Fuqizimi ekonomik i grave në Shkodër dhe Lezhë
Udhërrëfyes mbi Ngritjen dhe Funksionimin e Klasterave
Ekonomikë Autorë Orsiola Kurti Arbina Totoni Shefqet Bruka
© Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim Tiranë, 2014
Ndalohet shitja apo përdorimi i këtij botimi për qëllime përfitimi.
Ky botim i Institutit për Demokraci dhe Ndërmjetësim “Fuqizimi Ekonomik i Grave në Shkodër dhe Lezhë:Udhërrëfyes mbi Ngritjen dhe Funksionimin e Klasterave Ekonomikë” u përgatit nga Grupi i Ekspertëve të projektit “Fuqizimi Ekonomik i Grave në Qarqet Shkodër dhe Lezhë përmes Ngritjes së Kapaciteteve mbi Klasterat Ekonomikë” mbështetur financiarisht nga Programi i Zhvillimit Rajonal në Shqipërinë Veriore. Mendimet dhe pikëpamjet e shprehura në të janë të autorëve dhe nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht ato të Programit të Zhvillimit Rajonal në Veri të Shqipërisë.
2 Falënderime
nstituti për Demokraci Ndërmjetësim shpreh falënderime për Programin Ie Zhvillimit Rajonal në Veri të Shqipërisë për sigurimin e mbështetjes financiare në realizimin e Projektit “Fuqizimi Ekonomik i Grave në Qarqet Shkodër dhe Lezhë përmes Ngritjes së Kapaciteteve mbi Klasterat Ekonomikë”, në kuadrin e të cilit është hartuar ky produkt. IDM shpreh falënderime për të gjithë aktorët në nivel vendor dhe rajonal në Shkodër dhe Lezhë, të përfshirë gjatë zbatimit të aktiviteteve si Këshillin e Qarkut Shkodër dhe Lezhë, Organizatën vendore “Hapat e Lehtë”, që ka siguruar mbështetje të vazhdueshme, si edhe organizatat e shoqërisë civile që kanë kontribuar gjatë zhvillimit të aktiviteteve. IDM dëshiron të shprehë mirënjohje të veçantë për Z. Olaf Haub, Znj. Arbana Dibra dhe Z. Bardhok Ndreca nga Programi i Zhvillimit Rajonal në Veri të Shqipërisë (RDP Northern Albania) për mbështetjen e tyre të vazhdueshme në kuadër të këtij projekti.
Drejtori Ekzekutiv
Sotiraq HRONI
3 Përmbajtja
Falënderime 3 Hyrje 5 Metodologjia 7 Pjesa I: Ngritja e Klasterave Ekonomikë, Kuptimi, Rëndësia, Përfitimet 8 Pjesa II: Analiza e Mjedisit Aktual të Biznesit në Qarqet Shkodër e Lezhë 17 2.1 Hyrje në analizën e biznesit 17 2.2 Mjedisi ekonomik në qarqet Shkodër dhe Lezhë 20 Pjesa III: Harta e Klasterave të Mundshëm të Grave sipas Sektorëve dhe Qarqeve 37 3.1 Mundësitë e identifikuara për grupime ekonomike 37 3.1.1 Mundësitë në sektorin e Bujqësisë 37 3.1.2 Mundësitë në sektorin e Artizanatit 40 3.2 Mundësi Klasterimi të Identifikuara sipas Sektorëve 41 3.3 Mundësi Klasterimi të Identifikuara sipas Nënrajoneve 41 3.4 Përzgjedhja e grupimeve ekonomike (sipas metod. UNIDO-ILO) 41 3.5 Analizë studimore 41 3.5.1 Tezgjahu 42 3.5.2 Praktikë e Mirë - Agropuka 55 3.5.3 Mishavina 68 Pjesa IV: Guidë Gjithëpërfshirëse për Themelimin e Klasterave Ekonomikë 75 Shtojca 1 -Infrastruktura e lehtë mbështetëse 88 Referenca 92
4 Hyrje
uqizimi i grave në zonat rurale mbetet një sfidë e madhe për vendin. FNë vitet e fundit, Shqipëria ka bërë përpjekje të rëndësishme për t’i trajtuar këto sfida përmes angazhimeve kombëtare për barazinë gjinore. Kur gratë janë të fuqizuara nga ana sociale dhe ekonomike, ato shndërrohen në një forcë të madhe për ndryshim në komunitetin e tyre. Pabarazitë që ekzistojnë midis burrave dhe grave e bëjnë të vështirë që gratë të përdorin potencialin e tyre. Fuqizimi ekonomik i grave është një mjet i rëndësishëm për t’i mbështetur ato në luftën kundër abuzimit dhe diskriminimit brenda familjeve dhe komuniteteve ku ato jetojnë. Roli i grave në zinxhirët e vlerës në zonat rurale shkon përtej prodhimit. Ngritja e kapaciteteve të tyre për të marrë pjesë në të gjitha hapat, si përpunimi, paketimi, marketingu, etj., sjell përfitime afatgjate dhe të qëndrueshme për ekonominë rurale. Disa nga problemet kryesore në zonat rurale në Shqipëri janë niveli i ulët i teknologjisë bujqësore, copëtimi i tokës në biznese të vogla familjare me kapacitete të kufizuara kundrejt nismave bashkëpunuese në prodhim, përpunim dhe marketing. Mbizotëron një mendësi individualiste që pengon prodhimin dhe konkurrueshmërinë. Këto probleme të zhvillimit rural kanë një ndikim të drejtpërdrejt në mungesën e përvojës së bizneseve të vogla dhe të mesme, në aksesin te financat dhe informacioni si dhe në mungesën e mbështetjes institucionale bazuar mbi stereotipe dhe perceptime. Fuqizimi rrit pavarësinë ekonomike të grave, fuqinë vendimmarrëse dhe liritë sociale duke sjellë një efekt pozitiv në marrëdhëniet gjinore në nivel familjar dhe komuniteti. Fuqizimi i grave përmes zhvillimit të klasterave ekonomikë përbën një mundësi të vërtetë për gratë, sipërmarrjet familjare dhe bizneset e vogla në Shqipëri. Anëtarët në një klaster operojnë në një mjedis biznesi që ofron 3 avantazhe kryesore për gratë. Së pari, 5 sipërmarrëset gra do të operojnë në mënyrë më produktive duke qenë se mund të sigurojnë akses tek inputet kryesore, të tilla si furnitorët, informacionet, teknologjitë dhe institucionet e arsimit të lartë. Bizneset e vogla mund të sigurojnë akses në tregje dhe në informacione teknik. Anëtarët e klasterit përfitojnë edhe përmes përpjekjeve të përbashkëta në marketing, pjesëmarrje në panaire dhe mbrojtje të markave të produkteve të tyre. Së dyti, anëtarët përfitojnë prej transferimit të njohurive, që krijon një burim novacioni. Së treti, klasterat inkurajojnë krijimin e biznesit të ri duke u bazuar te konsumatorët. Ky udhërrëfyes është hartuar në kuadër të projektit “Fuqizimi Ekonomik i Grave në Qarqet Shkodër dhe Lezhë përmes Ngritjes së Kapaciteteve mbi Klasterat Ekonomikë”. Projekti ka synuar të forcojë rritjen ekonomike të gruas në Shkodër dhe Lezhë përmes ngritjes së kapaciteteve mbi grupimet ekonomike. Për arritjen e këtij objektivi të përgjithshëm është përgatitur ky udhërrëfyes gjithëpërfshirëse për ngritjen e nismave të grupimeve ekonomike të grave në qarqet Shkodër dhe Lezhë. Botimi priret t’i vijë në ndihmë agjentëve ekonomikë vendorë dhe rajonalë për nxitjen e nismave të grupimeve ekonomike si formë bashkëpunimi për fuqizimin ekonomik të gruas dhe rritjen e ekonomive vendore.
6 Metodologjia
etodologjia për hartimin e këtij udhërrëfyesi përfshin një kombinim Mtë hulumtimit të literaturës mbi klasterat ekonomikë, mbledhjes së të dhënave përmes vizitave në terren në Qarqet Shkodër dhe Lezhë dhe intervistave me informantë kyçë prej institucioneve publike dhe organizatave të shoqërisë civile.
Në lidhje me procesin e përzgjedhjes së grupimeve ekonomike, hapi i parë që është ndjekur ka synuar identifikimin e grupimeve. Është ndjekur metodologjia sipas Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial (UNIDO), për të identifikuar mundësitë e klasterimit, përmes disa treguesish si: • prania e një numri sipërmarrjesh të ndërlidhura në një zonë të caktuar; • përhapja e tyre gjeografike, pra afërsia nga pikëpamja hapësinore; • prania e institucioneve mbështetëse (shërbime të biznesit, shoqata biznesi, banka dhe institucione arsimi/trajnimi). Ky proces përgjithësisht bazohet në informacion të llojit cilësor. Në rastin tonë, ky informacion përfitohet nga vëzhgimi në terren, intervistat, fokus grupet me përfaqësues të qeverisjes qendrore dhe vendore, përfaqësues të organizatave dhe agjencive të zhvillimit, institucione për mbështetjen e SME-ve dhe organizata partnere. Janë shfrytëzuar gjithashtu raporte, dokumente politike dhe plane të zhvillimit ekonomik, statistika kombëtare dhe vendore për industrinë dhe popullsinë, të dhëna nga Censusi 2011, të dhëna nga shoqatat e biznesit dhe burime akademike.
7 Pjesa I Ngritja e klasterave ekonomikë, kuptimi, rëndësia, përfitimet
1.1 kuptimi, rëndësia, përfitimet e klasterave ekono- mikë
Në një shoqëri me ekonomi të lirë tregu, çdo sipërmarrës dhe individ ndeshet çdo ditë me dukurinë e konkurrencës, e cila është lubrifikanti dhe shtysa kryesore e zhvillimit të shoqërisë. Sipërmarrësit dhe individët çdo ditë konkurrojnë me njëri tjetrin (i) për të pasur më shumë blerës dhe për të gjetur më shumë tregje; (ii) për të prodhuar më shumë produkte e shërbime dhe me koston e cilësinë më të mirë (iii) për të gjetur burime të qëndrueshme lëndësh të para, me koston më të ulët. Siç shihet, konkurrenca i vendos sipërmarrësit dhe individët në një mjedis ku problemet, shqetësimet dhe objektivat e njërit janë të njëjta me ato të konkurrentit të tij, pra të gjithë ndeshen me probleme të së njëjtës natyrë. Kur problemet, shqetësimet dhe objektivat janë të së njëjtës natyrë atëherë midis sipërmarrësve dhe individëve lind vetvetiu mundësia për të bashkëpunuar më njëri-tjetrin me qëllim zgjidhjen e një apo disa problemeve të përbashkëta. Mundësia e bashkëpunimit rritet dhe merr rëndësi në rastet kur bizneset dhe individët janë gjeografikisht afër njëri tjetrit. Një nga mënyrat e bashkëpunimit ndërmjet sipërmarrësve 8 dhe individëve që konkurrojnë me njëri-tjetrin dhe që angazhohen për të gjetur zgjidhje të përbashkëta në dobi të gjithsecilit është pagëzuar me emrin “klaster”. Nuk ka një përkufizim gjerësisht të pranuar për termin klaster, por konsiderohet më shumë si një koncept i gjerë se sa një term i saktë. Në fillim të vitit 1890 Alfred Marshall paraqiti nocionin e zonave industriale, duke theksuar përfitimet e aktiviteteve ekonomike, kur ato janë të përqendruara në një zonë të vogël. Ndërsa në vitin 1990 profesori Michael E. Porter (Profesor i Administrimit të Biznesit në Shkollën e Biznesit në Harvard), paraqiti për herë të parë këtë përkufizim: “Klasterat janë grupime gjeografike të kompanive dhe institucioneve të ndërlidhura mes tyre në një fushë të caktuar që konkurrojnë dhe bashkëpunojnë në të njëjtën kohë”. OECD (Organizata për Bashkëpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik) e përkufizon si “Përqendrime horizontale ose vertikale të firmave të lidhura midis tyre, të specializuara në një segment të veçantë të biznesit si dhe të organizatave mbështetëse. Një përcaktim tjetër sipas Innovation America është: Klasteri mund të përkufizohet si një grup i ndërvarur kompanish, organizatash dhe institucionesh në një rajon gjeografik me interesa të përbashkëta ose plotësuese dhe që kanë arritur një shkallë të mjaftueshme për të zhvilluar ekspertizë, shërbime, burime, furnizime dhe punë të specializuar (Strategjitë me Bazë Klasterimin për Zhvillimin e Ekonomive Shtetërore, faqe 15) Nga ajo çfarë theksuam më sipër, një klaster mund të identifikohet, të lindë dhe të zhvillohet vetëm kur ekziston një mjedis i përshtatshëm në përbërje të të cilit janë disa elementë të dobishëm. Në mënyrë të përmbledhur karakteristikat kryesore të klasterave janë: 1) Afërsia gjeografike 2) Aktorët e klasterit dhe natyra e tyre 3) Masa kritike 4) Cikli i jetës së klasterit 5) Dinamika dhe lidhjet brenda klasterit Kufiri Gjeografik dhe afërsia Gjeografike • Klasteri ka nevojë për “kufij” me qëllim që të zhvillohet, të fitojë identitetin dhe markën si dhe të realizojë vizionin dhe strategjinë e tij. • Kufijtë administrativë nuk janë të dobishëm në përcaktimin e klasterit. Klasterat që operojnë përtej kufijve janë të dobishëm për shumë arsye 9 (bashkëpunimi ndërkufitar ndihmon të arrihet masa kritike, plotëson zinxhirin e vlerës dhe rrit dinamikën e klasterit). Ka disa probleme në termat e sigurimit të mbështetjes për politikëbërësit, veçanërisht në rastet e mbështetjes financiare përtej kufijve, si edhe për firmat që veprojnë në dy njësi, të cilat nuk kanë politika të përbashkëta ekonomike. • Politikëbërsit kanë nevojë për “konceptin e kufirit” për të kuptuar se cili organizim rrit bashkëpunimin dhe ndërveprimin dhe për pasojë duhet mbështetur. • Praktikisht, hapësira gjeografike e një klasteri varion midis një deri në dy apo tre orë udhëtimi. Këtu kemi një zëvendësim të konceptit të matjes së distancës nga km në orë. • Kufijtë gjeografikë sot nuk janë të ngushtë, përmirësimi i infrastrukturës dhe sidomos teknologjia e informacionit dhe komunikimit ka rritur hapësirën dhe ka zgjeruar kufijtë gjeografikë. • Kufijtë janë porozë, me këtë duhet të kuptojmë se në një zonë gjeografike mund të kemi disa klastera, pra kemi mbivendosje po kështu mund të kuptojmë se një kompani apo institucion mund të marrë pjesë në një apo në disa klastera. Afërsia Gjeografike • Krijon disponueshmëri (mundësi gjetjeje dhe sigurimi) të burimeve natyrore specifike ose asetesh unike vendore. • Ofron mundësi për transaksione me kosto më të ulët, veçanërisht në aksesin dhe transferimin e njohurive. • Optimizon ekonominë e shkallës dhe objektivat nëpërmjet një numri të kufizuar planesh e veprimesh. • Lehtëson specializimin e burimeve të punës, kapitalit dhe teknologjisë. • Krijon një qasje më efektive në marrjen dhe shkëmbimin e informacionit që ka lidhje me tregun dhe me ndryshimet e teknologjisë. • Nxit bashkëveprim të ngushtë me konsumatorët vendorë duke sjellë një proces kërkesash dhe mësimi reciprok dhe përmbushjen e kërkesave gjithnjë e më të sofistikuara. • Afërsia gjeografike mes kompanive dhe institucioneve kërkimore mund të lehtësojë shkëmbimin jo zyrtar të informacionit dhe mund të akumulojë informacionin e heshtur. Kontaktet e përditshme ballë 10 për ballë mbeten aspekte shumë të rëndësishme për shkëmbimin e përvojës së përditshme dhe për informacionin e heshtur. Aktorët e klasterit dhe natyra e tyre
Katër kategoritë kryesore të aktorëve janë të pranishëm dhe jetikë në një klaster si- kompanitë, aktorët publikë, komuniteti kërkimor dhe institucionet financiare. • Sipërmarrja (bizneset) përbëjnë pjesën natyrore dhe shtyllën kurrizore të klasterit. • Aktorët publikë (vendorë, rajonalë dhe kombëtarë) kanë një rol të rëndësishëm në nismat e klasterimit, roli i tyre është thelbësor sidomos në fazat fillestare të klasterit. • Komuniteti kërkimor-shkencor (universiteti) është një tjetër aktor i rëndësishëm, jo vetëm për shkak të misionit të tij natyror të arsimimit dhe kërkimit, por edhe për arsye të potencialit që ka për të shërbyer si nyje për sipërmarrjet dhe për bashkëveprim shkencë-industri. Figura 1. Kategoritë e aktorëve të klasterit
Burimi: Sölvell et al. (2003) Masa kritike • Masa kritike në aspektin teorik buron nga një masë e nevojshme për të vazhduar zinxhirin e reaksionit bërthamor. • Mjedisi bëhet i përshtatshëm për lindjen dhe zhvillimin e klasterit vetëm atëherë kur elementet përbërëse të saj arrijnë një masë kritike, • Masa kritike është vështirë të matet (Kiese 2008); literatura e klasterave nuk siguron të dhëna të sakta • Masa kritike është e përcaktuar nga numri dhe përqendrimi i firmave, numri dhe një përqendrim i caktuar punëtorësh, menaxherësh, 11 ekspertësh, financuesish, kushte të tjera vendore të tilla si kapitali njerëzor, prania e shërbimeve mbështetëse dhe e institucioneve të kërkimit publik etj. • Vetëm arritja e masës kritike lejon ekonominë e shkallës, efektivitetin, produktivitetin, novacionin si edhe e bën atë të qëndrueshëm nga goditjet e jashtme dhe nga çdo faktor tjetër Cikli i jetës së klasterit • Ashtu si produktet dhe tregjet, edhe klasterat kalojnë përmes disa fazave: të lindjes, rritjes, pjekurisë dhe rënies apo rilindjes. • Duhet të kuptojmë së ky zhvillim nuk ndodh në bazë të ligjeve natyrore. • Mund të ushtrohet ndikim i madh në zhvillim (përmes sigurimit të rritjes, heqjes së pengesave, parandalimi i rënies nëpërmjet marrjes së masave të veçanta. Figura 2. Cikli i jetës së klasterit
Burimi: Sölvell (2008) Dinamika e klasterit Dinamika e një klasteri mund të kuptohet si kombinim i numrit të aktorëve, aktiviteteve në rrjet dhe rritjes së tregut.
12 Stadi Karakteristikat Lindja Rritja Maturimi Rënia Rilindja Numri i Në rritje Në rënie Në rritje Në rënie Në rritje aktorëve (masa kritike) (masa kritike) Aktivitetet në I ulët Në rritje Intensiv Në rënie Në rritje rrjet Rritja e Tregut E lartë E lartë E ulët Negative E lartë Disa klastera hyjnë në fazën e rënies për disa arsye: - Misioni, vizioni, strategjia dhe projekti janë konceptuar keq; - Përqendrimi i tepruar ose mungesë burimesh (financiare, njerëzore, njohuri); - Menaxhim dhe udhëheqje e dobët; - Përfshirja e tepruar e qeverisë për të shpëtuar dhe subvencionuar kompanitë; - Ndryshimet radikale të teknologjisë me origjinë nga vende të tjera; - Ndryshimet radikale të kërkesave të tregut; - Lufta dhe rrethana të tjera ekstreme (Sölvell 2008); - Klastera të mbështetur në kufij artificialë (sidomos aspekti gjeografik); - Mungesë besimi mes anëtarëve për të investuar në një aset të përbashkët, ose për ta mirëmbajtur atë; Klasterat e maturuar mund t’i nënshtrohen një rilindjeje duke rifituar një dinamizëm të ri të biznesit, novacionit dhe tërheqjes së firmave të reja. Lidhjet brenda klasterit Aktorët e klasterit janë të lidhur me njëri-tjetrin në mënyra të shumta. Ato mund të jenë të lidhur në terma funksionale siç mund të jetë ai i të njëjtit zinxhir vlere ose të përqendruar në një teknologji të përbashkët. Në mënyrë të përmbledhur sipas strukturës funksionale lidhjet janë : - Lidhje që ndajnë të njëjtin treg apo të njëjtin furnizim (dimensioni horizontal), - Lidhja si pjesë e të njëjtit zinxhir vlere (dimensioni vertikal), - Lidhja në bazë të aftësive të caktuara ndër-sektoriale (dimensioni lateral), - Lidhja në bazë të një teknologjie të përbashkët (dimensioni teknologjik), 13 - Lidhja rreth një aktori kryesor (dimensioni qendror) Struktura e klasterit Anëtarët e klasterit ndahen në katër kategori të gjera: bizneset bërthamë, bizneset e vogla (mbështetëse), infrastruktura e lehtë mbështetëse, infrastruktura e rëndë mbështetëse. Bizneset bërthamë – udhëheqin pjesëmarrësit në klaster dhe fitimi i tyre është më i madh. Bizneset mbështetëse – mbështesin drejtpërdrejt ose jo drejtpërdrejt bizneset bërthamë të klasterit. Këtu mund të përfshihen furnizues të specializuar të makinerive, lëndëve të para, firma të specializuara financiare, të projektimit, ligjore, të marketingut etj. Shpesh këto firma janë shumë të specializuara dhe fizikisht afër bizneseve bërthamë. Figura 3. Struktura e klasterit
Burimi: Cluster Navigators Ltd, 2002
Infrastruktura e lehtë mbështetëse – Në një klaster me performacë të mirë, bizneset bërthamë dhe bizneset mbështetëse nuk punojnë të izoluar. Klasterat e suksesshëm kanë të përfshirë një komunitet të gjerë: shkollat vendore, universitetet, dhomat e tregtisë, agjencitë e zhvillimit, 14 etj., duke qenë elemente kyç në performancën e klasterit. Cilësia e kësaj infrastrukture të lehtë si dhe përfshirja e tyre janë përcaktues në zhvillimin e çdo klasteri. Infrastruktura e rëndë mbështetëse - Këtu përfshihet infrastruktura fizike, rrugët, portet, trajtimi i mbetjeve, rrjetet e komunikimit. Cilësia e tyre është e nevojshme për të arritur destinacionet konkurruese. Fillesat e klasterave mund të jenë të ndryshme: • Disponibiliteti i lëndës së parë • Kushte të veçanta të truallit/klimatike • Afërsia me një treg të caktuar • Një ngjarje e rastit, si për shembull kthimi në këtë dislokim i një sipërmarrësi me aftësi apo ambicie të caktuara • Krijimi në afërsi i një njësie kërkim-zhvillimi të financuar nga qeveria • Tradita/ historia dhe kultura vendase – specializimi/ njohuria dhe përvoja në një fushë të caktuar. Sidoqoftë, cilado qoftë fillesa, grupimi ekonomik përbën një filozofi të bazuar në parimet e integrimit të aktiviteteve dhe bashkëpunimit të anëtarëve, me qëllim përfitimin e ndërsjellë. Modeli ligjor i klasterave Disa forma të mundshme ligjore për klasterat janë: • Shoqata (jo fitimprurëse ose fitimprurëse) • Shoqëritë kolektive • Kooperativa- në bazë të ligjit nr. 38, datë 05.04.2012 “Për Shoqëritë e Bashkëpunimit Bujqësor” • Shoqëritë aksionere (sha) • Shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar (shpk) • Forma e përzier (Përzierje e OJF/kompani private ose publike) • Fondacioni Klasterimi është një proces që kërkon: - Kontakte ballë për ballë - Konsensus për çështjet kryesore - Bashkëbisedim, bashkëpunim dhe ndërveprim në shumë nivele - Përfshirjen e një komuniteti të gjerë në ndërtimin e lidhjeve midis komunitetit, biznesit dhe qeverisë
15 Disa përfitime nga klasterimi Klasterimi është një “filozofi” e bazuar në parimin e integrimit (të aktiviteteve) dhe bashkëpunimit (të anëtarëve) për përfitim reciprok. Përfitimet e klasterave janë në disa nivele: në nivel sipërmarrjeje, nivel sektori, nivel vendor apo rajonal si dhe në nivel të ekonomisë në tërësi. Disa nga përfitimet janë: a. Produktiviteti b. Akses më i mirë për punonjës c. Akses më i mirë në furnizime d. Akses më i mirë në informacion e. Sipërmarrësit dhe individët e së njëjtës fushë ndajnë përvojën e tyre f. Akses në institucione dhe në të mirat publike duke qenë zë më i fuqishëm g. Motivim më i mirë dhe matje e përformancës h. Sipërmarrësit plotësojnë dhe varen prej njëri tjetrit
16 Pjesa II Analiza e mjedisit aktual të biznesit në qarqet Shkodër dhe Lezhë
2.1 Hyrje në analizën e biznesit
Qarqet e Shkodrës dhe Lezhës shtrihen në veri-perëndim të Shqipërisë përbëhen nga 6 rrethe, 54 njësi të qeverisjes vendore (10 bashki dhe 44 komuna), 15 qytete si dhe 441 fshatra1 me një sipërfaqe 5,165 km2 . Hollësitë sipas qarqeve dhe rretheve paraqiten në Tabelën 1.
