadzili się autorzy zaliczani dziś Miss Beach, jak była wtedy nazywana, swą księgarnię otwo- do tzw. „lost generation”, straconego pokolenia, tu właściciel- rzyła w 1919 roku kilka ulic dalej, przy rue Dupuytren nr 8, t e k s t Grzegorz Sowula ka księgarni podjęła kluczową dla historii literatury decyzję i dopiero dwa lat później przeniosła ją na rue Odeon. Powód? o publikacji Ulissesa Jamesa Joyce’a, bez skrótów, na pohybel Potrzebowała więcej przestrzeni, angielskojęzyczna „księgar- cenzurze. Ulisses nie miał bowiem łatwego startu – fragmenty, nia z charakterem” okazała się sukcesem. To właśnie miejsce jakie pojawiały się na łamach dużych periodyków od 1918 roku, stało się punktem zbornym „straconego pokolenia” i nie tylko. budziły zachwyt jednych i obrzydzenie drugich (w tym same- Na organizowanych regularnie spotkaniach bywali lokalni go D.H. Lawrence’a, autora wyklętego za Kochanka lady Chat- autorzy, przede wszystkim pojawiali się twórcy tego formatu, terley, który rozdział zamykający Ulissesa nazwał „najbardziej co Ernest Hemingway, Ezra Pound, T.S. Eliot, Thornton Wilder, sprośnym, nieprzyzwoitym i obscenicznym utworem, jaki kie- Robert McAlmon, Alesteir Crowley, Man Ray, Berenice Abbott, dykolwiek napisano”). Cenzura obyczajowa po obu stronach James Joyce. W okresie międzywojnia pobyt w Paryżu był Atlantyku była surowa i skrupulatnie egzekwowana, a kary dla artysty, pisarza, malarza czy muzyka, odpowiednikiem wysokie, łącznie z paleniem (!) nakładów. Grand Tour podejmowanego chętnie w XVII i XVIII stuleciu. Sylvia Beach była niemal równolatką Joyce’a, choć wąt- Międzynarodowy rozgłos, jakim cieszyła się księgarnia pić można, czy cokolwiek o nim wiedziała, gdy po raz pierw- – amerykańskie wycieczki miały w planach zwiedzania Pary- szy pojawiła się w Paryżu w 1901 roku. Pięć lat spędzonych we ża co najmniej przejazd obok rue Odeon – nie zawsze prze- Francji wystarczyło, Sylvia bakcyl francuski złapała na całe kładał się na sukces finansowy. Lata 30., czyli okres wielkie- życie. W 1906 roku wróciła do Ameryki, ale niebawem ruszy- go kryzysu gospodarczego na świecie, niemal spowodowa- ła znów do Europy. Na dwa lata zakotwiczyła się w Hiszpa- ły likwidację księgarni. Uratowali ją przyjaciele, najpierw nii – uczyła się języków. Gdy wybuchła Wielka Wojna zgłosiła indywidualni donatorzy, później liczący 200 osób krąg sub- się jako ochotnik do pracy w gospodarstwie rolnym we Fran- skrybentów, którzy płacili 200 franków rocznie za przywilej cji, potem wyjechała do Serbii ze starszą siostrą Holly, oficjal- uczestniczenia w spotkaniach z autorami. Pomysł (stał za nim nie, z ramienia Czerwonego Krzyża. Oderwała się od działań André Gide) wypalił, księgarnia wróciła na rynek, a nawet, wojennych, by ostatnie lata konfliktu poświęcić studiom lite- jak wspominała Beach, „stanęliśmy mocno na nogi”. ratury francuskiej. Trwało to do 1941 roku, kiedy Niemcy wymusili zamknię- Beach, która książkami zainteresowała się jeszcze w rodzin- cie Shakespeare and Company. Udało się uratować książki nym domu w Baltimore, przez jakiś czas rozważała otwar- – przyjaciółki przeniosły je do prywatnego mieszkania cie księgarni w Nowym Jorku. W grę wchodził też Londyn, i zamalowały szyld sklepu. Beach została internowana choć oba pomysły były, jak powiedzielibyśmy dziś, „od czapy” – panna Beach nie dysponowała odpowiednimi funduszami. Dopiero w Paryżu mogła zrealizować swoje marzenie: wielce korzystny kurs amerykańskiej waluty pomnożył wielokrot- Wśród dokumentów, jakie Sylvia Beach nie wartość 3 tys. dolarów, jakie otrzymała po babce i pozwolił sprzedała uniwersytetowi w Buffalo w USA na otwarcie księgarni. Nie udałoby się to bez pomocy Adrien- (tworzą one tzw. James Joyce Collection ne Monnier, właścicielki pierwszej we Francji wypożyczalni w zbiorze ogólnie zwanym Poetry Collec- książek, do której Beach trafiła, wertując katalogi i czasopisma tion), znajduje się korespondencja z pol- literackie. Córka pastora stała się partnerką – nie tylko bizne- skimi wydawcami i tłumaczami. Przed woj- sową – francuskiej bibliotekarki: „Obie panie nie stawiały gra- ną jedynym utworem Joyce’a przełożonym na nicy między życiem osobistym i zawodowym”, pisze Shari Ben- polski był Portret artysty z czasów młodo- stock w swej pracy Kobiety z Lewego Brzegu. „Bez jej wsparcia ści (Rój 1931), do spolszczenia którego za- Sylvia miałaby nikłą szansę osiągnięcia upragnionego celu. […] siadł Zygmunt Allan, postać nieznana – jak To Adrienne ukazała Sylvii perspektywę wolnego i niezależ- pisał do mnie Jerzy Jarniewicz, „Przepadł nego paryskiego życia”. Dzięki Monnier Beach poznała wiodą- jak kamień w wodę. Nie ma po nim ani śladu. cych twórców „lewobrzeżnych”, wśród nich André Gide’a, Pau- Allan to najpewniej pseudonim”. Piotr Pa- la Valéry, Jules’a Romains, także Gertrudę Stein i jej partnerkę ziński przypuszcza, że kryje się za nim… Alice Toklas. Weszła w kręgi twórców i artystów, pisarzy i kry- Jan Parandowski, ja stawiałbym na Zygmunta tyków. Czy w Paryżu potrzebna jest anglojęzyczna księgarnia, Bornsteina, którego korespondencja z Beach w której można by odpocząć, porozmawiać, spotkać znajomych, z roku 1930 obejmuje w sumie 18 pozycji a w razie potrzeby pożyczyć kilka franków? Tak, uznała – i tu w katalogu Poetry Collection.

FOT. SHAKESPEARE AND COMPANY PARIS ARCHIVE PARIS COMPANY AND SHAKESPEARE FOT. wracamy do historycznego otwarcia.

82 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 83 Nie bój się jako podejrzewana o pomaganie francuskim Żydom w ucieczce do Wielkiej Brytanii; początkowo trzymano ją razem z innymi aresztowanymi Amerykankami na terenie ogrodu zoologicznego – znajomi, którzy chcieli z nią poroz- mawiać, musieli po prostu wykupić bilet wstępu… Z obozu w Vittel (gdzie nb. trafiali Żydzi ratowani przez polską dyplo- mację) uwolnił ją w lutym 1942 Tudor Wilkinson, amery- kański kolekcjoner sztuki z koneksjami w rządzie Vichy. Nie próbowała już otworzyć ponownie księgarni mimo namów przyjaciół i „wyzwolenia” sklepu, jakiego osobiście – i symbolicznie – dokonał w 1944 roku Hemingway, jeden z najstarszych i najwierniejszych towarzyszy, który swe paryskie wyczyny opisał w Ruchomym święcie. A co z Ulissesem? Joyce tracił nadzieję na publikację, książ- ka – mało komu znana – uważana była za szczyt pornografii. Gdy Beach przeczytała manuskrypt, zdecydowała się zaryzy- kować reputację i pieniądze. Adrienne poparła projekt i asy- wało w USA, nie pozwalały zaliczyć tych edycji do „pirackich”, stowała Sylvii w wielce kłopotliwym, jak miało się okazać, tym niemniej Joyce ani nie był proszony o zgodę na wydanie, prowadzeniu spraw wydawniczych. Ulisses ukazał się w 1922 ani też nie zobaczył centa za sprzedane egzemplarze. roku nakładem księgarni, miał w sumie jedenaście wydań Michael Chabon, amerykański pisarz, laureat Pulitzera, w tej edycji, ale aż do końca 1930 roku Beach nie zawarła z Joy- fascynująco relacjonuje w eseju Ulysses on trial walkę, jaką na ce’em żadnej pisemnej umowy: „Ani ja, ani Joyce nie przywią- początku lat 30. stoczył przed amerykańskim sądem Morris Udziel zgody! zywaliśmy wagi do umów. […] Joyce o spisywaniu umowy nie Ernst, zdolny prawnik, współtwórca American Civil Liberties t e k s t Ewelina Zielska chciał słyszeć”, wspominała w tomie Shakespeare and Com- Union broniącej praw obywatelskich gwarantowanych przez – inspektor ochrony danych pany. Gdy w końcu do tego doszło, Beach otrzymała „wyłącz- konstytucję i zahartowany w bojach adwokat nieprzyzwoite- ne prawo wydawania i rozpowszechniania” dzieła, ale mia- go piśmiennictwa. Ernst występował w imieniu Bennetta Cerfa, Ogólne rozporządzenie o ochronie danych tzw. RODO, choć jest I chociaż Stowarzyszenie sprawuje zbiorowy zarząd Państwa au- ła się zrzec tych praw, gdyby „interes autora wymagał takie- młodego i cwanego wydawcy, który był przekonany, że bizne- młodym aktem prawnym (stosujemy je od 25 maja 2018 r.), zdąży- torskimi prawami majątkowymi, to należy pamiętać, że nie zawsze go kroku”, i sprzedać je za sumę przez siebie określoną. Shari sowy sukces zapewnić mu może jedynie publikacja najbardziej ło już porządnie zdenerwować wszystkich, którzy są zasypywani jest umocowane do działania w Państwa imieniu. Benstock ocenia, że „cała jej działalność wydawnicza, jakkol- obscenicznego tekstu, jaki dostępny był wówczas na rynku dziesiątkami ankiet, zapytań o zgody marketingowe, setkami obo- Użycie utworu w reklamie, zgoda na kontakt z wydawnictwem, wy- wiek płynących z niej zysków niepodobna dokładnie wyli- – Ulissesa. Opowieść Chabona jest szczegółowa, ale wystarczy wiązków informacyjnych, wyskakujących komunikatów o ciastecz- głoszenie referatu, udział w konferencji, udzielenie wywiadu czy kach „cookies”. Jednocześnie wiele instytucji i firm postanowiło wykorzystanie wizerunku – do tych wszystkich działań zaintere- czyć, mogła jej przynieść nie więcej jak kilkaset dolarów na powiedzieć, że chodziło o ominięcie Pierwszej Poprawki i tzw. zaprzestać udzielania jakichkolwiek danych, powołując się wła- sowany jest zobowiązany uzyskać bezpośrednią zgodę twórców. przestrzeni 10 lat” – w Europie brakowało wydań Ulissesa, Comstock Act, czyli przepisu dotyczącego, bardzo ogólnie, zwal- śnie na wszechobecne zakazy wynikające z RODO. Do ZAiKS-u, który osobom zajmującym się szeroko pojętą kulturą zaś rynek amerykański pełen był kopii publikowanych przez czania pornografii. Kruczki prawne zastosowane przez Ernsta W tym gąszczu przekazów medialnych dotyczących tego, jak od dawna kojarzy się jako baza informacji o autorach, zgłaszają kilku wydawców, wśród których prym wodził Samuel Roth. wymagają osobnej narracji – to majstersztyk perswazji, ery- RODO utrudnia życie, warto pamiętać o jednym – ten akt prawny się tysiące osób i instytucji, prosząc o przekazanie bezpośrednie- Skomplikowane zasady prawa autorskiego, jakie obowiązy- styki, delikatnych nacisków. „Literackie arcydzieło” – ocenił powstał po to, aby chronić nasze prawa i wolności. Mówiąc wprost go kontaktu do autora. Podobnie, autorzy reprezentowani przez sędzia John Woolsey. Swym werdyktem odebrał serce oskarży- – nasze dane osobowe są w dzisiejszych czasach – w czasach Stowarzyszenie, chcąc zarejestrować utwór z dawno niewidzianym rzeczywistości cyfrowej – bardzo cennym dobrem. Twórcom roz- kolegą, poszukują wzajemnego kontaktu u źródła – w ZAiKS-ie. cielom. I Ulisses wygrał, z wszystkimi „nieopróżnionymi nocni- porządzenia przyświecał cel, abyśmy mogli mieć możliwość wpły- W obydwu tych przypadkach, aby móc przekazać dane osobowe, „Tumbleweeds”, tak nazywał George Whitman kami”, które najbardziej wzburzyły obrońców moralności. wania na to, kto, kiedy i dlaczego przetwarza nasze dane (zbiera, dzięki którym zainteresowany autor lub instytucja będą mogli się swych gości-rezydentów. Nie wymagał od nich A skąd ta księgarnia na rue de la Bûcherie, jeśli Sylvia udostępnia, archiwizuje itd.). z Państwem skontaktować, ZAiKS musi uzyskać od Państwa od- wiele: mieli pomagać w księgarni, czytać co- Beach zamknęła na głucho swój sklepik już w czasie okupa- Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, realizując zadania, jakie RODO powiednie zgody na takie udostępnianie. nakłada na niego jako administratora danych, chce jeszcze spraw- Serdecznie polecamy uwadze korespondencję, wysyłaną przez biu- dziennie jedną książkę i zostawić tekst o so- cji Paryża? Ano, swoją księgarnię otworzył tam w 1951 roku niej i efektywniej zarządzać przekazanymi mu przez członków da- ro ZAiKS-u w sprawie udzielania zgody na przekazywanie danych George Whitman, Amerykanin, który do Paryża przybył bie dla archiwów Whitmana. Tych biografii ze- nymi osobowymi. przez ZAiKS. brało się ponad 30 tysięcy! Nic dziwnego, jego w 1946 roku. Beach przystała na to, by przejął nazwę Shakespe- księgarnia łączyła wiele funkcji: przyciąga- are and Company. Whitman okazał się jeszcze większym eks- ła aspirujących autorów, była miejscem wypo- centrykiem – nieprawdopodobnie zagracone wnętrza, książ- Zgody można udZielić: czynku, centrum spotkań nie tylko literacki nowe i stare (właściciel pozwalał je wypożyczyć), wygodne kich, ale i debat dotyczących polityki i kul- nisze do czytania, kanapy dla gości-rezydentów (można tam tury. Oficjalna „biografia” księgarni wymienia pomieszkiwać w zamian za pomoc w prowadzeniu księgarni; wiele znanych postaci, uczestników happenin- rekordzista zajmował podobno darmowy kąt przez kilka lat – gów, wieczorów promocyjnych, ale i pomocni- nieźle, to w końcu centrum Paryża, pamiętajmy). O ile się nie ków Whitmana: Anaïs Nin, Gregory Corso, Henry mylę, działa już telefon i internet, choć nie wiem, czy w kranie Miller, Italo Calvino, James Baldwin, Richard jest ciepła woda (to nie żart). Wright, Langston Hughes, Allen Ginsberg, Law- Sylvia Beach zmarła w 1962 roku, George Whitman pół rence Ferlinghetti (który swą kalifornijską wieku później, w 2011 roku. Księgarnię pod Szekspirem pro- wchodząc na w biurze ZAiKS-u korespondencyjnie na księgarnię City Lights wzorował na Shakespe- wadzi nadal jego córka, Sylvia. We wnętrzu pojawiła się are and Company), Alan Sillitoe, Hanif Kure- kawiarnia. Swe książki promują tu autorzy z całego świata. uruchomioną w tym celu w Wydziale specjalnym formularzu (w celu otrzymania formularza ishi, Devla Murphy, Dave Eggers… „Shakespeare and Company to część kreatywnego continu- stronę: zgody.zaiks.org.pl Ogólnoczłonkowskim um”, mówi właścicielka. należy się skontaktować

