Jezus als getrouwd man Respect boven seks Liederlijk: nieuwe rubriek!

jaargang 21-5 | september 2013 | € 12,- Fotograaf Jan van Breda

pocrief betekent verborgen of portretten van Ed van Thijn, Kees van De eerste foto’s van Jan van Breda geheim. Het is een thema dat in Kooten en Halina Reijn. Veel van zijn fo - werden gepubliceerd in het NIW , het werk van de Amsterdamse to’s en onderwerpen kennen een A het Nieuw Israelietisch Weekblad . fotograaf Jan van Breda (55) ruim ver - zwaarmoedige schoonheid. Hij noemt Daarna volgden de Gay Krant en tegenwoordigd is. Daarom in dit num - zichzelf ‘een beetje de Hans Dorrestijn andere bladen. mer een kleine uitsnede uit zijn oeuvre. van de fotografie’. Met de jaren stelt hij Verschillende keren viel hij in de steeds hogere eisen aan zijn werk: ‘Ik prijzen: voor foto’s van de Canal Van Breda is pas onlangs nationaal en wil weten wie ik ga fotograferen. Dat Parade in 2009, voor een foto van internationaal doorgebroken. Als foto - vergt altijd een paar uur googelen. En een joods jongetje dat in elkaar graaf beleefde hij een late roeping. Zelf dan nóg lukt het niet altijd.’ geslagen was en voor een foto van zegt hij hierover: ‘Het was noodge - een ‘eenzame uitvaart’, bij PANL dwongen. Ik werd in 2004 op mijn 46e (Photographers Association of the ontslagen uit een of ander baantje bij Kijk voor meer werk op Netherlands). PCM, waar ik was gestald nadat ik als www.janvanbreda.com. Hij heeft inmiddels een perma - fotoredacteur bij Het Parool opzij was nente tentoonstelling in de Am - geschoven. In 1975, op m’n zeventiende, Herman Heijn sterdamse Hermitage. Daarnaast was ik bij PCM terechtgekomen via een was zijn werk te zien op een expo - vakantiebaantje. Na mijn ontslag sitie in het Leslie-Lohman Mu - mocht ik bij Het Parool terugkomen als seum in New York, en zijn zijn zzp’er.’ foto’s wekelijks te zien in Het Pa - rool . Van Breda is vooral een mensenfoto - graaf. Zo maakte hij ontroerend mooie

2 INTERPRETATIE | september 2013 Van de redactie

Verboden boeken zijn in onze tijd en regio allang niet meer echt verboden, en de ‘verborgen’ boeken die we apocriefen noemen, blijven alleen verborgen voor wie zelf geen moeite doet om ze op het internet of in de boekhandel op te zoeken. Toch blijft het apocriefe een magische aantrekkingskracht hebben. Het is stof voor thrillers en complottheorieën. Er wordt graag gesug - die in de vorige aflevering werd geïntroduceerd, gereerd dat de kerk de alternatieve verhalen over wordt aan de hand van een concreet bijbelverhaal Jezus nog steeds angstvallig bij het publiek vandaan naast nóg weer een andere leeswijze gelegd. houdt. Op de achterpagina, waar tot nu toe telkens een klein In deze aflevering wordt op zulke apocriefe tradities debat werd gevoerd, gaat een nieuwe rubriek van over Jezus nader ingegaan: verhalen over zijn kinder - start onder de titel ‘Liederlijk’ – tijd en over zijn mogelijke huwelijk met Maria van daar komt een songtekst ter Magdala. Er komen niet alleen oude teksten ter sprake die aan bijbelse sprake, maar ook de doorwerking daarvan in 20e- thematiek raakt. Voor eeuwse speelfilms over Jezus. deze aflevering kozen Naast de thematische artikelen is er ook een stuk we een 19e-eeuws over de Elia-verhalen, die dit najaar in veel kerken zul - kerklied dat tevens len worden gelezen omdat ze op het oecumenisch de titelsong is van leesrooster staan. En de estafette-rubriek Dubbel- een van de albums focus wordt voortgezet: een theologische leeswijze van Elvis Presley. In dit nummer

4 De kinderjaren van Jezus 26 Dubbelfocus: De vrouw waar Een intertekstuele zoektocht naar Jezus voor buigt Coetzees verborgen boodschap Hans Snoek 40 Als de dogmatiek niet bestond, Annette Merz moesten we haar uitvinden 28 Proefschrift: Burgerlijk chris - Eep Talstra 8 Het huwelijk van Jezus tendom De publicatie en interpretatie van het Nico Riemersma Evangelie van Jezus’ Vrouw En verder Bas van Os 30 Buiten het boekje: Jezus en de 2 Over de fotograaf seks in Jezusfilms 9 Signalement 12 Bijbels grondwoord: Apocrief Freek Bakker 19 Cultuur Stefan van Dijk Vormen van verdraagzaamheid, 33 Leesrooster: God leeft, voor Religieuze (in)tolerantie in de Gouden 15 Apocriefe overleveringen over wiens geloof ik sta Eeuw Jezus 1 Koningen 17 - 2 Koningen 2 24 Over het beeld Riemer Roukema Anna Marie Bos en Kees Waaijman 44 Recensies 20 De sneeuw, de leeuw en de 37 Kroniek: Van poly naar mono 47 Colofon en vooruitblik kelder Over de ‘ontwikkeling’ van het geloof in 48 Liederlijk Benaja’s heldendaad in 2 Samuël 23 vele goden naar dat in één God How Great Thou Art Piet van Veldhuizen Alex van Ligten Elvis Presley

INTERPRETATIE | september 2013 3 Annette Merz De kinderjaren van Jezus Een intertekstuele zoektocht naar Coetzees verborgen boodschap

Wat is er zo fascinerend aan de kindheid van tuïtief als moeder gekozen Inés, die de jongen isoleert en met een verstikkende liefde verzorgt. De jongen, intelligent, maar Jezus, dat dit onderwerp schrijvers door de eeu - eigenwijs en van zijn bijzonderheid overtuigd, verliest steeds wen heen heeft weten te inspireren? Een hele meer het contact met leeftijdsgenoten en met de realiteit, wat reeks van zogenaamde kindheidsevangeliën vol tot een crisis leidt als hij na zijn zesde verjaardag naar school fantastische verhalen over de heilige familie is moet. Een weinig begripvolle leraar laat hem tegen de weer - uit de oudheid overgeleverd en bleef gelovigen stand van de (pleeg)ouders in een inrichting voor bijzonder boeien en kunstenaars fascineren. Tot aan de onderwijs onderbrengen, waaruit David wegloopt. Vervol - gens slaat de familie op de vlucht naar het noorden, om daar, nieuwste roman van Nobelprijswinnaar J.M. vergezeld door de lifter Juan (Johannes!), die David als ‘zijn Coetzee, De kinderjaren van Jezus , toe. broeder’ aanwijst, opnieuw een nieuw leven te beginnen. Maar de voortekens zijn al overduidelijk: ‘ons nieuwe leven’, fgezien van de eerste twee hoofdstukken van de evan - dat Simon en Inés beogen, is niet ‘het andere leven’, dat David geliën van Lucas en Matteüs heeft geen van de voor zichzelf en zijn broeder Juan zoekt. Onder welke naam Avroegchristelijke documenten over de avonturen van David in de toekomst door het leven zal gaan, laat het verhaal Maria, Jozef en het kindeke Jezus ooit de canonieke status ge - open: ‘Ik heb geen naam. Ik moet mijn naam nog krijgen’ (p. kregen. Kerkvaders en moderne theologen hebben zich vaak 311). Maar de lezer weet het natuurlijk al vanaf de titelpagina. heel kritisch over deze documenten uitgesproken, maar de Wirkungsgeschichte ervan is enorm. Mariadogma’s en -feesten, Don Quichot schilderijen over de geboorte in een grot en van Maria in de Een vluchtelingenkind met een peetvader en een maagdelijke tempel, noem maar op. En nu Coetzee, die zijn roman over moeder (wier toekomstige maagdelijkheid twijfelachtig het vijfjarige vluchtelingenkind David, gesitueerd in een fic - schijnt; een parodistische omkering van de christelijke obses - tief Spaanstalig land in een niet nader te bepalen tijd waarin sie met de maagdelijke ontvangenis!), overtuigd van zijn mis - men zich met auto’s verplaatst, een titel geeft die de lezer sie een mensenredder te worden, op zoek naar ‘het andere aanzet dit leven van de kleine David in het licht van de kind - leven’. In De kinderjaren van Jezus zijn naast veel makkelijk heid van Jezus te lezen. Of moeten we het leven van Jezus her - herkenbare verwijzingen naar bijbelse tradities ook apocriefe lezen in het licht van het verhaal van David? Een boektitel als Jezusverhalen verwerkt. Deze zijn minder bekend en zullen leeswijzer, die de lezer in toenemende mate irriteert, want daardoor ook minder makkelijk herkend worden. Meest fun - het blijft raadselachtig wat de bedoeling van de vergelijking damenteel voor de plot van de roman is het verhaal van de le - moet zijn. raar, wiens onderwijs alleen maar op verzet van de leerling stuit en die uiteindelijk moet erkennen dat Jezus allang kan Ik heb geen naam lezen en schrijven en dat die de leraar in wijsheid overtreft. De verhaallijn is snel geschetst: er wordt geschreven vanuit Meerdere varianten van dit verhaal zijn in het Kindheidsevan - het perspectief van een net gearriveerde vluchteling, die de gelie van Thomas (6-8; 14; 15), in het Kindheidsevangelie van nieuwe naam Simon krijgt en die zijn nieuwe leven deelt met Pseudo-Matteüs (30-31, 38, 39) en in het Arabische Kindheidsevan - een ongeveer vijfjarig jongetje, dat de naam David krijgt. Het gelie overgeleverd (48-49), waarbij de leraar óf de wijsheid van jongetje heeft zijn vader nooit gekend en heeft op de vlucht zijn leerling erkent, óf voor zijn ignorantie zwaar gestraft zijn moeder voorgoed verloren. Nog op het schip heeft hij in wordt. Doden vallen er bij Coetzee niet, maar de strijd om het Simon een peetvader gevonden, die zich over hem ontfermt gezag van de leraar en het gelden van de wet aan de ene kant, en het als zijn taak beschouwt het kind naar ‘zijn moeder’ te en het recht van de leerling op zijn eigen interpretatie van li - brengen en deze van afstand te ondersteunen bij de opvoe - teratuur en wereld aan de andere wordt ook hier onverbidde - ding. In de tijd van de installatie in hun nieuwe omgeving en lijk uitgevochten. De eerste leraar, die David uiteindelijk voor de zoektocht naar de moeder raken Simon en David zeer aan zich wint, is de welwillende en libertijns ingestelde Simon; elkaar gehecht. Deze verbinding wordt abrupt onderbroken geoefend wordt met het boek waaruit David zich zelf heeft door de overdracht naar de uiteindelijk door Simon puur in - leren lezen, Don Quichot . Het onderwerp is complex: God en

4 INTERPRETATIE | september 2013 INTERPRETATIE | september 2013 5 Dulcinea, de ideale vrouw, die de ridder aanbidt en vereert en een verwijt van een farizeeër, omdat ‘hij doet op sabbat wat die de lezer makkelijk als symbool voor de maagdelijke Maria niet geoorloofd is’. Door Jozef daarop aangesproken klapt – product van vrome verbeelding – kan herkennen. Cervantes’ Jezus met zijn handen, waarna de vogels levend worden en tekst, die in een grappige dialoog deel voor deel wordt uitge - wegvliegen. Jezus toont zich hier als Zoon van God, die in de legd, luidt: scheppingsmacht van zijn vader participeert, en tegelijk als kind, dat op speelse manier het conflict uit de weg gaat door God weet of er een Dulcinea in de wereld is of niet en of zij de bewijzen van zijn ‘misdaad’ te doen verdwijnen en te ont - verbeelding is of niet. Bij dat soort dingen kun je het naadje kennen dat er überhaupt iets gebeurd is. Bij Coetzee lijkt deze van de kous beter niet weten. Ik heb haar verwekt noch ge - traditie van haar wonderjasje ontdaan te zijn, waardoor een baard, maar aanbid haar zoals betaamt bij een vrouwe die andere, universelere theologische duiding op de voorgrond alle deugden bezit om haar beroemd te maken over de hele komt, die tegelijk een van de basisovertuigingen van het wereld. (p. 249) hoofdpersonage Simon verwoordt. Het kind staat bij de voor - man aan de havenkant zijn pleegvader te observeren, die als De jongen vraagt onder andere naar de betekenis van ‘Dios’ stuwadoor werkt en de hele dag zware zakken graan over een (God). Simon antwoordt dat ‘Dios sabe’ (God weet) een uit - wankele loopplank naar de kade sjouwt. Simon stelt David drukking is, ‘een manier om te zeggen dat niemand het weet’: voor in de toekomst met andere kinderen te gaan spelen in plaats van bij hem te zijn. David zegt dat hij niet met andere ‘Is God niemand? (…) God is niet niemand, maar hij woont kinderen wil spelen. ‘Ik wil niet, dat je in zee valt. Ik wil niet zo ver weg dat we niet met hem kunnen converseren of dat je verdrinkt.’ Simon antwoordt: omgaan. En of hij ons in de gaten houdt, Dios sabe .’ (p. 250- 251) ‘Maak je geen zorgen, ik zal heel goed oppassen dat ik niet verdrink, dat beloof ik je. Je kunt dat soort donkere gedach - Ironie, die een soort Godsbewijs vanuit het taalgebruik ople - ten wegjagen. Je kunt ze laten wegvliegen als vogels. Zul je vert. En wat Maria betreft, wier maagdelijke geboorte in partu dat doen?’ (p. 28) en post partum in het Proto-Evangelie van Jacobus en latere kind - heidsevangeliën door het bewijs van de vroedvrouwen beves - De mens als schepper van zijn eigen gedachtewereld, mede - tigd wordt, is de vergelijking met Dulcinea, die een literaire bevolkt door zelfgeschapen angsten, die je moet leren te be - figuur én tegelijk een verzinsel van Don Quichot is, natuur - heersen. Dat is de les die David moet leren. Het vervolg zal lijk veelzeggend. Maar deze boodschap is voor de lezer. David tonen dat het kind het eerste gedeelte – het uitvinden van zit er niet mee, integendeel, hij wenst zelfs dat Inés broers zijn eigen wereld, waarin hij de onbetwiste koning is – mak - voor hem baart, want hij identificeert zich met ‘de derde kelijker onder de knie krijgt dan het omgaan met zijn ang - broer’ uit een sprookje dat zijn moeder hem ’s avonds vertelt. sten. De wereld waarin hij leeft zit vol met barsten, gaten en Deze derde broer laat zijn hart opeten door een beer, om het onzichtbare vulkanen, die op ieder moment open kunnen medicijn te kunnen vinden dat zijn moeder nodig heeft. breken en hem zullen verslinden. Ondanks dit steeds aanwe - zige gevoel van bedreiging ontwikkelt de jongen het idee dat Ik ben de waarheid hij anderen zou kunnen en moeten redden. Dit idee komt op Het tweede lerarengesprek, met de rigide Señor León, ver - velerlei manieren terug, waarbij de bijbelse tradities maar loopt minder prettig, want nu staan niet God en Maria-Dul - een van de bronnen vormen. Don Quichot vormt een tweede cinea ter discussie, maar Davids held Don Quichot zelf, die bron en Davids lievelingssprookje van de drie broers een door Señor León als een krankzinnige wordt neergezet, die derde. een verzonnen naam durft te dragen. Voor Señor León staat iedere fantasievolle benadering van de wereld gelijk aan lie - Abracadabra gen, net als het wekenlange zwijgen van de leerling over zijn We kijken nog een keer naar de zojuist geciteerde scène bij de kennis. Deze moet dan ook ter boetedoening op het bord haven. David denkt dat zijn aanwezigheid bij het water schrijven: ‘Ik moet de waarheid spreken.’ David gehoorzaamt Simon (!) bij zijn hachelijke tocht over de zee kan beschermen en schrijft de waarheid. Deze luidt: ‘ Yo soy la verdad , Ik ben de en hem voor verdrinken kan behoeden. Een knipoog naar het waarheid’ (p. 257, zie Joh. 14:6). verhaal van (Simon) Petrus die over de zee naar Jezus toe wan - delde? Later is David ervan overtuigd dat hij een overleden Jezus Zoon van God paard, een door kinderen gedood kuikentje en zelfs een ver - Sommige van Coetzees allusies naar de canonieke en apocriefe stikte arbeider zou kunnen doen herleven als het hem maar evangeliën zijn subtieler dan deze, zo subtiel dat er zelfs twij - zou worden toegestaan deze wezens zijn adem in te blazen (p. fels over zouden kunnen bestaan of er een verwijzing is, ware 229-230, 279) respectievelijk de rook uit de longen te zuigen (p. het niet dat de titel van het boek als een steeds aanwezige pa - 183) – makkelijk herkenbare verwijzingen naar de schepping ratekst de interpretatie stuurt. Een van de bekendste apo - (Gen. 2:7). Er is ook een soort parodie op de synoptische verha - criefe verhalen uit het Kindheidsevangelie van Thomas is de len van genezingen van verlamden. De van een valpartij her - allereerste scène na de proloog, waarin de latere sabbatcon - stellende Simon, die zich nog amper kan bewegen, zegt: ‘Voor flicten uitgebeeld worden. De vijfjarige Jezus speelt met an - jou kan ik alles… Je hoeft alleen het woord maar te zeggen.’ dere kinderen; hij leidt water door kanalen en kuilen, en Het toverwoord, het woord dat hem kan ‘genezen’, waardoor vormt uit natte klei twaalf vogels. Zijn vader krijgt daarover hij naar zijn rolstoel kan lopen, blijkt ‘Abracadabra!’ (p. 278).

6 INTERPRETATIE | september 2013 Terwijl David zeker weet dat hij bovenmenselijke krachten Quichot, de redder van maagden en beschermer van de en kennis heeft (‘Ik ben onzichtbaar’, p. 311; ‘Ik kan zien wat armen tegen de rijken en machtigen (p. 281), toe? Er is niet je denkt!’, p. 216) en dat niets een toekomst als tovenaar, goo - één voor de hand liggende interpretatie. Dat komt ook door - chelaar en ontsnappingsartiest in de weg staat, laat het ver - dat dat het verhaal net zo abrupt eindigt als het begon. Waar - haal duidelijk zien dat dit allemaal ongegronde heen zal de zoektocht naar ‘het andere leven’ leiden? De grootheidsfantasieën van een onschuldig jong kind zijn, aan - kindheidsevangeliën doen vermoeden dat David eerst nog gewakkerd door zijn enige leesvoer: de avonturen van Don meer leraren zal verslijten. Het enige echte spoor waarop de Quichot. lezer voor de langere toekomst gezet wordt, is het leven van Jezus zoals bekend uit de evangeliën. Simon droomt van een ‘Het andere leven’ hemelvaart (p. 271) en houdt David, die alleen zijn eigen taal De vraag is natuurlijk wat met het oog op Jezus de bedoeling wil spreken voor: ‘Dan moet je in een eigen wereld leven. Dan is van deze afschildering van het kind dat zich terugtrekt uit heb je geen vrienden. Dan word je geschuwd. (…) Je zult ner - de realiteit en in fantasieën van almacht en alwetendheid gens je hoofd te ruste kunnen leggen’ (p. 216, zie Mat. 8:20). zwelgt. Zeker als men er rekening mee houdt dat alle apo - criefe kindheidsevangeliën een Jezuskind schilderen dat met het grootste gemak de opzienbarendste en ook wreedste won - Prof. dr. A.B. Merz is hoogleraar literatuur- en cultuurgeschiedenis deren volbrengt. Wil Coetzee laten zien dat de auteurs van van het vroegste christendom aan de Universiteit Utrecht en lid van deze verhalen niet volwassener van geest waren dan de kleine de redactieraad van Interpretatie. David? Coetzees verhaal van David-zonder-echte-naam en het ver - haal van Jezus, over wiens identiteit men het zoals bekend ook niet makkelijk eens kon worden (zie Mar. 6:14-16; 8:27-30; 14:61-62; 15:39), raken met elkaar verstrengeld. Dat is de Literatuur kracht van de expliciete intertekstuele leesaanwijzing die in J.M. Coetzee, De kinderjaren van Jezus , Amsterdam: Cossee 2013. de titel gegeven wordt. Maar wat is de hoofdrichting waarin G. van Oyen, De kleine Jezus, in: G. van Oyen en P. Kevers (red.), De apocriefe Jezus , Leuven: VBS-Acco 2006, 53-78. de interpretatie zich gaat voltrekken? Wordt David door Jezus Antike christliche Apokryphen in deutscher Übersetzung (Bd 1/1-2), hg. von C. of Jezus door David ingekleurd? Welke nuance voegt Don Markschies / J. Schröter, Tübingen: Mohr Siebeck 2012.

Nieuw bij Meinema

Karel Eykman Een knipoog van u zou al helpen Bij iedere psalm een gedicht Karel Eykman gaat in gesprek met de psalmen. Het resultaat: een boek vol vrije poëzie, grappige cabaretliedjes, en - thousiaste gospelsongs en droe - vige blues, onder het motto: geef me een psalm en ik maak € 22,50 er een gedicht bij.

Met illustraties van Ceseli Josephus Jitta Gebonden, 176 pagina’s.