Census Qarku Rrethi Nr Njësive Qytete Fshatra Sip km2 2001 Lezhë 10 2 63 65633 510 Kurbin 4 3 28 46291 253 Lezhë Mirditë 7 4 80 22103 870 Qarku 21 9 171 134027 1633
1 Ligji Nr. 8653, datë 31.7.2000 17 Census Qarku Rrethi Nr Njësive Qytete Fshatra Sip km2 2001 Shkodër 17 2 139 166050 1494 Malësi e 6 2 56 30823 983 Shkodër Madhe Pukë 10 2 75 18474 1055 Qarku 33 6 270 215347 3532 Qarqet Shkodër dhe 54 15 441 349374 5165 Lezhë
Popullsia Qarqet Shkodër dhe Lezhë sipas INSTAT (Censusi 2011) kanë një popullsi prej 349,374 banorësh, nga të cilët 173,948 meshkuj (49.8%) dhe
18 175,426 femra (50.2%) (për hollësi të mëtejshme shih Tabelën 2). Sipas klasifikimit administrativ këto qarqe mbizotërohen nga zonat rurale. Në Qarkun e Shkodrës në vitin 2011 popullsia sipas INSTAT ishte 215,347 banorë, nga të cilët 166,050 (77%) jetojnë në rrethin e Shkodrës dhe 36% në qytetin e Shkodrës. Pas bashkisë Shkodër, Komuna Rrethinat me 21 mijë banorë si dhe Bushati me 14 mijë banorë janë dy njësitë e tjera më të mëdha në Qarkun Shkodër. Bashkia e dytë më e madhe është Vau i Dejës me mbi 8 mijë banorë. Dy bashkitë e tjera qendër rrethi, Koplik dhe Pukë, janë bashki të vogla me më pak se 4,000 banorë secila. Sipas klasifikimit administrativ, 42 % e banorëve banojnë në zonën urbane kundrejt 58% në zonën rurale. Numri i popullsisë është pakësuar ndjeshëm, nga 254, 601 në vitin 2001 në 215,347 në vitin 2011, me një rënie prej 53,988 banorësh. Zona urbane ka pësuar një rënie me 2.6% ndërsa zona rurale një rënie me 26%. Qarku i Shkodrës ka 54,429 familje. Në Qarkun e Lezhës, sipas INSTAT, në vitin 2011 popullsia ishte 134,027 banorë, nga të cilët 65,633 (49%) jetojnë në rrethin Lezhës, 22,103 (16%) jetojnë në rrethin e Mirditës dhe 46,291 (35%) jetojnë në rrethin e Kurbinit. Popullsia e Qarkut Lezhë përbën më pak se 6% të popullsisë së vendit, referuar të dhënave të Censusit 2011.2 Sipas klasifikimit administrativ, 36 % e banorëve banojnë në zonën urbane kundrejt 64 % në zonën rurale. Numri i popullsisë ka pësuar rënie në krahasim me 2001 (-16.5%). Është për t’u shënuar një kontrast i theksuar për sa i përket zonave urbane dhe rurale. Zonat urbane kanë pësuar rritje popullsie me 56%, ndërsa ato rurale një rënie të ndjeshme (-49%). Qarku i Lezhës ka 32,236 familje.3 Tabela 2. Gjinia dhe grup mosha
Total Meshkuj Femra Klasif. Admin. Qarku Urban Rural Total Total 0-14 15-64 65+ Total 0-14 15-64 65+ % % Lezhë 134027 67097 15526 44387 7184 66930 13916 44959 8055 36 % 64% Shkodër 215347 106851 24174 69830 12847 108496 22345 72190 13961 42 % 58% Total 349374 173948 39700 114217 20031 175426 36261 117149 22016
2 Komisioni i Reformës Administrative -Aneks 1 Analizë e situatës financiare dhe ekonomike në njësite e qeverisjes vendore sipas qarqeve 3 Komisioni i reformës Administrative- ANEKS III/2 -Analiza e Treguesve Socialë Sipas Qa- rqeve 19 2.2 Mjedisi ekonomik në qarqet Shkodër dhe Lezhë
Prodhimi i Brendshëm Bruto Pesha specifike e qarkut të Shkodrës ndaj PBB-së kombëtare në vitin 2011 është 6.07%, ndërsa PBB për frymë në këtë qark është 20% më e ulët se mesatarja kombëtare, me 2,583 EUR për banor sipas të dhënave të popullsisë së Censusit 2011. Po të shohim strukturën e PBB-së për qarkun e Shkodrës, vërejmë se sektori i bujqësisë dominon strukturën e PBB vendore, me peshë specifike prej 26% në vitin 2011, e ndjekur nga sektori i shërbimeve përfshirë tregtinë, hotelet, transportin dhe telekomunikacionin (23%) dhe sektori financiar e i pronave (19%). Industria dhe ndërtimi sjellin më pak se 20% të vlerës së shtuar bruto në këtë qark. Pesha specifike e qarkut të Lezhës ndaj PBB-së kombëtare në vitin 2011 është ndër më të ulëtat ndër gjithë qarqet me 3.65%, ndërsa PBB për frymë në këtë qark është 2,496 EUR për banor sipas të dhënave të popullsisë së Censusit 2011 ose 24% më e ulët se mesatarja kombëtare. PBB për frymë në qarkun e Lezhës është e dyta më e ulëta në nivel kombëtar pas Dibrës. Po të shohim strukturën e PBB-së për qarkun e Lezhës, vërejmë se sektori i tregtisë dhe shërbimeve ka peshën më të lartë në PBB rajonale me 26%; i ndjekur nga bujqësia (25%). Sektori financiar dhe pasuritë e paluajtshme kanë gjithashtu një peshë specifike të konsiderueshme në strukturën rajonale të PBB-së me 19%.4 Politika dhe nisma kombëtare me ndikim në mjedisin ekonomik Analiza e politikave dhe nisma me ndikim të madh në mjedisin ekonomik ka rëndësi jo vetëm për të pasur një panoramë të qartë për politikat mbështetëse e nxitëse por edhe për ato që mund të përbëjnë pengesë për biznesin në tërësi si edhe për grupimet ekonomike të grave në veçanti. Kjo pjesë e analizës do të ndihmojë: • Politikëbërësit vendorë dhe rajonalë për hartimin dhe zbatimin e nismave në dobi të sipërmarrjes së vogël dhe të mesme në zonën e tyre. • Sipërmarrësit për të kuptuar dhe përfituar nga instrumentet qeveritare në interes të tyre. • Grupimet e ndryshme të grave (shoqatat, SHBB, etj) për të njohur 4 Komisioni i reformës Administrative –Aneks 1 Analizë e situatës financiare dhe ekonomike në njësite e qeverisjes vendore sipas qarqeve 20 dhe shfrytëzuar politikat qeveritare në interes të fuqizimit të tyre. Takimet e drejtpërdrejta në terren dhe intervistat e zhvilluara dëshmojnë se shumë gra dhe sipërmarrës të tjerë kanë informacion të kufizuar dhe njohuri të pakta mbi politikat dhe nismat konkrete kombëtare në dobi dhe në interes të biznesit të tyre. 1. Qeveria në programin e saj 2013-2017 ka përfshirë shumë instrumente në dobi të fuqizimit të grave si dhe thellimin e bashkëpunimit: • Ofrimi i trajnimeve falas për të gjitha vajzat e papuna nën moshën 25 vjeç me qëllim fuqizimin e pozitës së grave dhe vajzave përmes punësimit, nxitjes së sipërmarrjes, formimit dhe kualifikimit profesional të tyre. Vëzhgimet në terren tregojnë se sipërmarrëset e tezgjahut e realizojnë vetë trajnimin e grave dhe vajzave të reja, proces ky i cili zgjat rreth 6 muaj dhe përbën kosto të konsiderueshme për biznesin e tyre. Këto sipërmarrëse kanë njohuri të kufizuara për programin e qeverisë mbi formimin dhe kualifikimin profesional. Në këtë kuptim, është e domosdoshme rritja e bashkëpunimit mes sipërmarrësve, zyrave të punës dhe qendrave të trajnimit profesional. • Ristrukturimi i hapësirës rurale ku mbizotërojnë mini-fermat dhe përmirësimi i prirjes drejt një tregu aktiv toke apo thellimit të bashkëpunimit në formën e shoqatave që është akoma i ulët. Vizitat e zhvilluara tregojnë se bashkëpunimi në formën e shoqatave është i ulët, veçanërisht në qarkun e Lezhës, prandaj është e domosdoshme që politikëbërësit vendorë duke shfrytëzuar programin e qeverisë të nxisin krijimin dhe konsolidimin e shoqatave dhe grupimeve të ndryshme. Integrimi i aktiviteteve të bizneseve me interesa të përbashkëta si dhe konsolidimi i bashkëpunimit nevojitet të jetë në fokus të aktorëve publikë dhe jo-publikë. 2. Dokumenti strategjik “Plani Kombëtar për Integrimin Evropian (2014- 2020)” me qëllim mbështetjen dhe konsolidimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme parashikon disa fonde, për të cilat nga vëzhgimi në terren konstatohet se pjesa dërmuese e sipërmarrëseve nuk kishin dijeni. Është me rëndësi që informacioni për këto mundësi financimi të vihet në dispozicion të sipërmarrësve përmes formave të ndryshme të informimit. Në mënyrë të përmbledhur këto fonde janë: Fondi i Konkurrueshmërisë: Bazuar në VKM nr. 419, datë 15.05.2013 ”Për krijimin e Fondit Shqiptar të Konkurrueshmërisë 2013 – 2015”, vihen në 21 dispozicion 20 milion lekë në vit për t’u shpërndarë në formën e granteve shoqërive deri në 1 milion lekë, duke mbuluar vetëm 50% të kostos së projektit. Fondi i Konkurrueshmërisë që është pjesë e granteve publike për NVM-të, synon të zhvillojë sektorin e eksporteve, të përmirësojë cilësinë e produkteve të eksportuara dhe të rrisë konkurrueshmërinë e tyre në treg. Ky fond menaxhohet nga Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve (AIDA). Deri në nëntor 2013, janë miratuar gjashtë projekte me një total prej 4.8 milion lekë. Fondi i Novacionit: VKM nr. 667, datë 28.09.2011 krijoi Fondin e Novacionit me buxhet 40 milion lekë për periudhën 2011-2014. Fondi i zbatuar nga AIDA në formë grantesh që mbulojnë pjesërisht koston ndihmon bizneset me 400,000 lekë si subvencione, duke mbuluar 30%-50% të kostos së pranuar për ekspertin që auditon nevojat për novacion dhe teknologji, si edhe të evidentojë dhe të inspektojë partnerët teknologjikë të ndërmarrjeve në vendet e tjera. Fondi i Novacionit mbështet shoqëritë që synojnë të identifikojnë dhe të ndërmarrin praktika dhe teknologji të reja. Deri në nëntor 2013 u miratuan shtatë projekte me buxhet total 1.8 milion EUR. Nga këto, gjashtë projekte janë për ekspertin auditues për teknologjinë dhe novacionin, si edhe një projekt për teknologjinë e identifikimit dhe inspektimit. Fondi i Ekonomisë Kreative: VKM nr. 954, datë 9.05.2012 “Për krijimin e Fondit të Ekonomisë Kreative” akordoi 40 milion lekë për periudhën 2013-2016, me synim forcimin e aktiviteteve ekonomike të qëndrueshme dhe hapjen e vendeve të punës, kryesisht në sektorin e artizanatit, duke adresuar këta elementë: • Zhvillimin e produkteve të reja; • Marketingun; • Kualifikimin dhe forcimin e kapaciteteve në sektorin e artizanatit. Një ndërmarrje mund të përfitojë deri në 500,000 lekë për një projekt. Skema mbulon 60% -80% të shpenzimeve brenda kufizimit të përcaktuar më lart. Ky fond është në dobi dhe në interes të artizanatit në tërësi dhe tezgjahut në veçanti. Nuk njihet ky fond nga sipërmarrëset e tezgjahut. Projekti EDIF: Në kuadrin e projektit EDIF (Enterprise Development and Innovation Facility), në vitin 2014 u ngrit EDIF për Ballkanin Perëndimor, me qëllim që të shërbejë si mekanizëm gjithëpërfshirës që promovon NVM-të novatore me potencial rritjeje në rajon, të lehtësojë aksesin tek
22 financimi dhe të nxisë mobilizimin e investimeve kapitale. Projekti ka katër komponentë: a. Fondi i Novacionit (ENIF) që fokusohet te NVM-të novatore në fazën fillestare të krijimit të tyre; b. Fondi i Zgjerimit (ENEF) që fokusohet në zgjerimin e kapitalit për NVM-të me potencial për rritje dhe zhvillim; c. Instrumenti i Garancisë (GF) në mbështetje të aksesit në kreditim bankar për NVM-të vendore me akses të kufizuar në financim; d. Asistencë Teknike për të mbështetur NVM-të novatore me potencial për rritje dhe për të promovuar krijimin e kapitalit investues (kapitalit të përbashkët). Shumica e fondeve të projektit burojnë nga Programi IPA me Shumë Përfitues (MIPD) 2011-2013, kontributi i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), Banka Evropiane e Investimeve (BEI)/Fondi Evropian i Investimeve (EIF) dhe kontributi i secilit vend përfitues. OECD është institucioni zbatues i komponentit të asistencës teknike. Në konsultim me OECD-në, prioritetet janë diskutuar në kontekstin e mjedisit rregullator për NVM-të dhe fushat e asistencës teknike, që konsiderohen ndërhyrje të nevojshme dhe që prekin zbatimin e Fondit Evropian për Zhvillimin e Ndërmarrjeve dhe Novacionit (EDIF). Barra fiskale Bazuar në intervistat e zhvilluara me sipërmarrës dhe përfaqësues të pushtetit vendor, informaliteti i lartë nga njëra anë dhe mungesa e njohurive mbi detyrimet fiskale nga ana tjetër, përbëjnë shqetësim për të dyja palët, prandaj në vijim, në mënyrë të përmbledhur, po paraqesim detyrimet kryesore fiskale për biznesin e vogël. Detyrimet kryesore për tu paguar nga një biznes i vogël janë: • Tatimi i thjeshtuar mbi fitimin për biznesin e vogël - Shkalla tatimore e zbatuar mbi fitimin e tatueshëm, për biznesin e vogël, me qarkullim nga 2 deri në 8 milionë lekë, është 7,5 për qind dhe, për subjektet me qarkullim vjetor nga 0 deri në 2 milionë lekë, është 25,000 lekë në vit. Programi i Qeverisë për periudhën 2013-2017 parashikon heqjen e taksës së biznesit të vogël dhe reduktimin e barrës fiskale të biznesit të vogël brenda vitit 2015 • Taksa e ndërtesës - Nivelet e taksës për ndërtesat që përdoren për tregti dhe shërbime në bashkinë Shkodër dhe Lezhë është 300 Lekë/
23 m2 në vit. Në zonat rurale (komunat) është sa një e dyta e nivelit të taksës e bashkive të sipërcituara. (këshilli i bashkisë ose komunës ka të drejtë të ndryshojnë nivelin e taksës në kufijtë plus 10/minus 30 për qind) • Tatimi mbi të Ardhurat Personale - E ardhura e tatueshme (në lekë/ muaj) është nga 0-30,000 Lekë/ 0%, nga 30 001-130,000 lekë/ + 13 % të shumës mbi 30,000 lekë, nga 130 001- më tepër Lekë/ 13,000 lekë + 23 % të shumës mbi 130,000 lekë • Tatimi mbi Vlerën e Shtuar - Norma standarde e TVSH-së është 20% • Pagesa e kontributeve të sigurimeve shoqërore - 23% të pagës minimale mujore prej 19 026 lekësh, e barabartë kjo me 4 376 lekë në muaj; • Pagesa e kontributeve të sigurimeve shëndetësore -3.4 % të dyfishit të pagës minimale mujore 19 026 lekësh, pra 1 294 lekë në muaj Duhet theksuar se paqëndrueshmëria dhe ndryshimet e shpeshta të paketës fiskale konsiderohen si një burim pasigurie dhe pengesë e rëndësishme për zhvillimin.
Tregues të sipërmarrjes në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës
Sipas INSTAT5 në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës veprojnë 9,134 ndërmarrje aktive për vitin 2013. Rritja më e madhe e ndërmarrjeve aktive shënohet gjatë vitit 2012 me 1,166 i ndjekur nga viti 2008 me 1,058 ndërmarrje. Qarku Shkodër ka 5,945 ndërmarrjeve aktive, ndërsa Lezhë 3,189. Qarku Shkodër në vitin 2012 ka shtesën më të madhe të ndërmarrjeve aktive me 853 ndërmarrje, ndërsa Lezha shtesën më të madhe e ka në vitin 2013 me 332 ndërmarrje. Detaje të tjera sipas qarkut dhe viteve janë në Tabelën 3. Tabela 3. Ndërmarrjet aktive sipas qarqeve dhe vitit të krijimit, 2013
Viti i krijimit Qarqet Total 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 ÷2005 Lezhë 3189 332 313 295 305 236 287 272 210 939 Shkodër 5945 547 853 578 518 401 771 336 489 1452 Totali 9134 879 1166 873 823 637 1058 608 699 2391 Në klasifikimin e ndërmarrjeve aktive sipas formës ligjore, në qarqet Shkodër dhe Lezhë numërohen 6,999 persona fizik dhe 2,135 persona 5 Regjistri i Ndërmarrjeve Ekonomike 2013 24 juridik. Sipas pronësisë numërohen 8,897 ndërmarrje me pronësi shqiptare dhe 237 ndërmarrje me pronësi të huaj dhe të përbashkët. Të grupuar sipas numrit të të punësuarve, pjesa dërmuese e ndërmarrjeve (8255) janë të vogla dhe mikro-ndërmarrje. (Detaje sipas qarqeve në Tabela 4) Tabela 4. Ndërmarrjet aktive sipas qarqeve, formës ligjore, pronësisë dhe të grupuar sipas të punësuarve6
Sipas formës Grupuar sipas numrit të të Pronësia ligjore punësuarve Qarqet Të huaja Person Person Shqip- e të për- Të huaja 1-4 5-9 10-49 50+ Fizik Juridik tare bashkëta Lezhë 2406 783 3110 79 47 2878 133 138 40 Shkodër 4593 1352 5787 158 93 5377 221 276 71 Totali 6999 2135 8897 237 140 8255 354 414 111 Në aspektin e aktivitetit ekonomik në qarqet Shkodër dhe Lezhë katër aktivitetet mbizotëruese janë: Prodhuesit e shërbimeve (7613), Tregtia (3764), prodhuesit e të mirave (1521) si dhe akomodimi dhe shërbimi social (1499). Sipas Qarqeve kemi këte rradhitje: Në Qarkun Shkodër katër aktivitetet mbizotëruese janë: Prodhuesit e shërbimeve (5039), Tregtia (2512), akomodimi dhe shërbimi social (1005) dhe prodhuesit e të mirave (906) ndërsa për Qarkun Lezhë mbizotërojnë: Prodhuesit e shërbimeve (2574), Tregtia (1252), prodhuesit e të mirave (615) dhe akomodimi dhe shërbimi social (494) (detaje të tjera në tab 5 si dhe Fig. 1). Tabela 5 Ndërmarrjet aktive sipas qarqeve dhe aktivitetit ekonomik7 Qarqet Gjithsej të mirave e Prodhuesit Bujqësia, Pyjet, peshkimi Industria Ndërtimi e Prodhuesit shërbimeve Tregtia dhe Transporti magazinimi dhe Akomodimi shërbimi social dhe Informacioni komunikacioni Shërbime të tjera
Lezhë 3.189 615 91 347 177 2574 1252 251 494 33 544 Shkodër 5.945 906 139 567 200 5039 2512 405 1005 93 1024 Totali 9.134 1521 230 914 377 7613 3764 656 1499 126 1568
6 Regjistri i Ndërmarrjeve Ekonomike 2013 7 Regjistri i Ndërmarrjeve Ekonomike 2013 25 Disa tregues për ndërmarrjet aktive me pronarë/administratorë gra në rang vendi janë: 27, 8 % të ndërmarrjeve aktive gjithsej menaxhohen nga gratë 33, 4 % e aktivitetit ekonomik tregti menaxhohen nga gratë. 14, 4 % e ndërmarrjeve me 50 e më shumë të punësuar menaxhohen nga gratë 29, 3 % e ndërmarrjeve të krijuara gjatë vitit 2013 menaxhohen nga gratë Disa tregues për ndërmarrjet aktive me pronare/administratore gra në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës janë: Femrat pronare/administratore në qarqet Shkodër dhe Lezhë 25, 8 % të ndërmarrjeve aktive gjithsej menaxhohen nga gratë (2 % më pak se në nivelin kombëtar). Në Shkodër aktiviteti ekonomik në vend të parë që menaxhohet nga gratë është tregtia, ndërsa në Lezhë është akomodimi dhe shërbimi social. (Për më shumë hollësi shih Tabelën 6) Tabela 6. Ndërmarrjet aktive me pronare/administratore gra sipas qarqeve dhe aktivitetit ekonomik (% ndaj ndërmarrjeve gjithsej)8
Pronare/ Admini- stratore gra Qarqet Total 2013
Nr. % Prodhuesit e të Prodhuesit mirave Bujqësia, Pyjet, Peshkimi Industria Ndërtimi e Prodhuesit shërbimeve Tregtia dhe Transporti magazinimi dhe Akomodimi shërbimi social dhe Informacioni komunikacioni Shërbime të tjera Lezhë 3.189 796 25,0 14,5 9,9 17,3 11,3 27,5 30,0 2,0 30,4 9,1 31,8 Shkodër 5.945 1565 26,3 17,0 7,2 22,6 8,0 28,0 33,2 3,2 19,8 14,0 34,4 Totali 9.134 2.361 25,8 Tregues të aktivitetit bujqësor dhe blegtoral Qarqet Shkodër dhe Lezhë mbulojnë 85,361 ha tokë bujqësore (Lezha 34,736 ha, Shkodra 50,625 ha) dhe 435,599 ha tokë jo bujqësore (fondi pyjor, kullosor, etj.). Numërohen 62,660 ferma në të dy qarqet, nga të cilat vetëm 2,610 janë ferma që drejtohen nga gra. Fermat bujqësore janë ferma familjare, shumë të vogla dhe pak të organizuara. Për vitin 2013 vërehet se organizimi i fermerëve për qarkun Shkodër njeh 115 grupe prodhuese me 2,324 anëtarë si dhe 13 OJF organizime fermerësh, ndërsa për qarkun Lezhë janë 13 grupe prodhuese me 189 dhe asnjë OJF
8 Regjistri i Ndërmarrjeve Ekonomike 2013 26 organizim fermerësh.9 Në Shkodër për vitin 2014 janë regjistruar vetëm 6 SHBB të organizuara.10 Në nivelin arsimor dominon arsimi fillor dhe 9-vjeçar me 65.5 % e ndjekur nga fermat me arsim të mesëm bujqësor me 21.3 % dhe vetëm 1.5 % janë me arsim universitar bujqësor. Fermat të organizuara me bimë arash dominojnë të ndjekur nga fermat e përzier me bimë e blegtori. Për hollësi të tjera shih Tabelën 7. Tabela 7. Fermat sipas gjinisë/shkollimit dhe kultivimit11
Fermat sipas gjinisë Shkollimi i fermerëve Fermat me: Fermerët E mesme Universitet
Qarku
Total M F vjeçare Fillore e 8- Fillore Bujqësi Etj. Bujqësi Etj. Bimë e Blegtori Bimë pa Blegtori Bimë Arash Pemëtari Djerrë Tokë Lezhë 23170 21736 1434 15321 7109 252 0 236 22198 972 23170 7649 11096 Shkodër 39490 38313 1176 25719 6231 5754 952 304 38500 989 39434 11437 101 Totali 62660 60049 2610 41040 13340 6006 952 540 60698 1961 62604 19086 11197 Një sektor i rëndësishëm i bujqësisë është blegtoria, që sot realizon rreth 52 % të të ardhurave vjetore të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Qarku i Shkodrës aktualisht mbarështon 5 % të krerëve të bagëtive të imta të vendit (3 % të deleve dhe 9 % të dhive).12 Në të dy qarqet Shkodër dhe Lezhë mbarështohen 84,450 gjedhë, 213,366 të imta (100,455 krerë dele dhe 112,911 krerë dhi), 96.109 derra, 736.690 pula si dhe 33,621 bletë. Për hollësi shih tabelën në vijim 8.