FOT. ULISSES, JAMES JOYCE, WYDANIE Z 1922 ROKU z Wydziałem Ogólnoczłonkowskim, tel. 22 55 67 255)

84 WWW.ZAIKS.ORG.PL TECHNOLOGIE

Czy gry wideo są sztuką? To Czym jest gra pytanie, które otwiera drogę Jeśli nie jesteś fanem gier wideo i ostatni kontakt z tym zjawiskiem miałeś kilka lat temu, to wiadomość jest taka, do refleksji nad wieloma że zmieniło się wszystko. Świat gier eksplodował. Budżety aspektami naszego życia. produkcji tytułów AAA (najwyższa półka) wynoszą po kilkaset milionów dolarów, a zyski idą w miliardy. W gamingu CZY GRA Niespodziewana inwazja jest więcej pieniędzy niż w przemyśle filmowym. Rynek jest filozofii na codzienność. również o wiele bardziej zróżnicowany. Powstają niezależ- ne, ambitne produkcje zrobione w garażu, powstają też me- Dlaczego? Bo, jak się okazuje, gahity, w których występują gwiazdy popkultury. szukanie odpowiedzi Tak zwany e-sport, czyli rozgrywki w grach wielooso- prowadzi nas przez las pytań bowych, stał się zjawiskiem kultowym. Na organizowany TO SZTUKA? w Katowicach turniej e-sportowy IEM przyszło w tym roku o kondycję współczesnej 178 tys. widzów. sztuki i cywilizacji Czym właściwie jest gra wideo? Najkrócej mówiąc, jest to program lub inna elektroniczna forma, która za pomocą t e k s t Jerzy Łabuda jakiegoś interfejsu komunikuje się z użytkownikiem. Przyj- muje jego działania i generuje informację zwrotną w formie audio-wideo. Czyli grą wideo będzie strzelanka na komputerze, ale też gra na konsoli wideo, na konsoli przenośnej, na smartfonie, tablecie, smart TV czy nawet na inteligent- nej lodówce. Interfejsem może być mysz i klawiatura, ale też pad, kierownica, głos, gesty. Graczem jest zawodnik e-sportowy w Counter Strike, ale też 60-letnia księgowa zabijająca czas układaniem kolorowych kulek na ekranie smatrfonu. Gry zawierają najczęściej muzykę, ilustracje, animacje, mo- dele trójwymiarowe, rozpisaną opowieść, dialogi. Stworze- nie gry przypomina wystawienie sztuki teatralnej – trzeba zadbać o dekoracje, aktorów, muzykę, tekst. Jednak w prze- ciwieństwie do klasycznych form, w grze musi być również zaprojektowana interakcja z widzem.

Esencja sztuki, trochę teorii Jesteśmy w części kwartalnika poświęconej technologii, o czym warto pamiętać, ponieważ wcale nie będzie tak o niej dużo. Zaczniemy od teorii sztuki. Czym jest sztuka? To nie jest pytanie proste, niektórzy wręcz twierdzą, że zbyt skomplikowane, żeby rzetelnie na nie odpowiedzieć. Jednak nie wgłębiając się w wielowiekowe i wciąż nieroz- strzygnięte spory, zawęźmy to pytanie do prostego wyboru między poglądem esencjonalistycznym a poglądem fenomenologicznym. Esencjonalista będzie twierdził, że obiekt ma konkretne cechy, które sprawiają, że jest dziełem sztuki. To są cechy, które można nazwać. Pogląd esencjonalistyczny doskonale sprawdza się w świecie sztuki akademickiej. Tam sztuka to jest coś, co zostało wytworzone w celu bycia sztuką, przez artystę, w relacji do istniejących już dzieł sztuki i tradycji z nimi związanych. Historycznie tak właśnie myśleliśmy o sztuce przez większość czasu istnienia naszej cywilizacji. W tym miejscu narracji musi pojawić się jednak Marcel Du- champ ze swoją rzeźbą Fontanna. Na swój ironiczny sposób wskazał, że istnieją inne definicje sztuki.

Fenomen Zarówno film, jak i gra Avatar, to nie tylko świetnie nary- sowany świat 3D, to także zaangażowana opowieść Nie-esencjonalistyczne stanowisko wcale nie zakła-

FOT. SOSENKA / WWW.FACEBOOK.COM/SOSENKA.OFFICIAL (PRACA Z 2015 ROKU) 2015 Z (PRACA WWW.FACEBOOK.COM/SOSENKA.OFFICIAL SOSENKA / FOT. o współczesnym świecie i naszych relacjach z naturą da, że sztuką może być wszystko, jak w tej słynnej scenie

WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 87 TECHNOLOGIE

w American Beauty, w której bohater obserwuje wirującą zwykle ważnym aspektem jest prawo. Wiemy, że dla środo- bazie gier, niemal pełnometrażowe filmy w e w n ą t r z gier, na wietrze plastikową torebkę i twierdzi, że to najpiękniej- wiska twórców prawnicze definicje mają kolosalne znacze- filmy, które w zasadzie są grami. Ta ostatnia forma – w po- sza rzecz, jaką widział. Nie, zwolennicy podejścia fenome- nie. Wystarczy wspomnieć kwestie związane z czystymi no- staci filmu Bandersnatch – interaktywnego odcinka serialu nologicznego mówią: sztuka nie ma cech, sztuka ma funk- śnikami czy artykułem 13 dyrektywy o prawie autorskim Black Mirror na Netfliksie, zdobyła dwie nominacje do Emmy cje. Dzieło sztuki to coś, co w specyficzny sposób funkcjonu- na jednolitym rynku cyfrowym. Tu w zasadzie sytuacja Awards. je w kulturze. Jedną z wielu propozycji usystematyzowania jest prosta. Jest prosta, ponieważ można za sztukę uznać coś Wokół gier rozwija się kultura. Fani opowieści i postaci takich funkcji jest lista kryteriów opracowana przez Bery- w trybie administracyjnym. z wirtualnych światów spotykają się na przykład podczas sa Gauta, filozofa zajmującego się teorią sztuki. Status dzieła W takim właśnie trybie już w 2006 roku Francja uzna- imprez cosplay’owych (od Costume Play, przebierania się za sztuki może mieć obiekt czy proces, który: ła twórców gier za artystów, a gry za dzieła sztuki. Ma to postaci z gier czy filmów). Powstają amatorskie książki i ko- oczywiście znaczenie podatkowe – twórcy mają prawo do miksy rozszerzające uniwersum gier. Ludzie tworzą i konsu- 20 proc. ulgi podatkowej (do 500 tys. euro dochodu). Na po- mują kulturę gier. Jest to na razie obieg nieco undergroundo- 1. ma pozytywne cechy estetyczne; w sensie dobne ulgi może liczyć na przykład sektor filmowy. Francja wy, ale siła przyciągania opowieści zawartych w grach i opo- bardzo wąskim – wygląda, brzmi, w ogóle bardzo promuje nowy przemysł kreatywny, co nie wiedzianych przez gry jest olbrzymia. Tak silna, jak kiedyś 1 2. wyraża emocje, ma jakiś rodzaj ekspresji dziwi w sytuacji, w której na rynku francuscy deweloperzy poezja Dylana czy koncerty The Rolling Stones. emocjonalnej, są potężnymi graczami – wystarczy wymienić takie studia, 3. ma ładunek intelektualny, sens, jak Ubisoft, Quantic Dream, Arkane Studios, Dontnod Enter- Gry w języku 4. ma mniej lub bardziej zawansowaną, ale tainment i kilka innych. Francja to, po Stanach Zjednoczo- Dzieło sztuki zmienia rzeczywistość. Zmienia nasz język, cali się na nowe wynalazki, na nowe metody i kanały. Da- spójną strukturę formalną, nych, największy producent gier wideo na świecie. stając się jego składową. Im lepiej skonstruowana opowieść, wid Bowie był na przykład jednym z pionierów w świecie 5. może komunikować zaawansowane znacze- Mamy zatem globalne precedensy – twórcy gier cieszą tym większa szansa, że stanie się częścią zbiorowej wyobraź- gier, nawet stał się postacią w grze The Nomad Soul. Nasi pol- nia / idee, się statusem twórcy w sensie nam najbliższym. Co ciekawe, ni. Całe pokolenia „mówiły Mrożkiem”, każdy kiedyś szedł scy animatorzy i graficy, tacy jak Tomasz Bagiński czy Grze- 6. jest wyrazem punktu widzenia artysty, w Niemczech kwalifikacja gier jako dzieł sztuki zapobiegła „służbowo, na statek” czy szeptał „kocham cię, kochanie mo- gorz Jonkajtys, też mają na kontach pracę nad animacjami do 7. powstaje dzięki kreatywności, wyobraźni, nadmiernej cenzurze cyfrowej rozrywki. Według obowią- je”. Pokolenia od generacji X wzwyż wychowywały się już gier… Patrząc na rozwój cyfrowej rozrywki, można się na- 8. jest obiektem albo performansem powsta- zującego w Niemczech prawa, w grach, gdyby nie były sztu- w świecie, w którym były gry wideo. Stąd uniwersalnie zro- uczyć, że sztuka zawsze znajdzie drogę do nowych form eks- łym dzięki unikalnym i zaawansowanym ką, nie można by wykorzystywać na przykład symboliki fa- zumiały jest zwrot „game over” czy wejście na trudniejszy presji. Pojawienie się komputerów spowodowało jednocze- umiejętnościom, szystowskiej. Do kogo wtedy strzelaliby bohaterowie gier poziom lub posiadanie kilku żyć. Im młodsza widownia, tym sne pojawienie się nowej sztuki, sztuki gier. Dziś zaczynają 9. należy do uznanego kanonu dzieł sztuki, z okresu II wojny światowej? bardziej jest prawdopodobne, że posługuje się związanym wchodzić do użytku takie technologie, jak wirtualna rzeczy- 10. jest efektem zamierzonym, został stworzo- z grami słownictwem. Dlatego nie trzeba się dziwić, jeśli ktoś wistość, wzbogacona rzeczywistość, sieć 5G i mikrourządze- ny jako dzieło sztuki. Obecność w kulturze powie, że: „Przed wyruszeniem w drogę, musisz zebrać dru- nia sieciowe. Nieuchronnie doprowadzą one do powstawania Niezależnie od tego, co kulturoznawcy sądzą o pozycji żynę” (Baldur’s Gate) albo „We need more pylons!” (StarCraft) nowych form sztuki. Warto im się z życzliwością przyglądać. gier w świecie sztuki, to świat sztuki, a przynajmniej roz- czy „Wojna, wojna nigdy się nie zmienia” (każdy Fallout). Nie Może nie są tak rozwinięte jak tradycyjne formy, ale przecież Idealnie by było, gdyby omawiana rzecz spełniała rywki, przyjął gry jako swoje „dzieci” już dawno. Gry stały tylko język ulega zmianom – jeśli zauważymy gdzieś nasto- wszystko musi przejść przez fazę dziecięcą. O kinematogra- wszystkie 10 warunków, ale oczywiście nie musi. Istnieje, się kolejnym medium dla opowieści. Świetnym przykładem latków, którzy tańczą w takich samych układach – z dużym fii czy fotografii też długo dyskutowano, czy należą do świata powiedzmy, wystarczający stopień. To jest bardzo plurali- jest Wiedźmin. To postać ze świata, który został wykreowany prawdopodobieństwem będzie to taniec postaci z sieciowej sztuki. Dostojewski twierdził, że zbytnia popularyzacja lite- styczna wersja teorii sztuki, ale chyba dość rozsądnie sfor- w książkach. Potem, dzięki adaptacji elektronicznej w formie gry Fortnite, która zyskała w ostatnich latach szaloną wręcz ratury odsuwa ludzi od „prawdziwego życia”. Doświadczo- mułowana. Przyda nam się przy dalszych rozważaniach. gry, świat Andrzeja Sapkowskiego podbił wyobraźnię milio- popularność, szczególnie właśnie w populacji nastolatków. ny twórca dostrzeże jednak w grach to, czym są naprawdę nów graczy (widzów?). Dzięki temu sukcesowi teraz ponow- – kolejnym sposobem ekspresji. W imieniu prawa nie zaistnieje, tym razem jako serial na Netfliksie. Gry to początek 1. Polska gra This War of Mine jest uznawana za jedną z ciekawszych współczesnych opowie- Istnieje wiele dyskursów filozoficznych traktujących Inspiracje między dziedzinami sztuki nie są zjawiskiem Zajmujemy się związkami sztuki i gier, ponieważ gry to ści antywojennych, 2. Gris, gra opowiadająca o strachu i sposobie radzenia sobie z nim. Tytuł o estetyce. Nawet nie wspomnieliśmy Kanta czy Tołstoja, nowym – w końcu większość filmów to adaptacje dzieł pi- modny temat i trudno pominąć skalę tego zjawiska. Jednak z nurtu art-games, czyli produkcji stawiających na styl i treść, 3. Shadow of the Colossus, czyli japońska estetyka, która podbiła serca graczy na całym świecie, 4. Fallout 4 to kom- ale koniec końców przecież to praktyka w dużej mierze de- sanych, ale w mediach elektronicznych to zjawisko nabra- tak naprawdę gry są ciekawe, bo pokazują nam przyszłość. pletna wizja postapokaliptycznej Ameryki, 5 i 6. Wiedźmin III to nie tylko sukces wydawniczy, cyduje o tym, co uważa się na temat sztuki dziś. A dziś nie- ło nowej dynamiki. Powstają gry na bazie filmów, filmy na Twórcy zawsze byli w awangardzie cywilizacji. Pierwsi rzu- to pięknie opowiedziana historia

2 3 4 5 6

88 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 89 JUBILEUSZE sto lat, mistrzu! krzysztof zanussi 80. urodziny

t e k s t Ola Salwa

Krzysztof Zanussi urodził się 17 czerwca 1939 roku w War- Iluminacja, Bilans kwartalny, Spirala i bodaj najbardziej szawie w rodzinie o inteligenckich tradycjach. Dzieciństwo znane Barwy ochronne. Wtedy też wyklarował się charakte- wspomina jako idyllę, szybko przerwaną przez koszmar rystyczny dla reżysera zabieg – zderzanie bohaterów o skraj- II wojny światowej. W odradzającej się Polsce, zdławionej nie różnych poglądach, którzy toczą ze sobą zaciekły, intelek- przez stalinizm, kształcił się w dobrych szkołach i realizo- tualny pojedynek. W 1984 roku powstał Rok spokojnego słońca, wał pierwsze amatorskie filmy. Zawsze uważał, że w pracy nagrodzony Złotym Lwem w Wenecji, osadzony w pierw- reżysera najważniejsza jest umiejętność opowiadania, choć szych miesiącach po zakończeniu II wojny światowej, dra- jego własne filmy zawsze wykraczały poza samą tylko „histo- mat postaw i wartości. Kino, jakie tworzył Krzysztof Zanussi, rię”. Żadnego z nich – a reżyser nakręcił ich w sumie 80 – nie nigdy nie było lokalne, doceniano je na festiwalach w Cannes należy oglądać „na szybko”, w życiowym pędzie. Zarówno czy Berlinie. Z czasem zachodni producenci upomnieli się starsze tytuły, jak Iluminacja, Struktura kryształu, Constans, o polskiego mistrza i proponowali mu realizację filmów mię- Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową, jak dzynarodowych. Pierwszym był The Catamouth Killing, ostat- i te nowsze – Persona non grata czy Rewizyta (składająca się nim najnowszy Eter. w części z fragmentów starszych dzieł reżysera) – trzymają formę i się nie starzeją. Zderzają widza z pytaniami o naturę Sam Zanussi chciał nie tylko realizować własne pomysły rzeczy i rzeczywistości, o to, czym jest ludzka dusza i czy i wizje, chciał to też umożliwiać innym. W 1980 roku został świat widzialny jest na pewno jedynym istniejącym; opowia- kierownikiem artystycznym, a potem także dyrektorem dają wreszcie o tym, co w życiu nieuchronnie czeka każdego zlikwidowanego w 2019 roku Studia Filmowego „Tor”. To – o konieczności umierania. Krzysztof Zanussi jest bodaj naj- tam powstały filmy Wojciecha Marczewskiego, Krzysztofa bardziej „uprawnionym” polskim reżyserem do zadawa- Kieślowskiego, Magdaleny Piekorz czy Agnieszki Holland. nia takich pytań, bo zanim dostał się na wydział reżyserii Krzysztof Zanussi jest też wyśmienitym pedagogiem wykła- w Szkole Filmowej w Łodzi (1962–66), studiował już fizykę dającym sztukę reżyserii na całym świecie. Istotną pozycję na Uniwersytecie Warszawskim (1955–59) i filozofię na Uni- w biografii honorowego członka ZAiKS-u zajmują też wyróż- wersytecie Jagiellońskim (1959–62). Tłumaczył wielokrotnie nienia, a są wśród nich: Krzyż Komandorski z Gwiazdą w wywiadach, że zdecydował się zawodowo związać z kinem, Orderu Odrodzenia Polski, Złoty Medal „Zasłużony Kulturze bo nie czuł się wystarczająco utalentowany w dziedzinie Gloria Artis”, Platynowe Lwy oraz Orzeł za całokształt twór- fizyki, a filozofia służyła mu tylko poszerzeniu horyzontów. czości, tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego Początkowo uznawany był za eksperymentatora – nakrę- i Katolickiego Uniwersytetu w Budapeszcie, francuski Order cona w 1969 roku Struktura kryształu jest do dziś jednym Sztuki i Literatury i wiele innych. Mimo że Krzysztof Zanussi z najbardziej oryginalnych i świeżych filmów fabularnych. mógłby spokojnie przejść na emeryturę, woli aktywność. W pisaniu scenariusza pomagał mu inny wybitny umysł Odwiedza liczne festiwale filmowe, przyjmuje zaproszenia – Edward Żebrowski, którego Krzysztof Zanussi poznał na na wykłady, zabiera głos w ważnych dla środowiska filmo- studiach. Mimo różnicy poglądów, stylu i światopoglądu, wego sprawach. I cały czas kręci swoje filmy. obaj twórcy współpracowali jeszcze kilkukrotnie – przy Słowo od mistrza? „Nawet jeśli dzisiaj bywa różnie, mia- Twarzą w twarz, Zaliczeniu, Górach o zmierzchu i Za ścianą. łem niebywałe szczęście w życiu. Udało mi się przez dekady JUBILEUSZE Autor Constans lubi się zresztą przywiązywać do innych robić kino autorskie. Z dystansu jedne filmy mogę lubić mniej, w ostatnich miesiącach kilku członków artystów i zapraszać ich na plany kolejnych filmów. Mowa tu inne bardziej, ale wszystkie mają stygmat mnie. A wypraco- naszego stowarzyszenia obchodziło choćby o Mai Komorowskiej, Zbigniewie Zapasiewiczu, Woj- wanie własnego charakteru pisma we współczesnym świe- swoje jubileusze. rocznice urodzin i działalności twórczej ciechu Kilarze, operatorze Sławomirze Idziaku, a ostatnio cie pozwala poczuć się spełnionym. Przynajmniej na chwilę, to piękne święta warte uczczenia. wszystkim serdecznie Piotrze Niemyjskim. zanim człowiek nie zderzy się z kolejnym murem”.*

gratulujemy! Za najważniejszy okres w twórczości Krzysztofa Zanus- *Wypowiedź. pochodzi z wywiadu udzielonego Krzysztofowi Kwiatkowskiemu

FOT. JOANNA BOŻERODSKA JOANNA FOT. siego przyjmuje się zwykle lata 70. – to wtedy powstały do „Magazynu Filmowego SFP” w 2012 roku.