@UitgMeinema Verkrijgbaar bij de boekhandel en via www.uitgeverijmeinema.nl

INTERPRETATIE | september 2013 7 Bas van Os Het huwelijk van Jezus De publicatie en interpretatie van het Evangelie van Jezus’ Vrouw

Op 18 september 2012, tijdens het tiende Inter - aantekeningen geschreven rond het jaar 200. Karen King ge - national Congress of Coptic Studies, presen - bruikt het Evangelie van Filippus dan ook nadrukkelijk in haar interpretatie van het fragment. teerde Harvard-professor Karen King een paper King stelt duidelijk dat het 4e-eeuwse fragment niets kan zeg - over een Koptisch 1 fragment zonder titel dat, gen over de historische Jezus. Het gaat haar om het achterha - ‘puur ter referentie’, door haar het Evangelie van len van de betekenis van de tekst voor de mensen in de tweede Jezus’ Vrouw genoemd is. Harvard University of derde eeuw die deze tekst zouden hebben geschreven en ge - maakte de vondst bekend als de eerste antieke lezen. Zij zoekt daarom naar parallellen in de niet-canonieke tekst waarin Jezus ondubbelzinnig spreekt over Evangeliën van Thomas, Maria en Filippus . Uit dat laatste evangelie citeert King de inmiddels bekende ‘mijn vrouw’. passage in 63:30-64:5, over het kussen van Jezus en Maria:

et fragment, een ‘uitgeknipt visitekaartje’, is van on - And the koinônos of the S[avior is Ma]ry Magdalene, whom bekende herkomst, maar zou al enkele decennia be - the S[avior loved] more than [all] the discip[le]s [and he] Hkend zijn geweest bij enkele (inmiddels overleden) kissed her [mouth many] times. The rest of the [disciples…]. geleerden in Berlijn. Een verzamelaar – die onbekend wenst te They said to him, ‘Why do you love her more than us?’ The blijven – bracht het in 2010 bij professor King. Voordat ze het Savior replied to them, saying, ‘Why do I not love you in the presenteerde, heeft ze andere deskundigen om advies gevraagd way (I love) her?’ ten aanzien van de papyrus, de schrijfstijl en de grammatica. Ondanks het gebrek aan context, de vreemd gevormde ‘dikke’ In deze beschadigde passage, die overigens ook anders gerecon - letters en de soms ongebruikelijke zinsbouw was de eindcon - strueerd en vertaald kan worden, wordt Maria de koinônos van clusie dat het om een authentiek fragment gaat uit de 4e eeuw. de Verlosser genoemd. Maar het woord koinônos , of ‘partner’, Wel werd geadviseerd de gebruikte inkt nog nader te onder - kan op verschillende manieren begrepen worden. De vraag is zoeken. Ondertussen bood professor King haar conceptartikel 2 bovendien waarom Jezus de overige discipelen lijkt uit te nodi - met foto’s van het fragment aan op haar website, zodat geïnte - gen tot een gelijksoortige relatie. Gaat het hier dan om de ge - resseerden het zelf kunnen beoordelen. 3 meenschap, de koinônia , van de gelovigen met hun Heer? King Na de aanvankelijk warme ontvangst op het congres brak de wijst terecht op een andere passage (59:2-4), waarin de kus van kritiek van collega’s los. Velen meenden dat een moderne ver - de gelovigen een geestelijke betekenis heeft, maar waar vol - valsing niet uitgesloten kan worden. Deze mening werd des te gens haar daarnaast ook de letterlijke betekenis mogelijk is. sterker toen Andrew Bernhard van Oxford University op gede - Ter ondersteuning daarvan bespreekt King een andere passage tailleerde wijze reconstrueerde 4 hoe een vervalser met beperkte uit het Evangelie van Filippus , die opmerkelijke overeenkomsten kennis van het Koptisch de tekst kan hebben gemaakt op basis vertoont met het nu gepubliceerde fragment. Daarin is zowel van een internetversie van het Evangelie van Thomas met zowel sprake van een moeder van Jezus als van een vrouw van Jezus. de Koptische als de Engelse tekst. Met name het feit dat deze Op de achterzijde wordt bovendien het getal ‘drie’ aangetrof - versie een tikfout bevatte die zo ook voorkomt in het fragment, fen. Deze elementen komen overeen met passage 59:6-11 in het heeft experts als Marc Goodacre overtuigd van deze theorie. 5 Evangelie van Filippus : Op dit moment is het wachten nog steeds op het onderzoek naar de inkt. De publicaties van het artikel en de documentaire There are three who always walk with the Lord: Mary his zijn voor onbepaalde tijd uitgesteld. mother and her sister and Magdalene, who is called his koinônos . For Mary is his sister and his mother and the one Evangelie van Filippus he is joined with. De inhoud van het fragment kan geen reden zijn om het als een vervalsing aan te merken. Het idee dat Jezus de partner Omdat Jezus’ koinônos hier gelijkgesteld wordt met de vrouw was van Maria komt immers al voor in het gnostisch-christe - aan wie hij (in de echt) ‘verbonden’ is, is duidelijk dat hier de lijke Evangelie van Fillippus , een verzameling korte spreuken of huwelijksrelatie bedoeld wordt. King begrijpt dit woord in

8 INTERPRETATIE | september 2013 een dubbele betekenis. Allereerst ziet ze de lichamelijke lief - mogelijk dat christenen uit de tweede en derde eeuw Maria desrelatie tussen Jezus en Maria. Daarnaast merkt ze op dat zagen als echtgenote van Jezus. het ook een rituele betekenis heeft in het Evangelie van Filip - pus , waarbij het aardse huwelijk model staat voor het hemelse In aanvulling op wat King in haar artikel naar voren brengt, huwelijk, de hereniging van het mannelijke en het vrouwe - wil ik graag wijzen op een viertal relevante punten: lijke in de rituele ‘bruidskamer’. Het laatste leesbare woord op regel 8, ‘een beeld’, is een woord dat in het Evangelie van Filip - Jezus als bruidegom pus gebruikt wordt om de rituelen te kenschetsen: als aardse In de eerste plaats merk ik op dat het thema van Jezus als me - beelden van hemelse werkelijkheden. taforische bruidegom nadrukkelijk voorkomt in het Nieuwe Ten slotte merkt King op dat de traditie van Maria als geëerde Testament. 6 In Matteüs 22 richt een koning een bruiloftsfeest volgeling van Jezus een oude traditie is die door de kerk ver - aan voor zijn zoon. In Romeinen 7:1-4 worden de gelovigen als vangen is door de versmelting van haar persoon met die van vrouwen beschreven die na de dood van het zondige vlees een de berouwvolle hoer uit Lucas 7. Zij acht het daarom goed andere man zullen toebehoren, namelijk ‘Hem die uit de

INTERPRETATIE | september 2013 9 doden opgewekt is’. In Efeziërs 5:25-32 wordt het huwelijk tussen man en vrouw vergeleken met de verbintenis tussen Het Evangelie van Jezus’ Vrouw* Christus en zijn gemeente. In Openbaring 19-22 lezen we over de bruiloft van het Lam en het Nieuwe Jeruzalem. Jezus is dus wel degelijk getrouwd in het Nieuwe Testament, zij het in metaforische zin.

Bruidegom van de gevallen ziel King stelt dat de gedachte aan Maria als de gevallen vrouw uit Lucas 7 een latere 6e-eeuwse traditie is. Ze ziet daarbij echter over het hoofd dat de hellenistische filosoof Porphyrius, die bekend was met gnostische christenen, haar al in de derde eeuw zo beschreef. Het is dan ook mogelijk dat beide tradities met elkaar samenhangen: Jezus als de bruidegom die de ge - vallen hoer tot reine bruid maakt. Er zijn verschillende passa - ges in het werk van de vierde-eeuwse kerkvader Ambrosius Recto waarin hij de kussen van de bruid uit Hooglied en die van de 1…niet [aan] mij. Mijn moeder gaf mij, le[ven… hoer uit Lucas 7 bespreekt. Deze vrouwen staan bij hem niet 2…De leerlingen spraken tot Jezus: “… alleen symbool voor de kerk, maar ook voor de ziel van iedere 3…verloochenen. Maria is het [niet?] waard… gelovige. 4…niet dood.] Jezus sprak tot hen, mijn vrouw… De ziel, Psyche in het Grieks, wordt op gelijke wijze gered door 5…zij zal mijn leerling kunnen zijn en… de liefde van en tot het goddelijke. Deze thematiek wordt ex - 6…Laat boosdoeners opzwellen… pliciet besproken in het gnostische geschrift De Exegese van de 7…Wat mij betreft, ik ben met haar om… 8…een beel[d… Ziel : Psyche heeft de Vader verlaten en ze is verloren in hoere - rij. Maar dan bekeert ze zich vol berouw en tranen (‘dat is haar doop’), en de Vader stuurt zijn eerstgeboren Zoon, haar broer, om haar te reinigen en als bruid weer op te nemen in het vaderhuis ( NHC II , 131-132). Deze interpretatie past erg goed in het Evangelie van Filippus , waar de kinderen van de Vader zijn gevallen in de modder (62:17-25), en waar Jezus is gekomen om zijn Psyche te bevrij - den en terug te nemen (53:10-13). Net als in het Evangelie van Maria valt de passage in het Evan - gelie van Filippus te lezen als een interpretatie van de ontmoe - ting van Maria met de opgestane Heer in Johannes 20. De Heer wil zich dan aan alle gelovigen in een liefdesrelatie openbaren zoals hij zich aan Maria geopenbaard heeft. Ook bij de 4e-eeuwse kerkvader Cyrillus zien we dat deze ontmoe - Verso ting in de tuin bij het graf in verband gebracht wordt met het 1…mijn moede[r… bijbelboek Hooglied. Maria is dan zowel de zuster als de 2…dri[e… bruid van Jezus. Maar hoe is ze nu zijn moeder? 3… 4…uit welke… 5… Bruidegom van de hemelse Sofia 6… Helaas heeft King in haar bespreking van het citaat van Jezus * De afbeeldingen (met 8 cm breedte op ware grootte) zijn van de website van die Maria kust, de gebruikelijke punctuatie gevolgd van de professor King (zie noot 4). eerste vertalers. Het is echter waarschijnlijk dat de openings - woorden ‘en de koinônos van de Verlosser’ de slotwoorden van de voorafgaande zin zijn. In die passage wordt verteld dat de hemelse wijsheid, Sofia , (die volgens de Valentinianen ‘geval - Allegorische verklaring van de schriften len’ was uit de hoogste godheid) onvruchtbaar was. Maar toen Wie goed kijkt naar de passage over de drie Maria’s ziet iets de verlosser tot haar kwam, is Sofia geworden tot ‘de moeder bijzonders. In de eerste zin is de tweede Maria de zuster van van de engelen en de koinônos van de Verlosser’. Deze dubbele Maria de moeder. In de tweede zin echter wordt ze de zus van titel van Sofia kennen we immers uit andere bronnen. Jezus genoemd. Het gaat hier niet om een schrijffout, maar Uit de vereniging van de Logos (de ‘Vader van het Al’) en Sofia om een duidelijk voorbeeld van de allegorische interpretatie (de ‘Maagd’) is de Christus geboren (71:4-11). De relatie tussen van de drie Maria’s aan het kruis, zoals in Johannes 19:25. De de aardse Maria en Jezus kan vervolgens gelezen worden als historische zuster van Maria wordt daarbij zonder problemen een verwijzing daarnaar. Maar ook als een verwijzing naar als model gebruikt voor de spirituele zuster van de Christus. het huwelijk tussen Jezus en de gelovigen. Wat er in de he - Zo kan het mysterie onderwezen worden dat Jezus zowel de melse werkelijkheid met Sofia gebeurt, gebeurt hier met elke zoon, broer als bruidegom is van de Heilige Geest, van de ge - Psyche die bruid van Christus wordt. meente, en van de menselijke ziel.

10 INTERPRETATIE | september 2013 Ook als het Evangelie van Filippus spreekt van de maagdelijke Maria’s waren daarbij van ondergeschikt belang. geboorte, dan biedt het een allegorische of ‘geestelijke’ exe - Maar wellicht is de route langer geweest, en hebben ideeën gese (55:23-32). Het begeeft zich in het debat omtrent de bete - uit de gnostische evangeliën op naam van Filippus en Maria kenis van Lucas 1:35, waarin staat dat Maria zal zwanger (al dan niet via moderne romans), tezamen met het Koptisch worden wanneer de kracht van de Allerhoogste haar zal over - van het Evangelie van Thomas , een moderne schrijver geïnspi - schaduwen. Die kracht is de Heilige Geest, een andere naam reerd om hiermee zijn visie op een historische, volledig men - voor Sofia . Maar omdat de Heilige Geest vrouwelijk is, kan zij selijke en getrouwde Jezus te propageren. de aardse Maria niet bevrucht hebben met mannelijk zaad. We wachten de uitkomsten van de beloofde onderzoeken Nee, zegt het Evangelie van Filippus , de Heilige Geest is de graag af. echte maagdelijke en onbevlekte moeder van de Christus en de menselijke Maria slechts de draagmoeder. De schrijver leest de evangeliën niet letterlijk maar geestelijk, Dr. ir. B. van Os is in 2007 gepromoveerd op het Evangelie van Fi - niet historisch maar in het licht van de eeuwigheid. De Ma - lippus aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is als parttime onder - ria’s in het evangelie staan zo symbool voor de onzichtbare zoeker verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. goddelijke werkelijkheid waarvan alleen de gnostische chris - tenen kennis hebben.

Conclusie Noten Wellicht heeft King gelijk en is het voorliggende fragment, 1 Met het Koptisch wordt de laatste fase van de Egyptische taal bedoeld. waarin Jezus spreekt van ‘mijn vrouw’, in dezelfde (Valentini - Een vorm van Koptisch wordt nog steeds gebruikt in de Koptische Kerk. 2 “Jesus said to them, ‘My wife...’” A New Coptic Gospel Papyrus by Karen aanse) context ontstaan als het Evangelie van Filippus . In dat L. King with contributions by AnneMarie Luijendijk. Copyright © Karen geval zou ik echter uitermate voorzichtig zijn met het toe - L. King, 2012. Provisionally accepted by Harvard Theological Review. schrijven van opvattingen omtrent de historische Jezus en 3 http://www.hds.harvard.edu/faculty-research/research-projects/the- Maria aan de schrijvers en vroegste lezers ervan. De theologi - gospel-of-jesuss-wife sche opvattingen van de Valentinianen over de rol van de 4 “How The Gospel of Jesus’s Wife Might Have Been Forged: A Tentative Pro - posal”, Preliminary Draft, October 11, 2012. Christus als goddelijke bruidegom waren leidend in de wijze 5 http://ntweblog.blogspot.nl/2012/11/the-jesus-wife-fragment-how- waarop zij de evangeliën allegorisch interpreteerden en door - forgery-was.html vertelden, zoals in het Evangelie van Filippus . De historische 6 Mat. 9:15 en parallellen; Mat. 25; Joh. 3:29. Signalement

Hermeneutiek via beeldtaal Over innerlijkheid, inspiratie & Anti-liberaal Anne-Marie van der Wilt, Zin in kleur onderwijs Ulrich Wilckens, Kritik der Bibelkritik. Een kleurig lees- en kijkboek met werk Renée van Riessen, De ziel opnieuw Wie die Bibel wieder zur Heiligen van de theologe en beeldend kunste - De auteur is filosoof en dichter, zij Schrift werden kann naar Anne-Marie van der Wilt. Naast doceert godsdienstfilosofie aan de Conservatief pleidooi tegen ‘liberale stof en zijde voor de liturgische kleden PThU in Groningen en is bijzonder theologie’ en historisch-kritische bij - die zij maakt, waardoor ze waarschijn - hoogleraar christelijke filosofie aan de beluitleg, en voor een gelovige, kerke - lijk het meest bekend is, gebruikt Van Universiteit Leiden. Dit essay is de uit - lijke, theologische lezing van de Bijbel. der Wilt in haar werk ook glas en hout. werking van haar oratie in Leiden, Ulrich Wilckens (1928) is nieuwtesta - Ook bij deze materialen maakt ze ge - 2012. De vanzelfsprekendheid van de menticus en de nadruk ligt dan ook bij bruik van inspirerende kleuren. In dit ziel is al langgeleden verloren gegaan; het Nieuwe Testament. Hij geeft een boekje worden de afbeeldingen verge - daartegenover is er sprake van een bruikbaar maar partijdig overzicht van zeld door interpretaties van schrifttek - enorme drive naar een vorm van con - de geschiedenis van de historisch-kriti - sten; vooral de Psalmen spelen een tact met wat genoemd wordt het sche exegese in de Duitse traditie. De belangrijke rol. Zij wil met haar werk innerlijk. Van Riessen zoekt naar een discussie wordt vrijwel uitsluitend mensen anders leren kijken naar zowel weg om beide met elkaar te verbin - met Duitstalige geleerden gevoerd. de teksten als – veel belangrijker voor den. Zij laat zich vooral inspireren door Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag haar – hun eigen bestaan. Kierkegaard en Levinas en komt uit - 2012, 172 pag., € 16,99. ISBN 978 3 7887 Wanneer kerkelijke gemeentes toe zijn eindelijk uit bij de figuur van de leraar. 2603 4 aan (nieuwe) antependia, dan verdient Je komt niet vanuit jezelf nader tot het zeker aanbeveling dit boek eerst jezelf, je innerlijk, maar juist vanuit het met elkaar door te nemen. Naast vrij tegenover van de leraar, de ander. De werk maakt zij ook in opdracht liturgi - ziel is opnieuw te denken als ‘een sche kleden en kunst voor (kerk)ruim - innerlijkheid die impulsen van buiten tes. ontvangen kan middels onderwijs en Zoetermeer: Boekencentrum 2013, 60 inspiratie’. pag., € 17,50. ISBN 978 90 239 27181 Amsterdam: Sjibbolet 2013, 88 pag., € 15,50. ISBN 978 94 911 1013 9

INTERPRETATIE | september 2013 11 Stefan van Dijk

Apocrief

Het Griekse woord apokrief betekent ‘verborgen’, ‘geheim’ of ‘duister’. Het Bijbels meest bekend is dit woord in de uitdruk - king ‘apocriefe boeken’. grond - woord

et dit begrip wordt meestal gedoeld op teksten die zijn er ook nog christelijke teksten die we apocrief zijn gaan onderdeel zijn van de Griekse en de Latijnse versies noemen. Het gaat dan om apocriefe evangeliën (bijv. het Mvan het Oude Testament, maar die niet voorkomen Evangelie van Thomas ) en andersoortige teksten. in de Hebreeuwse Bijbel. In deze zin wordt apocrief dus ge - Het woord apokrief wordt gebruikt in de opening van het bruikt als alternatief voor deuterocanoniek. In de vroege kerk Evangelie van Thomas . Dat evangelie begint met de opmerking werd het woord apocrief ook gebruikt voor teksten die tegen - dat het de geheime woorden ( hoi logoi hoi apokrufoi ) die Jezus woordig pseudepigrafisch worden genoemd (bijv. Testament gesproken heeft, bevat. De mensen die de betekenis ( hermê - van de Twaalf Patriarchen ). Naast joodse apocriefe geschriften neia ) van deze woorden verstaan, zo gaat de tekst verder, zul -

12 INTERPRETATIE | september 2013 len de dood niet proeven. De lezers hebben een sleutel nodig met behulp van gelijkenissen onderwijst (Mar. 4:11-12). Aan de om de woorden te verstaan. Het evangelie wordt gepresen - leerlingen is het geheim van het Koninkrijk van God onthuld; teerd als een levengevende boodschap in geheimtaal. zij hebben daarmee de sleutel in handen om de betekenis van de gelijkenis te verstaan. Maar Het geheime plan van God buitenstaanders hebben Het woord apocrief is een grondwoord in de zin dat het in de deze sleutel niet; het is grondtekst van de Bijbel te vinden is, maar een basiswoord is voor hen daarom het niet. Het is eerder het tegenovergestelde van een basis - niet mogelijk de woord, niet apokrufos (verborgen of geheim), maar faneros gelijkenis te be - (zichtbaar of openbaar) en apokalupsis (ontsluiting of openba - grijpen. En dat ring) zijn kernwoorden in de Bijbel. is maar goed Het goede De woorden apokruptô en apokrufos worden in de Bijbel daar - ook, zo besluit naast ook op een niet-theologische manier gebruikt, bijvoor - deze passage, nieuws alleen beeld voor het verstoppen van iets of iemand. anders zou - In het Evangelie van Lucas wordt het woord gebruikt om dui - den de buiten - voor delijk te maken wie de boodschap van Jezus begrijpt, en wie staanders geen niet. Er is sprake van een boodschap die verborgen kan wor - buitenstaan - ingewijden? den en die onthuld kan worden. Het is de Zoon die bepaalt ders blijven, aan wie de boodschap onthuld wordt. Na de terugkeer van maar gered wor - tweeënzeventig uitgezonden leerlingen zegt Jezus: den. In deze passage wordt ‘Ik loof u, Vader, Heer van hemel en aarde, omdat u deze het woord apocrief niet ge - dingen voor wijzen en verstandigen hebt verborgen ( ape - bruikt, maar het idee van een soort krupsas ), maar ze aan eenvoudige mensen hebt onthuld geheimtaal die je alleen zou kunnen begrijpen met behulp (apekalupsas ). Ja, Vader, zo hebt u het gewild.’ (Luc. 10:21-22; van de juiste sleutel, is hierin gemakkelijk te herkennen. zie ook de parallel in Mat. 11:25-26) De voorstelling dat het goede nieuws alleen te vatten is door ingewijden, treffen we aan in verschillende geschriften van Dit theologische gebruik van het woord, waarin een onder - het Nieuwe Testament. Maar veel prominenter is de daaraan scheid gemaakt wordt tussen een verborgen en een onthulde tegengestelde voorstelling: dat het goede nieuws bestemd is boodschap, ligt toch minder ver van het gebruik in het Evan - voor iedereen, dat de gelijkenissen bedoeld zijn om door ieder - gelie van Thomas vandaan dan we misschien zouden denken. een begrepen te worden, dat iedereen die oren heeft moet Dat blijkt bijvoorbeeld uit 2 Korintiërs 4:3-4, waar Paulus zegt horen. dat er mensen zijn voor wie de waarheid niet duidelijk is: De voorstelling die onderscheid maakt tussen ingewijden en voor hen ligt er een sluier over de waarheid. Maar, zo zegt buitenstaanders, is niet bedoeld als kritiek daarop, maar Paulus, dit zijn de mensen die voorbestemd zijn voor de ver - dient een andere functie. Alle passages waarin we deze voor - doemenis. stelling aantreffen zijn bedoeld om de gelovigen te bemoedi - Paulus schrijft bovendien in zijn eerste brief aan de Korintiërs gen. Het was hun natuurlijk niet ontgaan dat het goede (2:1) dat hij bij hen kwam om het geheim van God ( to mustê - nieuws door de meerderheid van de mensen niet werd aan - rion tou theou ) te verkondigen. De inhoud van dat geheim is de vaard. En in verschillende boeken wordt daarom uitgelegd gekruisigde Christus. Paulus spreekt (2:7) over de boodschap dat de afwijzing van het goede nieuws door zo veel mensen als Gods verborgen en geheime wijsheid ( theou sofian en mustê - alleen maar logisch is, omdat het onderdeel is van Gods plan. riôi tên apokekrummenên ). Deze wijsheid is verborgen voor Dit plan is het werkelijke geheim, dat alles bepaalt – accepta - machthebbers, maar dankzij de Geest heeft Paulus er be - tie en afwijzing. Maar de inhoud van het evangelie moet niet schikking over, en het is zijn taak deze kennis over te bren - geheim blijven, maar juist aan iedereen bekendgemaakt wor - gen. Belangrijk in zijn betoog is dat de Geest nodig is om in te den. Dat blijkt ook uit de uitleg van Jezus die volgt op de ge - zien dat deze kennis geen dwaasheid bevat, maar wijsheid. De lijkenis van de zaaier: Geest vervult hier de rol die de Zoon heeft in de passage uit Lucas. (En vergelijk de rol van de Leraar van de Gerechtigheid ‘Je steekt toch geen lamp aan om hem onder een korenmaat in 1QpHab VI 12- VII 5). In de brief aan de Efeziërs wordt hierop te laten uitdoven of onder een bed weg te bergen? Nee, je voortgeborduurd: de tijd is gekomen dat het geheime plan zet hem op een standaard. Alles wat verborgen ( krupton ) is, van God om de mensen door Christus te redden, openbaar is moet openbaar worden gemaakt ( fanerôthêi ), en alles wat in geworden (Ef. 3:9). En Paulus mag de mensen hierover vertel - het geheim ( apokrufon ) is ontstaan, moet aan het licht len (vgl. ook Kol. 1:26). komen ( faneron ). Wie oren heeft om te horen, moet goed luisteren!’ Bemoediging van gelovigen (Mar. 4:21-23) Maar er is nog een andere traditie die hier niet onbesproken mag blijven. In Marcus 4 (vgl. Mat. 13 en Luc. 8) vertelt Jezus de gelijkenis van het zaad. De uitleg van de gelijkenis wordt al - S. van Dijk MA MSc werkt bij het Nederlands Bijbelgenootschap als leen aan de leerlingen gegeven. Deze uitleg wordt ingeleid wetenschappelijk medewerker Bijbelgebruik en als vertaler voor het dVeorozre td ien w Cheliabpeakse, nMdeex micoy, s1t9e9r6ieuze toelichting waarom Jezus project ‘de Bijbel in Gewone Taal’ .