9 http://www.agro.al/shoqata-ojf/ 10 http://www.agro.al/fileadmin/user_upload/diragr/DRB-SHKODËR/organizimi_i_fermer- eve2014.pdf 11 INSTAT-Burimi I informacionit: Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit 2012 12 “Studim tekniko ekonomik i fermave blegtorale të bagëtive të imta në qarqet Korçë, Shkodër, Dibër e Kukës dhe propozime politikëbërje për zhvillim të qëndrueshëm të tyre“ 27 Tabela 8. Blegtori, Numri i krerëve
Derra Shpendë Qarku Gjedhë Lopë imta Të leshta Të Dele dhirta Të Dhi Total Dosa Njëthundrak Totali Pula Bletë
Qarku 36825 24177 90599 35255 25590 55344 37897 45659 3547 2164 253580 178840 8871 Lezhë
Laç 12025 7909 18719 6035 4670 12684 10877 9924 1415 500 79250 59700 1711
Lezhë 17755 12598 35080 18670 14155 16410 10100 23585 1990 634 120730 76700 3680
Mirditë 7045 3670 36800 10550 6765 26250 16920 12150 142 1030 53600 42440 3480
Qarku 47625 38030 122767 65200 51150 57567 43580 50450 2330 5201 673400 557850 24750 Shkodër
Malësia 11525 9600 39335 28500 22750 10835 7950 10800 370 1626 195200 162350 5900 e Madhe
Pukë 10150 7130 39917 9350 6900 30567 23590 10600 160 1255 78200 63000 6350
Shkodër 25950 21300 43515 27350 21500 16165 12040 29050 1800 2320 400000 332500 12500
Totali 84450 62207 213366 100455 76740 112911 81477 96109 5877 7365 926980 736690 33621 Përpunimi i produkteve blegtorale është një ndër aktivitet kryesore dhe gjithmonë në rritje. Në Shkodër dhe Lezhë prodhohen 160,926 ton qumësht ku në vend të parë është qumështi i lopës 145,822 ton i ndjekur nga qumështi i dhisë me 8,946 ton dhe së fundi qumështi i deles me 6,158 ton. Në Qarkun Shkodër ka 57 qendra/baxho për përpunimin e qumështit.13 Pjesa më e madhe e qumështit përpunohet në kushte shtëpie, me teknologji tradicionale artizanale dhe është e destinuar për konsum familjar, ky aktivitet kryhet kryesisht nga gratë. Ka praktika të mira dhe prirje pozitive që kanë nevojë për mbështetje në Malësi të Madhe, Pukë dhe Mirditë, ku ka një lidhje të produkteve blegtorale me turizmin malor. Nga këto produkte mund të veçojmë: djathin me erëza, djathin e dhisë, djathin e shtypur, mazën dhe një sërë produktesh të tjera të parapëlqyera nga turistët. Në të dy qarqet e Shkodrës dhe Lezhës prodhohen 23,863 ton mish, ku në vend të parë është prodhimi i mishit nga gjedhi me 9,528 ton, i ndjekur nga derri me 9,506 ton dhe së fundi nga të imtat me 3,584 ton. Është për t’u theksuar se në Shkodër dhe Lezhë ka linja të përpunimit të mishit, ndër të cilat me mjaft interes mund të jetë proshuta apo mishi i tharë i 13 http://www.agro.al/fileadmin/user_upload/diragr/DRB-SHKODËR/prioritetet_PER_DRB_te_ Rrjetit....._2012__2_.pdf 28 prodhuar në mënyrë tradicionale artizanale. Për detaje më të hollësishme shih Tabelën 9. Tabela 9 Prodhime blegtorale në ton14
Prodhime blegtorale Qumësht Prodhim mishi peshë e gjallë në ton
Qarku Totali Lopë Dele Dhi Totali Gjedhë imta Të Derri Shpendë Vezë/000/ kokrra Lesh / Mjalt/
Qarku Lezhë 60426 55143 1518 3765 9720 3110 1318 4952 340 19692 61 107
Laç 20310 18653 294 1363 2282 616 306 1288 72 7428 20 21
Lezhë 34409 32331 951 1128 6064 2146 564 3118 235 7200 28 58
Mirditë 5707 4160 273 1274 1374 347 448 546 33 5063 13 28
Qarku Shkodër 100500 90679 4640 5181 14144 6419 2266 4554 905 109153 153 247
Malësia e Madhe 18824 15938 1710 1176 3549 1405 759 1141 244 38659 55 59
Pukë 10102 7547 350 2205 2320 785 526 918 91 6251 19 63
Shkodër 71574 67194 2580 1800 8274 4228 981 2495 570 64243 79 125
Totali 160926 145822 6158 8946 23863 9528 3584 9506 1245 128845 214 354
Territori në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës është shumë i pasur me pemë frutore, vreshta, pjergulla dhe ullinj. Prodhohen 21,214 ton nga pemëtaria, ndjekur nga 12,642 ton nga pjergullat si dhe 10,202 ton nga vreshtat. Konstatohet se gratë merren me përpunimin frutave, rrushit dhe ullinjve (frutat e thata, kompostot, reçelrat, lëngjet e ndryshme, rakia, vera, etj janë produkte tradicionale dhe me vlerë në treg). Për më shumë hollësi shih Tabelën 11.
14 INSTAT-Burimi i informacionit: Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit 2012 29 Tabela 11. Pemëtaria dhe prodhimi prej saj15
Gjendja numerike e pemëtarisë (në 1000 rrënjë)) Prodhimet nga Pemëtaria/Ton
Qarku Pemë frutore Pemë Ullinj Agrume HA Vreshta Pjergulla frutore Pemë Ullinj Agrume Vreshta Pjergulla
Qarku 389 178 29 432 519 6346 2578 159 4712 5341 Lezhë
Laç 127 80 10 131 148 2619 1327 77 1320 1792
Lezhë 155 97 19 210 168 2063 1250 83 2865 1617
Mirditë 107 1 0 91 204 1664 0 0 527 1932
Qarku 834 394 39 677 799 14868 2643 287 5490 7301 Shkodër
Malësia 314 165 2 348 214 5811 80 4 2456 2296 e Madhe
Pukë 161 0 0 31 203 1780 0 0 130 1450
Shkodër 358 229 37 298 381 7276 2563 283 2904 3555
Totali 1223 572 68 1109 1318 21214 5221 446 10202 12642 Qarku Shkodër është një qendër e rëndësishme e aktiviteteve bujqësore dhe blegtorale. Në shkallë vendi, ai zë vendin e tretë në prodhimin bujqësor.16 Në dokumentin e Konceptit të Zhvillimit Rajonal - Qarku Lezhë (Qershor 2010) paraqitet vizioni i qarkut dhe në pikën dy të këtij vizioni citohet: Qarku i Lezhës, me një dinamikë intensive në zinxhirin e furnizimit bujqësor dhe zhvillimin e shpejtë të infrastrukturës mbështetëse të biznesit, rritjen e cilësisë së jetesës dhe zhvillimin e turizmit të harmonizuar. Ndër aktivitetet kryesore të përpunimit të produkteve bujqësore dhe blegtorale në të dy qarqet janë: • Grumbullimi, përpunimi dhe konservimi i frutave dhe perimeve • Grumbullimi dhe përpunimin i peshkut • Përpunimi i qumështit dhe nënprodukteve të tij • Përpunimi i mishit dhe nënprodukteve të tij 15 INSTAT-Burimi i informacionit: Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit 2012 16 http://www.cci-shkodra.org/pdf/Guide_sq.pdf 30 • Prodhimi i vezëve • Pijet alkoolike dhe joalkoolike • Mielli dhe ëmbëlsirat • Grumbullimi dhe përpunimi i bimëve mjekësore. Qeveria shqiptare për vitet 2013-2017 ka në qendër të politikave të saj bujqësore grumbullimin e frutave dhe perimeve, prodhimin e produkteve organike, prodhimin e rrushit dhe bimëve mjekësore, prodhimin e perimeve në mjedise të mbrojtura, mbarështimin e gjedhit dhe bagëtive të imëta, prodhimin e produkteve blegtorale, prodhimin e mjaltit, prodhimin e sektorit të akuakulturës dhe investimeve në sektorin e bujqësisë për ketë qeveria nëpërmjet vendimit Nr. 173, datë 26.3.2014 ka përcaktuar se fondet e miratuara në buxhetin e vitit 2014 për Ministrinë e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave, zëri “Transfertë në buxhetet familjare” të përdoret për mbështetjen e prodhimit bujqësor, blegtoral dhe të agro-përpunimit. Punësimi dhe papunësia Në një analizë të popullsisë 15 vjeç e lart sipas gjinisë, statusit ekonomik dhe nivelit të shkollimit vihet re se: Në të dy qarqet Shkodër dhe Lezhë: Ka një numër të punësuarish prej 58,349, nga të cilët 21,340 femra ose 36,6 % të të punësuarve. Të papunë 43,628 nga të cilët 16,355 femra, ndër të cilat 6,112 me arsim të mesëm dhe 1,605 me arsim të lartë. Numri i individëve ekonomikisht jo-aktivë në këto qarqe është 171,436, nga të cilët 101,470 femra ose 59, 2 % të kategorisë ekonomikisht jo-aktivë. Qarku Lezhë ka 20,199 të punësuar, nga këto 7,522 femra, të papunë 18,813 nga këto 6,871 femra, ekonomikisht jo-aktivë 65,573 nga këto 38,621 femra. Në analizën e nivelit arsimor të femrave të punësuara vihet re se shpërndarja e numrit të të punësuarave sipas nivelit arsimor është: me nivel arsimor 7-8-9 vjeçar rezultojnë të punësuara 2,284 femra, me arsim universitar dhe pasuniversitar 2,083 femra, me arsim te mesëm të përgjithshëm 1,800 dhe arsim të mesëm profesional 1,158 femra. Nga analiza e nivelit arsimor të femrave të papuna vihet re se shkalla më e lartë e papunësisë mbizotëron mes femrave me nivel arsimor 7-8- 9 vjeçar (3,573), e ndjekur nga niveli arsimor i mesëm i përgjithshëm (2,029), universitar dhe pasuniversitar (538) dhe e mesme profesionale (396). Për më shumë hollësi shih Tabelën 12. 31 Tabela 12. Popullsia 15 vjeç e lart sipas gjinisë, statusit ekonomik, grupmoshës dhe nivelit të shkollimit
Lezhë Të punësuar Të papunë Ekonomikisht jo-aktivë Niveli Arsimor Total M F Total M F Total M F Pa diplomë 58 44 14 75 44 31 410 164 246 Fillore 389 253 136 576 390 186 9272 3647 5625 7 - 8 - 9 vjeçar 7018 4734 2284 9986 6413 3573 33425 13303 20122
E mesme e përgjithshme 5704 3904 1800 5431 3402 2029 12204 5207 6997
E mesme profesionale 2925 1767 1158 1296 900 396 3432 1882 1550
Universitare dhe pasuniversitare 3971 1888 2083 962 424 538 1923 1024 899
Nuk kanë ndjekur asnjëherë shkollën 134 87 47 487 369 118 4907 1725 3182
Totali 20199 12677 7522 18813 11942 6871 65573 26952 38621 Qarku Shkodër ka 38,150 të punësuar, nga këta 13,818 femra, të papunë 24,815, nga këta 9,484 femra, ekonomikisht jo-aktivë 105,863, ku 62,849 femra. Nga analiza e nivelit arsimor të femrave të punësuara vihet re se grupi me kontributin më të lartë në punësim rezulton ai i femrave me nivel arsimor universitar dhe pasuniversitar (4,716) i ndjekur nga niveli arsimor 7-8-9 vjeçar (4,317), e mesme e përgjithshme (3,042) dhe e mesme profesionale (1,370). Nga analiza e nivelit arsimor të femrave të pa puna vërehet se grupi me nivelin më të lartë të papunësisë përbëhet nga femra me nivel arsimor 7-8-9 vjeçar (4,747), e ndjekur nga niveli arsimor i mesëm i përgjithshëm (2,396), universitar dhe pasuniversitar (1,067), dhe e mesme profesionale (645). Për më shumë hollësi shih Tabelën 13. Tabela 13. Niveli arsimor
Shkodër Të punësuar Të papunë Ekonomikisht jo-aktivë Niveli Arsimor Total M F Total M F Total M F Pa diplomë 116 83 33 99 68 31 818 329 489 Fillore 970 695 275 1072 679 393 14672 5910 8762 7 - 8 - 9 vjeçar 13554 9237 4317 12904 8157 4747 53582 20693 32889
E mesme e përgjithshme 10041 6999 3042 6369 3973 2396 20215 8819 11396
32 Shkodër Të punësuar Të papunë Ekonomikisht jo-aktivë Niveli Arsimor Total M F Total M F Total M F
E mesme profesionale 4483 3113 1370 2050 1405 645 5725 3048 2677
Universitare dhe pasuniversitare 8744 4028 4716 1845 778 1067 4679 2301 2378
Nuk kanë ndjekur asnjëherë shkollën 242 177 65 476 271 205 6172 1914 4258
Totali 38150 24332 13818 24815 15331 9484 105863 43014 62849 Në Lezhë sektori ekonomik me numrin më të lartë të të punësuarave femra rezulton administrata publike, mbrojtja, arsimi, aktivitete të kujdesit me 2,903 të punësuara, e ndjekur nga bujqësia, silvikultura dhe peshkimi (1,497), tregtia me shumicë dhe pakicë, transporti dhe magazinimi (1,426) si dhe industria nxjerrëse, përpunuese dhe industri të tjera (863). Në Shkodër numrin më të lartë të të punësuarave femra e ka administrata publike, mbrojtja, arsimi, aktivitete të kujdesit (5,077 të punësuara), e ndjekur nga bujqësia, silvikultura dhe peshkimi (2,641), tregtia me shumicë dhe pakicë, transporti dhe magazinimi (2,336) si dhe industria nxjerrëse, përpunuese dhe industri të tjera (1,739). Për më shumë hollësi shih Tabelën 14. Tabela 14 Popullsia banuese e punësuar sipas gjinisë dhe degëve të aktivitetit ekonomik (NACE Rev.2)
Lezhë Shkodër Aktiviteti Ekonomik Total M F Total M F Bujqësia, silvikultura dhe 4127 2630 1497 8403 5762 2641 Peshkimi Industria nxjerrëse, përpunuese dhe industri të 2221 1358 863 5245 2909 2336 tjera Ndërtimi 1751 1704 47 3059 2965 94 Tregtia me shumicë dhe pakicë, transporti dhe 4645 3219 1426 7457 5718 1739 magazinimi, Informimi dhe komunikimi 138 98 40 327 240 87 Aktivitete financiare dhe të 253 117 136 353 172 181 sigurimit Aktivitete të pasurive të 2 2 0 4 2 2 patundshme
33 Lezhë Shkodër Aktiviteti Ekonomik Total M F Total M F Aktivitete profesionale, shkencore, teknike, të 331 259 72 826 505 321 shërbimit Administrata publike, mbrojtja, 5329 2426 2903 9060 3983 5077 arsimi, aktivitete të kujdesit Shërbime të tjera 524 313 211 1207 729 478 Të panjohur 878 551 327 2209 1347 862 Totali 20199 12677 7522 38150 24332 13818 Treguesit e popullsisë banuese të punësuar sipas qarkut, gjinisë dhe grup-profesionit janë: Në Lezhë femrat janë më të punësuara në grup-profesionin specialist (1,935) e ndjekur nga punonjës të shitjeve dhe shërbimeve (1,409), punëtorë të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit (1,394) si dhe teknikë dhe ndihmës specialistë (788). Numri i specialisteve femra të punësuara është më i lartë se numri i specialistëve meshkuj të punësuar. Në Shkodër femrat janë më të punësuara në grup-profesionin specialist (3,933) e ndjekur nga punëtorë të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe peshkimit (2,480), punonjës të shitjeve dhe shërbimeve (2,122), si dhe teknikë dhe ndihmës specialistë (1,210). Numri i specialisteve femra të punësuar është më i lartë se numri i specialistëve meshkuj të punësuar. Për më shumë hollësi shih Tabelën 15. Tabela 15 Popullsia banuese e punësuar sipas gjinisë, grup-profesioneve (ISCO- 08) dhe qarkut
Lezhë Shkodër Grup-profesionet Total M F Total M F Ligjvënës, nëpunës të lartë dhe 938 750 188 1569 1252 317 drejtues Specialistë 2979 1044 1935 6147 2214 3933 Teknikë dhe ndihmës 1589 801 788 2681 1500 1181 specialistë Nëpunës 525 276 249 944 565 379 Punonjës të shitjeve dhe 3897 2488 1409 6442 4320 2122 shërbimeve
34 Lezhë Shkodër Grup-profesionet Total M F Total M F Punëtorë të kualifikuar të bujqësisë, pyjeve dhe 3772 2378 1394 7620 5140 2480 peshkimit Zejtarë dhe punëtorë të 2822 2579 243 5965 4755 1210 zanateve të ndryshme Punonjës të montimit dhe përdorimit të makinerive dhe 1641 1199 442 2684 1992 692 pajisjeve Punëtorë 1065 517 548 1873 1182 691 Mbrojtja 169 161 8 333 317 16 Të pacaktuara 802 484 318 1892 1095 797 Totali 20199 12677 7522 38150 24332 13818 Burimi: INSTAT – Censusi 2011 Karakteristikat Ekonomike Infrastruktura e rëndë mbështetëse Një nga kategoritë me ndikim në klaster është infrastruktura e rëndë mbështetëse në të cilën përfshihet infrastruktura fizike, rrugët, portet, trajtimi i mbetjeve, rrjetet e komunikimit. Cilësia e tyre është e nevojshme për të arritur avantazhet konkurruese. Analiza e infrastrukturës në të dy qarqet paraqitet në paragrafët në vijim. Qarqet Shkodër-Lezhë ndodhen në një pozicion gjeografik të favorshëm, me një infrastrukturë të përshtatshme për tu lidhur me qarqet e tjera të Shqipërisë si dhe me vendet e rajonit të Evropës Juglindore. Infrastruktura rrugore i krijon mundësi lidhje me qarqet e Tiranës, Durrësit dhe Kukësit si edhe me Malin e Zi e Kosovën. Transporti ujor i krijon mundësi qarqeve Shkodër dhe Lezhë të lidhen me vendet e tjera sepse kanë afërsi me portin e Durrësit dhe portin e Shëngjinit. Gjithashtu, ka transportin liqenor me qytezën e Vir Pazarit në Mal të Zi. Këto qarqe lidhen me rrjetin hekurudhor ndërkombëtar të Malit te Zi si edhe me qarqet e tjera të Shqipërisë. Në Qarkun e Shkodrës ka 1,427 km rrugë të brendshme dhe 2,161 km rrugë rurale. Nga rrugët e brendshme vetëm 8% (112 km) janë të asfaltuara, 4% (53 km) janë me kalldrëm dhe 88% (1,262 km) janë të paasfaltuara. Nga rrugët rurale 58% (1,257 km) janë të asfaltuara, 5% (104 km) janë me kalldrëm dhe 45% (975 km) janë të paasfaltuara Duke pasur parasysh këtë situatë të vështirë, Shkodra rezulton të jetë rrethi që ka përfituar 35 investimet më të shumta nga donatorët dhe qeveria shqiptare përmes FSHZH-së për rikonstruksionin e rrugëve rurale për periudhën 2005- 2013, si rezultat i të cilave janë ndërtuar apo rikonstruktuar 229.95 km rrugë rurale ndër të cilat 24.35 km në Malësinë e Madhe, 50 km në Pukë dhe 155.6 km në Shkodër. Investimet janë kryer në disa prej akseve rurale më problematike si rrugët në komunat Guri i Zi, Hajmel, Postribë, Dajç, Kastrat, Kelmend, Koplik, Tamarë, Vermosh, Qelëz, Iballë, etj. Megjithatë, nëse krahasojmë totalin e gjatësisë së akseve të përmirësuara (229.95 km) me totalin e gjatësisë së rrugëve rurale në Qarkun e Shkodrës, situata vazhdon të mbetet mjaft e vështirë. Në rrethin e Lezhës ka rreth 400 km rrugë rurale, nga të cilat 28.5% (114 km) janë të asfaltuara, 4.5% (18 km) me kalldrëm dhe 67% (268 km) të paasfaltuara. Në vitet e fundit nga rrethi i Lezhës janë përfituar investime për rikonstruksion nga FSHZH për 130.07 km në Fushë Kuqe, Balldren, Kallmet, Shënkoll, Blinisht, Nenshat, Ungrej, etj. Infrastruktura e lehtë mbështetëse Një nga kategoritë me ndikim në klaster është infrastruktura e lehtë mbështetëse, ku këtu përfshihen komuniteti i gjerë i shkollave vendore, universitetet, dhomat e tregtisë, agjencitë e zhvillimit, shoqatat si dhe donatorë të ndryshëm. Në Shtojcën 1 përshkruhen aktorët e sipërcituar të evidentuar në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës.