90 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 91 JUBILEUSZE

jedyna taka gwiazda norman davies 80. urodziny

t e k s t Marek Łuszczyna

O Normanie Daviesie można pisać jak o człowieku pojawił się pisarz i naukowiec światowego formatu, który monumencie. Ale chyba nie warto. Można myśleć o nim zrozumiał złożoność naszych losów lepiej niż my sami. jak o najwybitniejszej, najbardziej pomnikowej postaci Pojawił się autor, który potrafił połączyć miłość do Polski w panteonie światowych historyków XX wieku, ale należy z rozumną, często opartą na dystansie oceną, co pozwoliło uważać, żeby nie przesadzić ze spiżem, który nie najlepiej mu opowiedzieć światu o naszym kraju w najlepszy z moż- pasuje do książek profesora – przełomowych, sensacyjnie liwych sposobów. interesujących, napisanych w taki sposób, że nigdy nie We wszystkich swoich książkach dotyczących Rzecz- dawało się ich czytać – zawsze się je „pożerało”. W auto- pospolitej, poczynając od Bożego igrzyska przez książkę busie, tramwaju, na przystanku, w kawiarni – opasłe tomy o wojnie z Bolszewikami Orzeł biały. Czerwona gwiazda z czasów przedebookowych towarzyszyły tym, którzy nie na Sercu Europy kończąc, Norman Davies opisuje nasz potrafili oderwać się od Powstania '44 czy Europy. Roz- kraj jako ważnego gracza na scenie ścierających się wiel- prawy historyka z historią. Już na pierwszy rzut oka widać kich politycznych sił, ale nigdy nie traci z oczu szerokiego było, że nie chodzi o snobizm. Do manifestowania swo- kontekstu, w którym to zawsze byliśmy narodem sporym ich intelektualnych aspiracji w miejscach publicznych i dzielnym, ale jednak nasze poczucie wyjątkowości nie wystarczyłaby modna w danym sezonie broszura; cho- wzięło się z niebios, tylko było wynikiem konkretnych dziło właśnie o nieumiejętność rozstania się na cały dzień historycznych wydarzeń, z rozbiorami na czele. Davies z nową, dwukilogramową książką Daviesa. w swoich książkach uczy nas, że najlepszym lekarstwem Przygotowując ten tekst, zwróciłem się do tych, dla któ- na narodową megalomanię jest wiedza, która pozwala rych profesor jest kimś ważnym – nie tylko jako nauko- spojrzeć na historię nie jak na szereg wyizolowanych, wiec, ale również postać ze świata popkultury. Kimś waż- następujących po sobie wydarzeń, których daty należy nym? Jest jedyną taką gwiazdą, niekwestionowanym ido- zapamiętać na klasówkę czy kolokwium, ale jak na jeden lem, bożyszczem. wielki proces. Pokazując jego złożoność, profesor nie sku- Zapytałem współtwórców fanklubu Normana Daviesa, pia się jednak na ideach, strategiach i militarnych rozwią- jak powinienem napisać o profesorze, honorowym członku zaniach, ale często pisze o konkretnych bohaterach uwi- Stowarzyszenia Autorów ZAiKS z okazji jego 80. urodzin. kłanych w tryby wielkiej historii. Nadaje to jego książkom Czy wspomnieć o tym, że to również honorowy obywa- wyjątkowy, ludzki wymiar. tel aż trzech polskich miast – Krakowa, Lublina i Wrocła- „To są wszystko bardzo ważne słowa, ale proszę sięgnąć wia? Czy dużo miejsca poświęcić odznaczeniom, zwraca- jeszcze do dwóch starożytnych cytatów” – poradził Michał jąc szczególną uwagę na Order Orła Białego i Order Odro- Kostrzewa. I zwrócił uwagę na tekst Marka Aureliusza: dzenia Polski, który profesor otrzymał z rąk prezydenta na „W pismach Efezejczyków był przepis, aby zawsze mieć uchodźctwie Edwarda Raczyńskiego? A może koniecznie, w pamięci jednego ze starych miłośników cnoty” oraz właśnie w tym miejscu, przypomnieć o tym, że królowa Seneki: „Wybierz tego, kto spodobał ci się i ze sposobu Elżbieta II wyróżniła Normana Daviesa orderem eksklu- życia, i ze sposobu wyrażania się, i z samego oblicza. Miej zywnego zakonu św. Michała i św. Jerzego? go zawsze przed oczami bądź jako opiekuna, bądź jako Michał Kostrzewa, jeden z członków fanklubu ND odpi- wzór”. sał: „Naturalnie, ale warto powiedzieć coś więcej”. Oczy- „Pisząc o profesorze, należy posługiwać się powyższymi wiście, zatem nie może zabraknąć tutaj słowa o tym, że myślami w taki sposób, w jaki nakazują stoicy” – pora- to również członek Międzynarodowej Kapituły Orderu dzono mi. „Warto, aby każdy inteligent miał go za ów wzór, Uśmiechu i zagorzały fan piłkarskiej Cracovii, która – uży- wsparcie, o którym pisze Aureliusz. Należy posiłkować wając języka komentatorów sportowych – nie rozpieszcza się przykładem profesora, wyobrażać sobie to, co mógłby naszego jubilata pazernością na gole. nam powiedzieć i poradzić. Co chciałby zrobić, będąc Ale może jednak należałoby trochę poważniej? Może na naszym miejscu? Będzie to duża pociecha, źródło siły trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę na to, że my, i pokrzepienia, zwłaszcza kiedy przyjdzie nam zmagać się

FOT. TYTUS ŻMIJEWSKI / PAP Polacy, mieliśmy po raz kolejny bardzo dużo szczęścia, iż z typowo polskimi przeciwnościami losu”.

92 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 93 JUBILEUSZE

Ach Panie, panowie! magda umer 70. urodziny

t e k s t Grzegorz Sowula

„Weszła przebojem” – to ochoczo powtarzane, często nad- w końcu różnie to bywało. Ale Koncert jesienny, Już szumią używane określenie w przypadku Magdy Umer jest wyjąt- kasztany, O niebieskim pachnącym groszku, Dawno chyba kowo trafne. Piosenka, którą wyśpiewała w 1969 roku nagrodę – tak, kto nie słyszał i nie widział Umer stojącej przed mikro- na Zimowej Giełdzie Piosenki Studenckiej w Opolu, stała się fonem, może tej admiracji nie pojmie. Ma ona jednak dar przebojem i do dziś rówieśnicy jubilatki przypominają sobie porywania publiczności, pętania jej swoim miękkim głosem. z rozrzewnieniem eteryczną blondynkę, która z melancholią Głosem, co dodać trzeba, ujawnia również śmiech i zabawę w głosie powtarzała: „Jeśli myślisz, że ja cię nie kocham, to się – A jednak wrócił, kapitalny Findley czy Samokołysanka mylisz”. Ach, iluż było gotowych rzucić wszystkie zajęcia, by Bącza, oryginalnie wykonywana przez Mieczysława Czecho- tylko piosenkarka spojrzała w ich stronę! wicza w jednym z programów Kabaretu Starszych Panów. Magda Umer obchodzi w tym roku podwójny jubileusz: Starsi Panowie, tak… A właściwie jeden z nich, czyli 70-lecia urodzin, czego nie ukrywa, i 50-lecia kariery arty- Jeremi Przybora. Starszy przyjaciel, mentor, w pewnym stycznej, z której ma prawo być dumna. Zadowolona. Usa- sensie nauczyciel, ale również partner doskonały w niuan- tysfakcjonowana. Bo jej nie trzeba przypominać, wyciągać sach polszczyzny – Umer, która w 2005 roku zdobyła patent z archiwów – Magda Umer jest wciąż obecna, pojawiająca się Mistrza Mowy Polskiej, od lat wskazywała Przyborę jako w telewizyjnych programach, benefisach, spektaklach przez swego mistrza. Prowadziła z nim rozmowy – przed mikrofo- nią reżyserowanych i wykoncypowanych, kolejnych nagra- nem, przed kamerą, ale także intymne, zapisywane jedynie. niach płytowych, rozmowach, radiowych spotkaniach… O wierszowaniu, o przekazywaniu wierszowanych treści, Dużo tego, gdyby przegrzebać internet, na pewno można by o śpiewaniu, pokazywaniu się przed kamerą. Jak sama dorzucić kilka(naście) dodatkowych objawień pani Umer. przyznaje, użalała mu się również na swój wiek, upływ lat. Niełatwo określić ją jednym słowem – Magda Umer Pocieszał ją z przekonaniem, że wszystko, co dobre, dopiero śpiewa, pisze scenariusze, reżyseruje i prowadzi programy, przed nią. nagrywa płyty, kręci filmy, występuje w nich (w 1969 Podobnie jak Agnieszka Osiecka, przyjaciółka od lat zagrała urzędniczkę w musicalu Piąta rano Hanny Bie- entych, niepoliczonych. Ta też mówiła jej, że nie ma co roz- lińskiej, choć próżno szukać jej na „liście płac” na ekra- paczać, bo skończyła właśnie 30 lat: „Wszystko się zaczyna, nie), przygotowuje monodramy, pisze książki, organizuje Magdo”. Pani Umer nie chciała wierzyć starszej i doświad- koncerty. Artystka? Trochę za mało. A „człowiek orkiestra” czone już koleżance, ale nie miała racji. Wszystko trwa i nic też nie brzmi dobrze, jakąś deprecjację wysiłków ujawnia. się nie skończyło. Sama przedstawia się najczęściej „piosenkarka”, może więc Dorobek Magdy Umer jest imponujący – w pewnym sensie przy tym zostańmy. mimochodem zapisywała się w annałach kabaretu (wspo- Urodzona w Warszawie, córka młodych rodziców. „Mój mniany Abacus, Stodoła z programem O Jezu, jak mi dobrze tata miał piękny głos i świetny słuch. […] Śpiewał piękne w pomarańczowym jest z 1969, od 1971 Dreszczowisko Macieja przedwojenne piosenki […] piosenka była czymś przeze mnie Zembatego), nagrała kilkanaście płyt, jej monodram Biała ukochanym już od najwcześniejszych czasów”, opowiadała bluzka według książki Osieckiej miał pokoleniowe, rzec w rozmowie z Eweliną Burdą. Zdała na Wydział Filologii można, wystawienia: premierę w 1986 i wznowienie w 2010; Polskiej i Słowiańskiej UW, tam dopadli ją licealni koledzy: w 2017 przygotowała spektakl poświęcony panu Jeremiemu, Janusz Weiss, Krzysztof Knittel i Andrzej Woyciechowski czyli Przybora na 102 (razem z Kinoteatrem Mumio). Jest tego (ci ostatni byli autorami jej pierwszego przeboju). Zakładali oczywiście znacznie więcej, Umer, która obwieszcza: „Jeśli kabaret Abacus, dołączyła do nich. I tak to już poszło. mam możliwość nie robić nic a robić coś, to zawsze powiem: Gdyby ogłoszono „konkurs piosenki melancholijnej”, nie robić nic”, jest osobą ogromnie zapracowaną. I nic nie Magda Umer wygrałaby go w krótkich abcugach – nikt wskazuje, że miałaby rzeczywiście zacząć nic nie robić tak pięknie, tak przekonująco jak ona nie śpiewał o uczu- z psem, kurami i kogutem. Jeśli myśli pani, Magdo, że jej nie

FOT. PAP / MACIEJ KŁOŚ ciach wpierw radosnych, potem dołujących, a w końcu – no, kochamy, to się pani myli.