INTERPRETATIE | september 2013 13 14 INTERPRETATIE | september 2013 Riemer Roukema Apocriefe overleveringen over Jezus

Voor apocriefe boeken bestaat sinds lang belang - het betreurenswaardig dat de kerk, die een aanlokkelijk maar stelling. Niet zozeer voor de deuterocanonieke dubieus verbond met het Romeinse Rijk was aangegaan, die tolerantie niet heeft kunnen opbrengen. Zo zijn tal van apo - boeken van het Oude Testament, die sinds de re - crief genoemde boeken op den duur niet meer overgeleverd, formatie ‘apocrief’ worden genoemd en in tal van al is een groot aantal ervan toch bewaard gebleven of later te - bijbeluitgaven zijn opgenomen, maar voor aller - ruggevonden. Veel apocriefen zijn eeuwenlang in de kerk lei andere boeken, waaromheen een geheimzin - evenwel gewaardeerd, zodat daar niets geheims aan was. Het nig aura hangt. Ze zouden in de schemer van de verhaal van de apocriefe boeken is complex. geschiedenis zijn overgeleverd en door de kerk verborgen zijn gehouden, omdat de kerk iets te Wat heet apocrief? ‘Apocrief’ is Grieks voor ‘verborgen’ ( apokrufos ), en staat tegen - verbergen had: de waarheid omtrent Jezus. over ‘bekend’ of, in christelijke context, tegenover ‘canoniek’. Sommige gnostische of aanverwante werken vermelden de n onze tijd beleven apocriefe boeken een hoogconjunc - term ‘apocrief’ in de titel, zoals (in het Koptisch) het in Nag tuur. Ze worden veelvuldig vertaald (niet altijd uit de Hammadi gevonden Evangelie van Thomas en het in 2006 ge - Italen waarin ze zijn overgeleverd trouwens) en er wordt publiceerde Evangelie van Judas . Zo’n opschrift verraadt een hoog opgegeven van hun waarde. Vaak leidt die hoge waarde - polemische pretentie ten opzichte van andere, breder be - ring tot een degradatie van de geschriften die als canoniek in kende evangeliën. Maar van de meeste nu als apocrief be - de Bijbel zijn opgenomen. Niet alleen amateurtheologen, ook kendstaande geschriften geldt dit niet en die hebben de term sommige geleerden voeden die concurrentiegedachte. Neem dan ook niet in de titel. Zo is er nog een ander Evangelie van nu Bart Ehrman, die een groot aantal, veelal waardevolle boe - Thomas, dat legenden over Jezus’ kindertijd bevat en dat de ken over het vroege christendom heeft gepubliceerd. De sen - eeuwen door in een groot aantal talen en handschriften met sationele titels van sommige van zijn boeken verraden iets de kerk is meegegaan. Hetzelfde geldt voor het Evangelie (of: van zijn theologische agenda; zo bijvoorbeeld Lost Christiani - Proto-Evangelie ) van Jacobus , dat handelt over de geboorte en ties: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew .1 Hij jeugd van Maria en over Jezus’ geboorte. De legenden die wekt de indruk dat het maar weinig gescheeld had of we had - daarin zijn opgenomen wijken af van de canonieke evange - den een heel ander Nieuwe Testament gehad, en dat de hui - liën, maar al wordt dit evangelie vermeld op oude lijsten van dige canon het resultaat is geweest van een verbeten strijd afgewezen, apocriefe boeken, dat heeft geen afbreuk gedaan tussen ‘proto-orthodoxe’ ketterjagers en de arme ketters zelf. aan de populariteit ervan. De traditie van Jezus’ geboorte in Strijd is er inderdaad geweest, maar anders dan Ehrman die een grot is hierin te vinden. Het eveneens populaire Evangelie voorstelt. De vorming van de canon van het Nieuwe Testa - van (Pseudo-)Matteüs vermeldt niet alleen de grot, maar ook de ment, met de bekende vier evangeliën, is een proces geweest os en de ezel die de pasgeboren Jezus vereerden. In de icono - dat ten minste vier eeuwen heeft geduurd. Aanvankelijk be - grafie hebben deze tradities een enorme uitwerking gehad, schikte de ‘proto-orthodoxe’ kerk in het geheel niet over de dus verborgen waren zij allerminst. Toch zijn ook zulke evan - machtsmiddelen om concurrerende groeperingen te vervol - geliën in heel wat hedendaagse verzamelingen van apocriefe gen of hun boeken te vernietigen; de polemieken werden toen boeken opgenomen. in woord en geschrift gevoerd. In de vierde eeuw veranderde Dit brede gebruik van de term apocrief is al oud. Aanvankelijk de situatie toen het katholieke christendom een geoorloofde heeft de vroeg-katholieke kerk, vanaf Irenaeus van Lyon (circa en later een bevoorrechte godsdienst werd. Maar zelfs als de 180), deze aanduiding gebruikt voor gnostische werken, en kerk de ketters vanaf de vierde eeuw meer vrijheid had ge - zoals we zagen hadden die deze term soms inderdaad in de gund, dan had de samenstelling van haar canon er niet of titel; dat was omdat zij bestemd waren voor een beperkt, in - amper anders uitgezien. Wel zouden er daarnaast in het Ro - gewijd publiek. In de derde en vierde eeuw werd de term ook meinse Rijk meer heterodoxe groepen met hun eigen ge - toegepast op joodse boeken op naam van Adam, Henoch, de schriften gebleven zijn. Vanuit hedendaags gezichtspunt is aartsvaders en Mozes, die door de kerk werden afgewezen.

INTERPRETATIE | september 2013 15 Later zijn er lijsten opgesteld waarin alle niet-canonieke boe - dat ‘toen Jezus uit het water opkwam, de hele bron van de ken die bijbelse of quasi-bijbelse tradities bevatten als apo - Heilige Geest op hem daalde en op hem rustte en tot hem zei: crief werden bestempeld. Maar menig werk heeft dat odium Mijn Zoon, in alle profeten heb ik jou verwacht, dat jij zou met gemak overleefd. komen en ik op jou zou rusten. Want jij bent mijn rust, jij bent mijn eerstgeboren Zoon, die in eeuwigheid zal heersen.’ Jezus’ kindertijd Het Evangelie van de Ebionieten , dat wordt geciteerd door Epi - We zullen nu een indruk geven van apocriefe overleveringen fanius van Salamis, biedt bij deze episode een samenstelling over Jezus. Drie evangeliën over zijn geboorte en kindertijd van wat de stem uit de hemel in de verschillende canonieke werden al vermeld. Zij lijken geschreven te zijn om de evangeliën tot Jezus zegt en voegt daaraan toe dat na Jezus’ schaarse berichtgeving van de canonieke evangeliën over die doop een groot licht die plaats omstraalde. periode aan te vullen. Vaak genoeg bevatten zij tradities die hiervan afwijken en die, in een enkel geval, oud kunnen zijn. Jezus’ optreden en onderricht Dat Jezus in een grot is geboren, is hiervan een voorbeeld. Een groot aantal overleveringen verhaalt van Jezus’ onder - ‘Oud’ betekent echter niet dat hieraan historische betrouw - richt en gesprekken op een wijze die aan de canonieke evan - baarheid kan worden toegekend. Het opkomen van deze geliën doet denken. Het Evangelie van Thomas uit Nag evangeliën over Jezus’ kindertijd betekent evenmin dat zij Hammadi bevat tal van uitspraken van Jezus die voorheen waren bedoeld om de gezaghebbende evangeliën concurren - onbekend waren. Sommige van deze woorden kunnen echt tie aan te doen. 2 De apocriefe verhalen waren een uiting van op Jezus teruggaan, omdat ze overeenkomen met de strek - volksvroomheid. king van de synoptische evangeliën. Dit criterium impliceert Dat leverde soms een vreemd Jezus-beeld op. De kleine Jezus tevens dat ze niets opzienbarends toevoegen. Daarvan sterk van het hier bedoelde Evangelie van Thomas is een onuitstaan - afwijkende uitspraken zijn hoogstwaarschijnlijk later aan baar vroegrijp joch, dat betweterig zijn onderwijzer van re - hem toegeschreven en zeggen dus iets over de gevarieerde re - pliek dient en bizarre wonderen doet, zodat zijn ceptie en verwerking van zijn onderricht. Zo wijst Jezus, in goddelijkheid al snel herkend wordt. Het Evangelie van antwoord op de vraag van zijn leerlingen wie na zijn dood (Pseudo-)Matteüs verhaalt onder meer dat, toen Jozef en Maria hun leider zal zijn, op ‘Jacobus de rechtvaardige, omwille van met de kleine Jezus naar Egypte waren gevlucht, de afgoden wie de hemel en de aarde zijn ontstaan’. Deze uitspraak is daar ter aarde vielen en de plaatselijke gouverneur Jezus aan - kennelijk ontstaan in de joods-christelijke gemeente te Jeru - bad. zalem, die door Jezus’ broer Jacobus werd geleid, en wijst erop hoe hoog er van hem werd gedacht. Van een ander karakter is Jezus’ doop: joods-christelijke evangeliën Jezus’ kritische kwalificatie van Israëls profeten als ‘de doden’, Er zijn geen oude apocriefe overleveringen bekend over het - tegenover wie hij zichzelf als ‘de Levende’ plaatst. Elders in - geen Jezus voorafgaand aan zijn publieke optreden zou heb - strueert hij zijn leerlingen wat zij moeten zeggen als zij, of ei - ben gedaan. Geschriften over Jezus bij de Essenen of Jezus in genlijk hun zielen, terugkeren naar de Vader en dan eerst de India zijn uit de negentiende en twintigste eeuw afkomstig. 3 lagere engelwachters moeten passeren. Zulke wachtwoorden Jezus’ publieke optreden wordt in de canonieke evangeliën zijn ook uit de Egyptische en Griekse godsdiensten bekend en ingeluid door zijn doop door Johannes de Doper. Daarover hebben parallellen in gnostische teksten uit dezelfde periode. zijn ook fragmenten van zogeheten ‘joods-christelijke’ evan - De eerder vermelde joods-christelijke evangeliën bevatten geliën bewaard gebleven. In de eerste vier eeuwen waren er eveneens overleveringen over Jezus’ optreden en onderricht. joods-christelijke groeperingen die zich afzijdig hielden van Zo zou hij volgens het Evangelie van de Hebreeën hebben ge - de bredere kerk, die steeds meer mensen aan zich wist te bin - zegd: ‘Zojuist nam mijn Moeder, de Heilige Geest, mij bij een den. Deze groeperingen heetten bijvoorbeeld Ebionieten van mijn haren en verplaatste mij naar de grote berg Tabor.’ (naar het Hebreeuwse evjon , ‘arm’), Hebreeën, Nazorenen of Interessant is dat Hieronymus vermeldt wat in de He - Nazareeërs. In hun kringen zijn evangeliën samengesteld die breeuwse versie van dit evangelie de term was voor het in de synoptische traditie staan, maar daarvan ook afwijken. Griekse epiousios in het Onzevader. De betekenis van dit Deze evangeliën zijn als afzonderlijke werken verloren ge - woord staat niet vast; de bekende vertaling ‘Geef ons heden gaan omdat hun gebruikers later, vermoedelijk gedwongen, ons dagelijks brood’ is slechts een van de mogelijkheden. In zijn opgegaan in de bredere kerk. Diverse kerkvaders waren het Evangelie van de Hebreeën stond volgens Hieronymus echter met hun boeken bekend en citeerden hieruit omdat zij ‘mahar’, hetgeen betekent ‘voor de volgende dag’. hieraan belang hechtten of om de verschillen met de cano - Ook andere niet-canonieke woorden op naam van Jezus zijn nieke evangeliën te laten zien. Langs die weg zijn tientallen in citaten van kerkvaders bewaard gebleven. Irenaeus ont - citaten uit de joods-christelijke evangeliën toch bewaard ge - leent aan Papias van Hierapolis (begin 2e eeuw) Jezus’ onder - bleven. richt over de overvloed van het toekomstige paradijs; Papias Zo meldt Hieronymus dat in het Evangelie van de Hebreeën had zich weer beroepen op de mondelinge overlevering van Jezus’ moeder en broers tegen hem zeiden: ‘Johannes de ‘de oudsten’. Irenaeus vermeldt daarna een ongelovige vraag Doper doopt tot vergeving van zonden; laten wij op weg gaan van Judas, die zich die overvloed niet kon voorstellen. In ze - om door hem gedoopt te worden.’ Maar Jezus zei daarop: ‘Wat kere zin is deze overlevering niet apocrief, omdat zij door een voor zonde heb ik gedaan dat ik op weg zou gaan om door (hoewel niet door iedereen) gerespecteerde kerkvader als ge - hem gedoopt te worden? Behalve misschien dit, dat ik in on - zaghebbend wordt aangehaald. Eeuwenlang heeft de kerk wetendheid heb gesproken.’ Elders citeert Hieronymus het mondelinge overlevering erkend naast de canonieke teksten. Evangelie van de Nazareeërs (of weer: Hebreeën ?). Dit verhaalt Doorgaans betreft dit korte spreuken op naam van Jezus, de

16 INTERPRETATIE | september 2013 zogenaamde agrapha (wat niet opgeschreven is). hoofden tot aan de hemel, het hoofd van de derde reikte zelfs In Egypte is een groot aantal papyrusfragmenten gevonden daar bovenuit. Een kruis volgde hen. Een stem uit de hemel met verhalen over Jezus in het Koptisch en in het Grieks die sprak: ‘Heb je aan de ontslapenen gepredikt?’ Vanaf het kruis met de nieuwtestamentische evangeliën verwant zijn, maar klonk het antwoord: ‘Ja.’ daarin zo niet voorkomen. Zo is in Oxyrhynchus een Grieks Deze prediking aan de ontslapenen duidt op de oude traditie twistgesprek tussen Jezus en een farizeeër Levi, die opper - van Jezus’ nederdaling in de onderwereld ofwel ‘ter helle’. priester was, gevonden; het gaat over de reinheid die nodig is Uitvoerig wordt hiervan verslag gedaan in de Handelingen van om de tempel in Jeruzalem te betreden. Een Koptisch frag - Pilatus , ook genoemd het Evange - ment van onbekende herkomst bevat een gebed dat Jezus vlak lie van Nicodemus . Deze en voor zijn gevangenneming zou hebben uitgesproken. In 1999 soortgelijke werken is een tot dan toe onbekend, zeer fragmentarisch bewaard ge - waren in de kerk eeu - bleven, Koptisch Evangelie van de Verlosser gepubliceerd. Jezus wenlang geliefd, zegt er bijvoorbeeld: ‘Ik ben bedroefd over de zonden van de blijkens het grote wereld, maar ik verheug me over jullie omdat jullie het in de aantal hand - wereld goed hebben uitgehouden. (…) Ik ben uitgezonden en schriften en ver - De kleine ik wil jullie uitzenden. Amen.’ Dit evangelie vertelt van een talingen waarin gezamenlijke opstijging naar de hemel en de verwarring van ze zijn overge - Jezus was een de engelen die daar de poorten moesten bewaken. leverd. Dat Over Jezus’ leven vermeldt het in Nag Hammadi gevonden Jezus als over - onuitstaanbaar Evangelie van Filippus dat Maria Magdalena zijn metgezel was, winnaar op de dat hij haar meer liefhad dan zijn andere leerlingen en haar dood de onderwe - dikwijls kuste. reld binnenging, joch Onder de gnostische geschriften handelt het reeds genoemde had als doel dat hij de Evangelie van Judas als enige over de laatste week van Jezus’ oudtestamentische vro - aardse leven. Meestal is zijn onderricht in gnostische openba - men daaruit zou verlossen ringsgeschriften gesitueerd na zijn aardse leven. In het Evan - en zou meenemen naar het para - gelie van Judas is Jezus in gesprek met zijn leerlingen en blijkt dijs. Dit is opgenomen in het orthodoxe geloofsgoed en is op Judas onder hen een bevoorrechte positie in te nemen. Soms tal van iconen verbeeld. is Jezus echter vertrokken naar ‘het grote en heilige geslacht’, Een diametraal hiertegenover staande versie van Jezus’ dood ergens in de hemelse regionen. Ondanks Judas’ geprivilegi - is te vinden in gnostische tradities. In één Grieks handschrift eerde positie noemt Jezus hem de dertiende demon, zegt hij van de Handelingen van Johannes staat dat toen de Heer werd dat zijn ster hem heeft misleid en kondigt hij aan dat Judas gekruisigd, Hij zich tegelijkertijd op de Olijfberg met Johan - allen zal overtreffen – in slechtheid waarschijnlijk, omdat hij nes onderhield en hem een groot kruis van licht toonde. Jezus het lichaam van zijn meester zal opofferen aan de dwaze god verklaart dat Hij aan het kruis geleden had en toch niet gele - Saklas. Het evangelie besluit met een uiterst korte variatie op den had; dat Hij doorstoken was, en toch niet gewond. In de de overleveringsscène van de synoptici, zonder te reppen van Tweede Verhandeling van de Grote Seth , een geschrift uit Nag kruisiging of opstanding. Hammadi, zegt Christus dat Hij alleen in schijn is gestorven Deze teksten maken duidelijk dat er in het Egypte van de eer - omdat het een ander was die gekruisigd werd. De gnostische ste eeuwen van de jaartelling in de overlevering van verhalen leraar Basilides van Alexandrië verklaarde – aldus Irenaeus – over Jezus en zijn onderricht een enorme variëteit bestond. dat in feite Simon van Cyrene was gekruisigd. In de Brief van De kwetsbare papyri zijn daar, zij het meestal in fragmentari - Petrus aan Filippus , ook teruggevonden in Nag Hammadi, ci - sche staat, geconserveerd dankzij het droge woestijnzand teert Petrus de belijdenis dat Jezus is gekruisigd, gestorven en waardoor ze waren bedolven. opgestaan uit de doden, maar verklaart hij direct daarna dat dit lijden Jezus vreemd is. Veel gnostici konden niet accepte - Jezus’ lijden, dood en overwinning ren dat de goddelijke Verlosser fysiek had geleden en echt was Ook Jezus’ dood en opstanding zijn op heel uiteenlopende gestorven. Volgens hen gold dit hooguit voor de menselijke manieren herverteld. Een langer fragment op perkament dat gestalte waarmee Hij zich op aarde had verbonden, en waar - in Egypte is teruggevonden geeft hiervan een originele be - van Hij zich voor de kruisiging had losgemaakt. schrijving. Omdat het zo wordt voorgesteld dat Petrus erin aan het woord is, kan worden geconcludeerd dat deze tekst Verschijningen en openbaringen van Jezus het slot van het Evangelie van Petrus is, waarover in de oude Over Jezus’ opstanding vermeldt het Evangelie van de Hebreeën kerk wordt bericht. De verhalen lijken enigszins op de synop - dat ‘de Heer, nadat Hij een linnen doek aan de dienaar van de tische evangeliën, maar er zijn significante verschillen. Zo priester had gegeven, naar Jacobus ging en aan hem ver - worden de joden geheel en al verantwoordelijk gemaakt voor scheen’. Hieronymus voegt aan dit citaat toe dat Jacobus had Jezus’ dood. Aan het kruis roept Jezus uit: ‘Mijn kracht, (mijn) gezworen geen brood meer te eten tot hij zou hebben gezien kracht, u hebt mij verlaten’ ( eli , ‘mijn God’, is dus geïnterpre - dat Jezus uit de doden was opgestaan. Daarna liet Deze een teerd als cheli , ‘mijn kracht’). Daarna werd hij volgens dit maaltijd aanrichten en betuigde Hij tot ‘Jacobus de recht - evangelie meteen ‘opgenomen’. De soldaten die bij zijn graf vaardige’: ‘Mijn broeder, eet je brood, want de Mensenzoon is de wacht moesten houden, zagen na de sabbat drie reusach - uit de doden opgestaan.’ tige mannen daaruit tevoorschijn komen; van twee reikten de Hoewel gnostici veelal ontkenden dat de hemelse Verlosser