36 Pjesa III Harta e klasterave të mundshëm të grave sipas sektorëve dhe qarqeve
3.1 Mundësitë e identifikuara për grupime ekono- mike
3.1.1 Mundësitë në sektorin e Bujqësisë
Qarku Shkodër është një qendër e rëndësishme e aktiviteteve bujqësore dhe blegtorale. Në shkallë vendi, ai zë vendin e tretë në prodhimin bujqësor. • Frutat, rrushi dhe ullinjtë Territori në të dy qarqet është shumë i pasur me pemë frutore, vreshta, pjergulla dhe ullinj. Prodhohen 21,214 ton nga pemëtaria (mollë, kumbulla, ftonj, qershi, dardhë, hurma, etj.), ndjekur nga 12,642 ton nga pjergullat si dhe 10,202 ton nga vreshtat. Vihet re se gratë merren me përpunimin 37 frutave, rrushit dhe ullinjve. Frutat e thata, kompostot, reçelrat, lëngjete frutave, rakia, vera dhe infuzionet e ndryshme alkoolike me fruta apo bimë aromatike e mjekësore janë disa nga produktet tradicionale dhe me vlerë në treg. Vihen re përpjekje për organizimin e aktivitetit përmes krijimit të shoqatave të ndryshme të fermerëve apo shoqatave të bashkëpunimit bujqësor. • Perimet Perimet kryesore të kultivuara, në kushte të arave apo serave janë domatja, sallata jeshile, kastraveci, karota, qepa, speci, lakra, etj. Në aktivitetin e kultivimit është e vështirë të ndahet kontributi i dhënë nga gratë në këtë proces, që në përgjithësi angazhon të gjithë familjen fermere. Megjithatë, haset aktiviteti i përpunimit të perimeve përmes procesit të tharjes (karota, qepa, speci, etj.) në të cilin pjesëmarrja e grave është thelbësore. Vihen re përpjekje për organizimin e aktivitetit përmes krijimit të shoqatave të ndryshme të fermerëve apo shoqatave të bashkëpunimit bujqësor. • Blegtoria Një sektor i rëndësishëm i bujqësisë në të dy qarqet është blegtoria, që sot realizon rreth 52 % të të ardhurave vjetore të prodhimit të përgjithshëm bujqësor. Në qarqet e Shkodrës dhe Lezhës mbarështohen 84,450 gjedhë, 213,366 të imta (100,455 krerë dele dhe 112,911 krerë dhi), 96.109 derra, 736.690 pula si dhe 33,621 bletë. Përpunimi i produkteve blegtorale është një ndër aktivitet kryesore dhe që është gjithmonë në rritje. Qumështi dhe nënproduktet Në të dy qarqet e Shkodrës dhe Lezhës prodhohen 160,926 ton qumësht ku në vend të parë është qumështi i lopës 145,822 ton i ndjekur nga qumështi i dhisë me 8,946 ton dhe së fundi qumështi i deles me 6,158 ton. Në Qarkun Shkodër ka 57 qendra/baxho për përpunimin e qumështit. Pjesa më e madhe e qumështit përpunohet në kushte shtëpie, me teknologji tradicionale artizanale dhe është e destinuar për konsum familjar. Ky aktivitet kryhet kryesisht nga gratë. Ka praktika të mira dhe prirje pozitive që kanë nevojë për mbështetje në Malësi të Madhe, Pukë dhe Mirditë, ku ka një lidhje të produkteve 38 blegtorale me turizmin malor. Nga këto produkte mund të veçojmë: djathin me erëza, djathin e dhisë, djathin e shtypur, mazën e një sërë produktesh të tjera të parapëlqyera nga turistët. Megjithatë, ky lloj produkti artizanal konkurrohet nga baxhot që janë në gjendje të përpunojnë dhe ruajnë sasi më të mëdha të produktit dhe në mënyrë më efikase. Mishi dhe nënproduktet Në të dy qarqet e Shkodrës dhe Lezhës prodhohen 23,863 ton mish, ku në vend të parë është prodhimi i mishit nga gjedhi me 9,528 ton, i ndjekur nga derri me 9,506 ton dhe së fundi nga të imtat me 3,584 ton. Është me rëndësi të veçantë prodhimi i gjelit të detit dhe sidomos i mishit të derrit, siç dëshmohet edhe nga dokumente të ndryshme strategjike të bujqësisë (si p.sh. VKM Nr. 924, datë 14.11.2007, “Për miratimin e strategjisë sektoriale të bujqësisë dhe ushqimit, 2007 – 2013” ) që i konsiderojnë qarqet e Shkodrës dhe Lezhës si një pol tashmë të kristalizuar në prodhimin e mishit të derrit në rang vendi. Është për t’u theksuar se ka linja të përpunimit të mishit, ndër të cilat me mjaft interes mund të jetë proshuta apo mishi i tharë i prodhuar në mënyrë tradicionale artizanale. Sidoqoftë, duhet pasur parasysh se aktualisht përpunimi artizanal i mishit të derrit është mjaft i kufizuar, për shkak se tregun e dominon përpunimi industrial masiv i këtij mishi. Edhe në ato pak raste të prodhimit artizanal të proshutës së derrit, angazhimi i grave është i vogël e i kufizuar në rolin e të punësuarave. • Produktet e pyllit dhe bimët aromatike e mjekësore Nëse i referohemi statistikave të qarqeve Shkodër dhe Lezhë, ka rreth 200.000 ha pyje dhe rreth 75.000 ha kullota e bimësi pyjore. Zona është e pasur me fruta të thata të pyllit (si arra, gështenja, lajthia), fruta të buta, (shega, thana, luleshtrydhja, boronica, manaferra, murrizi, kullumbria, dëllinja, gorrica, etj.), kërpudha si dhe një numër të madh bimësh aromatike dhe mjekësore. Gratë luajnë një rol shumë të rëndësishëm në grumbullimin dhe përpunimin e produkteve të pyllit. Përpunimi përfshin prodhimin e reçelrave me disa nga frutat e buta te pyllit dhe tharjen për disa lloje frutash, për kërpudhat dhe bimët aromatike e mjekësore. Tharja realizohet në mënyrë tradicionale në kushtet e shtëpisë, por edhe në linja të posaçme me temperaturë të lartë. Ka potencial për eksport.
39 • Bletaria Një aktivitet i rëndësishëm për qarqet e Shkodrës dhe Lezhës është edhe bletaria me përhapje në zonën e Lezhës, Pukës, Malësisë së madhe, etj. Sidoqoftë, sasitë e mjaltit të prodhuara janë të kufizuara dhe për më tepër nuk mund të evidentohet ndonjë kontribut i veçantë i grave në këtë sektor. • Grumbullimi dhe përpunimi i peshkut Realizohet në mënyrë industriale nga kompani të mëdha që punësojnë një numër të konsiderueshëm punonjësesh gra. Nuk vihet re ndonjë lloj angazhimi i grave në nivel sipërmarrës.
3.1.2 Mundësitë në sektorin e Artizanatit
Shkodra dhe Lezha dallohen si qendra të artizanatit me traditën më të shquar në vend, që historikisht ka qenë edhe dy nga qendrat më të mëdha të shkëmbimit të produkteve të artizanatit në të gjithë Ballkanin. Nisur nga rëndësia e këtij sektori, njësitë e qeverisjes vendore dhe agjencitë e zhvillimit ekonomik vendor e kanë pasur në vëmendjen e tyre sektorin e artizanatit si një pikë e fortë për zhvillimin potencial ekonomik dhe për të tërhequr investime. Disa nga zejet kryesore në këtë territor përfshijnë përpunimin e drurit, metaleve të çmuara, punimet me thupra, kostumet popullore, qëndistaria, punimet me grep e rruaza, punimet në tezgjah të pëlhurave dhe qilimave, etj. Sektori mbizotërohet nga meshkujt. Nëse i referohemi të dhënave të INSTAT (Censusi 2011) grup-profesionin - Zejtarë dhe punëtorë të zanateve të ndryshme e dominojnë meshkujt me 83 % kundrejt femrave me 17%. Megjithatë, nënsektorë specifikë si punimi me grep e rruaza, qëndistaria dhe punimet në tezgjah janë tërësisht të dominuar nga femrat. Nëse i referohemi nënsektorit të tezgjahut, përveç dominimit nga femrat, ai shfaq edhe një përqendrim të lartë gjeografik të sipërmarrjeve. Nga studimi në terren janë evidentuar rreth 30 sipërmarrje të grave në tezgjah të përqendruara kryesisht në bashkinë e Shkodrës (Zogaj), në komunën e Gurit të Zi dhe në bashkinë e Vaut të Dejës. Vihen re gjithashtu përpjekje për organizimin e sektorit nëpërmjet krijimit të shoqatave të ndryshme të zejtarëve si Shoqata e Artizanatit, Zejtarët e Veriut, Kultura Zadrimore – Tezgjahistet e reja të Zadrimës, etj. Ka potencial për eksport.
40 3.2 Mundësi klasterimi të identifikuara sipas sek- torëve 1) Artizanati (tezgjahu, qëndistaria, punimet me grep, punimeve me thupër shelgu); 2) Grumbullimi dhe përpunimi i frutave të pyllit (manaferra, boronica, luleshtrydhja, thana, murrizi, kullumbria, dëllinja, gorrica); 3) Grumbullimi dhe përpunimi i frutave (kumbulla, molla, shega, ftoi, arra, lajthia); 4) Grumbullimi dhe përpunimit i bimëve mjekësore dhe aromatike të kultivuara dhe natyrore si (sherbela, livanda, kamomili, timusi, rigoni, rozmarina, mëllaga e bardhë dhe e kuqe, tërfili i kuq, trëndafili i egër,) 5) Prodhimi dhe përpunimi i produkteve bujqësore (perimet-domatja, sallata jeshile, kastraveci, karota, qepa, speci, lakra) 6) Përpunimi i produkteve blegtorale (djathi me erëza, djathi i shtypur, djathi i dhisë, gjiza, etj.) 7) Vreshtaria (raki, verë, likere dhe infuzione alkoolike, shurupe të ndryshme, pekmezi) 8) Bletaria 3.3 Mundësi klasterimi të identifikuara sipas nën- rajoneve
Nr Sektori Shkodër Pukë M. Madhe Lezhë Mirditë Laç 1 Artizanati (Tezgjahu, Qëndistaria, Punimet me grep, punimet me thupra) + + 2 Grumbullimi, tharja dhe përpunimi i frutave të pyllit + 3 Grumbullimi, tharja dhe përpunimi i frutave (Kumbulla, Molla, Shega etj.) + 4 Grumbullimit dhe përpunimit i bimëve mjekësore të kultivuara dhe natyrore + + 5 Prodhimi dhe përpunimi i produkteve bujqësore + + + 6 Përpunimi i produkteve blegtorale + + 7 Vreshtaria + + 8 Bletaria + + +
41 3.4 Përzgjedhja e grupimeve ekonomike (sipas metodologjisë së UNIDO-ILO17)
Duke marrë në konsideratë kriteret në lidhje me numrin e sipërmarrjeve, shpërndarjen gjeografike, praninë e institucioneve mbështetëse dhe rëndësinë e kontributit të grave në aktivitetin ekonomik, janë përzgjedhur mundësitë e mëposhtme për grupime ekonomike.
1. Emërtimi Artizanati Agropuka Mishavina 2. Vendndodhja Zadrimë Pukë Kelmend 3. Klaster Spontan (SP)/I nxitur (NX) NX NX NX 4. Produkti është artizanal PO JO PO PO por jo 5. Produkti është mall tradicional konsumi PO PO vetëm 6. SME Moderne JO JO JO 7. Njësi e madhe qendrore (NjQ)/ Vertikal (V)/ HZ B HZ Horizontal (HZ)/ Të dyja bashkë(B) 8. Shkalla e specializimit të produktit – E lartë M U U (L)/ E mesme (M)/E ulët (U) 9. Nevojë për rinovim të teknologjisë – E lartë L M U (L)/ E mesme (M)/E ulët (U) 10. Potenciali për Eksport – I lartë (L)/ I L M M mesëm (M)/I ulët (U) 11. Klaster i : Bazuar tek tregu (T)/Bazuar tek BU BU BU burimet (Bu)/ Bazuar tek infrastruktura (I) 12. Konkurrencë me biznese të mëdha JO JO PO Marketingu, Tregu, 13. Pengesë kyçe Marketingu Infrastruktura Infrastruktura
3.5 Analizë studimore
3.5.1 Tezgjahu
Tezgjahu si mundësi klasterimi u evidentua që në vizitat e para në terren si dhe në takimet me aktorët e ndryshëm.
17 UNIDO-ILO Turin Cluster Training 42 Për të pasur një panoramë sa më të qartë për artizanatin në tërësi dhe për tezgjahun në veçanti u shfrytëzuan të dhëna nga INSTAT, të dhëna statistikore nga Këshilli i Qarkut Shkodër dhe Lezhë, nga Bashkia Shkodër dhe Lezhë, Komuna Guri i Zi, si dhe u realizuan takime me Drejtoritë e Programim-Zhvillimit në Këshillin e Qarkut Shkodër dhe Lezhë, me agjencinë Teuleda, me Shoqatën e Artizanatit Shkodër, Shoqatën “Gruaja Vizioni i Ndryshimit” në Lezhë, Shoqatën “Hapat e Lehtë” Shkodër si dhe takime të drejtpërdrejta me disa sipërmarrëse tezgjahu si me Suzana Hila në Vukatanë, Komuna Guri i Zi, me Gjino Mjeda në Bashkinë Shkodër, me Terezë Gega në Bashkinë Lezhë, me Drane Stani në Bashkinë Shkodër. Të gjitha të dhënat e marra kishin si synim evidentimin e grave sipërmarrëse dhe të punësuara në sektorin e artizanatit, përqendrimi i tyre, mundësitë e bashkëpunimit dhe të grupimit. Artizanati është i përhapur në të gjithë Shqipërinë, por 80% e prodhimit të artizanatit shqiptar18 është i përqendruar në qarqet Shkodër dhe Lezhë (nenrajoni Zadrimë).
18 Shoqata e Artizanëve të Punimeve Artistike të Shqipërisë- http://www.artizanati.com/histori- ku.html 43 Tezgjahu në Shkodër e Lezhë është mjeshtri dhe art me vlera historike dhe kulturore të veçanta, jo vetëm për trevën, por edhe për të gjithë Shqipërinë, por gjithashtu është edhe një burim i mirë të ardhurash e mjet jetese për shumë gra në ketë rajon. Ekonomia kreative është një realitet premtues me mundësi të mira për të krijuar vende të reja pune, për të rritur të ardhurat familjare, për të zbutur problemet sociale si dhe për të kontribuar në ekonominë vendore, rajonale dhe atë kombëtare. Në Planin Strategjik për Zhvillimin Ekonomik 2005 – 2015 të Bashkisë Shkodër përshkruhen të ardhurat në /000 lekë nga sektori i artizanatit sipas tabelës në vijim.
Aktiviteti ekonomik 2000 2001 2002 2003 Artizanati 1,792 4,414 3,802 3,205 Tabela 15 e sipërcituar na jep një panoramë të femrave të punësuara në grup profesionin zejtarë dhe punëtorë të zanateve të ndryshme. Tabela 15 na tregon se nga popullsia banuese numri i femrave të punësuara në grup- profesionin - Zejtarë dhe punëtorë të zanateve të ndryshme për Shkodrën është 1,210 ndërsa për Lezhën 243. Popullsinë banuese të punësuar e dominojnë meshkujt me 63.8 % kundrejt 36.2 % femrat, ndërkohë edhe në grup-profesionin - Zejtarë dhe punëtorë të zanateve të ndryshme e dominojnë meshkujt me 83 % kundrejt 17% femrat. Vëzhgimet e studimit tregojnë se në tezgjah kemi një raport të përmbysur punësimi dhe drejtimi meshkuj/femra, ku 90% janë gra kundrejt 10% burra të punësuar. Vëzhgimi në kuadrin e këtij studimi është përqendruar në 30 gra sipërmarrëse të tezgjahut të përshkruar në Tabelën 17.
44 Tabela 17. Gratë sipërmarrëse
Nr Emërtimi Përfaqësuesi Vendndodhja Nr. Cel. 1 Punime Tezgjahu Marije Rroku Gajtan/Guri Zi 682285218 2 Punime Tezgjahu Zina Ejlli Gur i Zi 692140632 3 Punime Tezgjahu Suzana Hila Gur i Zi 684600262 4 Punime Tezgjahu Roza Ndoci Gur i Zi 692233491 5 Punime Tezgjahu Ana Hila Guri Zi 692159521 6 Punime Tezgjahu Bardhe Hila Guri Zi 692159521 7 Punime Tezgjahu Drande Marku Juban/Gur i Zi 672635462 8 Punime Tezgjahu Gjyliana Ndoci Juban/Gur i Zi 693161834 9 Punime Tezgjahu Davida Marku Juban/Gur i Zi 692405969 10 Punime Tezgjahu Drande Gjura Juban/Gur i Zi 694312514 11 Punime Tezgjahu File Gjura Juban/Gur i Zi 692517265 12 Punime Tezgjahu Ardiane Deda Juban/Gur i Zi 692928421 13 Punime Tezgjahu Drande Deda Juban/Gur i Zi 672808701 14 Punime Tezgjahu Fjora Ejlli Juban/Gur i Zi 696291124 15 Punime Tezgjahu Liza Ndreka Juban/Gur i Zi 673088154 Q. Punimeve Artizanale Me Tereze Gega Lezhe 16 672080384 Tezgjah 17 Punime Tezgjahu Veronike Gjoka Rrenz/Guri Zi 18 Punime Tezgjahu Neta Pjetri Shkodër 673042060 19 Punime Tezgjahu Diana Mjeda Shkodër 692383804 20 Punime Tezgjahu Luçe Pjetri Shkodër 682298676 21 Punime Tezgjahu Kristina Ndoci Shkodër 692510266 22 Punime Tezgjahu & Leshi Drande Stani Shkodër 692140632 23 Tezgjah-Pambuk Gjino Mjeda Shkodër 695135640 24 Punime Tezgjahu Taze Zefi Shkodër 672862337 25 Punime Tezgjahu Flora Tushi Shkodër 692237674 26 Punime Tezgjahu Beta Leka Vau i Dejës 692328072 27 Punime Tezgjahu Nushe Deja Vau i Dejës 28 Kostume Kombëtare File Kola Velipojë 693154939 29 Punime Tezgjahu Nebije Qotaj Zogaj/Shkodër 682262678
45 Nr Emërtimi Përfaqësuesi Vendndodhja Nr. Cel. Punime Tezgjahu Ganimete Zogaj/Shkodër 30 692679932 Artunda Gjetjet kryesore që rezultojnë prej kërkimit të zhvilluar dhe takimeve në terren paraqiten si më poshtë: • Njësitë e qeverisjes vendore e kanë në vëmendjen e tyre sektorin e artizanatit. Në analizat SWOT të Qarkut Shkodër dhe Bashkisë Shkodër evidentohen si pikë e fortë produktet artizanale. Teuleda në dokumentin “Zhvillimi Industrial”19 jep 5 arsye për të investuar me aktivitete industriale në qarkun Shkodrës, ku përmenden gjithashtu si arsye e katërt burimet njerëzore të kualifikuara dhe të lira. Qarku i Shkodrës ka qenë historikisht zona më e shquar për artizanat në Shqipëri dhe një nga qendrat më të mëdha të shkëmbimit të produkteve të artizanatit në të gjithë Ballkanin. • Në shtator 2012 qeveria miratoi krijimin e fondit të ekonomisë krijuese.20 Ky fond është konfirmuar edhe në programin ekonomik e fiskal të Shqipërisë për periudhën 2014-2016 dhe do të jetë në dispozicion të sektorit të artizanatit. “Fondit të Ekonomisë Kreative (Artizanatit)” është një nga politikat e ndërmarra për zhvillimin e sektorit privat.21 • Aktiviteti i tezgjahut ushtrohet nga dy grupe sociale, së pari nga ish-punonjës të ndërmarrjeve artistike dhe së dyti nga anëtarë të familjeve të vjetra të artizanëve. Nga takimet me disa sipërmarrëse të këtij sektori, u vu re se pavarësisht kontributit të rëndësishëm që sipërmarrësja jepte në dizenjimin e produktit, organizimin e procesit të prodhimit, përgatitjen dhe kualifikimin e punonjëseve të tezgjahut, etj., mungonin kapacitet e duhura menaxheriale dhe të marketingut të produktit. Sidomos për sa i takon kapaciteteve te marketingut vihej re mungesa e informacionit për tendencat e tregut në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar, si dhe një lloj pasiviteti në raport me tregun, duke zgjedhur një strategji të pozicionimit në një pozitë pritëse vetëm për kërkesat dhe porositë e njohura. Marrëdhëniet e ndërsjella mes sipërmarrëseve artizanale shiheshin më shumë si marrëdhënie konkurrence dhe shumë pak ose as pak si marrëdhënie bashkëpunimi dhe përfitimi reciprok. • Numri i grave të punësuara në punishtet e tezgjahut varion nga 3-15 19 http://www.teuleda.org.al/uploads/file/Zhvillimi%20industrial.pdf 20 Vendim i KM Nr. 954, datë 5.9.2012 “Për Krijimin e Fondit të Ekonomisë Kreative (Artizanati)” 21 Vendim i KM Nr. 33, datë 29.1.2014 46 gra, të trajnuara nga vetë sipërmarrëset dhe në shumicën e rasteve familjare me drejtuesen. Kushtet e punës lënë shumë për të dëshiruar. • Çdo sipërmarrje tezgjahu ka një rrjet prej 15-50 grash të mirë trajnuara nga sipërmarrëset që punojnë në shtëpi, duke realizuar kryesisht procese punë dore me gjilpërë dhe grep. Në dy sipërmarrje (nga 4 te intervistuara) ofroheshin kurse trajnimi për vajzat e reja, që zgjasin deri 6 muaj dhe me kosto për sipërmarrjen. • Vihen re përpjekje serioze të shoqatës së artizanëve për të promovuar vlerat e tezgjahut nëpërmjet organizimit të panaireve. Megjithatë, mungon zëri dhe mbështetja nga dhomat e tregtisë. Sipërmarrëset e tezgjahut marrin pjesë në panaire dhe i shfrytëzojnë këto evente për shitje dhe njohje e zgjerim tregu. • Mungon kujdesi qeveritar për ta lidhur artizanatin e tezgjahut me turizmin kulturor e trashëgiminë historike. • Mungon lidhja me agjencitë turistike. • Sipas perceptimit të një pjese të mirë të sipërmarrëseve të intervistuara, disa drejtues vendore e shohin artizanatin si një biznes që shërben vetëm për të paguar taksat dhe jo si një aktivitet me perspektivë ekonomike, sociale dhe burim për promovimin e trashëgimisë kulturore e historike të zonës. Vlerësohej pozitivisht vëmendja e këshillit të qarkut për artizanatin • Tregu informal është shumë i fortë dhe konkurrues. Sipas një shkrimi investigativ në revistën Monitor rezulton se “në total, 281 ndërmarrje me rreth 1300 të punësuar, nga të cilët 78%, femra, janë pjesë e sektorit të artizanatit. Nga këto ndërmarrje, jo më shumë se 20% figurojnë të regjistruara si biznese. Më shumë se një e treta e këtyre ndërmarrjeve ndodhen në Shkodër dhe 15% në Korçë”.22 Zinxhiri i vlerës Nismat e grupimeve ekonomike nënkuptojnë grupimin e bizneseve që operojnë në të njëjtin sektor të industrisë, por edhe të bizneseve që operojnë në sektorë të ndërlidhur. Duke pasur parasysh se në këtë lloj konteksti ekonomik kryefjala është bashkëpunimi dhe sidomos mundësia për t’u specializuar në hallka të ndryshme të zinxhirit të vlerës, është me mjaft rëndësi që të njihet dhe të analizohet mirë zinxhiri i vlerës. Për këtë qëllim, në vijim jepet një analizë e detajuar e zinxhirit të vlerës për sektorin e tezgjahut.