94 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 95 JUBILEUSZE

Memu miastu na do widzenia Po raz pierwszy zobaczyłem ich… w kinie. Był rok 1977. To musiało być kino „Warszawa” na krakowskim Kazimie- rzu – najbliżej miejsca, w którym się wychowałem. Film Marka Piwowskiego Przepraszam, czy tu biją zapamiętałem z powodu ślicznej bohaterki i bliskiej poetyce Roberta Planta męskości Krzysztofa Cugowskiego na estradzie w warszawskim „Maximie”. Potem były różne studenckie kluby w Krakowie, i wreszcie pierwsze „służbowe” spotkanie. Już w latach 90., w radiu na kopcu Kościuszki. Tomek Zeliszew- ski do dziś czasem wypomina mi czekanie przez dobre kil- kadziesiąt minut na Pana Dyrektora Od Muzyki. I słusz- nie. Najprawdopodobniej, biegając po forcie, gdzie mieściło się radio… zapomniałem, że ktoś na mnie czeka. No i wstyd mi do tej pory, a żarty na ten temat przyjmuję z pokorą. A potem już były tylko stopklatki z nigdy nienakręconego filmu… Pierwsza historyczna Inwazja Mocy, koncert pod Krakowem dla prawie miliona osób, lot pakistańskim samolotem na koncert w Carnegie Hall, Los Angeles, Ozzie Osbo- urne, Stewart Copeland i studia nagraniowe z kosmosu. Sesję nagraniową w Village Records zaliczam do najważniej- szych momentów w życiu. Pamiętam każdy szczegół. Mieli- śmy wtedy wszyscy poczucie, że dzieje się historia. Zderze- nie z muzycznym rajem i kompletna niemożność przełoże- nia go potem na krajowe realia. Nocne rozmowy i wątpliwo- ści w „Hotelu California […]”. A potem z gruntu skazane na niepowodzenie próby dorównania tamtym dniom jakimś nowym pomysłem. Pionierska Antologia, wywracający stan- dardy Leksykon i zrobiony dla fanów audiofilski box Cień wielkiej góry; z koncertem w mojej kochanej radiowej Trójce. No i ostatni trudny koncert w Krakowie. Tam, gdzie ta historia się zaczęła… Z perspektywy czasu jestem pewien, że z nikim z muzycznego świata nie splątałem – choć przelotnie – tak mocno swoich losów. To była męska przyjaźń od euforii na walce Gołoty, po łzy podczas solówki Lukathera. Razem czyniliśmy kilkakrotnie niemożliwe możliwym... I nikt nam już tego nie odbierze. Piotr Metz

Jeśli miałbym scharakteryzować muzykę Budki Suflera jednym zdaniem, to powiedziałbym, parafrazując Janusza Majewskiego, że jest to „rock and roll po słonecznej stronie”. Przechodząc do efektów pracy kompozytorskiej Romu- alda Lipki, muszę wyrazić swój podziw. Co może zabrzmieć powierzchownie, więc spróbuję ten podziw uzasadnić. Jedną z najtrudniejszych rzeczy (i to nie tylko w muzyce rozryw- kowej, ale też klasycznej) i tym, co zawsze określało skalę talentu kompozytora, jest umiejętność układania pięknych FOT. ARCHIWUM BUDKI SUFLERA BUDKI ARCHIWUM FOT. melodii. Bo nie jest to zjawisko powszechne. Zresztą podobnie jest w innych dziedzinach: mętne, nazbyt zawiłe frazy są domeną słabych filozofów. I muzyka, która dysponuje tego Giganci list przebojów rodzaju argumentami – prostotą, która idzie w parze z pięk- nem – ma zawsze długi żywot. Dlatego do dzisiejszego dnia słucha się np. Mozarta i Beatlesów. I dlatego słucham z podzi- wem przepięknych melodii Romualda Lipki. Budka Suflera FRAGMENTY Z KSIĄŻKI Jarosława Sawica, Budka Suflera. Memu miastu Jan Kanty Pawluśkiewicz – kompozytor, twórca zespołu 45-lecie działalności artystycznej na do widzenia, wyd. Prószyński i S–ka Anawa, o muzyce Romualda Lipki

96 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 97 JUBILEUSZE

Składanie życzeń rządzi się swoimi prawa- Na efekty tej pracy nie trzeba było długo cze- mi. Ważną rolę w takiej chwili odgrywa takt kać, pierwsza płyta Oddziału to był cios w nos, i dyplomacja. W dobrym tonie jest omijanie te- muzyczne jajko Kolumba. 29 lutego 1984 roku matów bolesnych, warto zrezygnować także przed salonem muzycznym Polskich Nagrań na z sugerowania jubilatowi deficytów. Jeśli na 40. rogu Nowego Światu i Alei Jerozolimskich sta- urodzinach życzymy komuś rozsądku, mądro- nęła kolejka fanów długości kilkuset metrów, ści, inteligencji i sensowności w działaniu – może a że po debiutancką płytę swojego ukochanego zrobić się niezręcznie. zespołu przyszła młodzież tak samo grzeczna Ciężko jest napisać jubileuszowy tekst o Od- i skora do kompromisów jak sami muzycy – mu- dziale Zamkniętym, omijając ekscesy, afery, mo- siała interweniować milicja. Wybito wszyst- menty graniczne, takie opowieści, z których kie szyby w dzisiejszym Empiku, trochę także chętnie skorzystałby na przykład Marek Racz- ucierpiały witryny okolicznych kawiarń i skle- kowski, autor pamiętnego zdania nad grobem pów, ale przykład szedł od idoli, którzy tamtego Macieja Zembatego: „Pożyczył ode mnie trzy ty- dnia musieli się ewakuować tylnym wyjściem. siące na dziwki i już ich nie odzyskam”. W tamtych czasach Oddział Zamknięty grał Można temat zawoalować i życzyć współza- w całej Polsce, ale większość hoteli już nie chcia- łożycielowi OZ Jaremu Jaryczewskiemu (oraz ła gościć popularnych muzyków, bo straty mate- jego legendarnej kapeli, która od lat radzi so- rialne były ogromne. Po wizycie młodych arty- bie bez niego) po prostu zdrowia. Ale jak napi- stów pokoje nadawały się tylko do generalnego sać w miarę kulturalnie i grzecznie o najbar- remontu. Koledzy z branży muzycznej, mimo że dziej przeginającym, odjechanym i rockandrol- sami brali udział w rockandrollowych akcjach, lowym polskim zespole? Pierwsza myśl, która patrzyli na ten ciąg demolek z przerażeniem i za- człowieka nachodzi, to zdumienie na bazie po- stanawiali się – czasami na głos – jak też skończy dziwu. 40 lat istnienia kończy band, który po się ta przygoda i czy przypadkiem nie zgonem raz pierwszy przestał istnieć w 1982 roku, zaraz któregoś z członków Oddziału Zamkniętego. Jako po tym jak jego frontman, wspomniany Jary, po- najmocniejszego kandydata do przedwczesnego stanowił upozorować samobójstwo w celu unik- odejścia typowano oczywiście Jarego. nięcia służby wojskowej i zrobił to tak skutecz- Nie skończyło się, nie wszyscy żyją do dziś nie, że zamknięto go na cztery spusty w szpita- (przedwcześnie odeszli perkusista Wiesław lu psychiatrycznym, na oddziale zamkniętym Gola, basista Andrzej Żyłowski oraz basist- właśnie. Wcześniej, kiedy kapela się jeszcze tak ka Elizabeth Jasiak), ale zespół przetrwał zanie nazywała, powstał jeden z najlepszych pol- wirowania lat 80. i wyszedł na prostą. Za jedną skich kawałków punkowo-zimnofalowych Ten z przyczyn jego długowieczności należy uznać wasz świat ze słynnym tekstem „napiętnowany dość dużą rotację w składzie; na przestrzeni marzeniami”. Oddział grał wtedy lepiej niż The 40 lat przez band przewinęło się niemal 40 mu- Clash i Sex Pistols razem wzięci, a na teledysku, zyków. Oddział był w istocie otwarty dla utalen- nakręconym na hałdach budowanego właśnie towanych i chętnych do gry rockandrollowców. Ursynowa, także lepiej wyglądał. W składzie w połowie lat 80., znalazł się m.in. Teraz Kopa Cwila to miejsce spacerków star- Robert Janowski, który podobno doskonale ro- szych pań z pieskami i górka, z której dziatwa zumiał, jaką to melodię gra najpopularniejszy zjeżdża na sankach, wtedy to był full-industrial, i najbardziej punkowy polski zespół i gdyby nie ko- brudny piach i bloczydła sterczące jak zęby sys- nieczność odejścia z powodów osobistych, być mo- temu na wielkim placu socjalistycznej budowy. że stałby się twarzą kapeli na lata.

FOT. ANDRZEJ RYBCZYŃSKI / PAP Wtedy, w pierwszej połowie lat 80., Oddziało- Składanie życzeń zespołowi rockowemu rzą- wi Zamkniętemu trochę niechcący udało się coś, dzi się swoimi prawami i być może warto położyć co dzisiaj nazwalibyśmy artystyczną dojrza- pokoleniowy most, cytując fragment piosenki na- łością oraz wspaniałą marketingową strategią. grany (przede wszystkim) przez muzyków, którzy Kapela tak długo koncertowała i komponowa- najlepsze lata mają dopiero przed sobą. W piosence Band absolutnie otwarty ła przed debiutem, że gdy w końcu ukazała się Sobie i Wam Krzysztof Zalewski, Katarzyna Nosow- pierwsza płyta długogrająca zespołu składała ska, Igor Walaszek i Tomasz Organek śpiewają: się w zasadzie z samych hitów. Dość powiedzieć, oddział zamknięty że dwie piosenki, które już za chwilę miały zy- Życzymy sobie i Wam, skać ogromną popularność – Andzia oraz Je- by nas było stać na święty spokój. 40-lecie działalności artystycznej stem zły, powstały w efekcie współpracy zespołu Szczęścia, ile się da. z Andrzejem Szpilmanem, wybitnym muzykiem, Miłości w bród. t e k s t Marek Łuszczyna synem pianisty Władysława Szpilmana. Mądrych ludzi wokół.

98 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 99 WYWIAD

Czy Wrocław pobudza kreatywność? duje swoje miejsce. Tak powstała płyta mojego nowego Wrocław to miejsce, w którym najbardziej otworzyłem się zespołu Błoto, która ukaże się w przyszłym roku. Weszliśmy muzycznie. Przyjechałem tu ze Świnoujścia jako hip-hopo- do studia bez przygotowania i nagraliśmy 90 minut muzy- wo-jazzowy ortodoks. Poznając coraz więcej osób z lokal- ki improwizowanej. Gramy ją obecnie na koncertach jako nej sceny, zacząłem patrzeć na muzykę szerzej. Na przykład kompozycje. kiedyś muzyka elektroniczna była dla mnie plastikowa i doceniałem wyłącznie brzmienia akustyczne. Po poznaniu Jakbyś zdefiniował swoją muzykę? Czy muzykę w ogóle się ze Spiskiem Jednego wszystko się zmieniło. Dzięki temu można definiować? spotkaniu powstał Night Marks Electric Trio – zespół, z któ- Samotna latarnia morska w szarudze – w ciszy przed sztor- rym osiągnęliśmy wiele sukcesów i zwiedziliśmy kawał mem. Taka jest moja muzyka. świata. Potem powstał EABS i działo się jeszcze więcej pięk- nych rzeczy. Wracając do Wrocławia, to mam wrażenie, że Co cię irytuje we współczesnej kulturze? w tym mieście czas płynie wolniej. Ma też swoją piękną Potrzebna jest solidna praca u podstaw, aby zaszczepić historię zawartą w małych szczegółach. Chociażby drzewa w Polakach większą uwagę na kulturę. Mam wrażenie, że są w Parku Południowym. Mają przedziwne kształty. Czasa- ludzie, dla których kultura jest po prostu zbędna do życia. mi wydaje mi się, że widzę w nich rzeźby postaci zwykłych Jeżeli nie będziemy uwrażliwiać dzieci już w szkołach, to ludzi, którzy kiedyś tam mieszkali. To bardzo inspirujące. będzie jeszcze gorzej.