INTERPRETATIE | september 2013 17 echt had geleden en was gestorven, is in hun kringen een ning ernstig in twijfel getrokken. Gesuggereerd werd dat groot aantal werken verschenen waarin Christus na zijn op - Smith het manuscript zelf had vervaardigd, hetgeen hij ver - name in de hemel opnieuw aan één of enkele van zijn leerlin - ontwaardigd heeft ontkend. De tekst van dit Geheime Evange - gen verschijnt. Zijn verschijning aan Jacobus wordt ook lie is in allerlei collecties van apocriefe teksten opgenomen, betuigd in drie geschriften uit Nag Hammadi; daarop volgen meestal met vermelding van de onzekerheid over zijn au - gesprekken waarin Christus Jacobus’ vragen beantwoordt. De thenticiteit. Zolang het boek onvindbaar is, ga ik ervan uit Wijsheid van Jezus Christus (bewaard in twee Koptische versies) dat deze tekst een moderne vervalsing is. Mocht het ooit wor - vertelt dat ‘de Verlosser’ na zijn opstanding op een berg in den teruggevonden, dan kan worden onderzocht uit welke Galilea aan zijn twaalf leerlingen en zeven vrouwen ver - eeuw de inkt afkomstig is. schijnt en breedvoerig ingaat op hun vragen. Het Geheime Een recente kwestie betreft een Koptisch papyrusfragment boek (of: Apokryphon ) van Johannes beschrijft het onderricht dat waarop Jezus een potentiële leerling als ‘mijn vrouw’ aan - ‘de Verlosser’ aan Johannes geeft over de hemelen, het ont - spreekt (zie het artikel ‘Het huwelijk van Jezus’, op p. 8 van staan van de wereld en de mogelijkheid tot verlossing daar - dit blad). Een jaar geleden is deze tekst gepresenteerd, en het uit. De gnostische mythe van de gevallen Sofia en het onderzoek ernaar is nog niet afgerond. Redenen om aan te ontstaan van de kwaadwillige Schepper wordt hier breedvoe - nemen dat dit een vervalsing is, zijn dat het fragment bestaat rig uiteengezet. Dit geschrift is in vier Koptische versies te - uit een pastiche van bekende Koptische teksten, vooral uit het ruggevonden, en Irenaeus heeft een Griekse versie hiervan Evangelie van Thomas , en dat een typefout uit een internetedi - gekend. In het Evangelie van Maria richt ‘de Verlosser’ zich tot tie van het Evangelie van Thomas ook in dit fragment voor - enkele leerlingen, onder wie Maria (Magdalena). Hoogstwaar - komt. De kans dat dit fragment ooit als authentiek wordt schijnlijk moet ook dat leergesprek na zijn aardse leven wor - erkend, acht ik gering. Hoe dan ook is het verhaal van apo - den gesitueerd, maar omdat de eerste zes bladzijden van het criefe teksten nog niet ten einde. Koptische handschrift verloren zijn gegaan, is de context niet O ja, is nu de waarheid omtrent Jezus in de apocriefen te vin - geheel zeker. den? Wie zich in de duizenden bladzijden van deze zeer uit - Uiterst plastisch wordt de verrezen Jezus beschreven in de eenlopende oudchristelijke geschriften heeft verdiept, Brief van de apostelen , die is overgeleverd in het Koptisch en het begrijpt dat een optimistisch antwoord niet voor de hand Ethiopisch. Daar stelt hij aan Maria en haar zusters voor om ligt. naar de apostelen te gaan om hen van zijn opstanding te overtuigen. De apostelen mogen zijn lichaam betasten om Prof. dr. R. Roukema is hoogleraar Nieuwe Testament aan de Protes - zich ervan te vergewissen dat Hij geen spook is. Daarna on - tantse Theologische Universiteit. derwijst Hij hen uitvoerig over zijn tocht door de hemelen, zijn wederkomst, de opstanding der doden en de opname van zijn leerlingen in de hemel. Deze schijnbaar door de aposte - len geschreven brief is een anti-gnostisch getuigenis van de realiteit van Jezus’ opstanding en van de door Hem aange - Collecties van oudchristelijke apocriefen F. Bovon, P. Geoltrain (red.), Écrits apocryphes chrétiens I, Parijs: Gallimard kondigde toekomst. 1997 (1782 pp.). P. Geoltrain, J.-D. Kaestli (red.), Écrits apocryphes chrétiens II, Parijs: Gallimard Moderne apocriefen? 2005 (2156 pp.). In het voorgaande vermeldde ik al dat sommige ‘apocriefe’ J.K. Elliott, The Apocryphal New Testament , Oxford: Oxford University Press 1993 (747 pp.). boeken in feite in de moderne tijd zijn geschreven. In veel ge - A.F.J. Klijn, De Apocriefen van het Nieuwe Testament , Kampen: Ten Have 2006 vallen kan vrij eenvoudig worden geconcludeerd dat een plot - (367 pp.). seling opduikend geschrift niet echt oud is. Soms is het echter Chr. Markschies, J. Schröter, A. Heiser (red.), Antike christliche Apokryphen in nog geen uitgemaakte zaak of een gepresenteerde tekst terug - deutscher Übersetzung I-II, Tübingen: Mohr Siebeck 2012 (1468 pp.). gaat op een oude bron of een moderne vervalsing is. P. Oussoren, R. Dekker, Buiten de vesting. Een woord-voor-woord vertaling van alle deuterocanonieke en vele apocriefe bijbelboeken , Vught: Skandalon 2008 Een langdurige discussie wordt tot op heden gevoerd over het (680 pp.). Geheime Evangelie van Marcus . In 1973 publiceerde Morton J. Slavenburg (red.), Het Grote Boek der Apokriefen. Geheime vroegchristelijke tek - Smith een Griekse brief van Clemens van Alexandrië, waarin sten , Deventer: Ankh-Hermes 2009 (1170 pp.). twee fragmenten van een langere versie van het Evangelie van Marcus worden geciteerd. Smith verklaarde dat hij deze Noten tekst in 1958 in een kloosterbibliotheek nabij Jeruzalem had 1 Oxford/New York: Oxford University Press 2003. ontdekt op de schutbladen van een zeventiende-eeuws boek. 2 Zie T. Nicklas, ‘“ Écrits apocryphes chrétiens” : ein Sammelband als Spiegel eines weitreichenden Paradigmenwechsels in der Apokryphenfor - Hiervan heeft hij foto’s gemaakt, maar sindsdien is het boek schung’, Vigiliae Christianae 61 (2007), 70-95. spoorloos, hoewel enkele geleerden hebben getuigd dat zij 3 Zie R. Kranenborg, De wonderbaarlijke avonturen van Jezus van Nazaret. Over het hebben gezien. In het langste fragment wekt Jezus een de waarde van ‘hervonden manuscripten’ en ‘nieuwe openbaringen’ , Kampen: jongeman op uit de dood; het verhaal doet denken aan de op - Ten Have 2004. wekking van Lazarus, maar is veel beknopter. Tijdens een nachtelijke sessie onderwijst Jezus de jongeman het geheim van Gods koninkrijk. Deze passage staat vol zinswendingen uit het canonieke Evangelie van Marcus en zou, volgens Cle - mens’ vermeende brief, moeten worden ingevoegd na Marcus 10:34. De authenticiteit van deze tekst is direct na verschij -

18 INTERPRETATIE | september 2013 Cultuur Vormen van verdraagzaamheid Religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw

inds Willem van Oranje ‘vrijheid van geweten’ tot een van zijn strijdpunten maakte, beschouwen we onszelf Sals een tolerant volk. Maar leidde vrijheid van geweten ook vanzelfsprekend tot godsdienstvrijheid? Museum Catha - rijneconvent vertelt vanaf dit najaar met de tentoonstelling Vormen van verdraagzaamheid het verhaal over de religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw. Indrukwekkende schilde - rijen van grote meesters uit de bloeiperiode van de Noord- Nederlandse schilderkunst en prachtige kunstvoorwerpen geven antwoord op de vraag: hoe tolerant was Nederland? De tentoonstelling maakt deel uit van de viering van de Vrede van Utrecht.

T/m 5 januari 2014 Jacob Adriaensz. Museum Catharijneconvent Backer, Portret van Lange Nieuwstraat 38 predikant Johannes Utrecht Wtenbogaert, 1638, olieverf op doek, Mu - Info: www.catharijneconvent.nl seum Catharijnecon -

Jan Steen, Sint Nicolaasfeest, 1668, olieverf op Hendrick de Keyser, Buste van Willem van Salomon de Bray, Martelaarschap van St. Lauren - paneel, Museum Boijmans van Beuningen, Oranje, ca. 1625, terracotta, Rijksmuseum, tius, 1652, olieverf op doek, Los Angeles County Rotterdam Amsterdam Museum of Art

INTERPRETATIE | september 2013 19 Piet van Veldhuizen De sneeuw, de leeuw en de kelder Benaja’s heldendaad in 2 Samuël 23

In 2 Samuël 23:20 lezen we over Benaja, de neerslaggegevens van de regio bekijkt, ziet al gauw dat dit niet kan kloppen. In Jeruzalem valt in ieder decennium wel commandant van Davids koninklijke garde, een of twee keer een flink pak sneeuw. Een archeologische onder meer de volgende zin: ‘hij was het die af - studie vermeldt zelfs een frequentie van eens per drie jaar. 1 daalde en de leeuw doodde binnen in de put op Achter de vermelding van ‘de dag van de sneeuw’ gaat bij de dag van de sneeuw’. Die weinige woorden nader inzien dan ook iets heel anders schuil, namelijk de be - vertellen een spannend verhaal en openen daar - tekenis van sneeuw als watervoorraad in wording. In Pales - mee een venster op de materiële cultuur van Pa - tina valt per jaar ongeveer evenveel regen als in Nederland, maar de regenval is geconcentreerd in de wintermaanden, en lestina in het antieke tijdvak. dan doorgaans ook nog in enkele dagen met hevige regens. Wie de regentabel met de gemiddelden voor Jeruzalem be - an het einde van de verhalencyclus over David wordt, kijkt, ziet in de zomer vijf maanden achtereen ‘nihil’ staan. bijna als een soort toegift of bijlage, een opsomming Tot de infrastructuur van de steden in de antieke tijd behoor - Agegeven van zijn ‘helden’. Dat zijn de mannen die, den daarom ook voorzieningen om zo veel mogelijk regenwa - soms al vóór de tijd van zijn koningschap, zijn kameraden en ter op te vangen en te bewaren. Voordat de nieuwe regens medestrijders waren. Er wordt onderscheid gemaakt tussen kwamen, werden de reservoirs schoongemaakt en waar nodig de ‘grote drie’, over wie aan het begin wat uitgebreider wordt opnieuw waterdicht gemaakt. verteld, en de dertig hoofdmannen, die simpelweg worden Het bijzondere van sneeuwval is dat er een kleine vertraging opgesomd, telkens met de plaats van herkomst. Merkwaardig is bij de opvang: het pak sneeuw moet eerst ontdooien om genoeg staat aan het einde van de lijst de teller met zo veel dan als smeltwater de waterkelders en regenputten te kun - woorden op zevenendertig (vs. 39). Tussen de grote drie en het nen vullen. Als je op de dag van de sneeuw een leeuw in het dertigtal in wordt verteld over de heldendaad van een trio dat nog niet gevulde regenreservoir ontdekt, is er geen tijd te ver - niet met name wordt genoemd, maar dat in vers 13 als ‘drie liezen: het dier moet eruit voordat de kelder volloopt. Niet uit de dertig’ wordt gepresenteerd. Vervolgens komen er twee om de leeuw te redden, zoals onze moderne reflex zou gebie - helden ter sprake, Abisai en Benaja, van wie niet duidelijk is den, maar het water. hoe ze geteld moeten worden. Ze lijken tussen de top-drie en de dertig helden in te zitten. In vers 23 wordt over Benaja ge - Leeuw zegd dat zijn glans die van de dertig overtrof, maar dat hij Momenteel komen er in het Midden-Oosten geen leeuwen niet reikte aan de drie. Een soort tussenheld dus. De verzen meer voor, maar ooit waren ze er talrijk. De leeuwen in de Ro - 20-23 zijn aan hem gewijd, maar mij fascineert vooral die éne meinse arena’s waren uit deze regio afkomstig. Uit het boek zin, dat miniverhaal over zijn afdaling in de put om de leeuw Daniël kunnen we opmaken dat ook bij de Babyloniërs de te verslaan toen het sneeuwde. Wat wordt daar verteld? praktijk bekend was om deze dieren in gevangenschap te Waarom moeten we weten dat het sneeuwde? In wat voor put houden, teneinde mensen voor de leeuwen te kunnen gooien. liet hij zich zakken en wat deed die leeuw daar? Ik ga ervan De Arabische leeuw was iets minder groot dan de Afrikaanse uit dat hier een tafereel wordt opgeroepen dat de oorspronke - die we nu nog kennen, en de Perzische leeuw was nog weer lijke lezers konden begrijpen. Wat zagen zij voor zich? iets kleiner, maar het waren evengoed vervaarlijke roofdieren. Wie er zich een voorstelling van wil maken, kan plaatjes van Sneeuw de Aziatische leeuw naast die van de Afrikaanse leeuw houden Het gebeurde ‘op de dag van de sneeuw’. Eerst veronderstelde – iets daartussenin moet het geweest zijn. Denk aan een ge - ik dat met die aanduiding een beroep werd gedaan op de col - wicht van 150 kg, een schouderhoogte van een meter. Als je lectieve herinnering: weet je nog, die keer dat het sneeuwde. alle bijbelteksten bekijkt waarin de leeuw genoemd wordt, Ik dacht met mijn door de kinderbijbel gevormde verbeel - zie je dat het dier in de ogen van de mensen een machtig en ding dat sneeuw in Israël wel zo zeldzaam was dat met ‘de koninklijk aura had. Mensen werden er soms door verscheurd dag van de sneeuw’ trefzeker werd gerefereerd aan een mo - (1 Kon. 13:24; 20:36), maar het kwam ook voor dat een mens ment op de tijdbalk, zoiets als ‘de dag na 9/11’. Maar wie de een leeuw versloeg: zie Simson (Ri. 14:5), David (1 Sam. 17:34)

20 INTERPRETATIE | september 2013 INTERPRETATIE | september 2013 21 en de held Benaja. Als er in 2 Samuël 23 geen sprake geweest zou zijn van ‘de dag van de sneeuw’, zouden we ons een leeuwenkuil kunnen voorstellen waarin het dier gevangen werd gehouden, en waarin Benaja zich liet zakken uit driestheid, of vanwege een weddenschap, om te laten zien waartoe hij in staat was. Maar het sneeuwde, het smeltwater was op komst. Het kan bijna niet anders of de leeuw was in een regenreservoir verzeild ge - raakt. Dat waren dikwijls ruimten waar je, als je erin viel, moeilijk weer uit kwam. De leeuw kan er zomaar tijdens een nachtelijke strooptocht in terechtgekomen zijn.

Waterkelder In de Hebreeuwse medeklinkertekst van 2 Samuël 23 is sprake van een be’er , een waterput. Maar in de tekstuitgave met klin - kertekens die we al eeuwenlang als gezaghebbend beschou - wen, de masoretische tekst uit de vroege middeleeuwen, wordt aangegeven dat het woord uitgesproken moet worden als bor . Dat is de aanduiding voor ‘put’ in het algemeen: er worden cisternes, kelders, en reservoirs mee aangeduid. Soms is het ook de donker-poëtische aanduiding van het graf, en de put is soms ook de gevangenis – eenvoudig omdat droog - staande of in onbruik geraakte waterreservoirs werden ge - bruikt om er mensen in vast te houden. De oude Griekse Want echte waterputten die tot het diepe water reikten, vertaling van de Hebreeuwse Bijbel, de Septuaginta, gebruikt waren niet het particuliere bezit van één huishouden. in 2 Samuël 23 de term lakkos , die voor alle mogelijke waterre - Het verschil tussen diepe waterputten en cisternes is in Pales - servoirs wordt gebruikt, van cisterne tot vijver. tina overigens betrekkelijk. In beide wordt water uit een Met wat voor ‘put’ we in onze tekst precies te maken hebben, wijde omgeving verzameld. Cisternes werden met regenwa - is natuurlijk niet met zekerheid te achterhalen. Het zal geen ter gevoed via goten en afvoerkanalen die daarvoor speciaal waterput met een permanente kolom water zijn geweest. De werden aangelegd. In waterputten verzamelde zich het water waterputten van de oud-Israëlitische steden waren meestal waarmee de kalkstenen bodem in de regentijd doordrenkt zo diep en nauw, dat de leeuw geen en - raakte: doordat de wanden juist niet werden aangesmeerd, sij - kele kans van overleven gehad pelde het in de grond gezakte water uit de ruime omgeving zou hebben als hij erin de waterput in. Als de put geslagen was op een ondergrondse zou zijn gevallen. waterader, zorgde die ondergrondse bron voor de constante In diverse oude ste - aanwezigheid van water, maar na regenval kwam daar een den en fortifica - ruime hoeveelheid regenwater uit de omgeving bij, gefilterd ties zijn bij en gezuiverd door de bodem. Benaja opgravingen Er waren ook reservoirs in de vorm van vijvers, dus open wa - reusachtige terbekkens, ten dienste van de irrigatie van landbouwgrond, vertegenwoordigt ondergrondse of in Jeruzalem voor het wassen van de schapen. Maar daar - cisternes aan over lijkt het niet te gaan in onze zin over de held Benaja. Hij het licht ge - daalde af en doodde de leeuw: ik kan me daarbij het beste de een onrustbarende bracht, afkom - grote waterkelder van een stad voorstellen. Dan is er meer stig uit diverse dan voldoende ruimte voor de man en de leeuw. Je hebt dan kant van Salomo perioden van de niet de stripverhaalsituatie waarbij de man loodrecht boven oudheid. In de op de leeuw terecht komt. De leeuw ijsbeert door de cisterne, betrekkelijk zachte de uitgang is te hoog en de wanden zijn te glad. De held kalksteen van de wordt aan een touw neergelaten, fakkel in de hand om de hoogtes waarop de steden leeuw op afstand te houden en zichzelf bij te lichten, en een gebouwd waren, waren grote speer of iets soortgelijks om het dier te doden. Hij drijft de holtes uitgehakt, waarin honderddui - leeuw in een hoek en doodt hem. Je moet maar durven en het zenden liters regenwater konden worden opgeslagen. Die moet ook nog lukken. Het is niet verwonderlijk dat Benaja er holtes, door archeologen cisternes genoemd, werden aange - hoog mee scoort op de lijst van Davids helden. smeerd met leem om ze waterdicht te maken, omdat anders het water door de kalkstenen ondergrond zou wegsijpelen. Schoonmaken Overal waar mensen woonden, zullen er ook kleinere water - Het hoort niet meer bij het heldenverhaal, maar zodra de kelders en regenbakken zijn geweest. De schaderegeling voor leeuw uit de kelder is, moet er worden schoongemaakt. Het het geval dat er een dier in andermans put viel, in Exodus dier zelf, het bloed, de uitwerpselen: het moet weg zijn voor - 21:33-34, had waarschijnlijk betrekking op zulke reservoirs. dat de cisterne volstroomt met smeltwater. Hoe schoner het

22 INTERPRETATIE | september 2013 water, voor des te meer doeleinden is het geschikt. Wat de ri - speer uit de hand en doodde hem ermee, zo staat er geschre - tuele reinheid van het water betreft, oordeelt de Tora (Lev. ven. Hij moet een behendige jongen zijn geweest. 11:36) dat een waterput niet onrein wordt als het kadaver van David benoemde Benaja tot commandant van zijn elitetroe - een onrein dier erin wordt aangetroffen. Maar geldt dat ook pen, zijn lijfwacht. Toen David zijn einde voelde naderen en bij een cisterne, en ook als er een dode leeuw in ligt? De het koningschap dreigde te worden opgeëist door zijn zoon misjna , de uitwerking van de leefregels in het vroegste rab - Adonia, was Benaja een van de drie mannen die ervoor moes - bijnse jodendom, denkt bij ‘kadavers’ in de regenreservoirs ten zorgen dat Salomo koning werd: naast de profeet Natan aan kevers, padden en hagedissen. En ook los van de rituele en de priester Zadok maakte hij deel uit van het comité van status was het van levensbelang dat het water schoon was. ingeleide. De eerste opdracht die Salomo hem gaf, was om le - Maar voor het poetsen had je geen helden als Benaja nodig. geroverste Joab uit de weg te ruimen. Dat deed Benaja de leeuwendoder – na aanvankelijke aarzeling slachtte hij Joab Benaja de leeuwenman af bij het altaar, op de enige plek waar een vogelvrij mens vol - De held Benaja ben-Jojada moet een geweldenaar zijn ge - gens het heilige recht van destijds veilig zou moeten zijn. Het weest. In de zin voorafgaand aan het zinnetje over de leeuw in was overigens Salomo zelf die hem uitdrukkelijk opdroeg om de kelder wordt gemeld: ‘hij was het die de twee ari’el van dat heilige recht te negeren. Het is alsof Benaja een onrustba - Moab doodde’. De meeste recente vertalingen houden het rende kant van David en Salomo vertegenwoordigt. Niet de erop dat het om twee zonen van ene Ariël gaat. Maar ari’el be - majestueuze leeuw van Juda, maar de behendige leeuwendo - tekent zoiets als ‘gods-leeuw’ – vandaar dat de Statenvertaling der. het zo weergeeft: ‘die sloeg twee sterke leeuwen van Moab’. Eigenlijk is het voor de status van Benaja om het even of het om werkelijke leeuwen gaat of om een toespeling op de leeuw Dr. P. van Veldhuizen is protestants predikant te Hendrik-Ido-Am - in de naam van zijn tegenstanders: hij is de leeuwendoder. bacht en lid van de redactie van Interpretatie . In het volgende vers wordt nog een derde heldendaad van hem verteld: hij doodt een Egyptenaar, een man die gezien mag worden (dus een grote kerel, of een aanzienlijk man), met diens eigen speer nadat hij met een stok tot hem is afge - daald. Afgedaald? Ja, dezelfde woorden worden gebruikt, Noot zowel voor het doden als voor het afdalen, al zal de Egypte - 1 C.H.J. de Geus, De Israëlitische stad (Palaestina Antiqua 3), Kampen: Kok naar niet in de kelder hebben gezeten. Benaja trok hem de 1984, p. 82.

Bon voor meer Interpretaties Tijdschrift Interpretatie : zesmaal per jaar een ontmoeting tussen Bijbel en cultuur, joodse en christelijke traditie, exegese en praktijk. Teksten vragen om uitleg en interpretatie. Rondom de Schriften ontstaat een spannend gesprek tussen mensen uit verschillende richtingen. Gemeenschappelijk is de poging de afstand te overbruggen tussen de bijbelse boodschap en de ervaringen aan het begin van de 21ste eeuw. Proefabonnement: 3 nummers voor € 15,- Direct een abonnement: het eerste half jaar gratis

Naam: ...... Adres: ...... Postcode: ...... Woonplaats: ......

n Neemt een proefabonnement op Interpretatie voor A 15,- n Neemt .... abonnement(en) op Interpretatie voor A 63,- (België A 71,50) (buiten NL/BE A 87,-) en ontvangt de eerste drie nummers gratis n Neemt een studentenabonnement voor A 47,25 (België A 52,50) (en stuurt kopie studentenkaart mee) en ontvangt de eerste drie nummers gratis Datum ...... Handtekening: Stuur (een kopie van) deze bon naar Interpretatie, Antwoordnummer 10291, 2700 VB ZOETERMEER (postzegel niet nodig) Of bel: 079-3 628 628, mail: [email protected] of bezoek: www.interpretatie.nl

INTERPRETATIE | september 2013 23 24 INTERPRETATIE | september 2013 INTERPRETATIE | september 2013 25 Hans Snoek Dubbel - De vrouw voor focus wie Jezus buigt

Een van de meest intrigerende verhalen in het repliek te dienen. De vrouw reageert niet op de belediging Nieuwe Testament vind ik Marcus 7:24-30. Jezus van Jezus die haar associeert met een hondje, maar zet hem op het verkeerde been door te stellen dat zij tevreden zou zijn reist naar Tyrus, trekt zich daar terug in een huis met de kruimels. Dankzij deze rake opmerking besluit Jezus en wil niet dat iemand hem kent. de vrouw tegemoet te komen.