22 http://www.monitor.al/pak-krijues-6803/ 47 1) Lënda e parë Dy janë llojet e lëndës së parë: filli (pambuku, leshi, lini, mëndafshi) si dhe ngjyruesit. Vetëm nga importi sigurohet pambuku gjysmë i gatshëm, që vjen nga Italia, por dhe nga Turqia dhe Egjipti. Ndërkohë leshi si lëndë e parë sigurohet nëpërmjet dy kanaleve, së pari importi, por dhe nga tregu i brendshëm. Rajoni i Shkodrës dhe Lezhës, por dhe rajonet e tjera fqinjë si ai Kukësit dhe Dibrës mbarështojnë dele të racave të ndryshme të cilat janë burim për lëndë të parë,lesh i cilësisë të lartë.
Deri në fazën përfundimtare të thurjes në tezgjah leshi kalon disa procese pune siç janë prerja, larja dhe tharja e leshit, tjerrja e perit, ngjyrosja, dredhja e perit, larja dhe tharja e perit, prerja e perit, endja dhe kalimi i perit në shpatë dhe së fundi thurja në tezgjah.
2) Produktet artizanale Produktet artizanale janë të shumtë në numër dhe në shumëllojshmëri stilesh e ngjyrash, ndër të cilat mund të veçojmë: • Kostumet popullore të zonës Shkodër Lezhë i prodhojnë pothuajse 48 të gjitha sipërmarrjet e tezgjahut.
• Sixhadetë dhe qilimat e traditës të dizenjuar dhe të punuar në tezgjah me simbole dhe ngjyra kombëtare. Pëlhurat e prodhuara me dorë, që përdoren për prodhimin e produkteve tradicionale por edhe për prodhimin e veshjeve të modës. Një lidhje me shtëpitë e modës është një vlerë e shtuar.
• Artikuj për restorantet tradicionale, siç janë mbulesat e tavolinave, mes tavolinat si dhe zbukurimet e ndryshme.
49 • Mbulesat e krevatit, shajet, çorapet, çantat, pecetat e stoli me larmi ngjyrash të kërkuar jo vetëm nga turistët, por dhe si pjesë përbërëse e pajave të nuseve. • Veshje për meshtarë dhe priftërinj, etj. Rritja e vlerës së produktit duhet parë në dy drejtime: • Përmirësimi i proceseve është një mundësi e mirë për përmirësimin e produktivitetit. Së pari, nëpërmjet përmirësimit të mjeteve të punës. Tezgjahu dhe avlëmendi, çikriku, gjergjefi, gjilpëra, grepi etj janë disa nga veglat në duart e artizanëve të Shkodrës dhe Lezhës, disa nga këto vegla janë shumë primitive dhe përdoren me duar, disa janë perfeksionuar duke u përdorur me këmbë, por ka shumë hapësira për përdorimin e pajisjeve dhe proceseve gjysmë automatike dhe automatike. Së dyti, nëpërmjet uljes së kompleksitetit dhe densitetit të dizenjimit, ngjyrave, simboleve etj. për të reduktuar kostot dhe kohën e përpunimit. Së treti, nëpërmjet asistencës, trajnimeve, shkëmbimit të informacionit dhe përvojës për perfeksionimin e proceseve të punës. • Përmirësimi i produktit duhet parë në lidhje me tregun dhe kërkesën e blerësit. Në këtë kontekst, duhet pasur parasysh se deri më tani, pjesa më e madhe e produkteve të tezgjahut realizohen mbi bazën e porosive të drejtpërdrejta të klientëve dhe duke qenë produkte me porosi, janë të personalizuara dhe reflektojnë shijet e blerësve. • Së fundi, por jo nga rëndësia është marka e produktit. Marka sjell siguri tek blerësit dhe çmim më të favorshëm për prodhuesit. Janë 50 dhënë shumë ide për emrin e markës dhe është vendosur emri ZAHOTEX (Zadrima Homemade Textile). 3) Tregu Punimet artizanale janë të destinuara për tregun e brendshëm dhe të jashtëm. Tregu i brendshëm përfshin tregun e Shkodrës, Lezhës, por edhe atë të Tiranës, Durrësit dhe Vlorës. Shitjet në tregut e brendshëm bëhen kryesisht: • Nëpërmjet daljes dhe shitjes herë pas herë në tregun ditor të Shkodrës dhe Lezhës, por kjo mënyrë shitjeje shoqërohet me humbje kohe e me kosto transporti. Gjithashtu, vihet re konkurrencë nga prodhuesit dhe shitësit informalë. • Nëpërmjet panaireve të shumta mujore të organizuara nga Shoqata e Artizanëve, njësitë e qeverisjes vendore dhe nga donatorë dhe agjenci të ndryshëm. Në panaire realizohen shitje, por që shoqërohen me kosto transporti, kohe dhe hapësire. Panairet janë një mënyrë shumë e mirë promovimi për zgjerimin e tregut. Për promovimin e vlerave dhe rëndësisë kulturore e historike të prodhimeve artizanale është ngritur muzeu i artizanatit në komunën e Gurit të Zi, por ky muze nuk është vendosur si një destinacion turistik kulturor prej agjencive turistike. Mungon lidhja mes prodhuesve artizanal dhe agjencive turistike në mënyrë që në prodhimet artizanale të shihen si një destinacion turistik kulturor. • Nëpërmjet dyqaneve të shitjes siç është ai i artizanit Gjino Mjeda. Bashkia Shkodër në Planin Strategjik për Zhvillimin Ekonomik 2005 – 2015 synon hapjen e një qendre tregtare të artizanatit. Kjo qendër ka si grupe të synuara gjithë komunitetin, turistët vendas dhe të huaj dhe bizneset.
51 • Në bazë të kërkesë-porosive për zbukurim, arredim dhe pajisje të restoranteve tradicionale që kohët e fundit kanë filluar të zgjerojnë aktivitetin e tyre. • Një mënyrë tjetër është sistemi i porosive online, ku anëtarët më të rinj të familjes angazhohen më tepër përmes promovimit virtual dhe një strategjie marketing në këtë aspekt. • Një mënyrë interesante e kërkesë porosive janë ato të përgatitjes së pajës së nuseve. Ky është një treg pa kosto transporti dhe transaksionesh, i qëndrueshëm dhe vazhdimisht në zgjerim. INSTAT nëpërmjet burimeve të Ministrisë së Drejtësisë na jep të dhëna sipas tabelës në vijim për numrin e martesave në qarqet Shkodër dhe Lezhë të vitit 2012. Tabela 18. Numri i martesave në qarqet Shkodër dhe Lezhë për vitin 2012
Emërtimi I II III IV Total Shkodër 453 437 592 433 1915 Lezhë 275 252 391 318 1236 Total 728 689 983 751 3151 • Tregu i jashtëm është kryesisht tregu italian, francez, gjerman dhe grek. Ky treg funksionon mbi bazë të porosive, por edhe nëpërmjet organizimit të panaireve dhe shitjeve. Është treg me kosto transporti, transaksionesh dhe me burokraci shtetërore doganore, por duhet thënë se ky treg është ai që ka nxitur dhe stimuluar në një masë të konsiderueshëm prodhimin artizanal në qarqet Shkodër dhe Lezhë. Përmirësimi i kanaleve të tregut është një mundësi për përmirësimin e zinxhirit të vlerës, prandaj është e domosdoshme njohja e drejtpërdrejtë e dinamikës së tregut, shkëmbimi i informacionit për tregun, trajnimet dhe shkëmbimet e përvojës në fushën e tregtimit dhe marketingut. 4) Aktorët, lidhjet dhe bashkëpunimi Aktorët kryesorë janë: • Bizneset e tezgjahut që janë përqendruar kryesisht në Bashkinë Shkodër, Bashkinë Lezhë si dhe në komunën Guri i Zi. Lidhjet dhe bashkëpunimi mes njëri tjetrit, bizneset e tezgjahut i shohin më shumë si marrëdhënie konkurrence dhe shumë pak ose as pak si marrëdhënie bashkëpunimi dhe përfitimi reciprok. Ato dëshirojnë të kenë disa përfitime, që vijnë kryesisht nga bashkëpunimi, por kur u kërkohet të 52 realizojnë bashkëpunimin ato hezitojnë. • Aktorët publikë vendorë dhe rajonalë shihen si aktorë të domosdoshëm dhe të rëndësishëm për mbështetjen e artizanatit. Mbështetja nga niveli i parë i qeverisjes (komuna/bashki) në disa raste ka pasur probleme, disa drejtues vendorë e shohin tezgjahun vetëm si një biznes që duhet të paguajë taksat dhe jo si një burim për promovimin e trashëgimisë kulturore e historike të zonës e si një burim punësimi dhe të ardhurash për familjet në nevojë. Projekti me fondet IPA CBC “Ndërtimi i rrugëve për bashkëpunim në turizëm nëpërmjet zhvillimit të artizanatit”, që është zbatuar nga komuna Guri i Zi në bashkëpunim me qarkun e Shkodrës dhe Shoqatën e Artizanëve dhe në partneritet me Bashkinë Podgoricë të Malit Zi është parë si mbështetës i tregut të tezgjahut, si edhe një kanal i ri bashkëpunimi me tregun e Malit Zi. Mbështetja nga niveli i dytë (qarqet) shihet pozitivisht në drejtim të promovimit dhe organizimit të panaireve, në drejtim të tërheqjes së vëmendjes së donatorëve dhe agjencive të ndryshme të zhvillimit për të mbështetur artizanatin. • Aktorët publikë kombëtarë. Para shtatorit të 2012 mbështetja nga këto aktorë ka qenë e kufizuar, ndërkohë sot krijimi i fondit të ekonomisë kreative23 konsiderohet një mbështetje shumë e mirë për tezgjahun. Fondi i Ekonomisë Kreative ka për qëllim dhënien e ndihmës financiare, në formë subvencioni të drejtpërdrejtë, ndërmarrjeve që operojnë në sektorin e artizanatit, ndërmarrjeve mikro dhe të vogla, deri në 500,000 (pesëqind mijë) lekë. Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve (AIDA) është institucioni përgjegjës për administrimin e Fondit të Ekonomisë Kreative (Artizanati). • Shoqatat e ndryshme: - Shoqata e Artizanëve të Punimeve Artistike të Shqipërisë me seli në Shkodër, e njohur si Shoqata e Artizanatit. Kjo shoqatë është kombëtare, por që kryesisht mbulon artizanatin në Qarkun e Shkodrës dhe Lezhës, pasi në këtë zonë është e përqendruar më shumë se 80% e prodhimit të artizanatit shqiptar. Qëllimi i shoqatës është të krijojë lidhje kombëtare midis artizanëve të punimeve artistike të Shqipërisë dhe diasporës shqiptare me qëllim nxitjen e kontakteve për shkëmbimin e njohurive, përvojave, teknologjive, mbrojtjen dhe zhvillimin e mëtejshëm të traditave kombëtare të
23 Vendim i KM Nr. 954, datë 5.9.2012 “Për Krijimin e Fondit të Ekonomisë Kreative (Artizanati)” 53 prodhimeve artistike, mbrojtjen e të drejtave të autorit.24 Shoqata ka një anëtarësi prej 50 artizanësh, ku nga këto 15 janë artizanë të tezgjahut dhe 5 artizane qëndistare. Shoqata që nga viti 2013 është anëtare në Dhomën Ballkanike të Biznesit të Mesëm, e mbështetur nga Koblensi Gjerman. Shoqata organizon rreth 15 panaire në vit kryesisht në Qarkun e Shkodrës. - Shoqata “Gruaja Vizioni i Ndryshimit”, që më parë mbante emrin “Gratë Artizane për Formim dhe Punësim” e themeluar në fshatin Blinisht dhe me aktivitet në qytetin e Lezhës. Kjo shoqatë mundëson një seri trajnimesh profesionale në fushën e artizanatit si dhe një seri panairesh dhe shkëmbimesh me organizata te tjera - Shoqata “Monsinjor Loro Nodaj” e cila në bashkëpunim me “Ideemigrantionlus” promovon punimet e grave të bëra në tezgjah në Komunën e Gurit Zi. Realizon lidhjen me tregun italian duke sjellë kërkesë porositë si dhe duke tërhequr produktin për shitje. • Dhomat e tregtisë Shkodër dhe Lezhë janë aktorë të bashkëpunimit horizontal dhe bashkëpunimi me këto aktorë është shumë i kufizuar. Duhet cituar se vetë dhomat e tregtisë janë me probleme të brendshme organizative dhe funksionimi. • Universiteti. Mungon lidhja dhe bashkëpunimi me Departamentin e Tekstilit dhe Modës në Fakultetin e Inxhinierisë Mekanike të Universitetit Politeknik të Tiranës (UPT). Ky departament në historinë e tij ka përgatitur dhjetëra specialistë të tezgjahut, por njëkohësisht është një qendër e rëndësishme kombëtare në fushën kërkimore të teknologjisë tekstile dhe materialeve tekstile, si edhe në atë të dizajnit dhe modës. • Agjencitë e ndryshme: Ekziston një bashkëpunimi i mirë me agjenci si ILO, MADA, GTZ, TEULEDA, RDP, USAID. Ky bashkëpunim ka pasur si synim trajnime, promovime, marketing, organizim panairesh etj. Mungon lidhja me agjencitë turistike.
24 http://www.artizanati.com/
54 Tabela 19. Analiza SWOT
S - Avantazhet W - Dobësitë • Produkte unike (tradicionale) • Kosto e lartë e lëndëve të para dhe jo • Produkte të cilësisë së lartë kurdoherë ato janë me cilësi të lartë. • Njohuri dhe aftësi të nivelit të lartë në • Shpërdarja gjeografike e artizanëve në produktët tradicionale disa njësi të qeverisjes vendore • Treg i sigurt • Mungesa e trajnimeve të strukturuara si dhe mungesa e mbështetjeve të tjera.
O - Mundësitë T - Rreziqet • Klasteri si mundësi për gjetjen e tregjeve • Konkurrenca nga sipërmarrjet informale. të reja • Ndryshimet e shpeshta të taksave dhe • Rritja e të ardhurave nga shitjet nëpërmjet tarifave doganore për import dhe eksport etiketimit, përmirësimit të cilësisë, të lëndëve të para dhe produkteve marketingut dhe rritjes së informacionit • Ndryshimet e shpeshta të taksave dhe • Lidhja me aktorë të tjerë për të përmirësuar tarifave vendore produktivitetin • Humbja e traditës së punimit në tezgjah • Mundësi për të krijuar dhe zhvilluar nga motivimi i ulët i grupmoshave më të sipërmarrje te reja reja.
3.5.2 Praktikë e Mirë - AGROPUKA
Rrethi i Pukës shtrihet në një zonë malore në qarkun e Shkodrës në Shqipërinë Veriore, me një sipërfaqe prej 1,063 km2, me një popullsi rreth 33,700 banorë ose 9,870 njësi familjare të përqendruar në dy qytete - Puka dhe Fushë-Arrëzi dhe 76 fshatra të organizuar në 8 komuna. Bujqësia dhe blegtoria sigurojnë të ardhurat bazë për rreth 24,000 banorë ose afërsisht dy të tretat e popullsisë që është e vendosur në zonat rurale. Rrethi i Pukës ka një sipërfaqe toke bujqësore mjaft të kufizuar prej 55 vetëm 5,136 ha dhe 12,197 ha livadhe, të gjitha në pronësi private. 83,226 ha zihen nga pyje dhe kullota, ku vlen të përmendet se pyjet janë tërësisht në pronësi shtetërore. Duhet përmendur se një pjesë e konsiderueshme e sipërfaqes pyjore është e degraduar për shkak të shfrytëzimit pa kriter dhe zjarreve. Zona është e pasur me fruta të pyllit (si arra, gështenja, lajthia), të gjitha llojet e frutave të buta të pyllit, (shega, thana, boronica, manaferra, etj.), çajëra dhe bimë aromatike, si dhe fruta të kultivuara (si molla, kumbulla, ftoi, qershia, dardha, hurma). Megjithatë, kapacitetet ekzistuese për të gjeneruar të ardhura nga bujqësia janë mjaft të dobëta, për shkak të vështirësive të mëdha që hasen nga fermerët për një sërë arsyesh: a. Fragmentarizimi i sipërfaqes së tokës bujqësore - ferma të vogla dhe ngastra të copëzuara që nuk mundësojnë përdorimin e mjeteve të mekanizuara; b. Infrastrukturë bujqësore e mangët; c. Mungesa e mjeteve dhe makinerive bujqësore; d. Probleme me vaditjen nga dëmtimi apo mos mbajtja në punë e veprave ujitëse; e. Specializim i ulët - tendenca për të prodhuar çdo gjë në familje. f. Mungesa e kreditimit bujqësor dhe subvencionimi në nivele të ulëta sidomos në zonat malore me ferma të vogla, që nuk arrijnë të përfitojnë nga kriteret e vendosura. g. Largësia nga tregu dhe infrastruktura tepër e amortizuar rrugore. h. Mungesa e njohurive mbi cilësinë dhe prodhimin e orientuar drejt tregut. i. Organizimi i pamjaftueshëm i tregut. Pikërisht për t’u ardhur në ndihmë fermerëve për të kapërcyer një pjesë të këtyre vështirësive në vitin 2000 nisi një projekt bashkëpunimi i disa fermerëve në rrethin e Pukës me përkrahjen e SDC (Bashkëpunimi Zviceran për Zhvillim) i cili kishte për qëllim të kontribuonte në përdorimin e qëndrueshëm të potencialeve bujqësore, për të rritur mundësitë e përfitimit dhe të ardhurat në familjet fermere dhe, për pasojë, të reduktonte nivelin e migrimit të popullsisë. Qëllimet e projektit ishin: 1. Të ndihmonte në themelimin dhe zhvillimin e një organizate prodhuesish; 2. Të përpunonte dhe të shiste produktet lokale; 56 3. Të mbështeste projektet e vogla të prodhuesve në ndihmë të vetvetes; 4. Të krijonte njohuri për prodhimin e orientuar nga tregu me bashkëpunimin e prodhuesve dhe ekspertëve të këshillimit. Si rezultat, në verën e vitit 2001 u themelua Shoqata e Prodhuesve Agropuka e regjistruar në të njëjtin vit si organizatë joqeveritare. Puna vijoi me realizimin e dy studimeve të përbashkëta me donatorin, së pari për të vlerësuar potencialet e mundshme bujqësore dhe blegtorale, e së dyti për të studiuar tregun lokal, rajonal dhe atë në Tiranë dhe Durrës për të gjetur hapësirat e mundshme për futjen e produkteve vendore. Si rezultat i këtyre studimeve u identifikuan disa produkte tipike si mjalti; frutat si molla, kumbulla, qershia, etj; frutat e pyllit si manaferra, boronica, frutat e shtogut; perime të ndryshme; bimë aromatike si çaj mali, lule bliri, etj. Gjithashtu u përcaktua edhe përpunimi kryesisht përmes tharjes si mënyra më e përshtatshme për të shtuar vlerën e tyre dhe për t’i hedhur në treg. Siç ishte parashikuar, brenda dy vjetëve nga fillimi i projektit, projekti kaloi në pronësi të Agropukës. Në përfundim të projektit, Agropuka ishte shndërruar në shoqatë të mirëfilltë prodhuesish me statusin e personit juridik (e regjistruar pranë organeve të tatim-taksave) që numëronte më shumë se 300 prodhues dhe prodhuese, këshilltarë, etj., dhe ishte e organizuar në katër sektorë operacionalë: Menaxhimi, Kontabiliteti, Marketingu dhe Përpunimi Këshillimi dhe Trajnimi. Në përfundim të projektit marketingu arriti të mbulonte 50% të kostove, ndërsa 50% e mbetur dhe komponentët e tjerë financoheshin nga donatori. Objektivi ishte që marketingu të arrinte të financonte veten dhe të kontribuonte në kostot e përgjithshme të menaxhimit dhe shërbimit këshillimor. Statuti parashikonte që shoqata mund të themelonte dhe të kishte në pronësi kompani tregtare (marketingu, përpunimi, shërbimesh) por kjo nuk u arrit të realizohej. Produktet kryesore ishin mjalti (46% e kontributit në fitim), frutat e thata (24%), kërpudhat e thata (7%), reçelrat (5%), çajra dhe bimë aromatike (7%).