Co jest najtrudniejsze w procesie twórczym? Jak wspominasz pierwszy koncert z Michałem Najtrudniejsze jest szukanie inspiracji, kiedy jej brak. Może Urbaniakiem? się to czasem przerodzić we frustrację. Skąd brać inspiracje, Mój pierwszy koncert z Urbanatorem zbiegł się w czasie jeśli nic ciekawego nie dzieje się w naszym życiu, wszystko z dużym koncertem w Pałacu Kultury i Nauki, na którym gra i jest fajnie? Artyści często potrzebują skrajnych emocji, grałem z Night Marks Electric Trio jeden utwór. Powiedzia- żeby tworzyć. łem wtedy Michałowi, że uda mi się to wszystko pogodzić i dotrę bez problemu z miejsca na miejsce. Jako Night Marks Muzyczny bohater z dzieciństwa? Electric Trio mieliśmy zagrać cover zespołu Lomi Lomi na Mój kuzyn Pyniek ze Świnoujścia, który odkrył przede 20 minut przed rozpoczęciem koncertu Urbaniaka w innym mną hip-hop, kiedy miałem sześć lat. Powiedział, że poka- miejscu Warszawy. Oczywiście wszystko się opóźniło, a ja że mi prawdziwy rap i włączył na VHS teledysk Cypress Hill nigdy się tak nie stresowałem... Skończyliśmy grać z NMET Lick a Shot. Po tym zdarzeniu zacząłem świadomie słuchać w momencie, w którym już od 20 minut trwał koncert Urba- muzyki. Nie byłbym tu, gdzie jestem, gdyby nie ten mały niaka. Wiedziałem, że zaczęli beze mnie i spodziewałem się incydent. najgorszego. Adam Kabaciński szybko zawiózł mnie autem, rzuciłem plecak gdzieś przed drzwiami wejściowymi, wbie- Do czyjego filmu nagrałbyś muzykę? głem na salę, siadam do instrumentu i nieśmiało podnoszę Ostatnio oglądałem Boże Ciało Jana Komasy. Do takiego fil- głowę, a basista Marcin Pospieszalski mówi: „Ooo! Super, że mu mógłbym napisać muzykę. Uwielbiam dramaty wszel- jesteś”. Wszyscy się uśmiechają i nie ma żadnego problemu. kiej maści, a polski dramat ma się wyjątkowo wspaniale. Myślałem, że moje życie właśnie wtedy się skończy, a stało Jestem empatą, tak że wiem, że podszedłbym do nagrywa- się zupełnie inaczej. Po wszystkim zacząłem na kolanach nia takiej muzyki bardzo emocjonalnie. przepraszać Michała, który mi przerwał, mówiąc: „Marek, daj spokój, ja taki nie jestem”. Taki był mój pierwszy koncert Kto jest albo był dla ciebie muzycznym guru? z Urbaniakiem Moja pierwsza myśl to Gil Scott-Heron z Brianem Jacksonem. Ich muzyka jest często ścieżką dźwiękową do mojego życia. Jakie jest twoje muzyczne marzenie? Tworząc własną, też mam w duchu Herona i Jacksona. Oni Napisać muzykę do filmu i wydać solową płytę pod pseudo- ROZMOWA KULTURALNA tworzyli „social music”, czyli muzykę rozrywkową opisu- nimem Latarnik. jącą brutalną rzeczywistość. Jeśli chodzi o pianistycznego mistrza, to jest nim i będzie dla mnie Ahmad Jamal. Jakie plany ma EABS? z Markiem Pędziwiatrem, artystą wszechstronnym, muzykiem, DJ-em Najbliższe plany to praca nad autorską muzyką i nagranie i liderem zespołu EABS, czyli Electro-Acoustic Beat Sessions Co jest konieczne, by improwizacja się udała? kolejnej płyty. To będzie muzyka apokaliptyczna. Póki co – polskiego septetu jazzowego z Wrocławia Improwizacja to coś więcej niż granie solówki pod podkład. gramy dużo koncertów w Polsce i na świecie. Przede wszystkim trzeba być wyczulonym na to, co się dzieje dookoła, tu i teraz. Nie liczy się tylko twoje ego, ale magia Jak w dzisiejszych czasach można skutecznie chronić swo- ją twórczość? r o z m a w i a Katarzyna Tez muzyki, w której jesteśmy razem. Warto też w przypływach chwil ustalać jakieś ścieżki, prowizoryczne mapy prowa- Przede wszystkim trzeba się zrzeszyć w ZAiKS-ie i w STOART dzące do miejsc, do których zmierzamy. Bliższa mi niż gra- oraz dbać o to, by wszystkie dzieła, w których braliśmy nie solówek jest improwizacja kolektywna, czyli kompono- udział, były sukcesywnie zgłaszane. Poza tym trzeba uważ- wanie na żywo w zespole. Wtedy najważniejsze jest wspól- nie czytać umowy, a jeżeli czegoś nie rozumiemy, pytać

FOT. HUBERT MISIACZYK ne czucie muzyki, koło energetyczne, w którym każdy znaj- prawników.

100 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 101 GALERIA POLSKA W OBIEKTYWIE t e k s t Grzegorz Sowula

Fotografik, portrecista, iał 25 lat, gdy znalazł się wśród rzeszy studentów protestujących w marcu 1968 roku na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego. Ruszył razem z nimi. Miał pasjonat reportażu. aparat, radziecką (o ironio!) lustrzankę marki Zenit. Robił zdjęcia, które stały Krzysztof Wojciewski Msię cenną i unikatową dokumentacją początku wydarzeń marcowych, brutalnej re- jeździł po Polsce, akcji milicji. Ujęcia robione z okna pokazują tłum studentów – choć oficjalnie była to „garstka wichrzycieli” – i autobusy dowożące pod uniwersytet „aktyw robotniczy”, podróżował po czyli oddziały ORMO. świecie, z wędrówek Jego pasją był fotoreportaż. Miał w dorobku wiele doskonałych portretów, w tym se- rię polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata czy też ludzi kina i filmu. Czu- przywoził fotorelacje, ło się jednak, że najbardziej interesowała go akcja, zdarzenia, scenki uchwycone które przynosiły mu w biegu. Do strajków wracał parokrotnie – w 1980 roku znów na ulice wyszli studenci, nagrody w krajowych w 1989 roku w Pradze trwała aksamitna rewolucja. Znał świat, wypuszczał się do kra- jów tak odległych jak Mongolia czy Panama, skąd przywoził fotoreportaże publiko- i zagranicznych wane w polskiej prasie. Jeździł wiele po Polsce, przemierzając ją wszerz i wzdłuż, wy- konkursach. szukując miejsca, w których działo się coś ciekawego. Jak Skaryszew, gdzie od blisko 400 lat odbywają się targi konne, znane jako Wstępy. Wojciewski pokazał świat oso- Dokumentował bliwy, handlarzy i gospodarzy, konie kupowane do zagrody raczej niż do biegów. Te polską codzienność, drugie można znaleźć na zdjęciach robionych na aukcjach w Janowcu. z jej absurdami Przejmująco potrafił portretować codzienność PRL – opatrzone etykietkami słoiki na kartki określające przydziałowe porcje mięsa mówią więcej niż opowieść o poli- i osobliwościami, tyce gospodarczej rządu… Kolejki, puste półki w sklepach, rząd siermiężnych malu- czyniąc to z wyczuciem chów przed równie bezbarwną obietnicą Mody Polskiej. Malarz monideł upiększają- i sympatią dla jej cy swych modeli. Młody człowiek z bujną czupryną przed obrazami z podobiznami wysoko podgolonych sarmackich przodków. I wiele innych „snapszotów”, jak pewnie bohaterów powiedzielibyśmy dzisiaj. Miał jeszcze jedno hobby: był melomanem. Kilka tysięcy zgromadzonych w domu płyt, współpraca z dystrybutorami sprzętu naprawdę hi-fi, zdjęcia muzyków, dyry- gentów, kompozytorów, obecność na koncertach dla czystej przyjemności wysłucha-

KRZYSZTOF WOJCIEWSKI, FOT. RYSZARD WOJTYŃSKI nia muzyki. Choć nawet wtedy nie rozstawał się z aparatem…

GRUDZIEŃ 2019 103 GALERIA

104 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 105 GALERIA

106 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 107 GALERIA

108 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 109 GALERIA

110 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 111 GALERIA

Zdjęcia na stronach: 102 – Kartki, 104–105 – Kartki, 106 – Kartki, 107 – Moda Polska, Za chlebem, 108–109 – Kartki, 110 – Lenin, 111 – UW marzec 68, 112 – Skaryszew 71, Skaryszew Targ, 113 – Portret na zamówienie 1985, okładka – Zima stulecia 79

112 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 113 POŻEGNANIA JANUSZ KONDRATIUK przypominamy 7 PAŹDZIERNIKA 2019 ludzi ważnych

t e k s t Ola Salwa dla naszego stowarzyszenia, którzy odeszli w minionym czasie

urodził się w 1943 roku w zsrr, gdzie jego rodzina ekranowe kwadranse reżyser pokazał nadzieję, rozczaro- przebywała na zesłaniu. piękne wspomnienie tam- wanie, naiwność, grubiaństwo tytułowych dziewczyn przy- tego świata uchwycił w swoim, jak się okazało, ostat- jeżdżających rannym pociągiem do Warszawy, a wyjeżdża- nim filmie jak pies z kotem (2018) – pokazał pole pełne jących ostatnim. Z dużym zainteresowaniem publiczności arbuzów, których smak już na zawsze skojarzony był spotkała się też inna opowieść o relacjach damsko-męskich z dzieciństwem. autorstwa Janusza Kondratiuka – Czy jest tu panna na wyda- Gdy po wojnie rodzina Kondratiuków mogła wrócić do niu (1976) – scenariusz reżyser napisał razem z bratem Polski, osiadła w Łodzi w dużo mniejszym stopniu znisz- Andrzejem i grającym główną rolę Romanem Kłosowskim. czonej niż Warszawa. Tam Janusz Kondratiuk, podobnie Mniej szczęścia miał jego debiut kinowy – film wojenny jak jego starszy brat, Andrzej, ukończył wydział reżyse- Głowy pełne gwiazd (1974), który został na dziewięć lat rii w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyj- zatrzymany przez cenzurę, bo nie wpisywał się w oficjalną nej i Teatralnej im. Leona Schillera. Bracia będą kilka raz narrację o tamtych czasach. W kolejnych filmach Kondra- współpracować ze sobą, choćby przy Wniebowziętych, kul- tiuk także przyglądał się postawom i wyborom bohaterów: towej dziś komedii o dwóch takich, co postanowili wygraną w Klakierze (1982) była to zachłanność i egoizm trawiący na loterii przeznaczyć na podróże lotnicze po Polsce (bo środowisko artystów, z kolei w Milion dolarów (2010) poka- gdzie indziej mogli polecieć w 1973 roku?). Andrzej napi- zywał chciwość i głupotę – ciemne oblicza kapitalizmu. sze scenariusz, a Janusz wyreżyseruje komedię Złote runo Na tym tle odrębny i zaskakujący pod względem tematu (1996), ironicznie nawiązującą do wyprawy mitycznego (choć nie stylu i tonu) jest Jak pies z kotem. Janusz Kondra- herosa Jazona. Młodszy brat wystąpi w filmach starszego tiuk pokazał w nim ciężką chorobę i odchodzenie brata należących do tzw. trylogii gzowskiej: Czterech porach roku Andrzeja (zmarł w 2016 roku), którym w tamtym okresie i Wrzecionie czasu. się opiekował. Jak mówił w wywiadach – wszystkie sceny Choć łączyło ich m.in. podobne poczucie humoru, ich fil- w filmie były odtworzeniem tego, co wydarzyło się wcze- mów nie da się pomylić – tworzyli odrębne, autorskie kino. śniej w rzeczywistości, bo – za zgodą brata – nagrywał To sygnowane przez Janusza Kondratiuka miało charakte- ich ostatnie rozmowy. „Miałem w głowie zapamiętane te rystyczny ton, trochę złośliwy, trochę czuły, trochę kpiar- wszystkie wydarzenia i przyszedł mój przyszły scenarzy- ski, a trochę… czeski. Krytycy bardzo często doszukiwali się sta Dominik W. Rettinger i powiedział, że to jest naprawdę w jego filmach wpływów takich twórców jak Jiří Menzel czy materiał na film” – mówił Kondratiuk podczas konferen- Miloš Forman. cji prasowej na festiwalu w Gdyni. „Ja się trochę bałem, że Mimo że początkowo Janusz Kondratiuk nie był pewien, będą mi zadawać takie pytania, czy kochałeś brata, czy on czy najlepszym sposobem na życie jest robienie filmów, by chciał zagrać itd. Przecież nie o to chodzi. Zdecydowa- szybko przekonali go o tym publiczność i recenzenci. Już za łem się więc napisać scenariusz”. jedną z pierwszych etiud – Nie mówmy o tym więcej (1966) Film został świetnie przyjęty, a Olgierd Łukasze- otrzymał nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Fil- wicz, wcielający się w postać Andrzeja, oraz Aleksandra mów Krótkometrażowych w Oberhausen w 1968 roku. Pięć Konieczna, grająca Igę Cembrzyńską, wyjechali z Gdyni lat później nagrodzono tam jego telewizyjną Niedzielę Bara- z nagrodami aktorskimi. basza (1971). Inny film telewizyjny, bodaj najmocniej koja- Jak pies z kotem otrzymał też wyróżnienie od Koła rzony z Januszem Kondratiukiem, w pełni prezentujący jego Piśmiennictwa Filmowego SFP w kategorii Film pol- ironiczno-ciepłe spojrzenie na świat i na bohaterów, czyli ski, które wyraźnie wzruszony reżyser odebrał osobi- Dziewczyny do wzięcia (1972), również został doceniony – ście w lutym w Warszawie. Janusz Kondratiuk zmarł 7 podczas pierwszego Koszalińskiego Festiwalu Debiutów Fil- października. Został pochowany na warszawskich Powąz- FOT. HUBERT MISIACZYK mowych „Młodzi i Film” oraz przez pismo „Ekran”. W trzy kach Wojskowych. FOT. KAMIL PIKLIKIEWICZ / DDTVN / EAST NEWS