en vrouw die een dochter heeft met een onreine geest Bijbels-theologische lezing weet Jezus desondanks te vinden, valt voor zijn voeten Hoewel evident lijkt dat de Syro-Fenicische vrouw in Marcus 7 Eneer en vraagt hem de demon uit te drijven. Nadat de rol van heldin speelt, is de opstelling van Jezus in het verhaal eerst nadrukkelijk is vermeld dat de vrouw Helleens is en zeker even intrigerend. Tenslotte is Jezus in veel andere verha - Syro-Fenicisch van geboorte, zegt Jezus tegen haar: ‘Laat toe len de held en komt hij in de evangeliën niet zo vaak naar voren dat eerst de kinderen verzadigd worden – want het is niet als iemand die kwetsbare mensen beledigt of zich nadrukkelijk fraai het brood van de kinderen te nemen en dat naar de afsluit voor niet-Joden. Des te interessanter is het om vanuit hondjes te werpen!’ De vrouw antwoordt: ‘Toch wél, Heer: bijbels-theologisch oogpunt na te gaan in hoeverre de rol van ook de hondjes ónder de tafel eten van de kruimels van de Jezus in Marcus 7 aansluit bij de christologie van Marcus. Daar - kinderen!’ Vervolgens geeft Jezus toe: ‘Om dit woord, ga heen, bij ga ik uit van de sequentie tekst-evangelie-tekst en gebruik de demon is uit je dochter weggegaan!’ Thuisgekomen blijkt bij de eerste stap losjes het model van Berkhof, die onderscheidt haar dochter genezen te zijn. Het verhaal wordt afgesloten tussen Jezus als mens, Jezus als Zoon van God, Jezus als Jood en met de opmerking dat Jezus uit Tyrus vertrekt. aankondiger van het koninkrijk. In Marcus 7 laat Jezus zich sterk van zijn menselijke kant Narratieve benadering zien. Hij wil rust hebben, zoekt de eenzaamheid en reageert Een van de vragen die men bij een narratieve benadering van vinnig op de vrouw die hem stoort. Minder nadrukkelijk is de tekst kan stellen, luidt: Wie is de held? Fokkelman biedt zijn rol als Zoon van God. Aan het einde van het verhaal deelt een aantal subvragen die bij het formuleren van een ant - Jezus de vrouw mee dat de demon verdwenen is, maar hij laat woord kunnen helpen: 1 Is de held(in) meestentijds of voort - in het midden wie daar verantwoordelijk voor is. Verder be - durend aanwezig in de tekst? Is hij of zij het subject van een nadrukt Jezus in de metafoor van de kinderen en de hondjes zoektocht (of queeste)? En toont de held(in) initiatief? dat hij zich sterk bewust is van zijn eigen Joodse achtergrond. In Marcus 7:24-30 komen vier personages voor: Jezus, de Syro- Jezus als aankondiger van het koninkrijk van God komt mo - Fenicische vrouw, haar dochtertje en de demon. De laatste gelijk zijdeling ter sprake in de genezing van het dochtertje. twee vallen direct af als mogelijke held(in). Beiden komen Per saldo benadrukt de evangelist in dit verhaal vooral dat slechts in de marge van het verhaal voor en zijn geen enkele Jezus mens en Jood was. keer actant. Jezus komt expliciet en impliciet zes keer voor als De accenten die Marinus de Jonge hanteert bij zijn analyse actant, de vrouw vijf keer. Kwantitatief ontlopen deze twee van de christologie in Marcus sluiten redelijk aan bij het actanten elkaar dus nauwelijks. model van Berkhof. 2 Volgens De Jonge staat in Marcus de ge - Zowel Jezus als de vrouw laat zich bepalen door een zoektocht dachte centraal dat Jezus de Zoon van God is, en benadrukt de of queeste. Jezus wil zich terugtrekken en door niemand ge - evangelist dat hij de Messias is. Verder noteert De Jonge dat kend worden. De vrouw wil haar dochter genezen van een on - Jezus prediker, leraar, genezer en exorcist is, en dankzij de reine geest en belaagt Jezus op een zodanige manier dat hij er macht van God sterker is dan de Satan (p. 85vv). niet in slaagt zijn eigen queeste te realiseren. Aan het einde Als we vanuit De Jonges analyse van Marcus teruggaan naar van het verhaal is het dochtertje genezen en heeft de vrouw ons verhaal, vallen diverse zaken op. De rol van Jezus als Zoon haar doel bereikt. van God is in Marcus 7:24-30 sterk onderbelicht. God komt in De genezing is voor een groot deel te danken aan de initiatief - het geheel niet aan de orde, zelfs niet bij de uitdrijving van de rijke opstelling van de vrouw, én aan haar slimme woorden - onreine geest. Sterker: in het verhaal wordt juist erg be - wisseling met Jezus. Twee keer benadert ze Jezus, eerst door smuikt gedaan over de vraag wat nu precies de rol van Jezus voor zijn voeten te vallen, vervolgens door hem ad rem van bij het uitdrijven van de demon is. Verder valt op dat, vergele -

26 INTERPRETATIE | september 2013 ken met De Jonges bijbels-theologische analyse van Marcus, Reageren kan via www.interpretatie.nl. ons verhaal niet een nadrukkelijk accent legt op de komst van het koninkrijk. Daar staat tegenover dat, net als in de rest van het evangelie, ook Marcus 7:24-30 benadrukt dat Jezus de Dr. H. Snoek is docent Bijbelwetenschappen aan de Christelijke Ho - Messias is voor ‘zijn ‘Joodse kinderen’. Het meest verrassende geschool Windesheim en wetenschappelijk medewerker Intercultureel in het verhaal is echter dat Jezus sterk naar voren komt als Bijbellezen aan de Vrije Universiteit. mens, hetgeen in de lezing van De Jonge geen rode draad in het evangelie zou zijn. In ons verhaal speelt juist de kribbig - heid en wispelturigheid van Jezus een vreemde rol in het ge - sprek met de Syro-Fenicische vrouw. Wonderlijk dat Jezus haar eerst zo vinnig tegemoet treedt en vervolgens voor haar buigt. Noten 1 Zie: J. Fokkelman, Vertelkunst in de bijbel . Een handleiding bij literair lezen , Wat doet zo’n eigenzinnig verhaal ons? Is het verwarrend? Zoetermeer: Boekencentrum 1995, 84. Onderstreept het de meer menselijke kanten van Jezus? Be - 2 M. de Jonge, Christologie in context . Jezus in de ogen van zijn eerste volgelingen , vestigt het de historiciteit van Jezus’ reis naar Tyrus? Maarssen: De Ploeg 1992, 71.

INTERPRETATIE | september 2013 27 Nico Riemersma Proef Burgerlijk schrift christendom

Op vrijdag 7 juni 2013 verde - Timoteüs en Titus overeen met de so - digde Myriam Klinker-De ciale conventies van die tijd?’ Haar Klerck haar proefschrift aan de tweede vraag is welke redenen en doelen de tekst voor deze instructie Theologische Universiteit geeft. Het onderzoek kent nog een (Broederweg) te Kampen, derde onderzoeksvraag: ‘Hoe verhou - waaraan zij zelf verbonden is den de instructies in 1 Timoteüs en als docente Nieuwe Testament Titus zich tot de instructies in een en nieuwtestamentisch Grieks. echte Paulusbrief als 1 Korintiërs?’ Kan Voorwerp van onderzoek zijn aangetoond worden dat deze instruc - ties niet principieel van elkaar ver - de praktische/morele – zelf schillen, dan kan ‘das Ideal christlicher spreekt zij van ‘ethische’ – Bürgerlichkeit’ niet meer karakteris - richtlijnen in 1 Timoteüs en tiek genoemd worden voor de Pasto - Titus naast die inzake de man- rale Brieven in onderscheid van de vrouwverhouding in 1 Korin - echte Paulusbrieven. tiërs. De karakterisering van 1 Timoteüs als ‘een herderlijke regel’ door Thomas van Aquino mag in de titel van het boek voorkomen, maar is in het proef - e opvatting van Martin Dibe - schrift geen voorwerp van diepgaand Proefschrift lius in zijn commentaar Die onderzoek. Myriam Klinker-De Klerck, Herderlijke Pastorale Briefe (1931) dat de regel of inburgeringscursus. Een bijdrage D aan het onderzoek naar de ethische richtlij - ethische richtlijnen in 1 Timoteüs en Opbouw van het boek nen in 1 Timoteüs en Titus Titus ‘das Ideal christlicher Bürgerlich - Het boek bestaat uit twee delen. In , Zoetermeer: Academic keit’ weerspiegelen, vormt het uit - het eerste deel (p. 26-161) staan de Boekencentrum 2013. 289 pag., gangspunt van haar proefschrift. Deze ‘ethische richtlijnen in 1 Timoteüs en G 29,50. ISBN 978 90 239 2712 9 Pastorale Brieven, waarvan het pauli - Titus’ centraal. Dan gaat het in 1 Timo - nisch auteurschap sinds de 19e eeuw teüs om instructies aan mannen in - wordt betwijfeld, zouden een christe - zake het gebed, aan vrouwen over (14,33-36); daarna vindt een vergelij - lijk levensideaal promoten dat gericht ‘opsmuk’ en het verbod om te onder - king plaats met de instructies aan - is op het vreedzaam samenleven met richten (2,8-15), om het gedrag van op - gaande de man-vrouwverhouding die de niet-christelijke omgeving. Deze zieners, diakenen (3,1-13), van in 1 Timoteüs en Titus worden gege - burgerlijke moraal moet het leven van Timoteüs en zijn ‘familie’, weduwen, ven. christenen in de tijd tot de parousie, oudsten en slaven (5,1-6,2a) en in Titus Alle besproken perikopen uit de drie die op zich laat wachten, reguleren (p. om het gedrag van opzieners (1,5-9), brieven kennen een gelijke benade - 16). Deze opvatting wordt door de aansporing in de gezonde leer (2,1- ring met vijf ‘richtvragen’: 1. Voor wie Myriam Klinker bevraagd. Haar voor - 10) en het gedrag naar ‘buitenstaan - is de instructie bestemd? 2. Welk ge - naamste onderzoeksvraag: ‘In hoe - ders’ toe (3,1-2,8). drag komt ter sprake? 3. Hoe wordt dit verre getuigt de ethische instructie op In het tweede deel (p. 162-237) gaat gedrag gewaardeerd? 4. Hoe wordt de het gebied van intermenselijke rela - het allereerst om instructies in 1 Ko - instructie gemotiveerd? 5. Hoe ver - ties in 1 Timoteüs en Titus van een bur - rintiërs inzake de seksuele omgang houdt de instructie zich tot de sociale gerlijk christendom?’ (p. 21-22). Deze tussen man en vrouw, het uiteengaan conventies op dit punt? De uitleg vraag moet zo begrepen worden (zie van man en vrouw (7,1-16), de hoofd - wordt met een korte conclusie afge - ook de eerste stap, p. 23): ‘In hoeverre bedekking van de vrouw (11,2-16) en sloten. stemmen de ethische instructies van 1 haar zwijgen in de samenkomsten Aan de twee delen gaat een ‘inleidend

28 INTERPRETATIE | september 2013 hoofdstuk’ (p. 12-25) vooraf, waarin het lijk bestaan voor langere duur. De in - aan de verhoudingen binnen een huis profiel van de pastorale brieven wordt structies dienen enerzijds om de kwa - (oikos ) was eveneens op zijn plaats besproken, op grond waarvan vervol - liteit van het christelijk leven te geweest. gens de onderzoeksvraag met bijbe - bewaken en zijn anderzijds gericht op Verder komt het op mij merkwaardig horende stappen wordt geformuleerd het imago van christenen bij buiten - over, juist gezien het feit dat het pau - om te eindigen met een beschrijving staanders, om zo aantrekkingskracht linisch auteurschap van de brieven van de opzet, de methode en de rele - uit te oefenen op buitenstaanders, dit aan Timoteüs en Titus betwijfeld vantie van het onderzoek. De disserta - laatste met het oog op de versprei - wordt, dat Myriam Klinker als werkhy - tie eindigt met een ‘eindconclusie’ (p. ding van het evangelie. Wat de verge - pothese uitgaat van de zelfpresenta - 238-244): met een terugblik op het lijking met 1 Korintiërs betreft tie van de Pastorale Brieven als doel en de opzet (1), waarna een over - constateert zij veel overeenstemmin - paulinische brieven. Een werkhypo - zicht volgt van de resultaten van de gen; de verschillen zijn vooral te ver - these dient geverifieerd dan wel gef - exegese (2) en stilgestaan wordt bij de klaren door het onderscheiden alsifieerd te worden. Dat gebeurt niet. vraag of er een principieel verschil is karakter van de brieven, instructie - In feite wordt hier dan ook niet een tussen de instructies van de Pastorale brieven voor medewerkers (1 Timoteüs werkhypothese gehanteerd, maar een Brieven en 1 Korintiërs als een echte en Titus) versus gemeentebrief (1Ko - stellingname ingenomen, die niet ter brief van Paulus (3) en de relevantie rintiërs). discussie wordt gesteld. van dit onderzoek voor het Pauluson - derzoek (4). Evaluatie Slotconclusie In deze studie nemen ‘sociale conven - Helemaal aan het slot komt Myriam Uitkomst ties’ een belangrijke plaats in. Het ver - Klinker-De Klerck nog met een andere De belangrijkste uitkomst van haar baast mij dan ook om te lezen dat het visie op het woord ‘burgerschap’ (Filip. onderzoek is dat de instructies in de PB in kaart brengen van de sociale con - 3:20). Het zou haar boek nog span - over de hele lijn de sociale conventies venties op het gebied van de inter - nender gemaakt hebben als zij dit be - minstens bevestigen; ze krijgen soms menselijke relaties ten tijde van het grip van het hemels burgerrecht, zelfs een striktere formulering. Het Nieuwe Testament voornamelijk ge - essentieel voor Paulus, aan het begin veelvuldig gebruik van hellenistische beurt via literatuurstudie. Met dit had ingebracht. Nu komt haar boek topoi ondersteunt het bevestigend ka - laatste woord wordt voornamelijk ‘se - niet veel verder dan dat we in 1 Timo - rakter van de regelgeving. Deze in - cundaire literatuur’ bedoeld, zoals uit teüs en Titus, zoals Martin Dibelius al structies kennen een breed palet van het feitelijke onderzoek blijkt. Twee gezegd had, met instructies van doen interne (gericht op opbouw van de ge - opmerkingen hierbij. 1. Juist omdat hebben die overeenstemmen met de meente) en externe (gericht op de re - deze sociale conventies van zo groot gangbare moraal van die dagen. actie van buitenstaanders) belang zijn, mag je hier (meer) onder - motiveringen. Maar deze motiverin - zoek van primaire bronnen verwach - gen geven naar de opvatting van ten. 2. Een hoofdstuk waarin aandacht Ds. N.A. Riemersma is predikant in Den Myriam Klinker geen blijk gericht te zou zijn geschonken aan de maat - Haag en redactiesecretaris van Interpreta - zijn op het reguleren van het christe - schappelijke verhoudingen alsmede tie .

Besprekingsbijeenkomst Proloog: de kinderjaren

Dit voorjaar verraste paus Benedictus schillen tussen de verhalen van Mat - bijeenkomst zal bestaan uit een be - XVI de wereld met diens aftreden. En - teüs en die van Lucas: Jozef als hoofd - spreking van Ratzingers boek en een kele maanden voor zijn aftreden ver - persoon naast Maria als hoofdpersoon, gezamenlijke bestudering van de be - scheen het derde deel van zijn magiërs uit het Oosten naast herders treffende bijbelpassages. Dat laatste ‘Jezus-boeken’, Jezus van Nazareth. Pro - uit de buurt van Betlehem, de vlucht kan tevens van dienst zijn bij de voor - loog: de kinderjaren (Lannoo, 2012). Het naar Egypte naast de opdracht in de bereiding van de verkondiging op en is minder omvangrijk dan de eerste tempel – om maar een paar dingen te rond het kerstfeest. Inleider is Maar - twee delen, en gaat over de verhalen noemen. Ratzinger wil in zijn boek ach - ten Menken, emeritus hoogleraar van Jezus’ geboorte en jeugd in de eer - terhalen wat Matteüs en Lucas met Nieuwe Testament aan de UvT. ste twee hoofdstukken van Matteüs en hun verhalen wilden zeggen. Tegelijk Lucas. Die verhalen maken de indruk stelt hij de vraag wat wij als gelovigen Donderdag 21 november, van 14.00- minder geschiedenis en meer legende daar in het heden aan hebben. 16.30 uur te bevatten, en ze zijn in zeer hoge Met deze bijeenkomst over ‘de pro - Faculteit Katholieke Theologie mate geïnspireerd door het Oude Tes - loog’ wordt het eerder gestarte Jezus - Nieuwegracht 65, Utrecht tament. Bovendien zijn er grote ver - debat van Luce/ CRC afgesloten. De Info: www.tilburguniversity.edu

INTERPRETATIE | september 2013 29 Freek Bakker Buiten het Jezus en de seks boekje in Jezusfilms

Verschillende regisseurs hebben gezegd dat ze King of Kings , in de bioscoop. Al in de eerste beelden van deze een film wilden maken waarin Jezus net als zo film verschijnt Maria Magdalena op het scherm, als een cour - tisane! veel andere mannen van vrouwen houdt en seks met ze heeft. Ik had verwacht dat zo’n film al - Vijf films lang gemaakt zou zijn. Maar niets van dat alles, Er zijn vijf Jezusfilms waarin expliciet aandacht wordt gege - tenzij je het visioen in Martin Scorceses The Last ven aan de relatie tussen Jezus en Maria Magdalena. Dat zijn Temptation of Christ zo wilt interpreteren. Maar The King of Kings (Cecil B. DeMille, 1927), Son of Man (Dennis daar gaat het slechts om een visioen. Niettemin Potter, 1969), Jesus Christ Superstar (Norman Frederick Jewison, bieden enkele grote Jezusfilms een aantal inte - 1973), The Last Temptation of Christ (Martin Scorcese, 1988) en Jésus de Montreal (Denys Arcand, 1988). In dit artikel willen we ressante aanknopingspunten. kort weergeven wat voor portret die films laten zien om daarna te kijken hoe deze portretteringen zich verhouden tot e speculaties over Jezus en de seks hebben meestal be - de christelijke traditie. trekking op zijn relatie met Maria Magdalena. In de De eerste film, The King of Kings , werd een groot succes en is in Dchristelijke traditie wordt immers nogal eens gesug - vele delen van de wereld vertoond, vaak door zendelingen en gereerd dat zij, voordat zij met Jezus in aanraking kwam, een missionarissen. Jezus, gespeeld door een man van rond de hoer is geweest. Zou Jezus haar hebben leren kennen omdat vijftig, komt warm en waardig over. De film begint met hij een prostituee zocht? Tweemaal suggereert het evangelie Maria Magdalena, die een fraai, maar schaars gekleed boven - dat tegenstanders van Jezus beweerden dat hij ‘een vriend is lijf heeft, de tepels van haar borsten duur bedekt met een me - van tollenaars en zondaars’ (Mat. 11:19; Luc. 7:34). In Lucas daillon van parels. Maria Magdalena is boos, omdat een van komt kort na deze uitspraak de passage over een vrouw die haar aanbidders, Judas Iskariot, niet naar haar feestje geko - ‘bekendstond als een zondares’ die Jezus’ voeten zalfde en ze men is. Als zij hoort dat hij in de ban is van een of andere tim - droogde met haar tranen (Luc. merman, is zij diep beledigd en gaat in een rijtuig getrokken 7:36-50). In de christelijke door twee zebra’s op zoek. Bij Jezus aangekomen daagt ze hem traditie wordt vaak ge - uit. Maar Jezus kijkt haar streng aan. Geschrokken en schuld - dacht dat het hier om bewust wendt zij haar hoofd af. Dan kijkt ze Jezus toch weer Maria Magdalena even aan. Jezus, die nu ook iets van medelijden in zijn blik gaat. Volgens Eli - heeft, zegt: ‘Word rein.’ Het lijkt alsof er nu een andere vrouw sabeth Molt - uit Maria tevoorschijn komt: ‘Ik ben lust,’ zegt zij, ‘mijn Zocht mann-Wendel is armen waren de poorten van het leven.’ Ze klampt zich aan er in de visie op Maria Magdalena vast; ze wil bij haar blijven. Daarna komen Maria Magda - er nog zes andere figuren uit haar voort: begeerte, trots, gul - Jezus een lena tevens zigheid, luiheid, jaloezie en boosheid. Terwijl Jezus naar haar sprake van een blijft kijken, maakt hij met zijn rechterhand een gebaar dat prostituee? ontwikkeling: in het afgelopen moet zijn. De zeven geesten (Luc. 8:2) verdwij - vroeger tijden nen en Maria Magdalena kijkt Jezus dankbaar aan. Opeens werd zij als een snol ziet ze hoe zij gekleed is. Ze schaamt zich en doet gauw een beschouwd, in victori - grote stola om haar bovenlichaam en om haar hoofd. Opeens aanse tijden als een echt - ziet ze eruit als een non. Dan knielt ze neer voor Jezus’ voeten breekster en bij de joodse en Jezus legt zijn rechterhand op haar hoofd, kijkt zijn disci - geleerde Schalom Ben-Chorin als pelen aan en zegt: ‘Gelukkig wie zuiver van hart zijn, want zij een courtisane. 1 Het zou echter zomaar kunnen dat deze zullen God zien’ (Mat. 5:8). joodse denker zijn visie ontleend heeft aan een film. Want In Dennis Potters Son of Man komt plotseling een vrouw gil - toen hij veertien was, kwam Cecil B. DeMilles kaskraker, The lend op Jezus af. Hij pakt haar beet, worstelt met haar over de

30 INTERPRETATIE | september 2013 grond en zegt dat de duivel haar moet verlaten. Dan zal zijn het niet, althans niet op het witte doek. In Jesus Christ Superstar gif zijn kracht verliezen. Ze schreeuwt en worstelt, maar dan 2000 streelt Maria Magdalena Jezus’ lichaam tijdens het laat - wordt ze rustig. Jezus streelt haar over haar wangen en draagt ste deel van haar beroemd geworden lied ‘I don’t know how to haar weg. De scène duurt niet lang, maar leidt er wel toe dat love him’, waarin ze laat merken hoe intens ze hem eigenlijk de omstanders Jezus smeken hen te bevrijden. Het is de enige liefheeft en geen weerstand aan hem zou kunnen bieden als keer in de film dat Jezus een vrouw aanraakt. Er is echter wei - hij zou zeggen dat hij van haar houdt; als ze uitgezongen is, nig seksueels bij. Jezus lijkt meer op een therapeut die haar kust ze haar slapende vriend op zijn lippen. Jezus rekt zich uit hardhandig en tegelijk liefdevol tot rust brengt. en wordt wakker. Maar dan is daar opeens Judas, die hen dui - In Jesus Christ Superstar komt duidelijk meer erotiek naar delijk stoort. In deze films wordt duidelijk gesuggereerd dat boven. Maria Magdalena is hier een groupie, een vrouw die Jezus en Maria Magdalena ook een lichamelijke relatie heb - het in emotioneel en seksueel opzicht probeert aan te leggen ben. Die relatie staat echter wel in de context van de hippie - met een bekend musicus of met de leider van de groep. Judas wereld waarin zoiets niet zo heel bijzonder was. herinnert Jezus eraan dat ze een hoer is en dat het slecht voor Een heel bijzondere film is Jésus de Montreal . Hierin gaat het zijn reputatie is om met zo’n vrouw zo’n relatie te hebben. Ze heel indirect over Jezus via een toneelschrijver en acteur, Da - heeft al heel wat mannen gehad, zingt Maria Magdalena zelf niel Coulombe. Hij speelt samen met vier anderen in een zelf - later. Ze is lief voor Jezus, smeert delen van zijn lichaam in geschreven theaterstuk de rol van Jezus. Een van de met olie – wat herinnert aan de vrouw die Jezus’ voeten zalft – mede-acteurs is Mireille, die schaars gekleed optrad in een re - en brengt hem tot rust; ze slapen samen, maar tot seks komt clamefilm voor een parfum. Later wil de regisseur met haar

INTERPRETATIE | september 2013 31 naar bed, maar het contact met Coulombe heeft haar sterk ge - kunnen hebben gehad, maar zelfs daarin is het niet expliciet. maakt: ze ontvlucht het huis van de regisseur. Als Mireille Bovendien staat het daar in een context waarin seks erbij later op een auditie voor een reclamefilmpje voor een bier - hoort, en dus niet zo bijzonder is. Eigenlijk kun je conclude - merk haar borsten moet laten zien, wordt Daniel, die met ren dat de films – zij het op heel verschillende manieren – heel haar is meegegaan, boos. Hij gooit een tafel om, daarna de rij - dicht bij het evangelie zijn gebleven. Het is niet de seks, de dende filmcamera en een tafel met daarop een monitor, slaat erotiek die centraal staat in de relatie tussen Jezus en Maria de dame die het allemaal goedvond in het gezicht en verlaat Magdalena, maar het gegeven dat Jezus respect voor haar met Mireille de zaal. Na Daniels dood aan het einde van de heeft en haar bevrijdt van de demonen die haar in hun macht film loopt Mireille zwijgend over de berg waar de kerk stond hebben. Het mooiste gebeurt dat in Jésus de Montreal , want waarin het theaterstuk gespeeld is. Ze denkt terug aan Daniel. daarin wordt getoond dat het haar schoonheid en gebrek aan Op de achtergrond zien wij de stad. Ze gaat naar een muurtje zelfvertrouwen zijn die haar in de macht brengen van de en buigt wanhopig haar hoofd. Hoewel er ongetwijfeld iets mensen die vooral aan haar verdienen willen. Jezus ziet een van erotiek zit in de relatie tussen Daniel en Mireille, is het kwetsbaar mens in haar en bevrijdt haar. Welke vrouw zou het respect voor haar persoon dat Mireille in Daniel aan - geen moeite hebben om niet heel intens van zo’n man te gaan spreekt: hij zag dat ze meer was dan een mooi lichaam alleen, houden? hij zag de vrouw die om dat mooie lichaam door mannen ver - nederd werd en gaf haar haar zelfrespect terug. Hoewel ook The Last Temptation of Christ in dit verband vaak Dr. F.L. Bakker is universitair docent en onderzoeker in de religiewe - wordt genoemd, en Jezus, al is het in zijn verbeelding, ge - tenschap aan de Universiteit Utrecht en houdt zich sinds 2003 bezig meenschap heeft met Maria Magdalena, die eerder als hoer met religie en film. werkte, is het in deze film niet de begeerte naar de seks waar alles om draait, maar het verlangen naar een eigen gezin. Toch geldt ook hier dat Jezus, als hij deze relatie met Maria Literatuur Magdalena was aangegaan, haar definitief had bevrijd van Freek L. Bakker, Jezus in beeld: Een studie naar zijn verschijnen op het witte doek , haar hoerenbestaan. Utrechtse studies 15, Westervoort: Van Gruting 2011.