57
Gratë kanë luajtur një rol kyç në zhvillimet në kuadër të AP me angazhimin e tyre në proceset e prodhimit, përpunimit, marketingut dhe agro-turizmit. Puna e tyre është organizuar mbi bazën e grupeve të vogla të grave sipas afërsisë, pra brenda fshatit. Përveç ndihmës dhe trajnimit që u është dhënë në përvetësimin e teknologjive të prodhimit e përpunimit, shumë prej tyre kanë fituar përvojë në tregtimin e produkteve të prodhuara nga grupet e tyre. Megjithatë puna e tyre ka hasur vështirësi dhe kufizime për shkak të ngarkesës me detyra në familje dhe punëve të tjera, ndaj për të ushtruar aktivitetin e tyre në kuadër të AP ato kanë nevojë për mbështetje nga ana e familjarëve, por edhe për mjete më të mekanizuara. AP me aktivitetin e saj ka kontribuar edhe në rritjen e interesimit për gratë e reja të interesuara dhe të afta, për të kërkuar mundësi punësimi në Pukë dhe për të shmangur migrimin. Në kuadër të projektit me SDC, janë mundësuar edhe vizita të grupeve të burrave e grave nga Agropuka në Zvicër për të vëzhguar punën e familjeve fermere atje, duke e vënë theksin tek puna e vështirë, por e realizuar me bashkëpunimin e të gjithë anëtarëve të familjes për prodhimin e produkteve bujqësore, përpunimin e tyre dhe tregtimin. Organizimi i grave, mbështetja e tyre në zhvillimin e aktiviteteve të reja dhe krijimi i kontakteve me shoqata të tjera grash në Tiranë e qytete të tjera, ka shërbyer për ta bërë më të njohur Pukën dhe produktet e saj dhe për të tërhequr konsumatorë dhe vizitorë të rinj. Disa nga aktivitetet më të rëndësishme që merr përsipër shoqata janë:
58 a. Trajnim – këshillim. AP ka një sektor të trajnimit dhe këshillimit (T&A) me një oficer trajnimi e këshillimi, specialist bujqësie me përvojë 30-vjeçare dhe mbajtës i gradës “Doktor i Shkencave”. Gjithashtu AP ka rrjetin e këshilluesve dhe trajnerëve prej 12 specialistësh, të profesioneve agronomë, zooteknikë, veterinerë, ekonomistë, inxhinierë pyjesh, psikologë, sociologë, juristë etj, të cilët krahas specialitetit që zotërojnë, janë trajnuar në metodologjinë e konsulencës dhe trajnimit për fermerët. Janë përgatitur dhe botuar në bashkëpunim me IBB (Instituti i Bujqësisë Biologjike) në Durrës 7 module trajnimi në fushën e bujqësisë si: mbarështimi i bletëve në zonat malore, prodhimi i patates, prodhimi i frutave, bimët mjekësore të Pukës, varietetet autoktone të pemëve e hardhive në Pukë, përpunimi i frutave dhe perimeve në kushtet e familjes, etj. Në 2 vitet e fundit janë përgatitur dhe po punohen me fermerët dhe kryesisht me grupet e interesit 3 module si: Siguria Ushqimore; Si të fillojmë dhe zhvillojmë një biznes në kushtet e rrethit të Pukës; Marketingu bujqësor në Pukë etj. b. Ndihmë në gjetjen/negocimin për inpute bujqësore AP ofron informacion për gjetjen e inputeve bujqësore dhe çmimet e tyre. Gjithashtu, specialistët e AP të fushës përkatëse këshillojnë fermerët se çfarë duhet të përdorin për prodhimet e tyre, periudhën e përdorimit dhe vendin ku mund të gjenden ose blihen këto inpute. c. Ndihmë në financim Përveç bashkëfinancimit të përmendur më sipër, AP ka dhënë dhe jep ndihmë financiare për grupet e interesit të grave për pajisje përpunimi në kushtet e familjes, ndihmë në bashkëfinancim për sera të thjeshta plastmasi (në vitin 2013 u pajisën me plastmas 18 gra ne fshatin Qerret i Madh, dhe 2 gra në fshatin Gjegjan për sera të vogla 100-200 m2 ), përballohet transporti 59 dhe tarifa e pjesëmarrjes në panairet vendore që organizon AP, apo edhe në ndonjë panair kombëtar e ndërkombëtar ku AP merr pjesë si shoqatë. d. Ndihmë me pajisje bujqësore Gjatë viteve 2001-2009 AP ka ndihmuar 7 grupe fermerësh me 7 traktorë të vegjël (18-25 kuaj fuqi), 1 makinë korrëse bari, 2 motopompa spërkatëse, 10 pompa spërkatëse shpine, 12 shtrydhëse rrushi, etj. e. Ndihmë në grumbullim AP grumbullon nga fermerët (kryesisht anëtarë të saj) disa produkte si kërpudha, çaj mali, fruta si mollë, hurma për tharje, mjaltë, etj, duke lidhur kontratë me ta që në fillim të vitit kalendarik. f. Marketing e shitje AP bën marketing e shitje jo vetëm për produktet që ajo grumbullon e përpunon vetë, por edhe për produktet e prodhuara nga fermerët. Një rol të rëndësishëm ka luajtur dhe luan AP si ndërmjetëse për shitjen e produkteve. Raste të tilla ka pasur për shitjen e gështenjave, ku AP ka ndërmjetësuar me grumbullues gjermanë e kosovarë për këtë produkt, apo për bimët mjekësore ku AP luan një rol shumë aktiv, duke iu dhënë informacion shumë të saktë grumbulluesve se ku janë grumbulluar bimët dhe sasitë e tyre. Përveç këtyre AP këshillon dhe trajnon fermerët për mënyrat e grumbullimit, ambalazhimit, transportit dhe etiketimit të produkteve. Anëtarësimi në shoqatën Agropuka Anëtarësimi në shoqatë është individual. Fermerët motivohen sa herë që shohin se interesat e tyre ndërlidhen me ato të AP. Kjo vihet re sidomos kur AP zhvillon aktivitete të ndryshme në fshatrat ku ata jetojnë, kur AP lidh kontrata për grumbullimin e produkteve me interes reciprok (AP grumbullon produkte si fruta e perime për tharje dhe përpunim kryesisht nga fermerët anëtarë të saj ), ose kur AP organizon panaire e ditë tregu. Sigurisht në të gjitha këto raste shoqata AP trajton me përparësi anëtarët e saj, ndaj edhe fermerët e ndjejnë të nevojshme të anëtarësohen në shoqatë. Në anëtarësim ndikon edhe lobingu që bën AP për fermerët dhe mbrojtjen e interesave të tyre. Shumë i rëndësishëm është informacioni që jep AP tek anëtarët e saj dhe grupet e interesit për inputet bujqësore, për tregjet e shitjes të produkteve të tyre, çmimet e shitjes etj, të cilat AP në fillim dhe në mënyrë detyruese i vë në dispozicion për anëtarët e saj 60 dhe pastaj edhe për fermerët e tjerë. Në anëtarësim ka ndikuar edhe promocioni qe ka bërë AP në vite, por në mënyrë të veçantë bashkëfinancimi nga ana e AP dhe fermerëve anëtarë të saj për aktivitete të ndryshme si p.sh. mbjellja e pemëve frutore. Me mbështetjen e projektit zviceran, në 8 vjet janë mbjellë 11.000 rrënjë drurë frutorë dhe 22.000 rrënjë hardhi, për të cilat AP financonte 50 % të vlerës së fidanit dhe inputet si plehra, pesticide etj, ndërsa fermerët financonin 50 % të vlerës së fidanit dhe punën për hapjen e gropave dhe mbjelljen e tyre. Gjithashtu janë ndërmarrë 59 projekte të vogla në infrastrukturën bujqësore si vija uji, kanale, puse vaditje, rezervuarë të vegjël, tuba uji për vaditje, pajisje për përpunim për grupet e grave, mullinj, ura të vogla druri e metalike mbi degë lumenjsh e përrenjsh në fshatra, etj. Të gjitha projektet në fjalë janë bashkë-financuar nga AP në ndihmë të grupeve të fermerëve ose grupeve të familjeve prej jo më pak se 5 familje përfituese. Tabela 20. Institucione me të cilat është bashkëpunuar ose bashkëpunohet
Forma e bashkëpunimit Institucione Organizim Grum- Marketing/ e agjenci Financim Këshillim Trajnim Teknologji prodhimi bullim Shitje Dhoma e po po tregtisë Bashkia/ po po po po po Komuna Biznese të po po po po po po ngjashme Universitetet po po Donatorë po po po po po po po Banka
Agjenci po po po zhvillimi Me pushtetin vendor AP ka bashkë-financuar projekte të ndryshme të vogla si riparime vijash e kanale të vogla ujitëse, puse uji e rezervuarë të vegjël për vaditje, ura prej druri ose metalike për këmbësorë në fshatra të ndryshme, mullinj bloje në fshatra të ndryshëm, stenda njoftimesh e informacionesh pranë zyrave të komunave ose Bashkisë Pukë dhe Fushë- Arrëz.
61 Bashkëpunime të tjera janë realizuar me MADA, AZHBR, Biznesin Social Shqiptar, Qendrat e Transferimit të Teknologjive Bujqësore të F.Krujës, Lushnjës, Korçës etj, kryesisht në fushën e informimit dhe të trajnimit në fushën e bujqësisë. Vlen të përmendim bashkëpunimin e vazhdueshëm të Agropukës me institucione arsimore e kërkimore si p.sh., UBT (Universiteti Bujqësor Tiranë), me të cilin janë kryer aktivitete të ndryshme trajnimi në bujqësi në partneritet me Fakultetin e Bujqësisë dhe Mjedisit, Fakultetin e Bioteknologjisë, Fakultetin e Ekonomisë, etj. Në bashkëpunim me IBB (Instituti i Bujqësisë Biologjike) janë përgatitur dhe botuar disa module trajnimi: • mbarështimi i bletëve në zonat malore, • prodhimi i patates, • prodhimi i frutave, • bimët mjekësore të Pukës, • varietetet autoktone të pemëve e hardhive në Pukë, • përpunimi i frutave dhe perimeve në kushtet e familjes, etj. Dy vitet e fundit janë përgatitur dhe po punohen me fermerët (me grupet e interesit) 3 module si : • Siguria Ushqimore; • Si të fillojmë dhe zhvillojmë një biznes në kushtet e rrethit të Pukës; • Marketingu bujqësor në Pukë etj. Shumë interesante janë një sërë veprimtarish të ndërmarra nga AP me qëllim zhvillimin e një bujqësie të qëndrueshme. Këtu mund të përmendim: • Subvencionimin e pemëve frutore (mollë, kumbull, qershi, gështenjë, etj); • Mbështetjen për rehabilitimin e tokave djerrë (kultivimi i 150 ha me gështenjë); • Trajnimin e fermerëve dhe grumbulluesve për teknikat e bujqësisë së qëndrueshme dhe miqësore me mjedisin; • Promovimi i varieteteve lokale të pemëve frutore; • Prodhimi i fidanëve të pemëve dhe hardhive vendore rezistente ndaj sëmundjeve; • Zhvillimi i disa produkteve të pyllit (fruta pylli, bimë aromatike) me vlera ushqyese e tregtare; • Nxitja e një qëndrimi të përgjegjshëm nga ana e fermerëve për
62 shfrytëzimin e burimeve pyjore. Leverdia ekonomike i shtyn fermerët të mbrojnë pyllin nga abuzuesit; • Futja e teknologjive bashkëkohore dhe ruajtja e traditës në përpunimin e disa produkteve. Si është e organizuar AgroPuka sot? AP është regjistruar si person Juridik pranë organeve të Tatim Taksave. Asambleja e Përgjithshme e Agropukës sot numëron rreth 370 anëtarë. Shoqata ka në përbërjen e saj 9 grupe interesi dhe konkretisht: • 4 grupe interesi të grave në përpunim fruta – perime në kushtet e familjes; • 1 grup interesi të grave në punime dore kryesisht në prodhim qilima dhe sixhade; por edhe qëndistari, punime me grep, zbukurime me rruaza, filigrame etj; • 1 grup interesi në bletari me 16 persona, nga të cilët 6 janë gra; • 1 grup interesi në vreshtari në Komunën e Gjegjanit me 17 anëtarë të gjithë burra; • 1 grup interesi në pemëtari me 12 persona, të gjithë burra; • Klubi i Eko-mjedisit, me nxënës e mësues të shkollës së mesme “Sabah Sinani” Pukë, ku shumica janë gra dhe vajza. Të 9 grupet kanë udhëheqjen e tyre të përbërë nga kryetari, sekretari dhe financieri, të cilët janë zgjedhur nga pjesëtaret e grupit. Femrat janë të përfaqësuara me mbi 50 % në shoqatë. Nga 370 anëtare në Asamblenë e Përgjithshme 187 prej tyre janë gra dhe vajza. Në Bordin Drejtues prej 7 vetash 4 janë burra dhe 3 gra dhe gjithashtu Presidentja e Shoqatës është grua. Nga 9 grupe interesi 6 prej tyre drejtohen nga gra dhe vajza. Financimi i veprimtarisë së shoqatës bëhet nga kuotat e anëtarësimit (10 %), financimi nga donatorët (60 %), të ardhura nga veprimtaritë e shoqatës (15 %) dhe të tjera (15 %). Siç mund të shihet, ende një rol shumë të rëndësishëm në financimin e veprimtarisë së shoqatës e luajnë donatorët, çka tregon se aktiviteti i Agropukës pavarësisht rezultateve pozitive që ka prodhuar ende nuk është i qëndrueshëm. Për këtë arsye, me përfundimin e projektit me SDC, Agropuka nisi përpjekjet për të siguruar sërish mbështetje, gjë që u arrit në vitin 2011 me nisjen e një projekti bashkëpunimi me Ëe effect (SCC) Suedi (Qendra e Kooperativave Suedeze). Projekti nisi në vitin 2011 dhe faza e parë e tij 63 përfundoi në fund të vitit 2013. Është miratuar një fazë e dytë e projektit 2014-2017. Projekti ka në themel reduktimin e varfërisë në zonat rurale të rrethit të Pukës. Produktet kryesore që prodhon sot Agropuka janë • Mjaltë shumë-lulesh dhe gështenje; • Fruta të thata (mollë, kumbull, hurma, dardhë, etj.); • Kërpudha të thata porçini; • Çaj i përzier dhe bimë të ndryshme aromatike (çaj mali, lule shtogu, boronicë, fruta shtogu); • Reçel frutash (manaferrë, fik, qershi, luleshtrydhe, kumbull, etj); • Perime të thata dhe erëza për gatim (karota, speci, qepa, etj.); Kontributi përkatës i këtyre produkteve në fitim është si më poshtë: Tabela 21. Kontributi i produkteve në fitim
Produkti Kontributi në fitim 2013 Mjalti 20 % Frutat e thara 32 % Kërpudhat e thara 28 % Reçeli 6 % Bimë mjekësore dhe çajëra 8 % Boronica 6 % Produktet që prodhohen kryesisht nga gratë janë frutat e thara, kërpudhat e thara, bimët mjekësore dhe çajërat, ndërsa reçelrat prodhohen krejtësisht nga gratë. Inputet, proceset kryesore dhe teknologjia e përpunimit e nevojshme për disa prej produkteve kryesore të Agropukës jepen më poshtë: a) Mjalti : Inputet kryesore janë zgjojet e bletëve, pajisjet e bletarit si tymëse, maska, leva, furça, flete dylli, tel, rrula, centrifuga dhe shkrirësja e dyllit. Shumë të domosdoshme për bletarët dhe të shtrenjta për t’u përballuar nga ata janë centrifuga dhe shkrirësja e dyllit. b) Frutat e thata: Inputet kryesore janë pajisjet e tharjes, të cilat edhe ato më të thjeshtat kanë kosto të lartë. c) Kërpudhat e thata. Pajisjet tharëse me kapacitet 100 kg kërpudha të 64 njoma për 5-6 kg kërpudha të thata kushtojnë mbi 10.000 euro. d) Reçeli : Sot për sot përgatitet në mjete të thjeshta në kushtet e familjes, por grupet e grave kanë nevojë për linja të thjeshta përpunimi që edhe ato kushtojnë mbi 5000 euro. e) Bimët mjekësore dhe çajrat : Nuk kanë inpute të veçanta dhe as nuk kërkojnë pajisje të specifikuara, pasi shumica e tyre mblidhen në pyll dhe thahen në hije në kushtet e shtëpisë. Siç mund të vihet re, shumica e produkteve kanë nevojë për pajisje të posaçme përpunimi me kosto që rezultojnë të papërballueshme për ekonominë e varfër të fermerëve dhe madje edhe për shoqatën rezultojnë të vështira për t’u mbuluar pa përkrahjen e donatorëve. Pas përfundimit të projektit me SDC, në pronësi te Agropukës mbetën katër linja të tharjes së fruta/perimeve në 43o. Për sa i takon kapacitetit prodhues të Agropukës për produktet bujqësore për përpunim, ato janë të mëdha, duke pasur parasysh se rajoni ka mbi 22.000 rrënjë pemë frutore të llojeve të ndryshme dhe prodhon mbi 100 tonë kërpudhë të freskët. Gjithashtu në dispozicion të fermerëve janë rreth 83 mijë hektarë pyje dhe kullota në pronësi të shtetit dhe të komunave ku grumbullohet një pjesë e mirë e produkteve të pyllit dhe bimëve aromatike. Për sa i takon kapaciteteve përpunuese, ato janë të kufizuara si për mjaltin (është arritur të mblidhet maksimumi deri në 5 tonë), ashtu edhe për tharjen e fruta/perimeve. Kapacitetet tharëse nuk i kalojnë 300 kg/ ditë duke prodhuar 15 kg prodhim i thatë. Mundësitë e përpunimit janë veçanërisht të vogla për produktet sezonale si kërpudhat të cilat mund të grumbullohen të freskëta në natyrë për jo më shumë se tre muaj.
65 Cilët janë konsumatorët kryesorë të produkteve të Agropuka? Konsumi vetjak zë pjesën më të madhe të prodhimit, ndoshta deri në 80 % të produktit. Rreth 20% ka për destinacion tregun. Nëse flasim për produktin total, qytetet e Pukës, Shkodrës dhe rajoni zënë 10-12 %, ndërsa Tirana zë 8-10 % të produktit të përgjithshëm, por për produkte të veçanta si kërpudha e thatë, bimët aromatike, boronica, apo frutat e thata arrin deri në masën 90 %. Nëse analizojmë pjesën e produktit të destinuar për t’u tregtuar, në Tiranë tregtohet rreth 50% e produktit, në Pukë rreth 30% dhe pjesa tjetër e tregut rreth 20% ndodhet e shpërndarë në Shkodër, Lezhë e Durrës. Janë bërë përpjekje për ta tregtuar produktin kudo në Shqipëri: në Vlorë, Korçë, Durrës, por sasitë e shitura kanë qenë të kufizuara. Produktet nuk eksportohen, për shkak të sasive të vogla që disponohen, ndërsa kërkesë ka sidomos prej tregut serb, veçanërisht për fruta të thata, kërpudha të thata etj. Nga testimet që janë bërë, ka kërkesa edhe tregu italian, zviceran, anglez, pasi në panairet e zhvilluara në këto vende ku AP ka marrë pjesë, ka pasur interesim, por për sasi të konsiderueshme, për prodhimin e të cilave AP nuk e ka kapacitetin e nevojshëm përpunues. Për sa i takon metodave të shpërndarjes, produktet e grumbulluara apo të përpunuara nga AP, shpërndarja organizohet nga AP. AP ka një dyqan të vetin në Pukë, si dhe ka kontrata shitjeje me disa supermarkete në Tiranë si Carrefour, Big Market etj si dhe restorante (rrjeti i restoranteve Era) e dyqane të ndryshme në Tiranë, Durrës, Lezhë, Shkodër, Pukë etj. Për produktet e prodhuara apo përpunuara nga grupet e interesit shpërndarja organizohet nga vetë grupet, pasi ato kanë organizimin e nevojshëm. AP është gjithmonë në mbështetje sipas mundësisë. Për produktet e prodhuara dhe përpunuara nga fermerë të veçantë, shpërndarja dhe shitja bëhet nga vetë ata, por AP i ndihmon duke iu sugjeruar dhe rekomanduar tregje, apo duke bërë ndërmjetësin midis tyre dhe shitësve vendorë apo ndërmjetësime jashtë rrethit.
66 Çfarë përfitimesh kanë gratë anëtare të Agropukës? a) Përmirësimi i jetesës nga shtimi i të ardhurave. b) Socializimi i jetës së grave, pasi takohen shpesh, bisedojnë, ndajnë përvoja etj. c) Përmirësimi i marrëdhënieve dhe rolit të gruas në familje, pasi gruas i krijohet mundësia të sjellë të ardhura të drejtpërdrejta financiare në familje, ku ajo shihet me më shumë respekt. d) Përmirësimi i njohurive në prodhim dhe përpunim nga trajnimet e marra. e) Rritja e njohurive për të drejtat e vetë grave nga trajnimet e zhvilluara për këto tema. f) Përmirësim i shëndetit të fëmijëve nga përdorimi në familje i produkteve të përpunuara si lëngje frutash, reçelra, fruta të thata, të cilat më parë nuk përpunoheshin dhe konsumoheshin vetëm si të freskëta në sezon dhe tepricat hidheshin. Kjo është vërtetuar edhe statistikisht nga një studim në fshatin Gjegjan, ku në 5 vitet e fundit ka pasur ulje të sëmundshmërisë foshnjore. Sfidat kryesore me të cilat përballet sot shoqata Agropuka Përfaqësuesit e shoqatës listojnë si vështirësi kryesore: a. Relievin e vështirë dhe largësinë e fshatrave nga njëri-tjetri por edhe të shtëpive brenda një fshati, që e vështirësojnë organizimin e fermerëve në shoqatë. b. Infrastrukturën e dobët bujqësore dhe të transportit. c. Mungesën e financimit. d. Mungesën e mbështetjes në nivelin e duhur nga pushteti vendor dhe qendror, duke mos e konsideruar biznesin si partner. e. Mungesën e organizimit të rrjeteve kombëtare për lobing.
67 3.5.3 MISHAVINA
Kelmendi – natyra, popullsia dhe ekonomia Kelmendi shtrihet në skajin verior të Republikës së Shqipërisë dhe është pjesë e rrethit të Malësisë së Madhe, Qarku Shkodër. Komuna përbëhet nga 8 fshatra: Vermosh, Lëpushë, Selcë, Tamarë, Brojë, Kozhnje, Nikç, dhe Vukël. Ka një sipërfaqe 353 km2 që përbën 33.5 % të Malësisë së Madhe dhe 16.4 % të Alpeve Shqiptare. Kelmendi, nga pikëpamja klimatike ndodhet në zonën klimatike të ftohtë të vendit, me dimër të ftohtë e verë të freskët (mesdhetare, malore, veriore). Temperaturat mesatare janë në pellgun e Cemit 14º C, në luginën e Vermoshit 7º C, në male 5º C. Lartësia mbi nivelin e detit varion nga 210-2554 m. Malet zënë 59.7 % të territorit dhe një varg majash kanë lartësi mbi 2000 m, ndërsa luginat alpine zënë 40.3 % të territorit. Kelmendi përbën një atraksion turistik jo vetëm për alpinistët e skiatorët, por edhe për speleologët e gjeomorfologët, me mbi 100 shpella karstike (e Tartashicave në Vukël, Gjaçkës në Nikç, Tamarë etj), me burime karstike (Vrijela në Selcë, Oberreti në Tamarë etj.) lugina akulllnajore si ajo e Vermoshit dhe e Lepushës 1500 m mbi nivelin e detit dhe me luginat erozive dhe ujëvarat e lumit Cem. 68 Pikërisht për shkak të këtij relievi të thyer malor, toka bujqësore është e kufizuar (1,043 ha) dhe shumë e copëzuar duke qenë se është shpërndarë në 5560 ngastra të vogla, me një tregues të tokës bujqësore për familje nga më të ulëtit në vend.25 Nga ana tjetër, pyjet (16,835 ha), livadhet dhe sipërfaqe e gjelbër (5,534 ha) dhe kullotat (2,750 ha) janë mjaft të përhapura në Kelmend. Kelmendi është i pasur me rezerva ujore dhe me bimë mjekësore, tonifere, eterovajore (rreth 96 bimë). Banorët merren pak me bujqësi (kryesisht me kultivimin e patates) dhe më së shumti me mbarështimin e blegtorisë (gjedhë 713 krerë dhe të imta 5,190 krerë), grumbullimin e bimëve mjekësore, turizmin malor (2 hotele dhe rreth 30 shtëpi/familje që ofrojnë akomodimin e turistëve) dhe me lëndët drusore nga pyjet. Popullsia e Kelmendit është 6,694 banorë me 1,435 familje ku 53 % e popullsisë (670 familje) jetojnë me ndihmë sociale, çka dëshmon për nivelin e lartë të varfërisë në zonë. Disa detaje për popullsinë/territorin/punësimin/mbarështimin e blegtorisë/ ndihmën sociale janë në Tabelën 22. Tabela 22. Popullsia, territori, punësimi, mbarështimi i blegtorisë dhe ndihma sociale
Burimi Përshkrimi Sasia
Popullsia/Gjendja Nr. banorëve 6,694 Civile Nr.familje 1,435 Popullsia banuese 3056 Meshkuj 1568 Censusi 2011 Femra 1488 Njësitë Ekonomike Familjare 747
25 http://www.kelmend.info/ 69 Burimi Përshkrimi Sasia Sipërfaqja e tokës (ha) 38,450 Bujqësore (ha) 1,043 Truall (ha) 13 Territori Livadhe dhe sip.e gjelbërt (ha) 5,534 Pyje (ha) 16,835 Kullota (ha) 2,750 Inproduktive (ha) 12,275 Gjedhë 713 Blegtoria Të imta 5,190 Sektori privat 265 Punësimi Sektori publik 410
Ndihma sociale Asistence sociale (persona) 12 (familje) Ndihme sociale (familje) 670 Burimi i të dhënave: Këshilli i Qarkut Shkodër (http://www.qarkushkoder.gov.al/ ) dhe INSTAT (Censusi 2011) Djathi i prodhuar në mënyrë artizanale Ky lloj djathi përfshihet në kategorinë e përgjithshme të djathërave specialë sipas përcaktimeve të kësaj industrie. Djathërat specialë kanë cilësi unike ku përfshihen: prejardhja ekzotike (qumësht deleje apo dhie, p.sh., ), përpunimi i veçantë (me metoda tradicionale, përpunim me dorë, në fermë), sasia e kufizuar, përdorimi jo i zakontë dhe/ose paketim apo kanale shpërndarje të jashtëzakonshme. Një tjetër përkufizim i djathërave specialë i përshkruan ato si djathëra që prodhohen në sasi të kufizuara, me vëmendje të veçantë për shijen natyrale dhe përbërjen. Djathërat specialë mund të prodhohen nga të gjitha llojet e qumështit (të lopës, deles apo dhisë) dhe mund të përfshijnë aroma si barishte, erëza, fruta dhe arra (apo fruta të tjera të thata) . Djathi artizanal është një kategori e djathërave specialë që prodhohet në sasi të vogla, kryesisht me dorë, shpesh duke përdorur metoda tradicionale prodhimi dhe vjetrimi. Lloj i veçantë i djathit artizanal është ai i fermës, që prodhohet duke përdorur qumësht vetëm nga bagëtitë e fermës.