114 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 POŻEGNANIA BOHDAN BUTENKO 14 PAŹDZIERNIKA 2019

t e k s t Katarzyna Stanny

butenko pinxit. to w tych dwóch prostych słowach Jego pierwsze opracowania przypominają rysunki pisane zawrzeć można cały charakter twórczości ilustrator- kolorową kredą na szkolnej tablicy czy asfaltowym chodni- skiej bohdana butenki. wymyślony przez niego skróto- ku. Zamiast dbałości o anatomię i realność świata, Butenko wy podpis stał się znakiem rozpoznawalnym, tak bar- proponuje odbiorcom prostą zabawę graficzną, przenosząc dzo spójnym z oszczędną i prostą kreską rysunkowych komunikat wizualny w obszar swoistego rysunkowego zna- rozwiązań plastycznych. ku, symbolicznie oddającego treść zilustrowanej książki. Butenko studiujący u Konstantego Marii Sopoćko i Jana Na studiach Butenko odbył praktyki w drukarni Domu Marcina Szancera był jednym z bardziej charakterystycz- Słowa Polskiego, dzięki czemu zaraz po ich ukończe- nych ilustratorów będących absolwentami wydziału grafiki niu otrzymał propozycję pracy redaktora artystycznego warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, określanych mia- w wydawnictwie Nasza Księgarnia. W branży nazywany nem Polskiej Szkoły Ilustracji. Dyplom w Pracowni Ilustra- był „postrachem drukarzy”, ponieważ wielokrotnie oso- cji prof. J. M. Szancera obronił w 1955 roku opracowaniem biście pilnował tego, aby jakość wychodzącej z drukarni graficznym książki Opowieść o tulskim mańkucie i stalowej publikacji była jak najlepsza. Zaowocowało to szeregiem pchle Mikołaja Leskowa, natomiast debiutem oficjalnym nagród w konkursach na najpiękniejsze książki. Praco- była pierwsza zilustrowana książka Pan Maluśkiewicz i wie- wał w tradycyjnych technikach ilustratorskich, wielokrot- loryb autorstwa Juliana Tuwima wydana przez Naszą Księ- nie szkicując charakter poszukiwanej postaci. Posługiwał garnię w 1956 roku. się prostym, linearnym rysunkiem piórka, czarnego fla- „Wówczas obowiązywał zdecydowanie inny sposób ilu- mastra czy ołówka, wypełnionym płaskim kolorem tuszy, strowania książek dla dzieci i w związku z tym pani redak- dbając przy tym o mimikę bohaterów i ich wyrazistość tor z wydawnictwa przy moich pierwszych dwóch, trzech emocjonalną. Początkowo czarno-białe ilustracje z bie- tytułach brała tekst i jechała do pobliskiej szkoły, gdzie giem lat zaczęły nabierać koloru. Motywem, który wyko- odczytywała i pokazywała wszystko dzieciom w odpowied- rzystywał jako istotny element ilustracji, była ręcznie nim wieku. Okazało się, że mój sposób rysowania i fantazja, pisana typografia stanowiąca jednorodną całość z kom- uznawana przeze mnie za bardzo wybujałą, jest niezwykle pozycją graficzną. Dbał także o to, by okładka, obwoluta, skromna w zestawieniu z fantazją dzieci, które miały pro- kroje, kolory i wielkości czcionek korespondowały ze sobą pozycje dużo dalej idące niż moje. I po paru takich przy- w całej opracowywanej książce. Kompozycje tekstu i ilu- padkach już dostałem zielone światło. Potem Pan Maluś- stracji jego autorstwa przywołują na myśl poszczególne kiewicz miał mnóstwo wydań, sam nawet nie wiem ile, ale kadry filmu animowanego, często są też prostymi, komik- zadebiutowałem w świetnej serii Poczytajki. (…) Nie przypo- sowymi historyjkami obrazkowymi. minam sobie, żeby ukazała się jakakolwiek recenzja Pana W oparciu o inspirującą wyobraźnię stworzył niezapo- Maluśkiewicza. Debiut przeszedł bez echa. Ale kiedy zilu- mniane przygody postaci, które po raz pierwszy ukazały się strowałem 35 maja Ericha Kästnera, to taką krótką recenzję w pisemkach dla dzieci. Wszystkim znani są bohaterowie napisał Robert Stiller, pisarz i wybitny tłumacz, kończąc ją jego kreski: Gapiszon, Kwapiszon, Gucio i Cezar czy Dong zdaniem: Chwała wydawnictwu za śmiałość i dobry gust”. oraz wielu innych pozostających na kartach ponad 200 Tymi słowami w książce Barbary Gawryluk Ilustratorki, ilu- książek, które zilustrował do tekstów najlepszych autorów, stratorzy (wyd. Marginesy, 2019 rok) przywoływał Butenko takich jak choćby Chotomska, Brzechwa czy Makuszyński. swój debiut ilustratorski. Był także autorem scenografii dla TVP. W grafice wydawniczej lat 50. i 60. zaczęła obowiązy- W wywiadzie z Aleksandrą Kozłowską opublikowanym wać niezwykle umowna prostota stylistyczna. Na przekór w trójmiejskiej „Gazecie Wyborczej” w 2003 roku tak Boh- socrealistycznym przedstawieniom malarskim, zgodnym dan Butenko mówił o pracy nad książką: „Mam swoją teorię z obowiązującą wówczas ideologią, również Butenko dokona temat książki – to jest całość, robi się ją jak sweter. Jak się nał swego rodzaju rewolucji plastycznej rodem z prostych zaczyna z jednej strony i dalej ciągnie, to już nie można póź-

FOT. WOJCIECH PACEWICZ / PAP rysunków prasowych czy umownych dziecięcych szkiców. niej ze środka nic wyrzucać”.

116 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 117 POŻEGNANIA

BARBARA LESZEK LESZEK ALEKSANDER KRYSTYNA LECH LEWANDOWSKA ELEKTOROWICZ GRUDZIEŃ KOCHAŃSKI BOGLAR SZCZUCKI 16 września 2019 18 września 2019 29 października 2019 7 października 2019 14 listopada 2019 19 listopada 2019