Respect Noot Terugblikkend kunnen we vaststellen dat Jezus eigenlijk al - 1 Elisabeth Moltmann-Wendel, Bij Jezus tellen de vrouwen mee: evangeliever - leen in de twee Jesus Christ Superstar -films werkelijk seks zou halen doorbreken gevestigde patronen , Baarn: Ten Have 1982, 68-71.

het TIJDSCHRIFT VOOR LITURGIE EN KERKMUZIEK is totaal VERNIEUWD!

Maak kennis met

s ACHTERGRONDENENONTWIKKELINGEN VANVIERENINDEEEEUW s INTERVIEWS s OUDEENNIEUWELIEDEREN s TEKST BEELD ENLIEDSUGGESTIES BIJHETOECUMENISCHLEESROOSTER s KUNST MUZIEK BOEKEN WEBSITESx

Voor voorgangers, kerkmusici, ambtsdragers, werkgroepen vieren, en alle andere betrokkenen bij de eredienst Nieuw abonnement? € Het eerste jaar voor de helft van de prijs: 14,- Eerst proberen? € Bestel 3 nummers voor: 15,-

www.tijdschriftlaetare.nl Bestel online via de website

ADV_Laetare_FEBR2013_Interpretatie.indd 1 23-07-13 11:12

32 INTERPRETATIE | september 2013 Anne-Marie Bos en Kees Waaijman Lees- God leeft, voor rooster wiens gelaat ik sta 1 Koningen 17-2 Koningen 2

Elia is een van de grootste profeten. Hoewel wij denk je niet bij na. Het gebeurt onmiddellijk aan je. Er zit geen afstand, geen bedenken, geen reflectie tussen. Het betrekkelijk weinig van hem weten en zijn brullen werkt rechtstreeks in op onze zenuwen, op onze ziel. nalatenschap tot slechts enkele verhalen beperkt Aanspraak is directe inwerking van God op een mens, in ons bleef (1 Kon. 17-2 Kon. 2), is zijn weerklank in de geval op Elia. Elia kan niet anders dan reageren. Niet omdat joodse, christelijke en islamitische spiritualiteit hij uiterlijk gedwongen wordt, maar omdat hij van bin - moeilijk te overschatten. Wij beperken ons in nenuit niet anders kan dan schrikken en schromen. En deze deze bijdrage tot een viertal schetsen: hoe hij reactie zelf is het wezen van zijn profeteren: zich onmiddellijk aangesproken wist door Wezer, Mijn Meester, Wezer, heeft gesproken, de verslaving van de afgoderij brak, op de Horeb wie zou niet spreken zoals Hij, een stem van beukende stilte hoorde en Elisa tot wie zou niet leven vanuit Hem, zijn opvolger zalfde. Samen geven zij ons een wie zou geen profeet van Wezer worden? beeld van deze man Gods, wiens naam uitdrukte wie hij was: Eli-Jahoe, Mijn God is Wezer. Hoewel de aanspraak van Wezer onmiddellijk doorwerkt in het gestel van de profeet – hij kan er niets aan doen –, kan de profeet zich er wel in trainen om gevoelig te worden voor lia wordt getekend als iemand die onder de directe in - deze aanspraak. Hij oefent zichzelf door in kleine dingen ont - vloed stond van Wezer, zijn God. Bij al wat hij deed vankelijk te worden en door zich open te stellen. Hoewel de Ewerd hij rechtstreeks bewogen door het spreken van aanspraak dus wezenlijk genade is, kunnen wij er ons gelei - zijn Meester. Zo was er tot hem de aanspraak van Wezer die delijk voor openstellen en er gevolg aan geven. Dat heeft Elia zei: ‘Ga...’ En hij ging en deed naar de aanspraak van Wezer (1 gedaan. Hij gaf mee met zijn Meester in kleine dingen. Daar - Kon. 17:2-5). door kon hij in het groot de aanspraak van zijn Meester on - Het is alsof Elia volkomen parallel loopt met zijn Meester. Dit middellijk leven. Een synchronie. komt ook markant naar voren in het verhaal over de weduwe van Sarefat. De aanspraak van Wezer zegt: ‘Sta op en ga naar Elia op de Karmel Sarefat. ’ En hij stond op en ging naar Sarefat (1 Kon. 17:8-10). De thuisbasis van Elia was de Karmel, een onherbergzaam Hier horen we weer het unisono van een synchrone beweg - grensgebied in het noorden van Israël. Daar vond de felle con - ing. Deze synchronie is echter geen marionettenspel; het is frontatie tussen Elia en het baälisme plaats (1 Kon. 18). Van - geen uiterlijke gelijkvormigheid, geen imitatie. Om dit te waar deze clash? We kunnen de ernst van de botsing tussen gaan zien is het nodig ons te verdiepen in de ‘aanspraak ’ Elia en de Baälprofeten alleen begrijpen wanneer we beden - (dabar ) van Wezer. Wat is een ‘aanspraak ’? Hoe werkt zij? De ken dat in het baälisme de relatie God-mens niet centraal werking van de profetische aanspraak is goed te zien in een staat. De god-menselijke relatie is in deze vruchtbaarheids - woord van de profeet Amos: godsdienst slechts een afgeleide. Zij hangt af van de willekeur van de goden, hun luimen, vrijages en toevallige onderlinge De leeuw heeft gebruld, relaties. Hun hemelse gevechten op leven en dood bepalen wie zou niet schromen? het leven op aarde: is Mot (de godheid Dood) de baas, dan Mijn Meester, Wezer, heeft gesproken, sterft alles, heerst Baäl, dan bloeit alles weer op. In het jah - wie zou niet profeteren? wisme daarentegen staat de god-menselijke relatie centraal. (Amos 3:8) Wezer heeft zich exclusief gebonden aan zijn mensen. Hij heeft geen andere relatie. Hij is de enige. Hij leeft voor zijn Het spreken van Wezer wordt hier vergeleken met het mensen. De profeet Elia beseft dit als geen ander. Hij leeft uit brullen van een leeuw. Een brullende leeuw, vooral als hij Wezer. Er is geen andere God. Naar de hemel kijken en af - vlakbij is, wekt een onmiddellijke reactie in ons gestel: schrik, wachten wie er de baas is zoals de Baälprofeten doen, bete - ontzag, schroom. Zoals wanneer we kippenvel krijgen. Daar kent voor Elia slavernij, erger dan de slavernij in Egypte.

INTERPRETATIE | september 2013 33 34 INTERPRETATIE | september 2013 Vandaar de felheid van zijn strijd. Voor hem is het een bevrij - maskerd, hij voelt de pijn. Hij lijkt op zijn hand te bijten als dingsstrijd: loskomen uit een onderdrukkende relatie. Nu uiting van frustratie en vertwijfeling, een soort agressie die weten wij allemaal hoe moeilijk het is los te komen uit afhan - op zichzelf gericht is. Op de hand bijten kan ook laatste mid - kelijkheden en rollen. Talloos zijn de verhalen van mensen del zijn van verzet tegen opwellende tranen. We zien hier hoe die vertellen hoe pijnlijk het is, ja, hoe wreed bijna, het mas - het uitblijven van een antwoord ker af te moeten leggen van valse rollen en gegroeide afhan - van de Baäl op het offer van kelijkheden. Alle bevrijdingsspiritualiteiten weten ervan. De de profeten uitwerkt. De confrontatie op de Karmel tussen Elia en de Baälprofeten is profeet weet zich ont - een beeldverhaal waarin onderscheid gemaakt wordt tussen maskerd. God en (af)goden. Het verhaalt ook over de ontmaskering van De derde man in stemmen en mechanismen in onszelf. Stemmen die met de rij, de meest velen zijn, die ons verwarren, verleiden, en alle kanten op stu - rechtse figuur, ren. De mechanismen in onszelf die we gebruiken om alles en is ook ontmas - Mijn God is iedereen om ons heen onder controle te houden, zelfs God. kerd. Maar hij schijnt nog Jan van Helden heeft deze ontmaskering scherp in beeld ge - niet te begrij - Wezer bracht. In 1969 maakte hij een ‘ets en aquatint’ voor het tijd - pen wat er aan schrift Speling . De titel onder de ets zegt: ‘De uitdaging van hem gebeurt. Hij Elia aan de Baäls’. In het tijdschrift kreeg de afbeelding echter is ontmaskerd, de titel: ‘Elia ontmaskerde de vruchtbaarheidscultus’. De ets maar hij houdt vol, toont de ontmaskering, letterlijk. Rechtsboven ligt een stier met een strak gezicht, op een altaar. Daaromheen rennen een aantal verklede, en met zijn handen tot vreemd uitgedoste figuren, met de armen in de lucht. Het vuisten gebald. Hij danst ge - zijn Baälprofeten. In de linker bovenhoek zien we een muur - spannen door, maar niet langer rond het altaar. Zijn ogen lij - tje met toeschouwers. De meeste aandacht krijgen drie figu - ken voor zich uit te staren zonder te zien. ren op de voorgrond. De man links, die eruitziet als een Elia staat er kalm bij, houdt zich erbuiten. Rustig wachtend antieke dorpspastoor, verbeeldt de profeet Elia. Hij staat ont - ziet hij hoe het baälisme aan zichzelf ten gronde gaat. Hij ziet spannen, met zijn handen op zijn rug, een bloem in de hand, in zijn ooghoek het pijnlijke gebeuren dat met woede en een lelie, symbool van onschuld en zuiverheid. Het lijkt of hij wanhoop gepaard gaat. Maar hij kijkt verder dan dit moment rustig heen en weer aan het paraderen is, voor het hele gebeu - van pijn. Dit is niet een moment om te gaan troosten. Dit is ren langs, niet bewogen om wat er gebeurt. En dat terwijl het moment om de pijn door te laten dringen. De ontmaske - ring moet voltrokken worden en niet toegedekt .

Elia op de Horeb In wezen gebeurt met Elia op de berg Horeb iets vergelijkbaars (1 Kon. 19). Na een lange tocht door de barre woestijn, gesterkt door een bode van Wezer, komt Elia bij de berg waar de Machtige eerder aan Mozes was verschenen (Ex. 33). Wezer treedt zijn knecht tegemoet, zoals een koning betaamt: ‘Wat heb je, Elia? ’, hetgeen zoveel betekent als: ‘Waarmee kan Ik je van dienst zijn, Elia? ’ (1 Kon. 19:9). Elia doet zijn beklag. Alles is fout gegaan. Hij is nog alleen over. Zijn Meester nodigt hem uit voor een audiëntie. Die verloopt enigszins merkwaardig. De koning wordt aangekondigd door een aantal bekende her - auten: Storm, Aardbeving en Vuur. Maar geen van deze tradi - tionele boden kondigt de komst van Wezer aan. Dan volgt er ‘een stem van beukende stilte ’ (19:12). Deze kondigt eindelijk zijn voorbijgaan aan. Velen hebben zich afgevraagd wat deze merkwaardige stem te betekenen heeft. Sommigen denken aan een stille bries: een meer vergeestelijkte vorm van God - sopenbaring. Anderen denken aan de stilte als tegenspeler van natuurgebeurtenissen: Wezer is geen natuurgebeuren. Weer anderen vermoeden een kritiek op de mozaïsche traditie als woordopenbaring: Wezer is woordeloze stilte. Nog weer an - deren horen een vorm van zelfkritiek in de stille stem: Wezer voor hem een man staat die uit alle macht zijn aandacht pro - is niet zo gewelddadig als het gebeuren op de Karmel sug - beert te trekken. De mond wijd open, lijkt deze man het uit te gereert, waar honderden Baälprofeten werden uitgemoord. schreeuwen. Boven op zijn hoofd een afgetrokken masker. Hij Eigenlijk zijn er drie aspecten in de ‘stem van beukende stilte ’ hoorde bij de profeten die rond het altaar dansten, maar hij die te denken geven. Ten eerste: de spanning ‘stem ’ en ‘beuk - danst niet langer mee. Hij is door zijn rug gezakt, hij is ont - end ’. Ten tweede: de combinatie ‘stem ’ en ‘stilte ’. Ten derde: de

INTERPRETATIE | september 2013 35 paradox ‘stilte ’ en ‘beukend ’. Het beste beginnen we bij de dient hem. Elisa legt een weg af waarop hij meer en meer pro - ‘stem ’. Wat ook verder de andere twee woorden mogen beteke - feet wordt. Zijn eerste onmiddellijke reactie is dat hij op weg nen, de ‘stem ’ duidt op spreken, op aanspraak, op communi - gaat. Maar Elia volgen is geen eenmalig besluit. Elia volgen be - catie van Godswege. Daarom volgt er op de stem: ‘en Elia tekent steeds opnieuw kiezen. Dit wordt prachtig uitgebeeld hoorde ’ (19:13). Hij hóórt de aanspraak. Daarom verbergt hij in het verhaal van Elia’s hemelvaart (2 Kon. 2). Tot driemaal toe schroomvol zijn gelaat in zijn mantel, want in deze stem is zegt Elisa: ‘Bij het leven van Wezer en bij het leven van jouw zijn Meester ‘voorbijgegaan ’ (19:13-15). De goddelijke stem ziel, als ik jou verlaten zou…’ Tot het einde toe blijft hij bij Elia. wordt nu nader getypeerd met de woorden ‘beukende stilte ’. Hij verlaat hem niet. Als een leerling die trouw is aan zijn le - Dat moet een stem geweest zijn waaraan Elia nog niet gewend raar. was. Het woord ‘beukend ’ duidt op een zeer indringende, on - Wanneer Elisa ten slotte ziet hoe Elia ten hemel opgenomen middellijke inwerking. Iedere aanspraak is onmiddellijk en in - wordt, schreeuwt hij het uit: ‘Mijn vader, mijn vader.’ Hij dringend, maar deze dringt blijkbaar bijzonder diep door; ze is drukt hier uit dat hij de zoon is die zijn vader moet laten gaan. beukend, vermorzelend. Dat een stilte indringend kan zijn, is Als zoon van Elia doet hij voortaan het werk van zijn vader. niet vreemd. Denken we maar aan de uitdrukking ‘met Hier wordt Elisa werkelijk profeet in de plaats van Elia. Zijn stomheid geslagen’. In de Schrift is men met stomheid gesla - eigen kleren scheurt hij in tweeën, en de mantel die van Elia gen wanneer men in contact komt met de dood. Doodservar - afgevallen is raapt hij op. Daar staat hij, vóór Wezer, de Mach - ing maakt stil. Het gaat dus om een stem die een zeer tige van Elia. Vanaf dat moment treedt hij in het voetspoor van negatieve ervaring uitdrukt en waarin Wezer aankondigt wat Elia, draagt zijn mantel, ademt zijn geestkracht, wijst konin - er te gebeuren staat. De lezers van het boek Koningen weten gen terecht, helpt de arme weduwe en doet wonderen. Toch is wat die negatieve ervaring zijn zal: de naderende ballingschap, hij geen kopie van Elia; hij leeft persoonlijk uit dezelfde Bron: de dood van Israël. Maar, zo zegt de stem van beukende stilte, hij leeft ‘bij het leven van Wezer, voor wiens gelaat ik sta’ (2 deze ervaring komt van Godswege en moet gebeuren. Wezer is Kon. 3:14). een stil makend geheim! De gebeurtenis op de Karmel en de stem op de Horeb betreffen Dr. J.M. Bos en prof. dr. C.J. Waaijman zijn beiden als wetenschap - beide een pijnlijk proces van ontmaskering. Ingesleten pelijk medewerker verbonden aan het Titus Brandsma Instituut te verwachtingspatronen moeten worden losgelaten, door de Nijmegen. Baälprofeten, maar ook door Elia.

Elia en Elisa Op de Horeb hoort Elia de aanspraak van Wezer (1 Kon. 19:15- 18). Een van de drie opdrachten die hij krijgt, is het zalven van Elisa ‘als profeet in jouw plaats’. Elia gaat onmiddellijk op weg. Aangekomen bij Elisa werpt hij zonder een woord te zeggen zijn mantel over hem heen (19:19). Elisa reageert al even on - middellijk als zijn meester: hij is meteen bereid afscheid te nemen van zijn familie en zijn werk en Elia achterna te gaan. De onmiddellijkheid van zijn reactie verraadt de aanspraak die hij ervaart in Elia’s gebaar. Het is interessant te zien hoe Elisa hier profeet wordt. Hij neemt niet meteen de rol van Elia over, maar volgt hem en

Lezing Bijna-doodervaringen

Een bijna-doodervaring ( BDE ) is de ge - sche situaties zoals bij een ernstige In deze lezing spreekt cardioloog Pim melde herinnering van alle indrukken ziekte als shock, bij een hersenbescha - van Lommel ( Eindeloos bewustzijn , tijdens een bijzondere bewustzijnstoe - diging met coma als gevolg van een 2007) over de laatste stand van zaken stand, met enkele specifieke elemen - verkeersongeluk of hersenbloeding, bij op het terrein van het BDE -onderzoek. ten, zoals het ervaren van een tunnel, een bijna-verdrinking (meestal bij kin - Ook is er aandacht voor BDE ’s bij kinde - het licht, een levenspanorama, het ont - deren), of tijdens een stervensproces ren. moeten van overleden familieleden, of (sterfbedvisioen). Deze ervaring is al - het waarnemen van je eigen reanima - tijd transformatief: de angst voor de Woensdag 30 oktober, 19.30 uur tie. Deze bewustzijnstoestand kan op - dood verdwijnt en ook het levensin - De Nije Warf treden tijdens een hartstilstand, dus zicht verandert. Vooral liefde en com - Foarwei 31a, Wouterswoude tijdens een periode van klinisch dood passie naar jezelf, naar anderen en de Info: www.nieuweopenbaring.nl zijn, maar ook bij andere kritieke medi - natuur wordt belangrijk.

36 INTERPRETATIE | september 2013 k Alex van Ligten e i n

Van poly r naar mono K Over de ‘ontwikkeling’ van het geloof in vele goden naar dat in één God

Met algemeen heersende overtuigingen en me - n dit artikel wil ik deze laatste stelligheid onder de loep ningen is het oppassen geblazen, want als iets nemen: monotheïsme als logisch vervolg op polytheïsme. IDe zelfbedachte god nemen we en passant mee. eenmaal in het collectieve geheugen zit, gaat nie - mand meer na of de bewering klopt. Ontwikkelingsdenken Een voorbeeld: ‘Eskimo’s hebben talloze woorden De moderne mens zweert bij het concept ontwikkeling. Wij voor alle denkbare soorten sneeuw.’ Dat klinkt lo - kunnen ons, in tegenstelling tot de mens vanaf de oudheid tot gisch en dus wordt het voetstoots aangenomen. in de achttiende eeuw, niet voorstellen dat zaken zich onaan - Toen iemand zich erin verdiepte, bleken de Inuit gekondigd en onverwacht voltrekken. Zelfs donderslagen bij niet over meer varianten voor sneeuw te beschik - heldere hemel willen wij uitgelegd krijgen: ‘Het weer ver - klaard’, zo heet pagina 717 van teletekst. ken dan de Nederlanders. De standaardredenering achter het zich uit het veelgodendom ‘God is een door mensen bedacht fenomeen’: ook ontwikkeld hebbende monotheïsme is deze: heel vroeger leef - zo’n voor waar versleten theorie. En deze: ‘Het den de mensen met een veelheid van goden die ze zelf bedacht monotheïsme heeft zich ontwikkeld vanuit het hadden voor allerlei onderdelen van het leven. Het begon met polytheïsme.’ Niemand twijfelt eraan. het toebedelen van een eigen god aan natuurverschijnselen en andere onverklaarbare zaken. Daarna kwamen pogingen om voorstellen dat er eerst een godsbegrip is ontstaan dat alles in - vat te krijgen op abstracties: er werden goden in het leven ge - corporeerde, en dat pas in een later stadium van de mensheid roepen voor de oorlog, godinnen voor de vruchtbaarheid, en is toegewerkt naar een verzameling goden die het detailbeheer nog weer later godheden voor de vrede, de liefde, de wijsheid. voerden over vruchtbaarheid, dood, verloren voorwerpen en Daaruit, zo luidt de redenering, heeft zich het geloof in één zeevaart. Differentiatie is het logische vervolg op homogeni - god ontwikkeld. teit, en niet omgekeerd.