70 Djathërat e prodhuar në Kelmend Nisur nga përkufizimi i mësipërm, djathërat e prodhuar në zonën e Kelmendit mund të karakterizohen padyshim si djathëra speciale artizanale të fermës. Janë kryesisht djathëra të prodhuar në sasi të vogla, në kushtet e familjes me qumësht bagëtish të imëta, nga tufat që ka në pronësi çdo familje. Lënda e parë - Qumështi i përdorur për prodhimin e djathërave është i cilësisë më të mirë meqenëse vjen nga kafshë të ushqyera në mënyrë tërësisht natyrale në kullotat malore. Përveç pastërtisë dhe vlerave të padiskutueshme që sjell kjo mënyrë e ushqimit të bagëtive, i jep qumështit dhe djathërave të prodhuara në këtë zonë një aromë karakteristike të bimëve dhe luleve të bjeshkës që e bën sa të veçantë, aq edhe të preferuar. Lënda e përdorur për koagulimin e qumështit është gjithashtu karakteristike, me origjinë shtazore nga stomaku i kecave të qumështit (përkundrejt koagulantëve me prejardhje mikrobike, bimore, apo shtazore nga gjedhët, si në rastin e djathërave të prodhimit masiv). Ndër djathërat karakteristikë për Kelmendin janë djathi me boronica dhe veçanërisht djathi i shtypur ose Mishavina. Mishavina – Procesi i prodhimit Ndonëse emërtimi i tij vjen nga serbo-kroatishtja (mešavina-përzierje) mishavina është një produkt tipik shqiptar kelmendas, tradita e prodhimit të të cilit shtrihet në shekuj, dhe vazhdon të ruhet edhe sot ne çdo familje kelmendase. Metodat e prodhimit janë tradicionale. Përpunimi bëhet tërësisht me dorë, në mjedisin e shtëpisë me mjete të thjeshta kuzhine, kryesisht nga gratë.
71 Produkti pas koagulimit kalon në një fazë kullimi, formimi dhe tharjeje në diell për rreth 2 javë. Më pas thërrmohet me dorë për t’u vendosur duke u ngjeshur në enë të posacme druri, cka edhe i jep masës një strukturë (konsistencë) karakteristike.
Produkti më tej staxhionohet për rreth 3 muaj në temperatura të ulëta. Kjo në të kaluarën nënkuptonte prodhimin e djathit tradicional dhe mishavinës në veçanti, vetëm në periudhën e dimrit. Në ditët e sotme përdorimi i ftohësve frigoriferikë mundëson që ky produkt të mos ketë më karakter sezonal, por të prodhohet gjatë gjithë vitit. Megjithatë, pengesë në këtë proces përbën furnizimi jo i besueshëm me energji elektrike dhe mungesa e kapaciteteve për grumbullimin e produktit, staxhionimin dhe ruajtjen e tij në kushtet e përshtatshme të lagështisë dhe temperaturës. Tregu për mishavinën sot Mishavina është një produkt tepër i preferuar për ata që e njohin, por njohësit e saj janë të paktë. Përveç se mund të konsumohet siç është pas staxhionimit, ajo përdoret në një sërë gatimesh karakteristike për zonën. Pjesa më e madhe e 72 produktit shkon për konsum familjar dhe vetëm një pjesë shumë e vogël e tij shpërndahet për të furnizuar bujtinat e zonës dhe në pak restorante brenda vendit që shërbejnë ushqime gourmet ose tërësisht bio. Sidoqoftë, falë edhe turizmit malor dhe konsumit të produkteve lokale në bujtinat e zonës, mishavina ka arritur të tërheqë vëmendjen e të huajve, madje falë përpjekjeve të një shoqate italiane ka mundësi të mira që ky produkt të përfshihet në listën e ushqimeve unike në botë, duke përfituar një logo dhe marketingun e produktit. Aktualisht, siç shprehen vetë fermerët në Kelmend, një nga problemet kryesore që ata kanë është mungesa e tregut si për mishavinën, ashtu edhe për produktet e tjera blegtorale. Ata presin mbështetje nga shteti për gjetjen e tregut dhe, sipas tyre, nëse ka rritje të shitjeve, mund ta dyfishonin numrin e krerëve të bagëtive që mbarështojnë. Megjithatë shtimi i krerëve të bagëtisë së imët nuk nënkupton automatikisht rritjen e kapacitetit prodhues. Disa fermerë ndjejnë mungesën e organizimit në grumbullimin dhe ruajtjen e produktit. Të tjerë theksojnë nevojën për ngritjen e një baxhoje për përpunimin e djathit. Në fakt ekziston vetëm një e tillë në të gjithë Malësinë e Madhe Mundësia e klasterimit në këtë kontekst është mjaft e mirë duke pasur parasysh: • karakteristikat e veçanta natyrore; • lehtësinë në sigurimin e lëndës së parë për prodhimin e djathit (qumështin); • lehtësinë në sigurimin e inputeve ndihmëse (ushqimi i bagëtive) që gjendet ne natyre; • karakteristikat unike të produktit (mishavinës) • traditën shumë vjeçare në prodhimin e produktit • përkatësinë e qartë të produktit në zonën e Kelmendit pra lehtësinë për krijimin e një marke rajonale; • lokalizimin e të gjithë prodhuesve në një zonë relativisht të vogël gjeografike; • praninë e bizneseve të ndërlidhura plotësuese si p.sh., turizmi me bujtinat; • marrëdhëniet shoqërore të besimit dhe bashkëpunimit ekzistuese mes fqinjëve e bashkëfshatarëve; • konkurrencën e shëndetshme mes prodhuesve (kush ka mishavinën
73 më të mirë) kur kushtet bazë për prodhimin e produktit janë thuajse të njëjta (raca e bagëtive të imta, kullota, etj); • ndërgjegjësimin e prodhuesve për nevojën për bashkëpunim e lehtësira të përbashkëta për të kapërcyer pengesat e përbashkëta; • kontributin që mund të japë bashkëpunimi me institucione kërkimore për përmirësimin e cilësisë dhe sigurisë së qumështit dhe nënprodukteve të tij; • Kontributin që mund të japë bashkëpunimi me institucione dhe agjenci të ndryshme për të certifikuar nga pikëpamja cilësore produktin; • Mundësitë më të mira për hartimin e studimeve të tregut dhe gjetjen e tregjeve për produktet blegtorale.
74 Pjesa IV Guidë gjithëpërfshirëse për themelimin e klasterave ekonomikë
Nismat e grupimeve ekonomike kudo në botë tregojnë se elementi më thelbësor është krijimi i një platforme për dialog të shëndoshë: 1. Brenda klasterit, për të zhvilluar strategjitë e biznesit; 2. Me sektorin publik, për të diskutuar ndryshimet e nevojshme politike dhe, mundësisht, mbështetjen financiare. Që iniciativa të ketë sukses, nevojitet përfshirje sa më e madhe e njësive mbështetëse të klasterit dhe një përfshirje e sa më shumë hallkave në zinxhirin e tij të vlerës. Dialogu duhet të rezultojë në një strategji të përbashkët për konkurrueshmërinë, që do të zbatohet nga sektori privat dhe do të mbështetet nga qeveria. Gjatë gjithë këtij procesi, ka një sërë detyrash dhe analizash për t’u kryer dhe do të ishte me shumë vlerë caktimi i një, ose disa personave që do të shërbenin si lehtësues. Përveç këtij roli, një tjetër rol i rëndësishëm 75 dhe i nevojshëm do të ishte ai i ekspertit të industrisë. Ndërsa lehtësuesi ndihmon pjesëmarrësit në nismë për të identifikuar sfidat dhe mundësitë kyçe, eksperti i industrisë ndihmon në kryerjen e analizave të thelluara të biznesit dhe industrisë. Për sa i takon fazave ose hapave për themelimin e klasterave ekonomikë, ekzistojnë shumë modele të cilët dallojnë nga njëri tjetri për nga lloji i përqasjes, shkalla e angazhimit të sektorit publik, aktorëve që marrin përsipër nisjen e procesit (nisma nga lart-poshtë dhe nga poshtë-lart), etj. Sidoqoftë, nga analiza e këtyre modeleve rezultojnë një sërë elementesh të përbashkët, nga të cilat mund të evidentohen disa faza të përgjithshme të procesit të klasterimit si më poshtë: Ndërtimi i hartës së klasterave potencialë apo ekzistues dhe përzgjedhja e tyre; 1. Ndërtimi i kapitalit social dhe krijimi i besimit; 2. Zhvillimi i lidhjeve strategjike; 3. Përcaktimi i vizionit dhe strategjisë; 4. Ndërmarrja e veprimtarive të klasterimit Shkalla e formalizimit të këtyre hapave ndryshon në praktikë dhe mënyra se si ato trajtohen ndikohet nga aktorë të veçantë përgjegjës. 1. Ndërtimi i hartës së klasterave dhe seleksionimi i tyre Kjo fazë nënkupton përfshirjen e drejtuesve të klasterit dhe atyre politikë në përpilimin e një harte të gjerë ekonomike ku tregohen vendndodhjet e klasterave dhe lidhjet e tyre ekonomike. Kjo analizë më pas mundëson përpilimin e hartave gjeografike që tregojnë vendndodhjen dhe perimetrin e klasterave të caktuar. Në vendet në zhvillim, sidoqoftë, këto të dhëna sigurohen me vështirësi. Vihet re edhe një problem tjetër që lidhet me vlefshmërinë e klasterave të identifikuar. Në një studim të USAID (2003) lidhur me vlerësimin e nismave për përmirësimin e konkurrueshmërisë së klasterave, rezulton se para-përzgjedhja e klasterave në shumë vende në zhvillim ka dështuar, për shkak të paaftësisë për të krijuar një kontratë të fortë psikologjike mes aktorëve të klasterit, edhe pse drejtuesit e klasterit besonin se ishin të mandatuar në detyrën e tyre. Specialistët e klasterave kanë arritur ta kapërcejnë këtë vështirësi, duke kërkuar nga klasterat që të japin prova për vlefshmërinë e tyre, duke
76 demonstruar angazhimin e tyre përmes investimit të kohës, ideve dhe, çka është edhe më e rëndësishmja, përmes vullnetit për të marrë përsipër kostot fillestare. Si rezultat i kësaj faze, është një listë me kandidatë të mundshëm për t’u përfshirë në nismë, që vjen pas një analize të industrive kryesore, përfshirë këtu industritë më të mëdha të eksportit. Veçanërisht të rëndësishme janë industritë që janë specifike për një rajon të caktuar dhe ato me rritje të shpejtë, pavarësisht se momentalisht mund të jenë ende të vogla. Kjo lloj përqasjeje kufizon rrezikun e përpjekjeve për të krijuar klastera atje ku ato nuk ekzistojnë. Në disa raste, në procesin e identifikimit të kandidatëve angazhohet qeveria, e cila më pas, me ndihmën e konsulentëve, bën edhe shkurtimin e listës dhe përzgjedhjen. Në këtë proces, konsulentët duhet të marrin në konsideratë entuziazmin dhe angazhimin e drejtuesve të klasterave për mundësinë e një nisme të tillë. Drejtuesit të cilëve u mungon entuziazmi, kanë pak të ngjarë të angazhohen plotësisht në procesin e zhvillimit dhe të përfitojnë prej tij. Një kontribut i rëndësishëm që donatorët mund të japin në këtë fazë, është ekspertiza. Klasterat e përzgjedhur duhet të plotësojnë disa kritere, si p.sh., : • Masa kritike; • Marrëveshje për të mos u fokusuar tek subvencionet dhe proteksionizmi; • Angazhimi formal për të investuar kohë; • Marrëveshje për të investuar financiarisht në nisma strategjike. Për qeverinë këta tregues janë me vlerë për të kuptuar rëndësinë relative të nismave. Nga ana tjetër, për drejtuesit e klasterave është po aq e rëndësishme që të mos ulen në tryezë me synimin për të përfituar favore nga qeveria. Kjo shkon kryekëput në kundërshtim me objektivin e nismës, që është fuqizimi i drejtuesve të biznesit për të përmirësuar rezultatet e tyre dhe për të ripozicionuar industritë, duke marrë përsipër përgjegjësinë për zgjedhjet e veta strategjike. 2. Ndërtimi i kapitalit social dhe krijimi i besimit Kjo fazë ka të bëjë me përgatitjen e terrenit për nismën e grupimit ekonomik. Procesi i komunikimit nis me ndërgjegjësimin e aktorëve kyç për përfitimet e mundshme reciproke.. Komunikimi i hapur dhe transparenca mes aktorëve kyç janë themelore për procese të tilla natyrore siç është një 77 nismë klasterimi, pasi ajo është e domosdoshme për ndërtimin e besimit. Megjithatë në shumë raste, suksesi kërkon kapërcimin e disa pengesave, sidomos në ato raste kur ekziston një traditë e fortë individualiste në hartimin e strategjive të pavarura të biznesit, siç ndodh në shumicën e zonave rurale. Megjithatë lidhja mes nismave të grupimeve ekonomike dhe nivelit të besimit është e ndërsjellë. Nisma të tilla mund të ushqejnë besimin mes palëve duke zgjeruar fushën e shkëmbimit të informacionit dhe duke krijuar rrjete të përparuara të dijes. Kjo detyrë mund të jetë mjaft e vështirë, nëse kemi parasysh ekzistencën e ekuilibrave delikate mes informacioneve të rezervuara dhe atyre që mund të ndahen me kolegët, të cilët janë njëkohësisht edhe partnerë, edhe konkurrentë. Në klasterat e suksesshëm, forcimi i besimit kontribuon në zgjerimin e numrit të aktorëve të angazhuar në proces, në mbajtjen e klasterit të hapur, të orientuar nga jashtë dhe të prirur për të përfshirë një grup më të gjerë aktorësh. Në këtë mënyrë, kontributi i grupit bëhet shumë më i madh se ai i vetëm një firme, duke siguruar përfitime për çdo pjesëmarrës. Shembull për këtë mund të jetë arritja e masës kritike për krijimin e njohurive dhe përdorimi i tyre në mënyrë më efikase. Figura 4: Kapitali Social si plotësues i Kapitalit Njerëzor për bashkëpunim të suksesshëm
Burimi: Riemer dhe Klein, (2003) Megjithatë, krijimi i besimit nuk është i mjaftueshëm nëse nuk është i qëndrueshëm. Një mënyrë për të ruajtur besimin, është të mos
78 shfrytëzohen idetë dhe përpjekjet e përbashkëta për të përfituar në kurriz të aktorëve të tjerë në grup. Për këtë qëllim, grupi duhet të arrijë një ekuilibër mes konkurrencës dhe bashkëpunimit. Siç jepet edhe në figurën e mëposhtme, ndërveprimi ndërmjet kapitalit social dhe kapitalit njerëzor është jetik, meqenëse të dy këta faktorë shërbejnë si plotësues të njëri- tjetrit. Pikërisht nëpërmjet procesit të formimit të grupit, kompetencat individuale vihen më mirë në përdorim dhe kanë mundësi të rriten. 3. Zhvillimi i lidhjeve strategjike Faza tjetër e procesit përfshin përcaktimin dhe zhvillimin e lidhjeve strategjike. Zakonisht në këtë pikë formalizohet nisma e grupimit ekonomik nëpërmjet krijimit të një Institucioni për Bashkëpunim. Në këtë fazë mund të përcaktohen mënyrat rutinë të ndërveprimit mes aktorëve, si dhe të krijohet vizioni dhe strategjia për klasterin. Në shumë nisma, zhvillimi i lidhjeve të klasterimit ndodh përmes procesit të analizës së kompetencave – paraqitja në hartë e avantazheve konkurruese të rajonit, identifikimi i kompetencave të kompanive/organizatave pjesëmarrëse dhe përcaktimi i boshllëqeve që ekzistojnë. Kjo analizë mund të përdoret më vonë për të paraqitur në mënyrë skematike sistemin e kompetencave, i cili do të pasqyronte në mënyrë të zgjeruar kompetencat kyçe për përmirësimin e konkurrencës ose për të nxitur krijimin e marrëdhënieve në nivel vendor midis firmave, universiteteve, instituteve kërkimore dhe industrive të lidhura, me qëllimin për të stimuluar rritjen ekonomike. Ndërtimi i sistemit të kompetencave mund të shërbejë si një mjet për të kapërcyer problemet e ndërlidhjes mes firmave dhe për të udhëhequr partnerët e mundshëm në identifikimin më të shpejtë të mundësive të bashkëpunimit për kërkim-zhvillimin, shitje, oferta prokurimi etj. Ai mund të shërbejë për të lidhur Institucionin për Bashkëpunim me firmat brenda klasterit. Së fundmi, mund të përdoret nga firmat individuale për t’u fuqizuar në marrëdhënie me klientët, meqë u lejon atyre të shfaqin para klientëve potencialin e tyre të zgjeruar nga pjesëmarrja në rrjet. Shkalla e formalizimit të sistemit të kompetencave mund të jetë e ndryshme. Në klasterat organikë, lidhjet informale midis aktorëve në klaster, shpesh e bëjnë të panevojshëm zhvillimin e sistemeve formale, ndërsa në klasterat e rinj evidentimi i qartë i kompetencave mund të jetë një element me rëndësi për të përcaktuar vlerën e klasterimit.
79 4. Përcaktimi i vizionit dhe strategjisë Nëpërmjet proceseve të strukturuara, nismat e grupimeve ekonomike mund të zhvillojnë një vizion të përbashkët, objektivat dhe strategjinë e tyre. Pasi janë identifikuar kompetencat kyçe, lind nevoja për të ndërmarrë një analizë strategjike. Për këtë qëllim mund të përdoren një sërë metodash për të vlerësuar situatën aktuale dhe për të projektuar zhvillimet e mundshme në të ardhmen. Metodat e mundshme përfshijnë intervistat me ekspertë, metodën Delphi, metodat e listave kritike dhe panelet e ekspertëve, seminaret, rrahja e mendimeve, ekstrapolimin e tendencave, analizat e dinamikës së sistemeve, pemët e vendimit, analizat SWOT, etj. Bashkimi i shumë vendimmarrësve gjatë procesit të parashikimit dhe analizës, mund të shërbejë për të mbledhur më shumë informacion për vendimet strategjike, si dhe do të lehtësonte përkushtimin dhe angazhimin e aktorëve të përfshirë. Kjo gjithashtu mund të kontribuojë në ndërtimin e një mjedisi të brendshëm më të fuqishëm përballë ndryshimit të rrethanave në mjedisin e jashtëm, madje mundëson parashikimin dhe parapërgatitjen për ndryshimet e sipërpërmendura. Pas përcaktimit të vizionit dhe strategjisë, hapi tjetër është zbatimi. Megjithatë, klasterat duhet të rishikojnë në mënyrë të vazhdueshme vizionin dhe strategjitë e tyre, në mënyrë që të jenë të kohës dhe për pasojë objektivat dhe planet e veprimit duhet të përshtaten duke iu përgjigjur ndryshimit të rrethanave dhe reagimeve të tregut. Në këtë mënyrë, faza e katërt dhe e pestë e procesit të klasterimit duhet të shihen si përsëritëse dhe të ndërlidhura. Ripërcaktimi i strategjisë është thelbësor p.sh., në fazën e stanjacionit, kur nisma e grupimit ekonomik është në rënie. Aktorët mund të bien dakord që të qëndrojnë të lidhur, por të riorientojnë fokusin e veprimeve të tyre të përbashkëta në segmente të tjera të tregut, mund të bien dakord që të fragmentohen në njësi më të vogla, apo që të shpërbëhen, nëse përfitimet e bashkëpunimit kanë pushuar së ekzistuari. Në fund të fundit, nismat e grupimeve ekonomike duhet të prodhojnë përfitime për palët e angazhuara dhe nuk janë një qëllim në vetvete. 5. Ndërmarrja e veprimtarive të klasterimit Fazat e diskutuara më lart shërbejnë për të përgatitur zbatimin e një plani veprimi krijimit të një platforme të përbashkët dhe përcaktimit të një drejtimi strategjik. Për të zbatuar objektivat e ndryshme të formuluara në
80 fazën e katërt, nevojitet të ndërmerren një sërë veprimtarish të klasterimit. Këto veprimtari mund të ndërmerren gjatë gjithë ciklit të jetës së një klasteri dhe shërbejnë për qëllime të ndryshme, qoftë për të fuqizuar nismën, qoftë për të përmirësuar mjedisin konkurrues që e rrethon atë. Në përcaktimin e veprimeve konkrete që do të ndërmerren duhet pasur parasysh se aktorët që marrin pjesë mund të kenë objektiva të ndryshme dhe ndonjëherë kontradiktore. P.sh., një firmë mund të motivohet nga mundësia për të përfituar nga aftësitë plotësuese të një firme tjetër; një hartues i politikave rajonale mund të motivohet nga perspektiva e rritjes ekonomike vendore; ndërsa një politikan mund të motivohet nga efektet e pritshme mbi nivelin e reputacionit dhe numrin e votave. Siç duket qartë, disa prej tyre lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me përfitimin ekonomik, por përfitimet me natyrë sociale dhe jofinanciare kanë gjithashtu rëndësi. Shumicën e rasteve nuk është e mjaftueshme që aktorët të bien dakord vetëm për objektivin e përbashkët gjithëpërfshirës: për përmirësimin e themeleve të aktivitetit ekonomik (mjedisi i klasterit) dhe përmirësimin e kushteve për zhvillimin e klasterit/sektorit (dinamika e klasterimit). Kjo nuk do të thotë se rënia dakord për këtë objektiv madhor është e parëndësishme, por duhet patur parasysh se ekzistojnë edhe një sërë nën-objektivash specifikë potencialisht të dobishëm dhe veprime që rrjedhin prej tyre, për të cilat duhet rënë dakord. Në mënyrë që klasteri të zotërojë forcën, qëndrueshmërinë dhe dinamizmin e duhur, secili nga pjesëmarrësit duhet të ketë një raport të pranueshëm risk-përfitim. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për klasterat novatorë, ku mundësitë teknologjike dhe të tregut ndryshojnë shpejt. Për të dhënë një përkufizim të veprimtarive të klasterimit, si të tilla përgjithësisht quhen ato veprimtari që ndërmerren bashkërisht nga grupet e aktorëve brenda klasterit, ose nga një institucion bashkëpunimi, me qëllim të drejtpërdrejtë ose të tërthortë rritjen e aftësisë konkurruese të aktorëve të angazhuar. Veprimtaritë e grupimeve ekonomike mund të ndahen në mënyra të ndryshme në bazë të objektivave, ose në bazë të formës së tyre. Më poshtë jepet një mënyrë e diferencimit sipas fokusit të ndikimit të tyre.