poetka, autorka słuchowisk, tłumacz, eseista, poeta. od 1960 autor tekstów piosenek, wyko- historyk, badacz dziejów najnow- autorka utworów dla dzieci i mło- historyk filozofii i kultury. redaktorka czasopism dziecięcych. roku był członkiem sekcji f – auto- nawca. od 2002 roku był człon- szych. od 1970 roku należał do sekcji dzieży, poetka, scenarzystka. była od 1970 roku był członkiem sekcji od 1967 roku należała do sekcji f – rów dzieł literackich naszego kiem sekcji d – autorów utworów i – autorów dzieł naukowych naszego członkiem sekcji f – autorów dzieł i – autorów dzieł naukowych naszego autorów dzieł literackich naszego stowarzyszenia. literackich małych form naszego stowarzyszenia. literackich od 1971 roku. stowarzyszenia. stowarzyszenia. Urodzony jako Lesław Witeszczuk stowarzyszenia. Warszawiak, studiował historię na Była absolwentką filologii orien- Jeszcze przed ukończeniem w 1955 Urodzona w Warszawie, wstąpiła przyjął nazwisko swego wuja – kom- Urodzony w 1946 roku, Leszek Gru- Uniwersytecie Warszawskim, który to talnej (historii sztuki Islamu) na Uni- studiów na wydziale filologicznym UW do Szarych Szeregów, brała udział pozytora Witolda Elektorowicza (rów- dzień studiował języki obce na Uni- wydział ukończył w 1952 roku. Głów- wersytecie Jagiellońskim. Pracowała został pracownikiem naukowym Pol- w powstaniu warszawskim jako sani- nież wieloletniego członka ZAiKS-u). wersytecie Warszawskim oraz śpiew nym tematem jego badań i wynika- jako bibliotekarka na uczelni, przez skiej Akademii Nauk, początkowo tariuszka oddziału „Barry” PKB Grupy Zdał maturę na tajnych kompletach, w Państwowej Wyższej Szkole Muzycz- jących z nich publikacji był okres wiele lat była redaktorką w wydaw- w Zakładzie Historii, a od 1956 roku Północ. Po powrocie z niewoli niemiec- studiował anglistykę na Uniwersytecie nej w Warszawie. Na przełomie lat 60. działania Socjaldemokracji Króle- nictwie Nasza Księgarnia, sekreta- w Instytucie Filozofii i Socjologii. kiej rozpoczęła studia na UW (pedago- Jagiellońskim. Debiutował wierszami i 70. przygotowywał scenariusze i pro- stwa Polskiego i Litwy, także dzieje rzem generalnym ZLP, a także polskiej W latach 1995–2003, czyli do przejścia na gika i psychologia). Od 1952 roku publi- i recenzjami w 1947 roku na łamach wadził w Polskim Radiu cykle audy- ruchu zawodowego w Królestwie Pol- sekcji IBBY. Debiutowała w 1966 roku, emeryturę, kierował w instytucie Zakła- kowała w prasie dziecięcej, w 1953 roku „Dziennika Literackiego”. Był biblio- cji muzycznych: „Opera tygodnia” skim, innymi słowy – ruch robotni- zamieszczając na łamach „Świersz- dem Historii Filozofii Nowożytnej. rozpoczęła pracę w wydawnictwie tekarzem, korektorem, nauczycielem, i „Przewodnik operowy”. Pisał rów- czy, czemu poświęcił wiele swoich czyka” i „Płomyczka” opowiada- Jego specjalnością była kultura XVI Nasza Księgarnia jako redaktor, skąd redaktorem tygodnika, kierownikiem nież recenzje muzyczne do prasy, m.in. publikacji, zarówno prac autorskich, nia dla dzieci, w tym serię przygód i XVII wieku, zajmowała go szczegól- w 1959 roku przeszła do Wydawnictwa literackim teatru, współzałożycielem do tygodnika „Razem”. Kusiła go scena jak i przyczynków, opracowań, analiz Gucia i Cezara, które ilustrował Boh- nie problematyka arian (braci polskich). Harcerskiego, stamtąd zaś do Polskiego i członkiem redakcji miesięcznika kul- – za dyrekcji Adama Hanuszkiewicza i kompilacji, takich jak Polacy – bojow- dan Butenko; jej debiutem książko- W 1976 roku został profesorem nadzwy- Radia. W „Świerszczyku”, popularnym turalnego. Dostrzeżony i doceniony występował jako śpiewający aktor na nicy wielkiego października (1967), Czer- wym był Wiercipiętek (1969). Do naj- czajnym, w 1990 roku – zwyczajnym. tygodniku dla dzieci, w którym zamie- jako tłumacz prowadził wykłady na deskach Teatru Narodowego w Dzia- wona Międzynarodówka Związków bardziej znanych jej powieści należą: Członek Polskiej Akademii Umiejętności, ściła pierwsze utwory w 1954 roku, kilku uniwersytetach amerykańskich dach i w Śpiewniku domowym, grał Zawodowych (Profintern) (1985) czy Klementyna lubi kolor czerwony (1970), Towarzystwa Naukowego Warszawskie- prowadziła kilka działów tematycz- (Berkeley, Austin, Chapel Hill i Dur- również w Teatrze Studio za dyrekcji zbiór korespondencji Kazimierza Kel- Historia Kasztanowego Króla (1971), go, redaktor naczelny pisma „Archiwum nych. W latach 1971–1991 byłą redaktor ham), a także na UJ. Jerzego Grzegorzewskiego. Współpra- les-Krauza (1984). Po przełomie zajął Mgła nad Doliną Wiatrów (1973), Kolor Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, naczelną „Misia”. Członek Klubu Inteligencji Kato- cował z firmami eventowymi orga- się analizą dokumentów polskiego trawy o świcie (1982), kilkutomowy a także serii „Renesans i reformacja. Stu- Dorobek Barbary Lewandowskiej lickiej, współzałożyciel Stowarzysze- nizującymi m.in. koncerty szkolne, ruchu robotniczego, w tym protokołów cykl przygód Rafała Nowaka, a także dia z historii filozofii i idei”. Jego dorobek obejmuje kilkadziesiąt słuchowisk nia Pisarzy Polskich (wcześniej czło- w których udział liczył w tysiącach posiedzeń Biura Politycznego KC PZPR, wydane w 1978 Nie głaskać kota pod obejmuje ponad 100 publikacji nauko- radiowych, teksty piosenek do progra- nek ZLP), autor tomów poezji, esejów występów. Był autorem tekstów kilku- udostępnionych archiwów rosyjskich włos i Każdy pies ma dwa końce, które wych, w tym wiele cenionych dzieł doty- mów radiowych i telewizyjnych, wier- i powieści, przede wszystkim jednak dziesięciu piosenek, m.in. poświęco- czy dokumentów dotyczących Sekreta- stały się podstawą miniserialu i filmu czących reformacji, antytrynitaryzmu, sze, bajki, opowiadania i inne utwory pamiętany jako znakomity tłumacz nej Warszawie Kropli słońca z muzyką riatu KC PPR. Szczególnie ceniony był kinowego Rodzina Leśniewskich. Pisała nonkonformizmu religijnego. Za opraco- dla dzieci i młodzieży. Kilka jej tytu- literatury anglosaskiej, m.in. wier- Marcina Zygierewicza. wdsk jego Informator historyczny. Polska lekko, tworzyła wyraźne postaci, jej wanie edytorskie siedmiotomowej edy- łów opublikowała Agencja Wydawni- szy Frosta, Williamsa, Lawrence’a, 1944–1991, skrupulatnie odnotowujący książki pełne są humoru, żywych dia- cji korespondencji Andrzeja Dudycza, cza „Ruch”. Pisała również dialogi do Shelleya, Audena, szkiców literac- i komentujący wszystkie akty prawne logów i nieprawdopodobnych wyda- XVI-wiecznego myśliciela, reformatora filmów i scenariusze, m.in. do wode- kich Conrada. Wśród nagród i wyróż- i decyzje centralnych władz PRL. Był rzeń, co przywodzi na myśl pisarstwo i dyplomaty, odebrał w 2014 roku Nagro- wilu Był sobie król – książkowy mól. nień, jakie otrzymał, wymienić można członkiem Rady Naukowej Polskiego Kornela Makuszyńskiego. dę Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Wśród przyznanych jej wyróżnień są Nagrodę Miasta Krakowa, Złoty Medal Słownika Biograficznego, opracowy- Zainteresowanie Węgrami, a także Od 1993 roku był wiceprzewodniczą- m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odro- „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” wał również hasła dla Słownika bio- rodzinne związki pozwoliły Krysty- cym swojej sekcji, był również zastęp- dzenia Polski, Medal Komisji Edukacji i komandorię Orderu Odrodzenia Pol- graficznego działaczy polskiego ruchu nie Boglar wydać w 1977 roku Informa- cą członka Zarządu, w 2009 roku skła- Narodowej, Srebrny Medal „Zasłużony ski, jak również nominacje do nagród robotniczego. wdsk tor turystyczny prezentujący państwo dając funkcje. W 1998 odznaczony Kulturze Gloria Artis”. wdsk literackich. wdsk naszych bratanków. wdsk Medalem ZAiKS-u. wdsk

118 WWW.ZAIKS.ORG.PL GRUDZIEŃ 2019 119 Julian Tuwim – MAGICZNY KWADRAT ALBO PODWÓJNY AKROSTYCH pisarz, autor wodewili, skeczy, librett operetkowych i tekstów piosenek; jeden z najpopularniejszych poetów dwudziestole- cia międzywojennego. Współpracował z wieloma pismami lite- rackimi i kabaretami, m.in. Pod Picadorem i Qui pro Quo, był założycielem grupy poetyckiej Skamander, skupionej wokół studenckiego czasopisma „Pro Arte et Studio”. W marcu 1918 roku, razem z innymi twórcami lekkiej muzy, powołał do życia Stowarzyszenie Autorów i Kompozytorów Scenicznych, dziś znane jako Stowarzyszenie Autorów ZAiKS. Urodził się 13 wrze- śnia 1894 roku w Łodzi. Zadebiutował w 1911 roku przekładem na esperanto wierszy Leopolda Staffa. W roku 1913 miał miejsce jego właściwy debiut poetycki, wiersz Prośba opublikowany został w „Kurierze Warszawskim”. Utwór poeta podpisał inicjałami St. M., poznanej w 1912 roku, swojej przyszłej żony Stefanii Marchwiówny. Tuwim nie tylko pisał, był też tłumaczem. Na polski przełożył poezję francuską (Rimbaud), niemiecką (Heine), łacińską (Horacy), ale przede wszystkim ro- syjską (Lermontow, Majakowski, Pasternak). W 1939 wyemigrował do Francji. Do Polski Tuwim wrócił w czerwcu 1946 roku.

IDEOLO Zmarł 27 grudnia 1953 w pensjonacie ZAiKS-u „Halama” w Zakopanem na atak serca.

O, contrain je m’emboulle, , Taquilosse, comme ou jalle? O, contrain, polissoule # HEJTER, prowokator i bluznierca O, madame, coulon valle! Il est trosque, il est bouge, A ma creve qui pis vrai Adolf Nowaczyński (1876-1944) satyryk i publicysta, O, madame, o tonuche a przy tym osoba znana z antysemickich poglądów, kiedyś O, madame, o tome rain podczas bankietu literackiego wzniósł toast: „Nie ma literatury polskiej bez Adama Mickiewicza, nie ma Adama Julian Tuwim Mickiewicza bez „Pana Tadeusza”, nie ma „Pana Tadeusza” bez Jankiela – niech żyje Tuwim!”. Na to Julian Tuwim: „Nie ma literatury polskiej bez Adama Mickiewicza, nie Spostrzeżenie ma Adama Mickiewicza bez „Pana Tadeusza”, nie ma „Pana Tadeusza” bez Jankiela, nie ma Jankiela bez cymbałów W naturze nie ma linii prostej, – niech żyje Nowaczyński!” anegdoty Ludzki to wymysł sztuczny, Tuwim ponoć miał zwyczaj mówić damom z towarzystwa: Patrząc w skłębione żyworosty, – Żałuję, że nie poznałem pani dwadzieścia kilo wcześniej. Chaosu, chaosu się uczmy. Pogięty, kręty i strzępiasty Jest każdy stwór w naturze, POZIOMO: A prostą linią łączą gwiazdy 1. GDZIE DIABEŁ NIE MOŻE Głupcy i tchórze. 8. ZA ŻYCIA MU SIĘ NIE PRZELEWA Cytaty: 10. POCZĄTEK FILMU Julian Tuwim PIONOWO: 11. ZAWSZE ZA Życie – to okres czasu, którego 1. AUTOR WIDMO 12. ROBIONA DLA ZACHĘTY jedną połowę zatruwają nam 2. PIĘKNIE ZARABIA 14. KARMA W KICIU rodzice, a drugą dzieci. 3. ZŁOTY A SKROMNY 17. NIE ZAMYKAJCIE DRZWI, ZOSTAWCIE Izraelski pisarz Etgar Keret nie *** 4. ODBIERA MOWĘ UCHYLONE OKNA mówi po polsku ale zna na pamięć Powiedzieć komuś: idiota! – to nie obelga, lecz diagnoza. 5. DO CZYNIENIA WYRZUTÓW 18. SŁOWA CYGANA wiersz Juliana Tuwima “Lokomotywa”, *** 6. WIDZĘ CIEMNOŚĆ 20. DO KRWI OSTATNIEJ którego nauczyli go rodzice – polscy Mężczyzna pozostaje zazwyczaj 7. STUDIA STOJĄ PRZED NIM OTWOREM 21. PRZENIESIENIE WESELA Żydzi, mieszkający po wojnie w Izraelu. bardzo długo pod wrażeniem, 9. APARATCZYK 24. SŁUCHA MUZY Myślę, że część mojego pisarstwa to jakie zrobił na kobiecie. 11. MUZYKA CIAŁEM SIĘ STAŁA 25. GDZIE WYSTAWIAJĄ NA WIDOK wynik dorastania w polskiej rodzinie. *** 13. CHOPIN GRAJĄCY LISZTA PUBLICZNY Tragedia, zakochać się w twarzy, 15. PŁYNIE KANAŁEM 26. UJĘCIE PRZESTĘPCY Wychowywałem się m.in. na a ożenić się z całą dziewczyną 16. DZIECKO UTRZYMUJĄCE AUTORA 27. NA CZYM STAJĄ ARTYŚCI, “Lokomotywie” Tuwima– mówił *** w wywiadzie dla “Wprost” Żyj tak, aby twoim znajomym 19. DZIEŃ DOBRY, PRZYSZŁYŚMY Z ŻEBY ODNIEŚĆ SUKCES dziesięć lat temu. zrobiło się nudno, kiedy umrzesz ZAIKSU 28. DIABELSKA ROBOTA 22. ROBI SOBIE KOŁO PIÓRA 29. ZAROBIŁ NA KRYZYSIE

Autor: Kaliber 45 WYBÓR TEKSTÓW KATARZYNA TEZ RYS. MONIKA RACZKOWSKA