Is dat zo? Dan is het een zeer vreemde ontwikkeling. Want in Gecentreerde macht de regel ontwikkelt zich het meervoudige uit het enkelvou - De algemeen aangehangen theorie zou kunnen kloppen, na - dige. Eerst is er één algemeen idee; van daaruit komt de diffe - melijk als er doelbewust is toegewerkt naar het vereren van rentiatie. Het lijkt plausibeler dat de primitieve mens in iets één god. Dan moet er een belang achter hebben gezeten van algemeen hogers heeft geloofd, één ongedifferentieerde macht centralisatie, dus een belang van machthebbers. Zolang men - boven en buiten zichzelf. Als denken en nuanceren op gang sen het zelf mogen uitzoeken, houden ze het overzichtelijk: ze komen, als er in het leven tegenstrijdigheden en grijze tussen - leven in familieverband, dorpen, kleine gemeenschappen. De gebieden blijken te bestaan, niet alleen meer goed en kwaad, behoefte aan herindelingen en fusies komt altijd van boven, maar ook groter en kleiner kwaad, de keuze tussen wat goed is van de staat, van bestuurders, en dient om geld vrij te maken voor mij en wat goed is voor de ander, niet alleen meer leven voor andere doeleinden (want kleine eenheden zijn duur, gro - en dood, maar ook ziekte en verval, pas dan zal ook de behoefte tere gehelen goedkoper – een gedachte die trouwens ook goed opkomen om de ruwe voorstelling van het hogere te nuance - zou hebben gepast bij de hardnekkige vooroordelen aan het ren, op te delen. begin van dit artikel). Grote en kleine machtsdenkers streven We volgen hier de gedachtegang dat godsdienst een mense - naar centralisatie omdat het beter staat burgemeester of wet - lijke constructie is. Dat alles over boven beneden is bedacht, is houder te zijn van een grote stad dan van een kleine gemeente, weliswaar een gangbare, zo niet dé gangbare gedachte, maar of omdat het meer status geeft directeur van een duizendkop - het lijkt me toch een overschatting van wat wij beneden wel pige onderwijsinstelling te zijn dan hoofd ener dorpsschool. en niet bij machte zijn te bedenken. Maar we gaan even in de Men kan zich voorstellen dat het monotheïsme is opgekomen gangbare redenering mee. Die sluit ook aan bij het denken in onder invloed van een dergelijk machtsdenken, maar de vraag is logische ontwikkelingen. welke macht dat geweest kan zijn. Er moet al een eenheidsstre - Alleen, de redenering zelf, dat diversiteit tot eenheid leidt, lijkt ven van instellingen als kerk of staat aanwezig zijn, wil dit den - niet erg logisch ontwikkeld! Men kan zich gemakkelijker ken gebruik kunnen maken van de godsdienst om door te zetten.

38 INTERPRETATIE | september 2013 Hét voorbeeld van zulk staatsdenken stamt uit de tijd van sociëren met de geloofsdwang van vroeger. Een van de winst - Constantijn, die de kerk verordonneerde om onderlinge ge - punten van de individualisering is dat we ons niet meer alle - loofsgeschillen uit de weg te ruimen, om zo in zijn ene staat maal op hetzelfde vast hoeven te leggen in eenzelfde geloof. onder de ene keizer ook één kerk met één leer te krijgen. Wat is er dan tegen het dienen van een veelheid van goden, of Voor het bijbelse Israël geldt dat er geen centraal machtsden - een veelheid in God? ken valt aan te wijzen als oorzaak van een streven naar mono - Het polytheïsme kan gezien worden als een poging tot verzoe - theïsme. Nergens staat het geloof in de ene God in dienst van ning met de werkelijkheid. Het is een oprechte wijze van om - de ene staat, die overigens alleen maar onder David en Salomo gaan met de wereld waarin wij leven. Want zo is de heeft bestaan. Daarvoor en daarna was ‘Israël’ de verzamel - werkelijkheid: er is licht en duister, leven en dood, gezondheid naam voor broederstammen en een in tweeën opgedeeld rijk. en ziekte. Ze bestaan naast elkaar en veronderstellen elkaar. Al Met politieke versnippering viel kennelijk te leven. Met gods - deze elementen verdienen hun gerechtvaardigde plaats: als het dienstige niet. ene aanbeden wordt, laten we dan ook het andere eervol be - Zaten de priesters er dan achter? Nee, want het geloof in één handelen. Oorlog en kwaad zijn evenzeer realiteiten als vrede God werd al beleden voordat er sprake was van een priester - en het goede; laten we ze dan in onze wereldverklaring ook in kaste. De oudste teksten van de Schrift laten zien hoe de Ene al evenwicht houden. bij zijn naam werd aangeroepen voordat er sprake was van een Maar nu houden Israëls profeten de verschillende elementen staat of een religieuze organisatie. juist níét in balans! Bij hen wordt niet in machten van licht en De gedachte dat het monotheïsme bevorderd wordt door een duisternis gedacht, in een god van het leven en een god van de centralistisch belang, is hier, bij het bijbelse Israël, niet van dood. Je kunt zeggen: in heel het bijbels getuigenis gaat het toepassing. De staatsgedachte is van later datum; de vroege om datgene waar deze ene God voor staat, verwoord in de grote grote rijken die wij kennen, hebben het alle gehouden bij het begrippen gerechtigheid, vrede, liefde, genade, barmhartig - veelgodendom. In Griekenland kon de (stad)staat wel op ge - heid, goedheid. Alleen maar goede dingen. spannen voet staan met de godsdienst, maar dat gebeurde als Maar is dat niet te simpel, God alleen met het goede verbin - onderdanen de macht van de staat ondergeschikt maakten aan den? Waar komt het kwaad dan vandaan? andere zaken, als men zijn god meer liefhad dan de staat. De De hele Bijbel door – beginnend bij de constatering van het liefde voor de staat diende op de eerste plaats te komen. Het kwaad in de wereld in de eerste hoofdstukken van Genesis – monotheïsme in het Israël van de profeten is in veel gevallen toont Israël dat het liever verlegen blijft met het probleem van juist een krachtig middel geweest om de boze geesten van cen - het kwaad en het onrecht, dan er een verklaring voor te vinden tralisme en nationalisme uit te drijven. die uitkomt bij God. Hij is de Ene, de louter Goede, de Bevrij - der, de Schepper. Dat er legio andere machten in ons en om ons De ene God tekeergaan, dat er groot kwaad is, onvrijheid en verwoesting, De gangbare ontstaanstheorie van de godsdienst gaat gepaard wordt niet gesanctioneerd door tevens een Destructor en een met een romantisch beeld van het polytheïsme: dat zou van Cipier te aanbidden. Liever een theoretisch zwakke onderbou - nature verdraagzaam zijn, want alle goden moeten het met el - wing van het ontstaan van het kwaad dan een verklaring die kaar uit kunnen houden. In die opvatting is het monotheïsme van God een sadist maakt. met zijn exclusieve ene god onverdraagzaam, omdat het alle andere goden uitsluit. De vraag hoe tolerant bijvoorbeeld Assy - Als mensen het zelf hadden kunnen bedenken, denk ik wel rië en Rome feitelijk geweest zijn, komt in de romantische be - eens, had het niet beter gekund dan wat aan Israël geopen - schouwing niet aan de orde. Gelukkig maar, anders zou de baard is en ons in zijn heilige Schriften is doorgegeven. overtuiging herzien moeten worden. Maar voor veel mensen tegenwoordig betekent het wel winst dat ze in meervoudige godsbeelden kunnen denken. Dat geeft A.P.J. van Ligten (1947) is theoloog en vertaler in Sneek. ruimte, in tegenstelling tot een eenheidsdenken, dat velen as - Samuel-Hirschlezing Religie achter de voordeur?

De plaats van religie in de samenle - praktijk niet houdbaar blijkt en de sa - in landelijke en lokale dag- en week - ving staat in toenemende mate ter menleving geweld aandoet. bladen. Ook geeft hij regelmatig discussie. Godsdienst wordt op last Rabbijn Van de Kamp is in 1948 gebo - spreekbeurten over Israël en het jo - van een seculiere overheid steeds ren te Enschede en heeft gestudeerd dendom. meer als een privézaak beschouwd. ‘Je aan de talmoedhogescholen in Mon - mag best geloven, maar dan wel ach - treux (Zwitserland) en Londen. In 1978 Zondag 10 november, van 11.00-12.30 ter de voordeur. Godsdienst hoort niet verkreeg hij de rabbinale bevoegdheid. uur thuis in het publieke domein.’ Na aanvankelijk gewerkt te hebben in Synagoge van Zwolle Rabbijn Lody B. van de Kamp betoogt Londen, keerde hij in 1981 naar Neder - Samuel Hirschstraat 8 in deze lezing dat deze opvatting in de land terug. Hij publiceert regelmatig Info: www.judaica-zwolle.nl

INTERPRETATIE | september 2013 39 Eep Talstra Als de dogmatiek niet bestond, moesten we haar uitvinden 1

Discussies over de dogmatiek, in elk geval die bui - perspectief van de bijbelwetenschap en de bijbelse theologie. ten de rust van de academie, hebben altijd iets Een leerboek is immers een genre dat de lezers niet alleen wil inleiden in de vragen van een vak, maar ook in de antwoorden van een partijtje kickboksen. Het woord ‘dogma - die in de loop der tijden gegeven zijn. Dat vergt van de au - tiek’ wordt in een eerste impuls immers meestal teurs ook duidelijkheid over hun eigen standpunten. Daar meteen verbonden met de ‘onredelijkheid’ van moeten we het over hebben. religieus gezag. Een methodologische verbouwing heoloog Hitjo Hummelen vraagt zich in het VU-blad De auteurs beginnen met een heel eigen invalshoek. Ze ko - Ad Valvas (24 april 2013) ten aanzien van de Christelijke men met een nieuw type presentatie in reactie op actuele dis - Tdogmatiek van Van den Brink en Van der Kooi af of we - cussies over de kennisbasis van de theologie. Terecht is de tenschap en geloof daarin wel voldoende gescheiden zijn. klassieke dogmatiek wel verweten dat ze de Bijbel twee keer ‘Deze christelijke dogmatiek (...) zou acceptabel zijn als het opvoerde in haar argumentatie. Eerst in de zogeheten prole - (sic ) geschreven zou zijn door twee behoudende dorpsdomi - gomena, als argument voor de herkomst en de gezagsstatus nees. Maar het wordt gepresenteerd als dé christelijke dog - van onze kennis over God en mens. En daarna opnieuw in de matiek aan de VU anno 2013.’ Dat is niet aardig jegens dorps - meeste onderdelen van de dogmatiek, maar dan vanwege de dominees. Ik ken er ook een aantal heel geleerde... Maar deze inhoud: dit is wat de Bijbel zegt over… Van den Brink en Van uithaal laat wel iets zien. Dogmatiek wordt ervaren als een der Kooi onderkennen die klassieke cirkelredenering en rea - poging om namens de kerk met gezag te spreken, terwijl je geren daarop door de Bijbel niet meer voorop te zetten, in toch hoort te weten dat de meeste mensen dat beu zijn en dat hoofdstuk één, als kentheoretisch vertrekpunt, maar door te het wetenschappelijk zo niet kan. De opvattingen daarachter beginnen bij de vraag wat christenen nu eigenlijk geloven en zijn, in een iets ander verband, ooit helder neergezet door welke thema’s daarin centraal staan. Teade Smedes op de website Protestant.nl , 25 februari 2011, on - Je kunt zo’n keuze afdoen als subjectiviteit, maar dat is te der de titel: ‘Theologen lijken de grootste vijanden van het haastig. Eenvoudig toegeven dat de kennisbasis van de syste - geloof’. Hij schrijft: matische theologie niet apart vooraf verkrijgbaar is, geeft na - melijk veel ruimte. Beginnen aan de binnenkant, maar zon - … Geloof dat met geen enkel menselijk antwoord genoegen der daar eerst beschermende kentheoretische muren omheen neemt, omdat menselijke godsbeelden slechts constructies te zetten. Dat doen de auteurs bewust: de dogmatiek presen - zijn van iets dat het menselijk voorstellingsvermogen over - teren in de eigen termen van het vak. Ze spreken over God, stijgt. Zo’n constructie verabsoluteren staat dan gelijk aan over het bestaan als geschapen, over zonde en kwaad, en ze godslastering. Theologie is het gebruik van het menselijk zetten dat allemaal in een klassiek theologisch kader. De kritisch vermogen, een godsgeschenk, waarmee de mense - christelijke visie op God als de Drie-ene is hun vertrekpunt. lijk geconstrueerde godsbeelden worden ontluisterd. Hun Methodologisch wil dat zeggen: het kader van de presentatie betovering wordt verbroken. is niet een theologische kennisleer, maar de christelijke heils - leer. Dat roept natuurlijk vragen op, maar in de eerste plaats Dat blijft de vraag: kun je alleen maar wetenschappelijk over ontstaat er zo ruimte om over de Bijbel te spreken als een le - geloof spreken als je die godsbeelden eerst afbreekt? Daar vensecht boek dat in debat is met klassieke en moderne religi - hebben we dogmatiek voor nodig, om ook die vanzelfspre - ositeit en dat getuige is van Gods wonderlijke stijl van pre - kendheid te bekritiseren. sentie onder ons. Overigens, ook al wordt de Bijbel pas Maar laat ik beginnen met vast te stellen dat het goed is dat besproken in hoofdstuk 13, het boek is als getuigenis wel dit leerboek er is. Het boek ademt een onbekommerd soort steeds aan de orde, zoals in uitspraken over ‘openbaring’ (p. orthodoxie, experimenterend met een nieuwe stijl van argu - 155) en over de taak van de dogmatiek (p. 159). menteren. Daar is in de theologie behoefte aan en zij heeft Dat de auteurs in het oude dilemma van ‘kennis’ tegenover ook academisch gezien alle recht van bestaan. Dat wil niet ‘getuigen’ kiezen voor het tweede, kan ik zeer waarderen. zeg gen dat er geen aanleiding is voor commentaar vanuit het Maar dan, zoals iedere bijbelwetenschapper ervaart: tussen

40 INTERPRETATIE | september 2013 Discussies over dogmatiek lijken vaak op een partijtje ‘kennen’ en ‘getuigen’ struikel je over het verschijnsel ge - hun boek spre - schiedenis. Vakken als godsdienstgeschiedenis en tekstge - ken over christe - schiedenis, kunnen die ook meedoen in deze ‘trinitarisch lijke theologie, het kickboksen vormgegeven’ dogmatiek? feitelijke vertrekpunt is dat ze hanteren: de histo - Getuigenis en geschiedenis risch gegroeide, complexe Bijbel De keuze van de auteurs om de teksten te lezen als getuige - die wij lezen, dan wel de eerste samenhangende presentaties, nis, geeft theologisch gesproken veel bewegingsruimte, maar voorkomend uit de grote concilies van Nicea (325) en Con - het heeft ook weer een risico. De kennisbasis van de dogma - stantinopel (381)? In de Christelijke dogmatiek stappen de au - tiek mag dan zelf al voorwerp zijn van theologisch debat teurs als het ware een niveau hoger in, niet bij de feitelijke (kennis tegenover getuigenis), voor de feitelijke verzameling historische complexiteit van de teksten in de canon, maar bij van gegevens (inscripties, bijbelmanuscripten, vertalingen, de samenhang die de vroege kerk in de algemene concilies fragmenten, etc.) waarmee de bijbelwetenschap werkt, geldt daarin heeft aangebracht. dat zo niet. De vraag is dan ook wat, wanneer de auteurs in Om te beginnen is dat heel zinvol, omdat de geschiedenis van

INTERPRETATIE | jsuelpi t2e0m13 ber 2013 41 de debatten over het geloof fundamenteel is. De aansluiting gie aan het slot. Dat klinkt in de oren van een oudtestamenti - bij de vroege kerk biedt een tegenwicht tegen de gangbare cus niet zo fair. Is het OT aan het NT dan net zo vreemd als het discussies die alleen over religie gaan: bestaat God en zo ja, wijsgerig theïsme dat is? Spreken we niet over de geschiedenis wat weten we ervan en zijn niet alle religies wegen tot die - van dezelfde God met dezelfde mensen? zelfde God? In zulke discussies doet ook de plaats van Jezus in het christelijk geloof er vaak nauwelijks nog toe. Triniteit en Oude Testament Maar vervolgens roept dit wel weer het klassieke debat op tus - Met het thema van de triniteit raken we aan een klassiek exege - sen bijbel wetenschap en dogmatiek, namelijk: betekent de tisch probleem. Betekent de christelijke overtuiging dat de God keuze voor de kennisbasis in de kerkelijke traditie dat de feite - van Abraham dezelfde is als de vader van Jezus Christus, dat we lijke gegevensbasis (bijbelwetenschap) zich daarin moet in - Jezus als het ware al kunnen inlezen in het Oude Testament? voegen? Bijvoorbeeld: mag de triniteit ook principieel ter dis - Halen we dan niet ‘kennis’ en ‘geschiedenis’ door elkaar? cussie blijven staan als een niet-bijbels concept? Dus niet Nu zijn de auteurs zich daar zeker van bewust. Dat blijkt uit vanuit moderne of post moderne tegenspraak, maar vanuit de hun woordgebruik. Ze spreken (p. 88) over proto- trinitarische Bijbel zelf? Op pagina 143 staat de vaststelling dat we ‘niet patronen in het Oude Testament, vooral in de teksten waarin achter het christologisch bepaalde verstaan van de godsleer ‘de engel van JHWH ’ optreedt: Genesis 22, Exodus 23:20 en 23. (Barth) terug’ kunnen. Maar de bijbelwetenschap doet dat Maar dat kan zo niet naar mijn besef. Het is een omkering van wel; dat is haar taak. waarnemingen. Nu lijkt het alsof we toch weer over kennis Wat mij betreft is de echte vraag of de verschillen wel zo prin - spreken en niet over soteriologie , zoals de auteurs willen. Het is cipieel zijn. Voor de auteurs zijn ze dat kennelijk wel, want alsof de volle kennis er pas was toen de concilies hun formule - vervolgens stellen ze: ‘Het christelijk Godsbeeld is niet alge - ringen maakten. En dan kun je in de Bijbel naar rollen zoeken meen-theïstisch of oudtestamentisch’, met nog de christolo - die al bij het concept triniteit passen. Maar moet je wel die

42 INTERPRETATIE | september 2013 ‘personen’ van God al identificeren in de teksten? Moet je niet Voor alle helderheid: de auteurs van de Christelijke dogmatiek de teksten laten uitspreken over de soorten van de presentie doen heel veel moeite om de kloof te overbruggen. Er is veel van God tussen de mensen? De God van scheppen, aanwijzen openheid richting bijbelwetenschappen, zoals op pagina 490, en kritiseren; de God van trouw, pijn en lijden; van bemoedi - waar de auteurs stellen dat de feitelijke omzwervingen van gen en heel houden? teksten ons bepalen ‘bij iets dat theologisch van belang is’. Bijbels-theologisch is de engel in Exodus 23 een van Gods wij - Maar na de bespreking van historisch-kritische bijbelweten - zen van presentie. God die een vorm zoekt om met zijn aarze - schap en moderne reader-responsebenaderingen bespreken lende volk verder te trekken. In de teksten van Exodus 32 en ze de positie van de exegese van de Bijbel in de dogmatiek 33 gaat het nog verder. God neemt, zeer emotioneel, afstand toch als iets principieel anders: ‘theologische interpretatie’. Ik van zijn volk: ‘dit volk dat jij , Mozes, uit Egypte hebt ge - zou het zelf liever houden bij ‘interpretatie binnen de theolo - bracht’. Hoofdstuk 33 is een scherp gevecht om de presentie gie’. Ik ben het ermee eens dat we de Bijbel bespreken in de van God, eindigend met: wie bent U, mag ik U zien? Het dra - hoofdstukken ná de christologie. Want inderdaad, de Bijbel matische, pijnlijke in de presentie van God, zowel bij God als hoort niet binnen de kennisleer, maar binnen de soteriologie bij Israël, soms verbonden met de gestalte van de engel, soms (p. 498). Maar die methodologische positie van de Bijbel als ook niet, dat past bij de ‘soteriologie’ als basis voor de dogma - een gegeven gaat over in een voorschrift (p. 500): ‘Daarom tiek. Daar ligt ook een structureel verband met het Nieuwe dient de Bijbel ook altijd vanuit dit gezichtspunt van de ge - Testament. De term ‘triniteit’ moet dan nog even wachten tot schiedenis van Jezus Christus begrepen, uitgelegd en toege - de vroege kerk die gebruikte om haar begrip van Gods presen - past te worden.’ Het ‘altijd ’ en het ‘dient ’ zitten mij dwars. Is tie onder woorden te brengen. de exegese toegepaste schriftleer? De methoden van de bijbel - wetenschap zijn principieel neutraal, agnostisch. Maar het Bijbelwetenschap en dogmatiek materiaal is dat niet. En het proces van overlevering en toe-ei - Vanaf de ontwikkeling van de moderne wetenschap, en vooral gening is dat niet. De ontmoeting met Jezus bracht een an - sinds de verlichting is de in de kerk gegroeide methodologi - dere toe-eigening op gang dan die in de synagoge. Maar die sche ‘consensus’ in het spreken over God, de Bijbel en de open - kun je niet opleggen. Dus: als het analytische werk aan de baring onder druk komen te staan. Daarbij speelt het contrast teksten van Oude en Nieuwe Testament niet zelf ons op tussen twee vragen: 1. Hoe komen we aan onze kennis omtrent christelijke theologie brengt, dan is het niet overtuigend om God? 2. Wat is de status van onze bijbelse bronnen nu we veel dat via de schriftleer alsnog in te brengen. meer weten van hun gang door de geschiedenis ? Het probleem Dogmatiek is nodig om die processen van toe-eigening te be - van de discussie tussen de verschillende vakken in de theologie grijpen en te ordenen, niet om ze voor te schrijven. De Bijbel is dat bijbelwetenschappen en kerkgeschiedenis de methodo - zelf houdt het proces wel op gang. logie van de verlichting principieel hebben geaccepteerd: de methoden van waarneming, dataverzameling en data-analyse. De systematische theologie, met name de christelijke dogma - Prof. dr. E. Talstra is emeritus hoogleraar Oude Testament en alfa- tiek, heeft dat in een aantal opzichten niet gedaan: het speel - informatica aan de Vrije Universiteit, Amsterdam. veld uit de vroege middeleeuwen blijft het vertrekpunt voor het spreken over God, Jezus en de Geest. De vraag naar de aard van kennis in de theologie is wel aan de orde in gesprek met andere wetenschappen, maar de vraag naar de aard van onze gegevens (Bijbel, manuscripten, en dergelijke) blijft als syste - Noot matisch-theologische opgave uit beeld. Dat is een weeffout in 1 Over: G. van den Brink & C. van der Kooi, Christelijke dogmatiek: een inlei - de theologie. ding , Zoetermeer: Boekencentrum 2012. Lezing Soeterbeeck Programma - Karen Armstrong

Karen Armstrong (1944) is een Engelse grote religies, zoals het belang van de den samengevat om wederzijds begrip publiciste die wereldwijd faam heeft barmhartigheid en de Gouden Regel en vredelievendheid in de wereld te verworven met haar boeken over reli - (‘Behandel anderen zoals je door hen bevorderen. Prominenten van over de gie. In 1993 maakte ze naam met het behandeld wilt worden’). hele wereld ondertekenden dit mani - boek A History of God: The 4,000-Year In 2008 won zij de internationale TED fest. Quest of Judaism, Christianity and Prize voor haar werk. Het aan deze Islam . Dit boek was het resultaat van prijs verbonden geldbedrag stelde Donderdag 31 oktober, 20.00-22.00 uur haar jarenlange belangstelling voor de haar in staat om het Charter for Com - Collegezalencomplex Radboud tradities van het christendom, het jo - passion (‘manifest van barmhartig - Universiteit dendom en de islam. In haar werk be - heid’) samen te stellen waarin de Mercatorpad 1, Nijmegen nadrukt zij niet de verschillen maar gemeenschappelijke ethische prioritei - Info: www.ru.nl/soeterbeeckpro - juist de overeenkomsten tussen de ten van de wereldgodsdiensten wor - gramma