81 Përmirësimi i Dinamikës së Klasterit Përmirësimi i Mjedisit të Klasterit
Veprimtari për Veprimtari për krijimin e rrjetit Veprimtari për teknologji të reja dhe Tregjet e faktorëve Baza e klasterit të brendshëm të formimin e klasterit rritjen klasterit
Teknologji të reja. Krijimi i lidhjeve Analiza e Klasterit Specializimi i ofertës Kuadri ligjor - Organizimi i në rrjet - Kryerja e një analize së punës - Përmirësimi seminareve, takimeve, - Formimi i ekipeve të kompetencave - Sigurimi i i kushteve të seminareve për të me përfaqësues - Kryerja e një menaxhimit dhe përgjithshme lehtësuar përhapjen nga disa agjenci studimi dhe analize trajnimit teknik. - Vlerësimi i e teknologjisë brenda qeveritare. strategjike - Përdorimi i politikave të klasterit. - Mbështetja e - Modelimi dhe klasterave si kuadër konkurrencës - Ngritja e qendrave krijimit të rrjeteve të shumëfishimi i për të mësuar. Infrastruktura për të zhvilluar dhe firmave. marrëdhënieve - Ngritja e qendrave testuar proceset dhe - Zhvillimi i - Mbështetje sistematike të aftësimit në klaster infrastrukturës së teknologjitë e reja të për përdorimin prodhimit. - Kryerja e një analize - Mbështetja e re ose ekzistuese e përbashkët të Benchmarking aleancave rajonale përmes veprimeve - Krijimi i një rrjeteve personale për zhvillimin e të përbashkëta dhe observatori të prirjeve - Organizimi dhe - Lehtësimi i shpërndarja e aftësive. modeleve të reja të më të fundit në fushën lidhjeve të jashtme financimit. e teknikës. informacionit në - Tërheqja e talenteve Bashkëpunimi klaster në rajon - Ndërmarrja e - Ngritja e qendrave Tregtar Veprimtari për Tregjet e projekteve private në për transferimin e infrastrukturë teknologjisë - Krijimi i rrjeteve të angazhimin dhe Specializuara eksportit shpërndarjen e Kapitale Kapitali social Rritja - Studimi i tregut shërbimeve - Prioritarizimi i - Mbështetja e - Mbështetja e - Krijimi apo investimeve në zgjerimit të rrjeteve inkubatorëve në klaster - Vendosja e standardeve teknike zyrtarizimi i një projekte klasterimi personale. - Inkurajimi i rrjeteve të Institucioni për - Dhënia e stimujve - Nxitja e komunikimit sipërmarrjes Projekte të Bashkëpunim përbashkëta ose vënia në dhe rrjetëzimit mes - Asistenca për dhe i kanaleve të dispozicion e firmave. Kërkim-Zhvillimi komunikimit bizneset fondeve për projekte Kuadri Shkencor- - Lançimi i fushatave të - Përmirësimi i bashkëpunimi mes Teknologjik dhe i marketingut dhe krijimit ndërgjegjësimit të shumë firmave. Kërkim-Zhvillimit firmave për klasterin të imazhit, për të - Nxitja e financimit - Nxitja e partneritetit tërhequr firma të reja - Lehtësimi i të përbashkët, krijimi në realizimin - Përmirësimi i ndërveprimit midis i fondeve të posaçme ose financimin e stimujve/nxitësve të fushave të ndryshme të investimeve, ose projekteve të kërkim- IHD të qeverisjes dhe dhënia e garancive zhvillimit aktorëve të klasterit për kreditim. - Përmirësimi i kushteve të financimit Marketingu i Klasterit - Inkurajimi i për bizneset e reja - Krijimi i një marke shpërndarjes së nëpërmjet ndryshimit rajonale. riskut mes gjithë aktorëve të klasterit. të kuadrit rregullator, - Promovimi aktiv i mekanizmave të klasterit. - Përmirësimi posaçme të financimit, i aksesit dhe ose fondeve të - Drejtimi i përdorimit të investimeve. investimeve drejt burimeve natyrore. klasterit Burimi: IKED (International Organisation for Knowledge Economy) Një model tjetër praktik me përhapje të gjerë për të udhëhequr procesin e agregimit ekonomik është ai i Clusters Navigators LTD. (një organizatë për studimin e klasterave, me aktivitet të përhapur në nivel botëror), e cila sugjeron një proces zhvillimi të klasterave sipas modelit nga lart-poshtë, të ndarë në 5 faza dhe 12 hapa.
82 Në fazën e parë, theksi vendoset në prezantimin e rëndësisë së grupimit ekonomik për themeluesit e mundshëm, ndërmjet të cilëve mund të jetë edhe një agjenci e sektorit publik. E rëndësishme është të dalë në pah roli i klasterave në zhvillimin ekonomik vendor dhe të përcaktohen prioritetet për klasterat. Megjithatë, duhet mbajtur në mend se grupimi ekonomik është një nismë afatgjatë, pra ka nevojë për kohë të mjaftueshme për të prodhuar zhvillim të qëndrueshëm. Gjithashtu, nevojitet qartësi se çfarë është e mundshme të realizohet dhe çfarë jo sepse nëse premtohet më shumë se ç’mund të arrihet, mosarritja do të cënojë besimin mes palëve. Në fazën e dytë, analizohet situata konkrete në rajon dhe përgatitet një platformë për veprim të mëtejshëm. Gjatë kësaj faze identifikohen grupimet e mundshme dhe gjithashtu caktohet lidershipi që do të udhëheqë konsolidimin e grupit. Lideri duhet të kuptojë rëndësinë e punës së vet, të gëzojë aftësi mjaft të mira menaxheriale dhe të krijojë kushte të favorshme për të tërhequr anëtarë të rinj. Faza e tretë synon të krijojë një vizion të përbashkët për të gjithë klasterin dhe të përshtatë plane afatshkurtër për zhvillimin e klasterit. Faza e katërt lidhet me marrjen e vendimeve për drejtimin e klasterit dhe çështjet administrative. Faza e fundit synon ruajtjen e një fokusi të vazhdueshëm mbi zhvillimin, të mësuarit nga përvoja e strukturave të tjera dhe nga gabimet e veta, krijimin e planeve afatgjata. Me rëndësi në këtë fazë është edhe krijimi i lidhjeve me klastera të tjerë në rang rajonal, kombëtar e ndërkombëtar. Figura 5: Modeli me 5 faza dhe 12 hapa për themelimin e grupimeve ekonomike
Burimi : Fowcs-Williams, (2005) 83 Hapi 1. Prezantimi me rëndësinë e nismës Financuesit e mundshëm , zakonisht një agjenci e sektorit publik, njihet me rëndësinë e grupimit ekonomik, e pozicionuar kjo si një strategji qendrore për zhvillimin ekonomik. Sigurohen burimet e para për të identifikuar e prioritarizuar klasterat vendore dhe pastaj nis angazhimi proaktiv për zhvillimin e tyre. Në këtë hap duhet pasur parasysh se zhvillimi i klasterave është një nismë afatgjatë: nuk duhet tepruar me premtimet, ka kërkesa afatgjata për financim dhe rol kyç për suksesin luan lehtësuesi. Hapi 2. Identifikimi i klasterave vendore dhe prioritarizimi Duhet të përzgjidhen klastera që bazohen tek fuqitë ose specialitetet e rajonit që mund të lidhen me një aftësi ose zotësi specifike, një aspekt kulturor ose një teknologji. Këto klastera gjenerojnë të ardhura nga eksporti, kanë në përbërje disa firma dhe rezultojnë tërheqëse për financuesit. Prioritarizimi i klasterave mund të bëhet mbi bazën e disa kritereve që mund të përfshijnë: madhësinë relative – ndikimin vendor dhe kombëtar, mundësitë për eksport, vlerën e shtuar, kompetencat kyçe (traditën, infrastrukturën soft, etj.), motivimin dhe gatishmërinë për të bashkëpunuar, ndërlidhja e ndikimit me sektorë të tjerë të ekonomisë, atraktiviteti për investitorët, mundësia për përfitime të shpejta. Hapi 3. Analiza fillestare/paraprake Konsiston në një analizë të konkurrueshmërisë dhe situatës korente të klasterit – strukturës, madhësisë, mundësive, kufizimeve, kulturës, etj., si dhe në përcaktimin e një plani veprimi qe do të përfshinte prezantimin e procesit, sigurimin e mbështetjes nga aktorët kyç dhe identifikimin e liderëve të mundshëm. Hapi 4. Krijimi i grupit drejtues/udhëheqjes Lehtësuesi i klasterit përmes nxitjes së pjesëmarrjes luan një rol të rëndësishëm për krijimin e grupit drejtues të klasterit. Grupi duhet të ketë jo më shumë se 10 anëtarë me prejardhje nga sektori publik dhe privat, por ku nuk predominojnë përfaqësuesit e qeverisë apo shoqatave, por përfaqësuesit e firmave kryesore që përbëjnë edhe bërthamën e klasterit. Anëtarët e grupit duhet të zotërojnë aftësi e zotësi që ekuilibrojnë njëra- tjetrën dhe të jenë të aftë të punojnë si një skuadër. Nuk është e nevojshme që grupi të jetë i plotë dhe të ketë marrëdhënie formale që në fillim të
84 nismës. Ai mund të zgjerohet me skuadra të përkohshme që krijohen për çështje të posaçme. Patjetër që duhet të gëzojë mbështetjen e qeverisë, por qeveria nuk duhet të jetë zbatuesi i vetëm i nismës. Lehtësuesi është zakonisht anëtar afatgjatë i grupit drejtues. Kurdoherë që mund të lindin paqartësi në lidhje me drejtimin e grupit, është detyrë e lehtësuesit që të ndërhyjë dhe të sigurojë udhëheqjen e nevojshme. Hapi 5. E ardhmja e dëshiruar – Krijimi i vizionit Ka të bëjë me ndërtimin e një vizioni dhe përcaktimin e sfidave të ardhshme duke u nisur nga pozita aktuale konkurruese e klasterit. Nëse nuk bihet dakord që në fillim se cila është e ardhmja e dëshiruar nga të gjithë anëtarët e klasterit (kuptohet, e përcaktuar gjerë), është shumë e vështirë që të bihet dakord për veprimet konkrete që duhet të ndërmerren në periudhën afatshkurtër për të lëvizur drejt kësaj të ardhmeje. Hapi 6. Vendosja e Piketave Vendosja e piketave ose përcaktimi i objektivave që do të realizohen përmes nismës së grupimit ekonomik, me parimin se e ardhmja nuk duhet dhe nuk do të jetë një vazhdim i të tashmes. Për një identifikim më të mirë të këtyre çështjeve kyçe, do të ishte më i përshtatshëm një proces seminari sesa ndonjë analizë e pavarur. Gjithashtu, për prioritarizimin e tyre sugjerohet që vendimmarrësit të bazohen më shumë tek ndjeshmëria që kanë pjesëmarrësit për çështje të caktuara, sesa tek ndikimi strategjik. Në të kundërt, nëse askush nuk ka motivimin dhe dëshirën për t’u marrë me një çështje, ajo do të mbetet në listën e gjërave për t’u bërë, por askush nuk do të merret me të. Hapi 7. Agjenda e veprimtarive urgjente Në këtë hap përcaktohen veprimtaritë kryesore që duhet të kryhen, rezultatet që pritet të prodhohen prej tyre, burimet e nevojshme, si dhe kush brenda klasterit ka aftësitë/ njohuritë/ kontaktet e nevojshme. Më pas bëhet një klasifikim i veprimtarive që mund të ndërmerren mbi bazën e vështirësisë për t’u realizuar dhe rëndësisë. Prioritet në këtë fazë u jepet aktiviteteve të lehta për t’u realizuar që mund të prodhojnë rezultate te shpejta. Hapi 8. Promovimi dhe formalizimi i klasterit Promovimi realizohet përmes një evenimenti publik 3-6 muaj pas ëorkshopit final dhe hedh dritë mbi suksesin e arritur nga veprimtaritë 85 fillestare. Për të vijuar veprimtarinë në mënyrë normale, klasteri ka nevojë për një organizim formal dhe për këtë përgjegjës kryesor është lehtësuesi. Për të ndërtuar një strukturë të përshtatshme organizative që përshtatet me strategjinë mund të nevojiten deri në 2 vjet. Gjatë kësaj kohe Grupi që do të ketë Lidershipin e klasterit është zgjedhur dhe janë prezantuar edhe tarifat e pranimit. Hapi 9. Analiza e thelluar, Benchmarking Në këtë hap analiza ka të bëjë me kuptimin e pozitës strategjike të klasterit si dhe me evidentimin e praktikave më të mira dhe klasterave që mund të përdoren për referencë. Pas kësaj, identifikohen boshllëqet dhe zhvillohet një plan pune për adresimin e tyre. Hapi 10. Përditësimi i agjendës strategjike Nënkupton krijimin tashmë të një agjende afatgjatë me veprimtari si, p.sh., krijimi i një marke për klasterin (branding), krijimi i qendrave të shërbimit për klasterin të tipit me një ndalesë, trajnime, veprimtari të kërkimit të aplikuar, transferim i njohurive dhe teknologjive, zhvillimi i eksportit, etj. Për këtë qëllim nevojitet ndërgjegjësim në dy nivele: së pari brenda klasterit, për të tërhequr vëmendjen e sektorit publik, institucioneve arsimore, bankave, sipërmarrësve të rinj, etj. Së dyti për të tërhequr vëmendjen e klientëve, investitorëve të rinj, talenteve, etj. Hapi 11. Rishikimi i procesit Mund të kryhet pas një periudhe minimumi 18-24 mujore pas promovimit dhe ka për qëllim të evidentojë sukseset dhe dështimet, të vlerësojë përfitimet e procesit të klasterimit në raport me pritshmërinë fillestare dhe të gjykojë nëse është përmirësuar apo jo konkurrueshmëria e klasterit. Procesi i rishikimit dhe vlerësimit duhet të realizohet nga një sy i jashtëm e i pavarur, përmes studimeve të përvitshme. Si pasojë e vlerësimit, mund të lindë nevoja për të braktisur ato nisma që nuk ecin me shpejtësinë e duhur apo për të ristrukturuar përbërjen e grupit drejtues të klasterit. Hapi 12. Krijimi i lidhjeve të klasterit Nënkupton krijimin e lidhjeve më të ngushta të brendshme, por edhe të jashtme të klasterit. Së pari, forcohen lidhjet mes firmave kryesore dhe atyre mbështetëse, nëpërmjet rritjes së besimit, shkëmbimit të heshtur të informacionit, evidentimit të rasteve të nënkontraktimit dhe bashkë- 86 specializimit të firmave brenda klasterit. Së dyti, krijohen lidhje mes klasterave në nivel rajonal, kombëtar apo më gjerë. Lidhje nuk krijohen vetëm mes klasterave të të njëjtit sektor, por edhe të sektorëve të ndërlidhur si psh. mes një klasteri të përpunimit të produkteve bujqësore dhe një klasteri turizmi. Në përfundim të procesit, përfitimet e nismës së klasterimit do të ishin: 1. Ndërtimi i marrëdhënieve të besimit mes firmave, që lehtëson specializimin dhe ndihmon arritjen e masës kritike; 2. Krijimi i “magnetit” tregtar, që tërheq klientë, investime të reja, aftësi të reja, infrastrukturë të specializuar, etj; 3. Tërheqja e investimeve publike/private 4. Krijimi i një mjedisi të favorshëm për novacion
87 Shtojca 1 Infrastruktura e lehtë mbështetëse
Nga takimet dhe kërkimet e zhvilluar në qarqet Shkodër dhe Lezhë u evidentuan disa aktorë që përfshihen në infrastrukturën e lehtë mbështetëse, në vijim listohen këta aktorë. 1. Organizata ndërkombëtare dhe shoqata të huaja
Një sërë organizatash të huaja e ndërkombëtare kanë ushtruar dhe ushtrojnë veprimtarinë e tyre në këto qarqe nëpërmjet financimit të projekteve të ndryshme në ndihmë të reduktimit të varfërisë dhe pabarazisë, sigurisë së ushqimit, përmirësimit të infrastrukturës, arsimit, sipërmarrjes, etj.
A. Organizata të huaja • USAID (United States Agency for International Development) • UN (Kombet e Bashkuara) • DFID (Department for International Development) • OXFAM (Oxford Committee for Famine Relief) • IFAD (International Fund for Agricultural Development) • Ëe Effect – Ish SCC (Sëeden Cooperative Center) • SCD (Sëiss Agency for Development and Cooperation) • ADC/ADA (Austrian Development Cooperation/Austrian Development Agency - njesia operative)
88 • GIZ ish GTZ (German Federal Enterprise for International Cooperation) • CAFOD Albania (Catholic Agency For Overseas Development) • Volkshilfe (People’s Help Austria) • IRW (Islamic Relief Worldwide) • COSPE Italia (Cooperazione per Sviluppo Paesi Emergenti) • Fondacioni humanitar “Bëj diçka të mirë” • REC Albania (Regional Environmental Center) 2. Agjenci qeveritare • MADA (Agjencia e Zhvillimit të Zonave Malore) • FSHZH/ADF (Fondi Shqiptar i Zhvillimit) • AZHBR (Agjencia për Zhvillim Bujqësor dhe Rural) • Qendra e Transferimit të Teknologjive Bujqësore (Fushë Krujë, Shkodër, Lushnje, Vlorë, Korçë) 3. OJF e shoqata • TEULEDA (Agjencia e Zhvillimit ekonomik Lokal) – OJF me mision shfrytëzimin më të mirë të burimeve lokale si dhe përfshirjen e popullsisë me disavantazhe dhe zonat në depresion, në rrethin formal ekonomik. Objektivi kryesor është identifikimi, analizimi dhe implementimi i iniciativave që favorizojnë zhvillimin e aktiviteteve ekonomike dhe krijimin e mundësive të punësimit, brenda një skeme që harmonizon uljen e varfërise dhe nxitjen e një zhvillimi të integruar dhe të qëndrueshëm të territorit. • LAG “Maranaj” ( Local Action Group) Shkodër apo Grupi i Veprimit Lokal Maranaj -është një model i partneritetit lokal në dobi të zhvillimit rural i ndërmarrë me nismën e Oxfam GB- Albania dhe mbështetjen financiare të DFID. Synimi i tij kryesor është rritja dhe fuqizimi i mëtejshëm i rolit të grave rurale në përcaktimin e prioriteteve të zhvillimit lokal, të cilët ndikojnë drejtpërdrejt në aktivitetin e tyre social-ekonomik. Përfshin Komunat Kelmend, Gruemirë, Postribë, Shkrel dhe Rrethina. • Yunus Social Business Albania, Nxitja e Biznesit Social sh.a – Lëvizje për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik dhe social nëpërmjet nxitjes së zhvillimit të biznesit social, të qëndrueshëm, të balancuar dhe koheziv, në nivel kombëtar. 89 4. Shoqata profesionale (fermerësh, artizanati, etj) • Shoqata e Kultivimit të Bimëve Mjekësore, (Shkrel, Koplik, Shkodër) • Shoqata Kallmeti (Lezhë) – Përmirësim racor, përpunim qumështi e mishi • Shoqata e Artizanatit (Shkodër) • Zejtaret e veriut (Shkodër) • Shoqata Kultura Zadrimore – Tezgjahistet e reja zadrimore (Gur i Zi, Shkodër) • Federata e fermerëve Shkodër • Shoqata artizanale “Gratë Zadrima” (Lezhë) • Shoqata e pyjeve, fermerëve dhe gështenjave të Reçit • Shoqata turistike kulturore SARDA (Shurdhah) 5. Shoqata të grave • Gruaja tek Gruaja (GTG - Shkodër) • Gruaja Drejt Integrimit (Pukë) • Gruaja Verilindore e Pa Punë (Pukë) • Qendra Sociale "Hapa të Lehtë" (Shkodër) • Rreze Shprese (Vau i Dejës) • Shoqata e gruas “Nora e Kelmendit” (Tamarë, Malësi e Madhe) • Shpresa për të ardhmen (Shkodër) • Shoqata “Dimension Human” (Shkodër) • Gruaja e Shkodrës (Shkodër) • Shoqata e Grave Profesioniste Afariste e Zejtare të Shqipërisë • Refleksione (Shkodër) • Gruaja në Zhvillim (Shkodër) • Gruaja intelektuale e Shkodrës (Shkodër) • Gruaja Vizioni i Ndryshimit (Lezhë) 6. Institucione edukimi dhe kërkimore me të cilat bashkëpunohet • IBB (Instituti i Bujqësisë Biologjike) • UBT (Universiteti Bujqësor i Tiranës) • Universiteti i Shkodrës • Universiteti i Tiranës • Universiteti Politeknik 90 91 Referencat
Andersson, Th., Serger, S. S., Sörvik, J., Hansson, E. W., (2004), “The Cluster Policies Whitebook”, IKED. Boja, C., (2011), “ Clusters Models, Factors and Characteristics”, International Journal of Economic Practices and Theories, Vol. 1, No. 1 Cloe-Cluster Management Guide “Guidelines for the Development and Management of Cluster Initiatives” Commission Staff Working Document SEC (2008) 2637 “The concept of clusters and cluster policies and their role for competitiveness and innovation” Jörg Meyer-Stamer, Ulrich Harmes-Liedtke “How to Promote Clusters” Michael E. Porter “Clusters and Competition, New Agendas for Companies, Governments, and Institutions” Riemer, K., Klein, S. (2003), “Challenges of ICT-enabled Virtual organisations – a Social Capital Perspective”, ACIS. Sölvell, Ö., “Cluster Initiative Red Book – Balancing Evolutionary and Constructive Forces”, Ivory Tower Publishers, Stockholm, Sweden, 2008 Support to Cluster Development in Croatia: Guidelines for Cluster Development “A Handbook for Practitioners” Thomas A. Christensen, Thomas Lämmer-Gamp, Gerd Meier zu Köcker- “Let’s make a perfect cluster policy and cluster programme smart recommendations for policy makers” USAID, “Promoting Competitiveness in Practice - An Assessment of Cluster-Based Approaches”, Washington, 2003
92 WB/ITD, “Clusters for competitiveness - A practical guide & Policy implications for developing cluster initiatives”, Washington, 2009 WEC - Establishing a Cluster Table for Women’s Community Economic Development (CED)
93