INTERPRETATIE | september 2013 43 Recensies Stevig denkwerk over kerk en wereld

Wie denkt even dit boek te en de structuur van het Knijff ook (nogmaals) zijn gaan lezen komt bedrogen boek uitlegt. Het vervolgt teleurstelling over het te - uit. Hoewel de opbouw zeer met uitgebreide reflecties loorgaan van de duplex helder is, en geregeld een op de geschiedenis van de ordo . In zijn woorden klinkt hoofdstuk wordt afgesloten wetenschap, en de geschie - ‘vroeger was alles beter’ met een concluderende pa - denis van de kenopvatting, enigszins door, maar van - ragraaf, is de inhoud en het waarbij Descartes en Hegel wege de stevige onderbou - taalgebruik allesbehalve uiteraard uitgebreid bespro - wing die De Knijff geeft, is licht verteerbaar. De lezer ken worden. De Knijff laat zijn redenatie zeer geloof - merkt meteen dat het De zien dat theologie ooit een waardig. Ook al ben je het Knijff ernst is. Dit boek is actieve, bepalende weten - (zoals ondergetekende) niet een optelsom van wat hij in schap was. In de loop der met hem eens. Te denken zijn carrière, onder meer als tijd is dit echter naar de ach - geeft zijn visie, net als in de hoogleraar dogmatiek aan tergrond verdwenen. Hij rest van het boek, zeker. de Universiteit van Utrecht, loof, en de wijze waarop dit geeft hierover een interes - aan wijsheid heeft verza - meer dan in de afgelopen sante analyse, ook omdat hij Marieke den Braber meld. Onderwerp is de ver - decennia tot uitdrukking op een andere wijze naar se - H.W. de Knijff, Tegenwoor - houding tussen geloof en kan komen. Naar zijn bele - cularisatie kijkt dan Charles digheid van geest als Euro - wetenschap. De centrale ving is er te veel een duali - Taylor. Naar het einde van pese uitdaging. Over vraag is hoe deze twee zich teit ontstaan tussen privaat het boek toe wordt het echt secularisatie, wetenschap in ons ‘vaderland’ (term van en publiek, en tussen sub - interessant in het hoofdstuk en christelijk geloof , Zoe - De Knijff) vandaag het beste ject en object. Het boek be - ‘Geloven en Denken’, waar termeer: Boekencentrum tot elkaar kunnen verhou - gint met een inleiding die hij de eigenheid van de 2013, 368 pp., € 29,90. den. De Knijff zoekt duidelijk het verschijnsel ‘Hoe God heilshistorische visie neer - ISBN 978 90 239 2634 4 naar het eigene van het ge - verdween uit...’ analyseert zet. In dit hoofdstuk uit De

Handboek voor de levensbeschouwelijk professional

Een hoofdstuk gewijd aan Kip over het inloophuis. De neemt in de voorbeelden en het ‘reli-ondernemerschap’ uitgave ademt de sfeer van de besprekingen ervan. is een teken dat de redactie de (leer)praktijk. Heldere in - Deze is veelal niet meer te de tijdgeest aanvoelt. Los deling, veel voorbeelden en plaatsen in een institutio - van of je dit nu een goede nuttige metacommunicatie. neel hokje. Ook dat hebben of een slechte ontwikkeling De ontstaanscontext van de auteurs zeer goed begre - vindt, het is een feit dat er deze uitgave is protestants- pen. steeds meer zelfstandig ge - christelijk. In een rooms-ka - Kortom: een zeer bruikbaar vestigde theologen zijn, die tholieke context kunnen de boek voor het hbo-onder - diensten aanbieden op het kaarten anders geschud zijn wijs én voor iedereen die al pastorale vlak. De redactie voor de ‘levensbeschouwe - in de praktijk werkzaam is van Werken met diepgang lijk professional’. Dat wordt en de eigen rol(len) tegen heeft dat begrepen. Zij ziet duidelijk in het hoofdstuk het licht wil houden. twee uitdagingen voor de oefening ervan. Deze uit - over de kerk, waarin bijbel - hbo-student in zorg, onder - gave is het product van de gebruik wordt behandeld, Willien van Wieringen wijs of kerk: de rol als le - eerste periode van het Lec - en ook bij het deel over pal - vensbeschouwelijk professi - toraat Theologie en Levens - liatieve zorg (de invulling A. Mulder, H. Snoek (red.), onal is diffuser geworden beschouwing van Hoge - hiervan is onderwerp van Werken met diepgang. Le - en de doelgroep veelkleuri - school Windesheim. De discussie binnen de ro - vensbeschouwelijke com - ger. auteurs zijn hierbij betrok - mana). Maar aan de andere municatie in de praktijk Doel van dit boek is de (aan - ken. Voor de terreinen die kant is die ontstaanscon - van onderwijs, zorg en komend) professional te buiten het lectoraat vallen text niet van heel grote in - kerk , Zoetermeer: Mei - helpen met de reflectie op zijn gastauteurs gevraagd, vloed op de inhoud van dit nema 2012, 320 pp., de eigen rol en meer diep - onder wie Carlo Leget voor boek, doordat de doelgroep € 37,50. ISBN 978 90 211 gang te bereiken in de uit - palliatieve zorg en Marjan zo’n belangrijke plaats in - 4423 8

44 INTERPRETATIE | september 2013 Vernieuwd Duitstalig standaardwerk over de Apocriefen van het Nieuwe Testament

link naar het Nieuwe Testa - stantiële inleidingen en de Nicodemusevangelie in deel ment is weggehaald. Men vertalingen is uitstekend en A (titel: Buitencanonieke Je - is zich er reeds lang van be - weerspiegelt de vooruit - zusoverlevering ) geplaatst wust dat het Nieuwe Testa - gang van het onderzoek; er zijn, waardoor zij ver weg ment als vast omschreven werd beroep gedaan op in - staan van documenten die verzameling van canonieke ternationaal erkende ex - nauw verwant zijn, maar in teksten ten tijde van het perts voor elk geschrift. deel B te vinden zijn (titel: ontstaan van veel van de Waar de ontstaansgeschie - Buitencanonieke evange - later apocrief genoemde denis van een geschrift on - liën ), zoals het Proto-evan - geschriften nog niet be - zeker is en de handschriften gelie van Jacobus en het stond. Ook weet men in - sterk van elkaar verschillen, Petrusevangelie . Je kunt je middels dat wel sommige, wordt soms meer dan één ook afvragen waarom nog maar lang niet alle apo - versie vertaald. De hoofdin - steeds wordt vastgehouden criefe christelijke teksten in leiding door Markschies aan de gewoonte om alleen In 2012 verscheen bij Mohr relatie tot later nieuwtesta - heeft met 181 pagina’s de een vertaling te publiceren Siebeck, door kerkhistoricus mentisch genoemde ge - omvang van een eigen in plaats van een vertaling Christoph Markschies en schriften staan of gelezen boek, maar je krijgt er wel naast de grondtekst (of het nieuwtestamenticus Jens willen worden. Als definitie iets voor: een gedegen in - belangrijkste handschrift). Schröter, met medewerking wordt nu gehanteerd dat leiding in de stand van het van Andreas Heiser en meer teksten zijn opgenomen die onderzoek naar de geschie - Annette Merz dan veertig experts, de óf de genres van later cano - denis van het ontstaan van langverwachte eerste band niek geworden teksten ge - de christelijke canon, waar - (in twee delen) van de ze - bruiken, óf verhalen van de andere kant het vende, grondig herziene vertellen over figuren die in apocrief worden van niet- editie van ‘de Hennecke- later canoniek geworden gecanoniseerde schriften is, Schneemelcher’, die iedere geschriften figureren, óf be - en een overzicht van het theologiestudent als stan - togen, woorden van zulke wetenschappelijke apocrie - daardwerk kent. Wat is figuren weergeven, óf be - fenonderzoek. nieuw aan deze editie ver - weren door zulke figuren Ondanks de grote waarde geleken met de zesde editie geschreven te zijn. Het van deze publicatie zijn ook van 1990, gemaakt door speelt geen rol of de ge - een paar kritische opmer - Wilhelm Schneemelcher, schriften wel of niet als ca - kingen op zijn plaats. Door die het in 1904 door Edgar nonieke geschriften erkend de lange productietijd van Hennecke voor het eerst worden (p. 114). het werk dateren sommige gepubliceerde werk sinds Als gevolg van de met de van de inleidende artikelen 1948 als (co-)editor onder titel gegeven nieuwe defi - en met name de zo belang - zijn hoede had en onder nitie is ook de selectie van rijke bibliografische stuk - wie het gestaag in omvang opgenomen teksten enorm ken van vijf jaar geleden en groeide, bijvoorbeeld door uitgebreid en daarin ligt zijn deze dus nu al niet het opnemen van de Nag een van de grote verdien - meer up-to-date. De cate - Chr. Markschies und J. Hammadi-geschriften in de sten van het boek. Nieuwe gorieën waarin het in om - Schröter in Verbindung vijfde editie? papyrusvondsten zijn opge - vang sterk uitgebreide mit A. Heiser (Hrsgb.) , An - Als eerste valt op dat de nomen en teksten uit de materiaal gepresenteerd tike christliche Apokry - titel veranderd is. Van Neu - hele christelijke oudheid wordt, staan in de vormkri - phen in deutscher testamentliche Apokryphen (tot de achtste eeuw) zijn tische traditie van de oude Übersetzung , I. Band: naar Antike christliche Apo - meegenomen, waardoor Schneemelcher, en zijn Evangelien und Verwand - kryphen , waarmee een bre - ook de invloed van de soms inhoudelijk helemaal tes , Tübingen: Mohr Sie - dere selectie van vroege islam bij de overle - niet logisch. Je kunt je bij - beck 2012, Teilband 1+2, opgenomen literatuur vering van christelijke apo - voorbeeld afvragen 1468 pp., € 249,-. ISBN 978 wordt gesignaleerd en criefen in het vizier komt. waarom het verhaal van 3 16 150087 waarmee de zeer dubieuze De kwaliteit van de sub - Jozef de timmerman en het

INTERPRETATIE | september 2013 45 Recensies Direct contact

radio en tv. Ze zijn een le - ren uit de zin ‘De lezer [is] in aandacht voor jongeren en vend voorbeeld van wat je staat […] voor zichzelf, voor de media waar zij in toene - met social media kunt berei - zijn gemeente, parochie of mende mate gebruik van ken. Hun expertise delen ze christelijke organisatie met maken. Ze verplaatsen zich nu in het Handboek kerk en social media aan de slag te van Twitter en Facebook social media , opvolger van gaan of de bestaande activi - naar Pinterest, Tumblr en In - Kerk en internet (Eric van teiten uit te breiden’(p. 16). stagram, omdat de be - den Berg, 2011). Ze doen dat Als fervent gebruiker van so - staande social media wor - samen met tien anderen cial media dacht ik goed op den overgenomen door (onder wie drie vrouwen), de hoogte te zijn, maar al - volwassenen en organisa - van divers christelijk plui - leen al de inhoudsopgave ties. Die tendens ontbreekt. mage. De gebruiker krijgt bevat aardig wat onbekende Dus dit boek maar gauw le - een introductie in (het ge - termen, zoals dystopist , zen voor het verouderd is. bruik van) social media, en bounded set en centered set . Twee jonge honden binnen vervolgens reflecties. Zo ver - Het eerste deel van het Willien van Wieringen de Rooms-Katholieke Kerk, telt priester Anton ten handboek is handig. Je komt zo mag je Eric van den Berg Klooster over Facebook naar snel op de hoogte van alle en Frank Bosman wel noe - aanleiding van de Wereld - (?) mogelijkheden die inter - E. van den Berg, F. Bosman men. Ze slaan op de trom - jongerendagen. Claris Mari - net biedt voor het onder - (red.), Handboek kerk en mel en roeren zich in menig anne van Haastert geeft aan houden van contacten. Het social media , Zoetermeer: debat. Ze zijn bekend bin - hoe zij Twitter en Facebook tweede deel leent zich voor Boekencentrum 2012, 165 nen de (brede) kring waarin voor bezinning en contact het af en toe een bijdrage pp., € 18,90. ISBN 978 90 ze bekend willen zijn, en ko - gebruikt. lezen. Ze zijn ‘langzamer’. 239 2650 4 men tegenwoordig zelfs op De doelgroep is te destille - Opvallend afwezig is aparte

Veranderende liturgie

de slag gegaan met kennis niet een kunstje of vormpje sen voor een andere pre - en ervaringen uit onder worden, en zeker niet een sentatie van een bijbelse meer Amerika rond ‘blen - nieuwe strakke orde, maar tekst dat dit bijzonder in - ded worship’, en vanuit de vooral passen bij de teksten spirerend en uitvoerbaar is. ervaring dat de liturgische die gelezen worden, de Het boekje zet geen nieuwe praktijk in protestants Ne - mensen met wie gevierd liturgische beweging neer, derland veelkleurig is. Hun wordt, en de mogelijkhe - maar weet wel goed de in - doel is verder te komen dan den die de ruimte biedt. De zichten van eerdere en een waterig compromis ideeën die besproken wor - overzeese bewegingen te tussen diverse stijlen en den zijn niet radicaal ver - vertalen voor Nederland stromingen. Dat begint bij nieuwend, maar wel goed anno 2013. Een aanrader! respect voor, en van daaruit doordacht en beargumen - ook kritiek op vieringen teerd. Er wordt een viering Marieke den Braber waar strak een en dezelfde rond klacht en loflied be - stijl wordt gehanteerd. De sproken; het proces om te Liturgie is aan verandering auteurs wijzen er diverse komen tot een viering onderhevig. Ook al willen keren op dat in een kerk wordt uit de doeken ge - we vaak denken dat wat we mensen met heel verschil - daan; ook wordt behandeld K.-W. de Jong (red.), Ver - doen ‘al eeuwen vaststaat’, lende belevingen zitten, en wat er muzikaal voor mo - bindend vieren. Spelen met toch blijkt dat vorm en ook dat voor ieder van hen de gelijkheden zijn, en welke vormen en stijlen in de ere - inhoud in de loop van de viering wat te bieden moet kansen de beamer biedt. dienst , Zoetermeer: Boe - tijd veranderen. Dit hand - hebben. Als vanzelf komen Het hoofdstuk ‘Spelen met kencentrum 2013, 156 pp., zame boekje is geschreven er dan voorstellen op om te drama’ van Andries Govaart € 14,90. ISBN 978 90 239 door vijf auteurs die actief variëren met stijl, vorm en gaat zo respectvol om met 2690 0 2 zijn in de beweging ‘Ere - inhoud. Met terughou - bijbelteksten en biedt met dienst creatief’. Zij zijn aan dendheid, want het moet minimale middelen al kan -

46 INTERPRETATIE | september 2013 Vooruitblik

Voor de komende aflevering van Interpretatie hebben we een gedachten over het kerstverhaal nog eens op te schudden, steile invalshoek gekozen: de verticale lijn. We proberen in laten twee theologen hun licht schijnen over de roemruchte woorden met elkaar te verbinden wat door de zwaartekracht volkstelling van keizer Augustus en de vraag welke rol die gescheiden wordt gehouden. Hemel en aarde, boven en bene - census speelt in de vertelling van Lucas 2. den. In een reeks van artikelen nemen we het onmogelijke perspectief van gene zijde in. Als bijbels trefwoord behande - Verder zijn er de vaste rubrieken: len we ‘afdalen’. Uit de joodse traditie horen we wat de hemel - een stuk over bijbelse theolo - de bewoners zien als ze de aardlingen in het oog krijgen. We gie aan de TU te Apel - Thema volgen gaan na wat er te zeggen valt over ‘nieuwe hemel en nieuwe doorn, en de nummer: aarde’. Een artikel over hemelwaterafvoer, toch ook sterk ver - exegetische estafette - ticaal gedacht, steekt daarbij heel aards af. Voorts komt er een rubriek Dubbel- gedegen stuk over de kosmologie van het bijbelse tijdvak – focus. In de nieuwe dus over de vraag hoe hemel en aarde volgens de mensen van achterkantrubriek toen in elkaar staken, en een beeldkroniek die nagaat hoe het Liederlijk zal het hijnt thema ‘hemel en aarde’ door kunstenaars is verbeeld. over U2 gaan. Versc 22 nov. 2013 Wie in de adventstijd kerkdiensten moet voorbereiden vol - gens het oecumenisch leesrooster, kan profijt hebben van een artikel over de Jesaja-lezingen voor die vier weken. En om de Colofon

Redactie Jobsen / dr. M. van Loopik / drs. L. Mock / drs. opzegtermijn van drie maanden. Opzeggin - dr. M.E.J. den Braber (voorzitter) L.J. Parlevliet / prof. dr. N.A. Schuman / prof. dr. gen kunnen te allen tijde worden gedaan, ds. H.S.J. Heijn (beeldredacteur) K.A.D. Smelik / dr. A.M. Spijkerboer / prof. dr. schriftelijk, per e-mail of telefonisch. Als drs. J.M. de Kraker (eindredacteur) K. Spronk moment van opzeggen geldt het moment waarop de opzegging de abonnementen - ds. N.A. Riemersma (secretaris) Abonnementen dr. B. Siertsema administratie heeft bereikt. Tijdige opzeg - Administratieadres: Boekencentrum ds. B.J. Stobbelaar ging waarbij aangegeven is per wanneer Uitgevers, Postbus 29, 2700 AA Zoetermeer. dr. P. van Veldhuizen het abonnement moet stoppen, voorkomt Tel. (079) 362 8628 (tussen 08:30 en 12:30). dr. A.J.C. Verheij stilzwijgende voortzetting en leidt niet tot Fax (079) 3615489 dr. W.C.G. van Wieringen voortijdige beëindiging. [email protected], Redactieraad www.interpretatie.nl Winkelprijs: € 12,00. Los nummer inclusief drs. B. van den Berg porto: € 14,00. Dit kunt u bestellen via Interpretatie is een uitgave van Boekencen - prof. dr. A.B. Merz www.boekencentrumtijdschriften.nl, via trum Uitgevers te Zoetermeer en verschijnt dr. P.J. van Midden e-mail, abonnementenadministratie@boe - zesmaal per jaar. De verschijningsdata zijn prof. dr. F.R. Van Moere kencentrum.nl en telefonisch, 079-3628628 20 januari, 23 maart, 25 mei, 20 juli, 21 sep - prof. dr. M.J.H.M. Poorthuis (’s ochtends). tember en 23 november. Abonnementsta - Redactieadres rieven 2012: Nederland € 63,- (bij betaling ISSN 0929-015X ds. N.A. Riemersma, Thorbeckelaan 250, 2564 per acceptgiro); België € 71,50; buitenland Vormgeving: Studio Anton Sinke, BW Den Haag, telefoon: 070 - 325 15 99, overig € 87,-. Voor studenten (kopie studen - www.studioantonsinke.nl [email protected] tenkaart meesturen bij aanmelding) geldt Fotografie: Jan van Breda Recensie-exemplaren van boeken kunnen een speciaal tarief: Nederland € 47,25 (bij www.janvanbreda.com worden gezonden aan B.J. Stobbelaar, betaling per acceptgiro); België € 52,50. Het Druk: BDU, Barneveld Da Costalaan 13, 1985 AJ Driehuis studententarief wordt na maximaal vijf Advertenties: Adtel/Willem Swart, Hofakkers jaar omgezet naar het normale tarief. Een 55, 9468 ED Annen, telefoon: 0592 - 272609 Medewerkers abonnement kan elk gewenst moment in - E-mail: [email protected], mobiel: 06 - 43256919 drs. H.A. Abma / prof. dr. M. Barnard / prof. dr. gaan. Na het eerste jaar wordt het abonne - Voor een gesproken vorm op Daisy cd-rom P.C. Beentjes / dr. E. van den Berg / dr. E. van ment automatisch omgezet in een kunt u terecht bij CBB. Postbus 131, den Brink / dr. J. Engelen / dr. S. Janse / dr. A. abonnement voor onbepaalde tijd met een 3850 AC Ermelo, tel. (0341) 565499.

INTERPRETATIE | september 2013 47 k j

Fred Omvlee i l r

How Great e d e i

Thou Art L

Oh Lord my God when I in awesome wonder Consider all the worlds thy hands have made I see the stars, I hear the rolling thunder Thy power throughout the universe displayed When christ shall come With shout of acclamation To take me home Elvis Presley is een roemrucht icoon van de naoorlogse cul - What joy shall fill my heart tuur. Vereerd door zijn fans, verguisd door de liefhebbers Then I shall bow in humble adoration van hogere cultuur. Toch was deze gewone jongen uit het arme zuiden van de VS geïnteresseerd in spiritualiteit. Van And there proclaim my God how great thou art zijn eigen wortels in de Assembly of God-gemeente, de in - Then sings my soul my savior God to thee vloed van zijn joodse oma tot het boeddhisme van zijn How great thou art vrouwelijke goeroe Sri Daya Mata: hij zoog alles wat religi - How great thou art eus was in zich op. Het religieuze nummer ‘How Great Thou Then sings my soul my savior God to thee Art’ zong hij geregeld van 1967 tot zijn laatste optreden in How great thou art how great thou art 1977. ‘Oh Lord my God when I in awesome wonder consider all the worlds thy hands have made...’ Hier klinkt Psalm 8 in (Bewerking van een Zweeds lied uit 1885 van Carl Gustav door, zoals de schrijver-dominee Carl Gustav Boberg het in Boberg, en titelsong van How Great Thou Art , 1885 in Zweden moet hebben bedoeld toen hij ‘O Store album van Elvis Presley uit 1967.) Gud’ schreef. Johannes de Heer vertaalde het als ‘O Heer, mijn God, (Hoe groot zijt Gij)’. Elvis heeft dit nummer meer - dere malen gezongen en laten filmen. In 1972 oogt hij jong en krachtig. In 1977 tijdens zijn laatste optreden is hij bleek en gezwollen. Maar dat staat een gepassioneerde vertol - king van dit lied niet in de weg. Integendeel. Elvis zingt zichzelf een weg omhoog: hij haalt alles uit zijn stem en armgebaren. De kijker van nu ziet een man die niet meer van deze wereld lijkt. Niet gelukkig, niet te benijden. Wel zien we de oprechte devotie tijdens dit lied. Over the top, voor gewone calvinistische Nederlanders. Maar deze gospel van Elvis weet mij altijd te ontroeren. Al was het maar omdat ik tijdens de jaren dat ik op Curaçao woonde, merkte dat dit lied daar als ‘Grandi Bo ta’ (Papiamento voor ‘Groot ben jij’) het onofficiële volkslied is. Indrukwekkend hoe een 19e-eeuws lied de wereld van een rockster en van Caribi - sche Nederlanders weet te verbinden. (Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=_ipowQyTvmE)

Drs. F.R. Omvlee is predikant bij Defensie en internetpastor voor www.mijnkerk.nl .

Interpretatie op uw tablet Vraag het gratis aanvullend abonnement aan voor de Tablisto-tablet-editie via [email protected].